Khaled Anatolios, Athanasius. The coherence of ... - Bart van Egmond

transcendente wereld, maar een samengaan in de wereld. De Logos het actieve principe (to poioun), de
materie het passieve (to paschoon).
Zowel de filosofie van de Stoa als van Aristoteles waren formatieve elementen in de receptie van het
platoonse denken in het Midden-Platonisme. In deze school is de transcendentie van het hoogste
principe heel sterk benadrukt. De ideeën worden gezien als gedachten van het hoogste wezen, die door
de Demiurg worden afgedrukt in de schepping. Die ontwikkeling van een toenemende nadruk op
transcendentie gaat door in het neoplatonisme. De theologie wordt steeds meer apofatisch. Bij Plotinus
is het goddelijke zeker wel overal aanwezig en doorstroomt het uiteindelijk alles, maar een
intentionele gerichtheid van het goddelijke naar de lagere wereld wordt fundamenteel ontkend. En
daarin bereikt het neoplatonisme een climax in de accentuering van de goddelijke transcendentie. Hier
wordt gedacht in emanaties van het goddelijke via allerlei tussenstations (nous, wereldgeest en
wereldziel). Maar het Ene is onnoembaar en onbereikbaar.
Als het gaat om Gods relatie met de wereld komt het hellenistische filosofie uit op twee uitkomsten:
1. Goddelijke transcendentie is allereerst zelfgenoegzaamheid en zelfingenomenheid.
2. Intentionele en directe betrokkenheid op de wereld past niet bij de hoogste vorm van
transcendentie. Daarom werd onderscheiden tussen de hoogste vorm en lagere vormen van
transcendentie (de tussenwezens) om de relatie tussen God en de schepping toch te bewaren.
1.2. De joods-christelijke achtergrond
Het eigene aan de God van de bijbel is dat zijn grootheid en transcendentie zich juist uiten in zijn
bevrijdende aanwezigheid in aardse gebeurtenissen. Er is geen andere God dan Hij die de wereld
geschapen heeft, met die wereld een verbond heeft en een speciaal verbond met zijn volk. Gods
transcendentie en immanentie zijn geen absolute tegenstellingen in de bijbel. Transcendentie wordt
beschreven in termen van neerdaling en daarom zijn er geen tussenwezens nodig.
De joodse exegeet Philo probeert deze bijbelse visie te integreren met de Griekse filosofie. Het eerste
wat hij zegt is dat God onkenbaar is in zichzelf (in zijn ousia), maar zich openbaart door zijn werken
in de wereld. Niet dat hij iets van zichzelf achterhoudt, maar de mens kan de volheid van God gewoon
niet vatten omdat hij een schepsel is. Of Philo zoekt bepaalde krachten van God (gedacht als
hypostasen) als intermediair. Zij hebben een transcendent en een immanent aspect. Zo ook de Logos,
het is een instrument (organon) van God dat bemiddelt tussen de intelligibele wereld van God en de
sensibele wereld. Zo bemiddelt de Logos tussen Gods transcendentie en immanentie.
In het Nieuwe Testament komt de vraag naar de verhouding van Gods immanentie en transcendentie
centraal te staan rond het werk en de persoon van Jezus. In de vroege kerk zetten de apologeten zich af
tegen stoïsch immanentisme door God en de wereld sterk met elkaar te contrasteren. Maar dit bracht
hen in de problemen. Omdat ze Gods transcendentie in tegenstelling tot Gods ontologische
verbondenheid met de wereld stelden (tegenstelling tussen ‘zijn’ en ‘worden’), werd de Logos bij hen