Een nieuwe risicoverdeling op de arbeidsmarkt

76
Een nieuwe risicoverdeling
op de arbeidsmarkt
Werknemers willen meer vrijheid om hun baan met de rest van hun
leven te combineren, werkgevers willen meer vrijheid om werknemers
flexibel in te zetten. Die belangen moeten op elkaar afgestemd
worden. Ton Korver pleit voor een gedifferentieerder stelsel van
sociale verzekeringen dat gekoppeld is aan de levensloop van
mensen, in plaats van aan hun baan.
s & d 1/2 | 2012
van waarde levensloop
De discussie over transitionele arbeidsmarkten
begon midden jaren negentig van de vorige
eeuw. 1 Bij transitionele arbeidsmarkten ¬ het
concept komt van G∑nther Schmid ¬ staat
niet de baan maar de loopbaan centraal, in het
bijzonder in de sociale zekerheid, terwijl de
loopbaan zelf in het geheel van de levensloop
is geplaatst. De aandacht voor de levensloop ¬
die tien jaar geleden nog zo triomfantelijk op
de agenda werd gezet ¬ is helaas verflauwd. 2
In Nederland, om ons daartoe te beperken, is in
enkele jaren een regime van workfare ingevoerd
¬ werklozen kunnen te werk gesteld worden
teneinde aanspraak te kunnen maken op een
uitkering. Voorlopige kroon op dit werk is de
per 1 januari 2013 in te voeren Wet Werken naar
Vermogen. 3 En wat we van dit alles ook mogen
denken, met transitionele arbeidsmarkten heeft
dat niets te maken.
Over de auteur Ton Korver is lector hrm aan de
Haagse Hogeschool en lid van de Werkgroep Arbeid
van de wbs
Noten zie pagina 81
ton korver
Transitionele arbeidsmarkten, ook wel
overgangsarbeidsmarkten genoemd, zijn lelijke
woorden voor belangrijke ontwikkelingen. In
de eerste plaats gaat het om veel meer dan alleen
arbeid. Het gaat naast arbeid ook om (overgangen
van en naar) zorgen, leren, opvoeden, burgerparticipatie
en wat al niet. Het is een afscheid
van de kostwinnerseconomie en een welkom
aan de ‘combinatie-economie’.
In de tweede plaats is het een signaal van
minder rigide grenzen tussen de wereld van de
arbeid en de leefwereld. Die waren in de kostwinnerseconomie
netjes gescheiden, net zoals de beroepsbevolking
m/v was gescheiden in mannen
met een baan en vrouwen met een huishouden.
Met de komst van regelingen rond bijvoorbeeld
kinderopvang en ouderschapsverlof werd de
nieuwe realiteit van arbeid en gezin, zij het bij
ons zeer mondjesmaat, op de agenda geplaatst.
In de derde plaats is het concept gericht op
de levensloop, op levensfasen waarin soms
werken prominent is, soms leren, soms zorgen,
soms opvoeden. De lineaire levensloop ¬
school, werk/huishouden, pensioen ¬ hoort

Ton Korver Een nieuwe risicoverdeling op de arbeidsmarkt
steeds meer tot het verleden. Günter Schmid
pleit in dit verband voor een dertigurige werkweek
voor zowel mannen als vrouwen, met
uitschieters naar boven en naar beneden, afhankelijk
van de economische omstandigheden
en de gebeurtenissen en fasen in de levensloop
van mensen. 4 We hebben een sociale zekerheid
nodig die dat mogelijk maakt of, beter nog, die
dat stimuleert. We hebben ook een arbeidsrecht
nodig dat die kant op meebeweegt (naast
regelingen voor arbeidstijden ook bijvoorbeeld
terugkeeropties).
Dat geldt ook omdat, ten vierde, werk-werkovergangen
in het beeld passen; overgangen van
meer naar minder uren en omgekeerd, overgangen
van werk naar ander werk, overgangen
naar deeltijdpensioen, en statusovergangen van
werknemers naar zelfstandige en weer terug. En
in de vijfde plaats gaat het bij transitionele arbeidsmarkten
om beslissingen die mensen zelf
treffen, die niet voorgeschreven zijn, die niet
slechts de levensfase weerspiegelen maar ook
belangrijke gebeurtenissen die je soms wel en
soms niet in de hand hebt, die van de biografie
van de mensen een persoonlijke en deels ook
een keuzebiografie maken.
behoefte aan vrijheid
In een wereld van combinatiestress (in alles
tegelijk moeten pieken), verbrande bruggen (geen
school, geen toekomst), eenkennigheid (alleen
werk integreert), eenzijdigheid (de hardwerkende
Nederlander tegen de rest van de wereld) en
tweedeling (mensen met banen die aan het werk
zijn, mensen zonder banen die aan het werk
gezet worden) is het niet overbodig een aantal
stevige randvoorwaarden op tafel te leggen
die gesteld moeten worden aan elk fatsoenlijk
werkgelegenheidsbeleid.
In figuur 1 zijn de gebruikelijke ontwikkelingen
aan de kant van het aanbod van arbeid weergegeven,
met de transities die daarbij horen. Die
aanbodkant dient te worden geflankeerd door
ontwikkelingen aan de vraagkant van arbeid.
Daar zijn we tegenwoordig weer helemaal terug
s & d 1/2 | 2012
bij het vroeg-industriële model uit de negentiende
eeuw. De arbeidsrelatie zoals wij die tot
voor kort kenden (het model van de ‘interne
arbeidsmarkt’ met een gezagsrelatie gekoppeld
aan zekerheden, gecodificeerd in arbeidsrecht
en sociale zekerheid; een relatie behorend bij
een verticaal geïntegreerde onderneming met
belang bij contracten en arbeidsrelaties voor
de langere termijn) staat nu aan de bron van
discussies over insiders versus outsiders, over
ontslagrecht, over de voor- en nadelen van flexwerk
en flexcontracten.
Figuur 1 Aanbod van arbeid (in Romeinse cijfers de
aanduiding van de bedoelde transities of
overgangen)
Scholing/
vorming
Private huishoudens:
zorgarbeid
III
Betaalde
arbeid
II
IV
Werkloosheid
V
Pensioen/
uittreding
Verticaal geïntegreerd is de onderneming
steeds minder, de uitbesteding getuigt ervan,
net als de verdwijnende interne arbeidsmarkt. 5
We hebben er netwerken en ketens voor in de
plaats gekregen. En de lange termijn bestaat
ook niet meer. Daarvan getuigt de nadruk, sinds
de late jaren zeventig in de vs en het vk en wat
later bij ons, op de onderneming als een in de
kern financiële architectuur, met de optie van
opzegbaarheid als eerste eis bij alles. De terugvan-weggeweest
nadruk op uitbesteding en
(onder)aanneming zijn er de zichtbare uitdrukkingen
van.
77

78
Samenvattend: het aanbod van arbeid heeft
behoefte aan bewegingsvrijheid, de vraag naar
arbeid heeft behoefte aan bewegingsvrijheid.
De ene vrijheid is de andere vrijheid niet ¬
daarom is de GroenLinks-leus ‘vrijheid eerlijk
delen’ wat kort door de bocht. Vrijheden beter
coµrdineren was beter geweest. 6 Om de invulling
van vrijheden en om de coµrdinatie ervan
gaat het.
Schmid analyseert de behoefte aan bewegingsvrijheid
van ondernemers en werknemers
vanuit het perspectief van het managen van
risico’s, inclusief uiteraard de asymmetrische
aspecten in de verdeling van risico’s. Hij pleit
voor een nieuw type sociale verzekeringen, afgestemd
op de variëteit aan risico’s op transitionele
arbeidsmarkten. De huidige verzekeringen
zijn zowel eenzijdig (gericht op compensatie
indien je niet kunt werken, niet gericht op compensatie
ten tijde van zelfgekozen transities) als
te laat (ze zijn ex post en een transitiebeslissing
vraagt om ex ante regelingen). 7 Nodig is een veel
gedifferentieerder stelsel, dat bovendien eerder
gekoppeld moet worden aan levensloop en loopbaan
dan aan de baan ¬ zoals nu. De genoemde
behoefte aan meer coµrdinatie sluit hier onmiddellijk
op aan. 8
De asymmetrie blijkt uit ten minste twee
verschillen tussen werknemers en ondernemingen.
In de eerste plaats is het ‘menselijk
kapitaal’ van werknemers traag. Zelfs al heb je
een gunstige positie op de arbeidsmarkt dan
nog is het serieus veranderen van je kapitaal aan
kennis, vaardigheden en ervaringen niet alleen
een ingrijpende maar ook een tijdrovende gebeurtenis.
In een economie die steeds meer op
een snelle herschikking van alle bronnen wordt
afgesteld, is dat geen voordeel.
s & d 1/2 | 2012
van waarde levensloop
Ton Korver Een nieuwe risicoverdeling op de arbeidsmarkt
Het ‘vrijheid eerlijk delen’ van
GroenLinks is wat te kort door
de bocht
In de tweede plaats geldt dat, afhankelijk
van opleidingsniveau en van type opleiding en
afhankelijk van leeftijd, een eenmaal genomen
beslissing steeds moeilijker kan worden
teruggedraaid. Vroege beslissingen, zelfs indien
genomen met beleid en verstand, hebben de vervelende
eigenschap onomkeerbaar te worden. Je
zit eraan vast op een manier die de onderneming
niet kent: een onderneming kan, opnieuw, makkelijker
herschikken. Ook daar kleven risico’s
aan. Om het meest voor de hand liggende risico
hier te benoemen: hoe slaag je er als onderneming
in om tegelijkertijd langdurige arbeidsrelaties
te vermijden en toch betrokken en loyale
werknemers te hebben en te houden? 9 Ook daar
ligt een opdracht voor transitionele arbeidsmarkten:
te voorzien in een nieuw stelsel van
sociale zekerheid, in een nieuwe risicoverdeling. 10
interne en externe risico’s
Er bestaan interne en externe risico’s. Externe
risico’s zijn gebeurtenissen die je overkomen en
waarvoor je bij een functionerende sociale zekerheid
wel gecompenseerd kunt worden maar
die je niettemin liever niet had gehad. Je wordt
erdoor getroffen en je zoekt het niet op. Onvrijwillige
werkloosheid is het standaardvoorbeeld.
Het is een gevaar, het kan je overkomen en
afhankelijk van leeftijd en opleiding treft het je
harder of zachter.
Interne risico’s zijn daarentegen het gevolg
van gebeurtenissen waar je zelf de hand in hebt
gehad, waarvoor je meer of minder hebt ‘gekozen’.
Het contrastbegrip hier is niet gevaar maar
vertrouwen. 11 Externe risico’s loop je, niets aan
te doen. Ze hebben verder de onhebbelijkheid
regelmatig voor velen tegelijk voor te komen en
zijn daarom moeilijk verzekerbaar, tenzij een collectief
of het gehele publiek zich erover ontfermt.
Werkloosheid is ook hier het standaardvoorbeeld.
12 Interne risico’s neem je, zoals je in vertrouwen
een opleiding kiest, een baan aanvaardt,
van baan verandert, je werktijden verandert, een
eigen onderneming begint, een gezin start, een
huis koopt of een relatie aangaat.

Ton Korver Een nieuwe risicoverdeling op de arbeidsmarkt
De verdeling van externe en interne risico’s
is ongelijk. Externe risico’s zijn allerminst
verdwenen (ze worden voor iedereen reëler,
ook voor de ‘insiders’ op de arbeidsmarkt), maar
belangrijker is dat de grens tussen externe en
interne risico’s (trefwoord: zorgen voor je eigen
‘employability’) enorm is vervaagd. 13 Wat ooit
als extern werd gezien en als zodanig in de
sociale zekerheid werd behandeld, wordt steeds
meer verschoven naar het eigen initiatief van
de betrokkenen. De huidige discussie over de
toekomst van de aanvullende pensioenen is
daar een illustratie van. Ook het offensief van
werk, werk, werk en het ondergeschikt maken
van de sociale zekerheid daaraan, vanaf de jaren
negentig de Europese mantra, is er de uitdrukking
van. 14 Het leverde geen werk, het leverde
arbeidsaanbod.
Dat mensen door werkloosheid worden
getroffen is misschien onvermijdelijk, maar het
wordt, gelet op de vervaagde grenzen tussen
externe en interne risico’s, steeds minder als
onvermijdelijk gezien en steeds meer als een
kwestie van eigen verantwoordelijkheid. We
hebben het tegenwoordig niet langer over baanzekerheid,
we hebben het over werkzekerheid,
en werkzekerheid is afhankelijk van de moeite
die de werknemer heeft getoond om inzetbaar
te zijn en te blijven. 15
Dat lijkt aannemelijk genoeg maar de vraag
is wat onder ‘werk’ moet worden begrepen. Het
oude model, met de baan als centrum, definieerde
werk als werkgelegenheid, het hebben van
een baan en de bijbehorende rechten en plichten.
Het transitionele model heeft een breder
werkbegrip, omdat ook de (activiteiten gerelateerd
aan de) transities eronder vallen (vandaar
de bekende uitspraak van Schmid dat het er niet
uitsluitend om gaat werk ‘lonend’ te maken
maar ook om transities ‘lonend’ te maken). 16
Transitiemanagement als risicomanagement
vraagt om een loopbaanperspectief op arbeidsmarkten,
ingebed in flexibele regelingen voor
de ontwikkelingen en gebeurtenissen in ieders
levensloop, en om een type sociale zekerheid dat
daarop is afgestemd.
s & d 1/2 | 2012
transitionele arbeidsmarkten
Het is een moderne paradox dat de lange termijn
in arbeidsrelaties steeds vaker een ondergeschikte
rol speelt, terwijl diezelfde lange termijn
in de loopbaan- en levensloopbeslissingen
steeds zwaarder telt. Vroege beslissingen, over
scholing en opleiding in het bijzonder, hebben
in toenemende mate onomkeerbare gevolgen
en worden versterkt door de factor leeftijd. De
padafhankelijkheid ¬ de invloed van het ver-
De invloed van het verleden op je
kansen in het heden, neemt toe
leden op je kansen in het heden ¬ neemt toe.
De tendens is dat een lage opleiding en hogere
leeftijd niet alleen de kans op een baan verminderen,
ze verminderen ook de kans op een baan
met een loopbaanperspectief. In plaats van een
ontkoppeling van sociale zekerheid en baan (ten
gunste van de loopbaan) krijgen we een steeds
strakkere koppeling tussen beide, met het perverse
resultaat dat bij ontbrekende banen geen
baan maar wel werk wordt voorgeschreven, op
straffe van verlies van uitkering.
Als beleidsvoorstel ligt er het idee van transitionele
arbeidsmarkten, gericht op het omkeren
van die tendens. Het voorstel transformeert
de sociale zekerheid in een hefboom, om de
eigen regie van mensen over de eigen loopbaan
te heroveren op ongemakkelijke startposities
en op een arbeidsmarkt die met het stijgen
van de leeftijd van mensen steeds onvriendelijker
wordt. 17 De regierol is de laatste twintig
jaar steeds meer door de overheid opgeëist
(successieve ministers van Sociale Zaken en
Werkgelegenheid gedragen zich alsof de sociale
zekerheid van hen is ¬ en de mensen die ervan
afhankelijk zijn ook). De vraag is niet alleen wat
het allemaal aan nieuwe regels vereist om die
regierol weer terug te buigen naar de actoren op
de arbeidsmarkt, de vraag is ook of de aanbieders
van arbeid in staat en genegen zijn ook in
79

80
Ton Korver Een nieuwe risicoverdeling op de arbeidsmarkt
hun eigen beslissingen de lange termijn mee te
laten wegen. De vraag is die naar de risicopercepties
en het risicogedrag van mensen ¬ en
hoe daarop kan worden ingespeeld.
Er wordt wel gezegd dat werknemers, als
onderscheiden van ondernemers, risicomijdend
zijn. Dat lijkt me een zowel theoretisch als
empirisch uiterst aanvechtbare uitspraak. Onder
bepaalde omstandigheden zijn mensen (werknemers
zowel als ondernemers) risicomijdend,
onder andere omstandigheden zijn ze juist
risicobereid. Verder hangt het ervan af hoe de
omstandigheden worden gepercipieerd (meestal
is de status-quo de referentie) en hoe de omstandigheden
worden gepresenteerd (alternatieve
representaties ¬ ‘framing’ ¬ van dezelfde situatie
leiden tot verschillende beslissingen). Heel
algemeen kun je stellen dat mensen (de kans
op) nadeel zwaarder laten wegen dan (de kans
op) voordeel, maar dat als ze al nadeel hebben
ze best een gokje aandurven om te kijken of dat
nadeel kan worden weggewerkt, dat mensen de
gebeurtenissen van gisteren en vandaag zwaarder
wegen dan de mogelijkheden van morgen
(conform het grapje dat in het verleden zelfs
de toekomst beter was), en dat mensen anders
reageren (bijvoorbeeld akkoord gaan met een
medische ingreep) op de mededeling dat hun
kans op een gunstige uitkomst negen op tien
is dan op de mededeling dat hun kans op een
ongunstige uitkomst één op tien is. 18
De gevolgen zijn dat we vaak kiezen voor wat
we al kennen, dat we eerder geneigd zijn een
vakantieverzekering af te sluiten dan (gegeven
vrije keus) een pensioenverzekering en dat we
gaan gokken als we toch al op verlies staan, met
het risico uiteraard dat we nog meer verliezen.
In arbeidsmarkttermen vertaald komt het erop
neer dat als we de keuze voor het bekende willen
ontmoedigen, we er goed aan doen om enerzijds
s & d 1/2 | 2012
van waarde levensloop
We moeten terug naar het idee
van kwalitatieve groei
informatie te vergaren en te verspreiden over
de kansen dat ook het bekende zal veranderen,
en anderzijds het aantal opties waaruit mensen
kunnen kiezen te vergroten. Daardoor kunnen
de risico’s bij een verandering van baan, bij het
onderbreken van een baan voor scholing et
cetera beter worden ingeschat.
Om het gokgedrag tegen te gaan zou het
aanbeveling verdienen niet te gemakkelijk
af te stappen van, bijvoorbeeld, de ontslagbescherming
en van het respecteren van
opzegtermijnen. De moeite waard is verder
de overweging dat om gisteren en vandaag te
relativeren ten gunste van morgen en overmorgen,
het aanbeveling verdient om investeringen
in de eigen toekomst aantrekkelijker te
maken (bijvoorbeeld door het stimuleren van
faciliteiten voor een opleiding) en niet te snel
af te stappen van collectieve of universele regelingen
die bijvoorbeeld arbeidsongeschiktheidsrisico’s
afdekken.
werkgelegenheidsverzekering
Ik sluit af met het voorbeeld van langer doorwerken.
19 Ouderen zijn (1) minder mobiel
dan jongeren, (2) minder bestand tegen zware
arbeidsomstandigheden, (3) minder in trek bij
voorzieningen voor opleiding en training en
(4) relatief duur in termen van arbeidskosten.
Dat verklaart mede hun zwakke positie op de arbeidsmarkt
en het maakt begrijpelijk dat nogal
wat ouderen opzien tegen een verhoging van de
pensioengerechtigde leeftijd. Ze krijgen dan wel
de plicht tot doorwerken, maar er zijn weinig
banen en weinig vooruitzichten.
Het zou helpen als we, om hier in te interveniëren,
zouden teruggrijpen op het idee van
‘kwalitatieve groei’, in het bijzonder gericht
op de zorgsector en op de leefomgeving van
mensen. Dat vereist de nodige aandacht voor
arbeidsomstandigheden, zodanig dat de werkbelasting
(werkdruk en fysieke en psychische
aspecten) de belastbaarheid van de mensen niet
overvraagt. Het vraagt om de nodige aandacht
voor opleiding en training. Beide bij elkaar ¬

Ton Korver Een nieuwe risicoverdeling op de arbeidsmarkt
actief beleid voor arbeidsomstandigheden en
voor opleidingen ¬ neutraliseren de geringere
mobiliteit van ouderen.
Het punt van de arbeidskosten is lastiger.
Een eerste kanttekening is dat het uiteraard niet
gaat om die arbeidskosten op zichzelf, maar om
de verhouding van kosten en productiviteit.
Over dat laatste weten we heel weinig ¬ veel
serieus te nemen empirisch onderzoek daarover
hebben we niet ¬ hoewel we er gemakshalve en
zeer lui van uitgaan dat de productiviteit van ouderen
niet hoog is en eerder daalt dan stijgt. Wat
we wel weten is dat in ouderen verhoudingsge-
Noten
1 De datering doet ertoe. Na het
Verdrag van Maastricht werden
immers twee verbonden bewegingen
tegelijkertijd ingezet. In
de eerste plaats de strategie van
‘werk, werk, werk’, de strategie
van een uitbreiding van het
arbeidsaanbod. In de tweede
plaats de beweging voortvloeiend
uit de emu: de aanpassingen
aan veranderende economische
verhoudingen zouden
voortaan van de arbeidsmarkt
en het stelsel van sociale zekerheid
moeten komen, en niet
langer worden ondersteund
door monetaire en financiële
instrumenten. Daarmee werd
afscheid genomen van een macro-economisch
gestuurd beleid
van volledige werkgelegenheid.
2 Ministerie van Sociale Zaken en
Werkgelegenheid, Verkenning
Levensloop; Beleidsopties voor
Leren, Werken, Zorgen en Wonen
(Den Haag 2002). De Verkenning
werd begeleid door een
‘achtergronddeel: analyses van
trends en knelpunten’, eveneens
uit 2002. Een jaar eerder
had de Commissie Sociaal-
Economische Deskundigen van
s & d 1/2 | 2012
de ser al het rapport Levensloopbanen,
gevolgen van veranderende
arbeidspatronen uitgebracht.
Ook in dit rapport werd de nodige
aandacht geschonken aan
transitionele arbeidsmarkten.
Opnieuw in 2001 verscheen het
themanummer Werk, welvaart
en Geluk van de Christen Democratische
Verkenningen, met
daarin een blok over transitionele
arbeidsmarkten (cdv 7,8,9
2001, pp. 54-113) en een bundel
De transitionele arbeidsmarkt;
contouren van een actief arbeidsmarktbeleid
(N. van de Heuvel
et al, red. Den Haag, Elsevier
Bedrijfsinformatie, siswo,
Steunpunt Werkgelegenheid,
Arbeid en Vorming). De belangstelling
voor de onderwerpen
van transities en levenslopen
bleef enkele jaren gehandhaafd
(het aantal publicaties ter zake
groeide) ¬ in de laatste jaren
is ze, in Nederland althans, onmiskenbaar
afgenomen.
3 Zie over deze wet ook Arjen
Edzes en Jouke van Dijk, ‘De
storm nadert en het dak lekt ¬
Bezuinigingen en invoering
wwnv bedreigen ons socialezekerheidsstelsel’,
in: s&d 2011/
9-10, pp. 118-126.
wijs weinig wordt geïnvesteerd. Bij opleiding
en training staan ze achteraan in de rij. Daar
zou beleid op gevoerd kunnen worden, en dan
niet in de zin van het gebruikelijke vriendelijke
verzoek aan werkgevers en fondsen, maar in de
zin van verplichtende regelingen. Los daarvan:
we betalen hier de prijs voor het ontbreken van
een werkgelegenheidsverzekering die behalve
het werkloosheidsrisico ook het risico afdekt
van transities van banen met een hogere naar
banen met een lagere beloning. Lonende transities,
precies. Laat die verzekering er maar snel
komen.
4 Günther Schmid, ‘Is Full Employment
Still Possible?’, in: Economic
and Industrial Democracy,
16 (1995), pp. 429-430. Zie ook
Rudi Wielers, ‘30 uur is voltijds’,
in: s&d 2011/9-10, pp. 127-135.
5 Paul S. Osterman, ‘Internal
Labor Markets: Theory and
Change’, in: Clark Kerr/Paul
D. Staudohar, eds. Labor Economics
and Industrial Relations.
Cambridge Mass. en Londen,
Harvard University Press 1994,
pp. 303-339. In het model van de
interne arbeidsmarkten staat
de transactie van vandaag in
het teken van de transactie van
morgen. In het nieuwe model
bestaat morgen niet meer.
6 F. Halsema, I. van Gent, Vrijheid
eerlijk delen; 18 vrijzinnige
voorstellen voor sociale politiek
(GroenLinks, november 2005).
Het manco van de nota is dat de
onevenwichtigheden aan de aanbodskant
van de arbeidsmarkt en
hun doorloop in de bescherming
door arbeidsrecht en sociale
zekerheid wel worden geanalyseerd,
terwijl aan de vraagkant
amper aandacht is besteed.
7 G. Schmid, ‘Employment insurance
for managing critical
transitions during the life-
81

82
Ton Korver Een nieuwe risicoverdeling op de arbeidsmarkt
cycle’, in: Peter Auer/Bernard
Gazier, eds. The Future of Work,
Employment and Social Protection.
Geneva, ilo 2002, pp. 63-82.
8 Ibid.: 73-74. Door de differentiatie
van zekerheidsarrangementen
en door de individualisering
neemt immers de interdependentie
van beslissingen toe. Dat
noopt tot een type coµrdinatie
dat interferentie van regels tegengaat
en complementariteit
van regels bevordert.
9 Zie verder Simon Deakin, ‘The
evolution of the employment
relationship’, in: P. Auer/Bernard
Gazier o.c.: 191-205. Een
principiële benadering van
arbeidsrelaties en werknemers-
en ondernemersrisico’s is David
Marsden, A Theory of Employment
Systems; Micro­Foundations
of Societal Diversity (Oxford;
Oxford University Press 1999).
Een intrigerende poging om de
contouren van ‘wederkerig risicomanagement’
te schetsen is
in Gerard Evers en Ton Wilthagen,
De toekomst van de arbeidsrelatie;
een essay over wederkerig
risicomanagement (Assen; Van
Gorcum 2007). Wie het werkgeversgedrag
bekijkt, ziet aan de
ene kant een premie op ‘binden
en boeien’ van werknemers, en
aan de andere kant een premie
op een flexibel ontslagrecht:
they want to have their cake and
eat it.
10 G. Schmid, Social Risk Management
Through Transitional
Labour Markets. Socio­Economic
Review 2006-4: 1-33; idem, Full
Employment in Europe. Managing
Transitions and Risks. Chelten-
s & d 1/2 | 2012
van waarde levensloop
ham, UK; Edward Elgar 2008
11 G. Schmid, Non­Standard Employment
and the New Standard
Employment Contract: Reflections
from a Transitional Labour Market
Point of View (paper, iira European
Congress 2010, Copenhagen:
67-68)
12 Daarom is ook de exclusieve
aandacht in ons land voor het
individuele ontslagrecht zo
curieus. Individueel ontslag is
in Nederland in internationaal
perspectief niet eenvoudig. Collectief
ontslag is daarentegen
in datzelfde internationale perspectief
zeer eenvoudig.
13 Het zou al helpen als ‘employability’
zou worden geherdefinieerd
in termen van de ambitieuze
capability-benadering
van Amartya Sen (zie A. Sen,
Development and Freedom; New
York, Knopf 1999, en M.C. Nussbaum,
Creating Capabilities; the
Human Development Approach;
Cambridge Mass. en Londen,
Harvard Belknap 2011). Zie voor
de capability-benadering van
Sen ook het artikel van Rutger
Claassen in dit nummer van
s&d.
14 In de jaren tachtig bestreed
men de werkloosheid nog door
de oudere werknemers plaats te
laten maken voor jongere.
15 In de zin van Jules Theeuwes.
Zie zijn Investeren in Werkzekerheid.
(wrr Rapport 77, Amsterdam,
Amsterdam University
Press 2007). Dit rapport is mede
geïnspireerd op de capabilitybenadering
(o.c.: 27-29).
16 Schmid 2002 o.c.: 74. Een inspirerende
en uitgebreide uit-
werking treffen we aan in Alain
Supiot, Beyond Employment;
Changes in Work and the Future
of Labour Law in Europe (Oxford,
Oxford University Press
2001). Het in de eu omarmde
idee van ‘flexicurity’ gaat aan
dit ruimere begrip van werk
voorbij. Dat is de reden van de
kritische bejegening ervan door
onder anderen Schmid en, zeer
uitgesproken, Supiot. Zie Alain
Supiot, ‘Law and Labour’ (New
Left Review 39/2006, pp. 109-121)
en idem, Possible Europes (New
Left Review 57/2009, pp. 57-65).
Over flexicurity, zie het mooie
proefschrift van Sonja Bekker,
Flexicurity, explaining the development
of a European concept (Tilburg,
Tilburg University 2011).
17 Er is geen arbeidsmarkt voor
ouderen, verklaart Theeuwes
in de aangehaalde studie van de
wrr (o.c. 2007, pp. 113-116). De
reden: er beweegt niets en een
markt waar niets beweegt is
geen markt.
18 Schmid 2005, o.c., pp. 3-9. De
funderingen voor dit gedrageconomische
perspectief op
beslissingen danken we aan
Kahneman en Tversky (zie.
Daniel Kahneman en Amos
Tversky, Choices, Values, and
Frames. Cambridge, Cambridge
University Press 2000).
19 G. Schmid, Active Ageing in Europe:
Innovating the management
of transitions from work to retirement.
Paper conference Innovative
Labour Market Policies:
Transitional Labour Markets
and Flexicurity; Amsterdam,
30 november/1 december, 2006.