Khaled Anatolios, Athanasius. The coherence of ... - Bart van Egmond

Dit kan hij zeggen vanuit de gedachte dat aan ons handelen de energeia van het Woord in de kosmos
voorafgaat. Het Woord is levend en handelend (zdoonta kai energè). Hij is als de actief handelende
bezig met de passieve schepping. “The immanent activity of creatures is thus derivative of the
primordial activity of the Word, who “by his own power (tei heautou dunamei) moves and contains
(kinei kai sunechei) the visible world and the invisible powers, giving each their proper activity. God
is energos en het Woord maakt levend: ta panta hyp’ autou kineitai kai en autooi zdoo-opoieitai). 6
De incarnatie heeft in dit kader twee uitwerkingen: vernietiging van de dood én openbaring van het
Woord als leider en regeerder over het universum. Als zodanige handelt Christus als de opgestane nog
steeds in de wereld. De actief-passieve relatie tussen God en de wereld wordt openbaar in de activiteit
van Christus in zijn discipelen. Dat Christus de opgestane is, de werkende, bewijst de prediking van de
apostelen en de heiligheid van de kerk (CG 30-31)!
In zijn biografie van Antonius zie je dan ook steeds dat Antonius zijn overwinningen op de duivel
toeschrijft aan de opstandingskracht van Christus. Hij kan zich niet beroemen op zijn eigen inbreng,
maar alleen op de kracht en glorie van Christus. Zo wordt het leven van Antonius zelf geïntegreerd in
de pedagogische functie van het geïncarneerde Woord. Zijn leven is een openbaring van de werken
van Christus waarmee hij zijn heerschappij en goddelijke macht toont (182). Kortom: Athanasius’
Antonius presenteert een model waarin de menselijke deugd en heiligheid worden opgevat als
ontleend aan participatie in de kracht en energeia van het geïncarneerde Woord. Vergelijk: Vita
Antonii 7 en 9.
De vraag die hier overblijft is deze: wat is nu nog het menselijke element in het goddelijk-menselijk
‘samenwerken’ als inhoud van het leven in de genade? Daarop is het hoofdantwoord: gebed, verstaan
als invocatie van goddelijke presentie en bijstand. Antonius participeert alleen in de kracht van het
Woord door gebed. Alleen zo komt hij tot overwinning op verleidingen van de duivel, alleen zo drijft
hij bij anderen demonen uit. Belangrijk: “Antonius genas, in feite, zonder te bevelen, maar door te
bidden en de Naam van Christus aan te roepen. Daardoor was het voor allen duidelijk dat niet hij dit
deed, maar de Heer die zijn goedheid door Antonius over de gekwelden tot uitdrukking bracht (VA
84).” Deze manier van spreken past helemaal bij de algemene manier waarop Athanasius spreekt over
de verhouding van God en de schepping. God is de actief handelende, maar de mens is de actief
ontvangende: actieve receptiviteit – de ek-statische houding van de ziel (188).
Op dit laatste moet nog even verder doorgegaan worden. De ziel wordt door Athanasius omschreven
als de weg naar God. Als deze ziel zichzelf kwijtraakt aan de zinnen en de dingen om zich heen, raakt
hij van God weg. Bekering wordt bij Antonius dan ook beschreven als het ‘inkeren tot zichzelf
(prosechoon heautooi)’ en het ‘samenrapen van de geest (sunagoon heautou tèn dianoian)’. Daarmee
wordt niet bedoeld dat de ziel in zichzelf goddelijk is of geestelijker (zoals in het platonisme). Het
6 Vergelijk hier Luthers spreken over de actieve aanwezigheid van God in de schepping in zijn De servo arbitrio.
Interessant is op dit punt om dan te vergelijken tussen beider spreken over de vrijheid van de menselijke wil.
Heeft die bij Athanasius op een of andere manier toch een eigen subjectiviteit tegenover God?