leesvoorbeeld in pdf-viewer - Vantilt

13
zin en mogelijkheden
van een
wetenschappelijke privébibliotheek
digitale inflatie: het boek als wegwerpartikel
Met de komst van internet halverwege de jaren 1990 is ook de boekenwereld
fundamenteel veranderd. Aanvankelijk werd daarop vooral door de oudere
generatie sterk afwijzend gereageerd in de trant van: ‘aan mijn lijf geen polonaise’.
Maar de realiteit van het onvermijdelijke heeft de geesten snel rijp
gemaakt voor een digitale revolutie, die wereldwijd tot in alle sectoren van
het maatschappelijk verkeer is doorgedrongen. De vraag was niet langer: internet
ja of nee, maar: hoe kan ik zo veel mogelijk profijt trekken van dit nieuwe
medium?
Over de voor- en nadelen van internet in de wereld van het boek is de afgelopen
jaren in diverse publicaties heftig gediscussieerd, 1 waarbij het niet alleen
ging over de gevolgen voor de (antiquarische) boekhandel. Die gevolgen
zijn overal zichtbaar in het bijna-verdwijnen van het winkelantiquariaat en
de malaise in de tweedehandsboekhandel, met als duidelijkste voorbeeld de
problemen bij de firma J. de Slegte, waar men te laat de overstap naar internet
had gemaakt. 2 Tegenover veel gejammer aan de ene kant staan de optimistischer
klanken van sommige handelaren die hun winkel gesloten hebben en nu
vanachter hun beeldscherm betere verkoopresultaten boeken dan voorheen,
zij het dan tegen steeds lagere prijzen. Ook de gewone consument kan hier
< 341

zijn zegeningen tellen. Boeken kunnen voortaan gemakkelijk zonder tussenkomst
van een winkelier direct bij de uitgever worden besteld. Snel en voordelig
voor wie niets heeft met funshoppen. Ook verkopen particulieren zelf
hun – overwegend goedkopere – boeken tegenwoordig massaal via internet,
waarbij dus de handelaar of veilinghouder buitenspel staat.
Maar nu de boek- en prentenverzamelaar – wat betekent de komst van internet
voor hem? Hoe verhouden zich hier de voor- en nadelen? En belangrijkste
vraag: welk perspectief is er nog om een waardevolle verzameling op te bouwen?
Bij de vele gesprekken die ik de afgelopen jaren met boekverzamelaars
voerde, bleek dat zij bijna allemaal gebruikmaakten van internet. Echter, vooral
om iets te zoeken: de juiste titel of de bewaarplaats van een boek, een verkoopadres
en de gemiddelde vraagprijs, of een veilingresultaat. Het rechtstreeks kopen
van antiquarische boeken via internet gebeurt, naar mijn indruk, veel
minder en hoofdzakelijk in de goedkopere sector, beneden de G100. Zodra het
om hooggeprijsde kostbaarheden gaat, wil iedereen het boek eerst met eigen
ogen zien. In dat geval fungeert de aanbieding op internet als eerste stap voor
een bezoek aan de handelaar en een mogelijke transactie. Maar niet iedereen is
in staat of bereid heel ver te reizen voor een enkel boek. Om de klant-op-afstand
toch zo veel mogelijk duidelijkheid te verschaffen, biedt de Amerikaanse
antiquaar Tom Congalton (‘Between the Covers Rare Books’, Merchantville
nj) daarom op zijn website een rotating service, waarbij je het in de etalage gezette
boek langs alle kanten visueel kunt aftasten. Dit, gevoegd bij de reputatie
van de betreffende antiquaar, moet zelfs de voorzichtigste klant overtuigen van
de voordelen van aankopen via internet.
Schrikken wordt het pas bij vergelijking van de prijs van de digitaal aangeboden
boeken met de prijs die men zelf eerder voor hetzelfde boek betaald
heeft. Bijna altijd blijkt een voorheen als zeldzaam gekochte titel helemaal
niet zo schaars te zijn: acht of meer handelaren hebben het tegen afbraakprijzen
op het web gezet. Misschien is de staat van het aangeboden exemplaar een
stuk minder dan het eigene in de kast, maar dan nog. Deze dankzij internet geschapen
transparantie van de markt, waardoor iedereen meteen kan zien hoe
zeldzaam of gewoon een bepaald boek is, heeft menige bibliofiel uit de droom
geholpen. Geen echte boekenliefhebber koopt louter ter investering, maar het
geeft een onprettig gevoel als het duur gekochte, want zogenaamd zeldzame
boek plotseling overal voor veel minder wordt aangeboden. Nog onaangenamer
is het natuurlijk voor een handelaar die te laat merkt dat hij met talloze
boeken zit opgescheept waaraan zijn collega’s op internet een veel lager prijskaartje
hebben hangen. Tegenover digitale transparantie staat dus als nadeel
dikwijls verder voortwoekerende digitale inflatie. Gevolg: de antiquaar kijkt
342 > geschiedenis van de nederlandse bibliofilie

aan tegen een hele partij winkeldochters en ook de particulier raakt zijn boeken
nauwelijks meer kwijt.
Gelukkig treft dit ongeluk niet iedere bibliofiel in gelijke mate. Alles hangt
sterk af van het soort en de kwaliteit van de boeken. Moderne literatuur en
kunstboeken lijken de ergste slachtoffers. Vuistregel is: hoe ouder en zeldzamer
een boek, des te minder kans dat het in de digitale ramsj belandt. Unica
als alba amicorum en autografen hebben in principe meer verwachtingswaarde
dan uitgaven van een boekenclub met duizenden leden. Wat men nu ziet,
is dat verzamelaars steeds meer op jacht gaan naar iets aparts. Het doorsnee
boek, hoe waardevol misschien ook qua inhoud, vindt weinig interesse, tot
wanhoop van het handelarengilde. Deze gang van zaken treft in het bijzonder
de wetenschappelijke privébibliotheek, zeker als die hoofdzakelijk bestaat uit
secundair materiaal: ‘studies over’ in plaats van primaire bronnen.
Ik herinner mij een bezoek bij mij thuis van de bekende taalhistoricus en
publicist Ewoud Sanders. Op mijn vraag wat hijzelf verzamelde, was het antwoord:
oude woordenboeken. Er bleek zelfs in Nederland een klein clubje van
gelijkgestemde liefhebbers te bestaan – het Matthias de Vries-Genootschap –
en ik vond dat schitterend. Enkele jaren later hield Sanders in de Haarlemse
stadsbibliotheek voor een gezelschap van kinderboekenliefhebbers een bevlogen
pleidooi om massaal onze wetenschappelijke boeken en tijdschriften te
gaan scannen. Dat gebeurde al wel door de dbnl, de Digitale Bibliotheek voor
de Nederlandse Letteren, maar volgens Sanders te kleinschalig en in een te laag
tempo. Op een vraag uit het gehoor wat hij dan vervolgens met zijn gescande
boeken deed, antwoordde Sanders dat hij die soms nog wel even ergens opsloeg,
maar dat ze in principe voor hem overbodig geworden waren. Ze vergden
alleen nog maar kostbare ruimte.
Ook vanuit de Nederlandse bibliotheekwereld zijn sindsdien dergelijke geluiden
opgestegen, die weer in NRC Handelsblad en elders de te verwachten protesten
hebben opgeroepen. Onder het motto ‘vernietig een boek, red de tekst’
werd een plan gelanceerd dat veel weg had van een boekenholocaust. Een citaat
uit het NRC van 22 november 2007: ‘Historische boeken redden door ze te vernietigen.
Dat is het serieuze voorstel van Hans Janssen. Hij is directeur Research
& Development van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. “De toekomst
van het boek is een voortbestaan in digitale vorm, daar is iedereen het over eens.
Alleen dan nog worden die boeken gevonden en gebruikt. Maar de huidige digitaliseringstechnieken
gaan te langzaam en zijn te duur”, zegt Jansen. “Ik zie
maar één oplossing: snijd de rug van de boeken af en haal ze als een stapeltje papier
door de scanner. Het boek ben je dan kwijt, maar je hebt het wel gedigitaliseerd
voor minder dan een tientje, in plaats van dertig tot 150 euro.” Nee, niet
Zin en mogelijkheden van een wetenschappelijke privébibliotheek < 343

alle boeken, zegt hij. “Laten we de titels nemen die tussen 1800 en 1950 in Nederland
zijn verschenen. Fictie en non-fictie. Dat zijn er 4 à 500.000. Die staan
allemaal in de kb en de universiteitsbibliotheken.”’ De verbijsterde journalist
Warna Oosterbaan: ‘“Is dat niet een staaltje van onomkeerbare cultuurvernietiging?”
“Ach”, zegt Jansen, “Een boek is ook maar een informatiedrager. Het
gaat toch om de inhoud?”’ Uit de rest van het verslag blijkt dat Jansens plan althans
in bibliotheekkringen als inventief en realistisch verwelkomd wordt. 3
Als ik het goed zie, spitst de behoefte tot digitalisering in openbare bibliotheken
en archieven zich vooral toe op kranten en tijdschriften, waarvan het
papier dikwijls ernstige verschijnselen van verval laat zien. Ruimtebesparing
en redding van historisch erfgoed pleiten hier samen voor dezelfde oplossing.
Maar voor de particuliere boekverzamelaar lijkt een gedigitaliseerde tekst geen
aantrekkelijk alternatief. Zoveel is zeker: uit het bovenstaande spreekt geen
overmatige waardering voor het boek als object. Die statusdaling is echter niet
alleen veroorzaakt door internet en de concurrentie van nieuwe media, maar
ook door de gigantische overproductie in de westerse wereld, waar het boek als
massagoed een wegwerpartikel is geworden. Een stuitend voorbeeld hiervan
leverde de Britse firma Bookbarn te Bristol in februari 2009, toen men een voorraadloods
met tienduizenden moderne boeken wegens huurschuld plotseling
moest ontruimen en daarom maar besloot alles voor grabbelaars gratis op een
hoop te gooien. Op krantenfoto’s en op internet kon men zien hoe mensen, elkaar
verdringend, als aasgieren tot hun knieën tussen die boeken stonden. Tot
woede van BookBarn International te Hallatrow in North Somerset, een soortgelijk
bedrijf dat niet ten onrechte verwarring vreesde bij het kopend publiek
met de eigen magazijnvoorraden. Met dit alles in gedachten lijkt het zinvol
hier aandacht te vragen voor enkele particuliere verzamelaars van wetenschappelijke
boeken. Welke waarde kennen zij toe aan hun collectie?
mr. françois haverschmidt:
vogels en vogelboeken
Lang niet alle wetenschappelijke bibliotheken in privébezit zijn door professionele
onderzoekers bijeengebracht. Zij werken dikwijls op een wetenschappelijk
instituut of museum en beschikken dus ambtshalve al over een goede
vakbibliotheek. Soms is het ze zelfs verboden op het eigen vakgebied voor
zichzelf te gaan verzamelen. Amateuronderzoekers hebben hiervan geen last.
Zij zijn dan ook vanouds de pioniers die, gewild of ongewild, de grote wetenschappelijke
instellingen met hun collecties hebben gevuld.
344 > geschiedenis van de nederlandse bibliofilie

Zo’n amateur in de beste zin van het woord was de op 21 juni 1906 te
Utrecht geboren jurist en ornitholoog mr. François (Frank) HaverSchmidt,
kleinzoon van de gelijknamige predikant, die als Piet Paaltjens (1835-1894)
een bescheiden plaats in de Nederlandse literatuur verwierf. Mr. François
HaverSchmidt werd na zijn juridische studie in zijn geboortestad achtereenvolgens
griffier bij het kantongerecht te Utrecht, Haarlem, Heerlen en Leeuwarden.
Maar zijn voornaamste passie gold de vogels in het veld, waarover hij
reeds als veertienjarige gymnasiast schreef, een eerste publicatie uit een lange
reeks van circa 350 artikelen en een zestal boeken. Aanvankelijk betroffen
die alleen ‘Nederlandse’ weidevogels, meer speciaal de ooievaar. In 1946 echter
vroeg men hem rechter te worden in Suriname, een aanbod dat hij hoofdzakelijk
aannam vanwege de daardoor geboden mogelijkheid tot onderzoek
naar de nog vrijwel onbekende Surinaamse avifauna. Hij klom er op tot president
van het Hof van Justitie in Paramaribo en werd zelfs tweemaal waarnemend
gouverneur van Suriname. Alle vrije tijd werd nu benut voor veldonderzoek
naar de Surinaamse vogelwereld, waarbij vanaf 1952 al het prepareerwerk
– circa 9800 stuks in 540 soorten – door zijn (tweede) echtgenote Willy Liong
A San gedaan werd. Deze opgezette vogels werden vervolgens aan diverse over
de hele wereld verspreide musea geschonken. Want HaverSchmidt was in -
tussen door zijn talloze publicaties een internationaal bekend ‘vogelaar’ geworden.
In 1968 keerde Frank HaverSchmidt met pensioen terug naar Nederland,
al bleef hij tot 1981 Suriname nog herhaaldelijk bezoeken. Datzelfde jaar verscheen
ook zijn levenswerk Birds of Surinam (Edinburgh-London 1968, in 1971
ongewijzigd herdrukt) met illustraties van Paul Barruel. 4 In 1994 volgde nog
een geheel herschreven, met 68 vogels uitgebreide versie van dit standaardwerk,
waaraan ook dr. G.F. Mees, vogelconservator van het Rijksmuseum van
Natuurlijke Historie te Leiden had meegewerkt. De hoofdauteur was toen al
niet meer in leven: hij overleed te Zwolle op 28 april 1987, enkele maanden nadat
op 24 februari 1987 bij Beijers zijn imposante ornithologische bibliotheek
was geveild. 5 HaverSchmidt was vrijwel tot het laatst met deze boeken bezig
geweest. Toen hij echter in april 1986 getroffen werd door een beroerte die
zijn gezichtsvermogen aantastte, besloot hij tot openbare verkoping. De veilingcatalogus
werd ingeleid door G.F. Mees, die ook in een interview met Jan
Fred van Wijnen voor NRC Handelsblad van 5 maart 1987 zijn licht liet schijnen
over de persoon en de collectie van François HaverSchmidt en naderhand in
het ornithologenblad Ardea een uitgebreide bio-bibliografie publiceerde. 6
HaverSchmidt wordt ons beschreven als een bescheiden persoon ‘of a retiring
disposition’. Hoewel lid van allerlei ornithologische organisaties, liet hij
Zin en mogelijkheden van een wetenschappelijke privébibliotheek < 345

zich zelden op vergaderingen of congressen zien. Als niet aan een universiteit
verbonden amateurveldbioloog was hij wel genoodzaakt zelf een grote wetenschappelijke
handbibliotheek op te bouwen. Die was door omvang en kwaliteit
imposant, zoals duidelijk bleek bij de finale verkoop. Maar hoe keken de echte
professionals, prof. K.H. Voous en dr. G.F. Mees, nu tegen HaverSchmidt aan?
In de academische biologenwereld hield men zich vooral bezig met anatomie
en classificatie. Wat HaverSchmidt deed was ‘vogeltjes kijken’ en daarvan had
men aanvankelijk geen hoge dunk. Toch groeide geleidelijk de bewondering
voor deze bevlogen amateur, al proeft men tussen de woorden door steeds een
zekere distantie. Hij, HaverSchmidt, had de tijd en de middelen waaraan in academische
kring permanent gebrek bestond. De veiling bij Beijers bracht de afrekening
van een lang leven met vogels en met vogelboeken.
Eerst nu het oordeel van veilingmeester H.L. Gumbert: ‘Zo’n reusachtige
verzameling, dat is toch iets heerlijks. Er zitten helaas niet van die kostbare
delen bij als in de ornithologische bibliotheek van [Johann Gottlieb] Van Marle
[1901-1979], die in 1980 werd geveild bij Van Gendt in Amsterdam. 7 Daar
ging het duurste deel weg voor ƒ63.000. Maar daar kwamen verzamelaars van
mooie boeken op af. HaverSchmidts bibliotheek heeft juist grote wetenschappelijke
waarde. We hebben nu al zo’n driehonderd opdrachten tot koop gekregen
van instituten uit de hele wereld.’ 8 Daar hoorde het Rijksmuseum van Natuurlijke
Historie te Leiden niet bij. Dr. G.F. Mees: ‘Voor zover het gaat om
beschrijvingen van vogels, om inventarisaties van landen of kleine gebieden is
het een kostbare verzameling. Vooral met die vele tijdschriften. Zo’n vijftig,
min of meer compleet. Het zijn de belangrijkste ornithologische tijdschriften.
Het Museum overigens heeft de grootste ornithologische bibliotheek van
Nederland, voor ons is er weinig bij dat we nog niet hebben. Er zijn wel een
paar werkjes waar ik op ga bieden, [al] heb ik nog nooit zoiets gedaan, kopen
op een veiling. Andere instituten hebben veel kleinere bibliotheken dan wij.
Die zouden er graag heen gaan, maar ze hebben tegenwoordig bijna geen geld
om iets te kopen.’ Dat beloofde weinig goeds en inderdaad, de tijdschriften,
waarmee de veiling opende, gingen heel slecht: op de eerste zes nummers werd
niet eens geboden. Toen kwam Nr. 7, het tijdschrift The Bateleur, door Gumbert
ingezet op ƒ90, waarna Mees zijn hand opstak en zonder tegenbieders meteen
‘ƒ100’ riep, daarmee ten overvloede zijn onkunde op veilinggebied demonstrerend.
Het duurste boek uit de collectie-HaverSchmidt was Onze Vogels in Huis en
Tuin (Leiden 1869-1876, drie delen) van de vogelschilder J.G. Keulemans, dat
wegging voor ƒ4600. De meeste boeken werden toegeslagen aan de handel, hier
met een twintigtal mannen vertegenwoordigd. De overige bezoekers, onder
wie tientallen vogelliefhebbers, houden toch meestal de hand op de knip. Het
346 > geschiedenis van de nederlandse bibliofilie

beeld wordt langzamerhand duidelijk: een interessante, drukbezochte veiling
met een bescheiden financiële opbrengst.
ayolt brongers:
verzamelen uit nieuwsgierigheid
Dr. J.A. (Ayolt) Brongers is in velerlei opzicht een bekende figuur in bibliofiel
Nederland: als (oud)medewerker van De Boekenwereld, 9 als auteur van een boekwoordenboek
en als collectioneur. Maar terwijl de meeste boekverzamelaars
niet scheutig zijn met informatie over hun doen en laten, weten we van hem
juist heel wat: van zijn familiale en wetenschappelijke achtergrond, zijn collectie
en van zijn drijfveren als verzamelaar. Hij heeft daarover zelf uitvoerig
verteld en geschreven. Kort samengevat: Brongers is in 1933 geboren in Den
Haag, studeerde tussen 1951 en 1959 scheikunde in Leiden en was vervolgens
van 1962 tot zijn pensionering in 1998 wetenschappelijk medewerker bij de
Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek in Amersfoort. Daar
woont hij nu nog met zijn echtgenote Lide. Samen zijn ze de beheerders van
een gigantische bibliotheek van ongeveer 55.000 titels, die – en dat is het wonderlijke
– grotendeels onder hun huis en tuin is gelegen. Dat kon, omdat ze
wonen op de Wageningse Berg in de Huygenslaan, waar de grondconstructie
zulk een operatie toelaat. En wie zou dat beter weten dan de archeoloogbodemkundige
Ayolt Brongers? Toen na verloop van tijd de zo gewonnen
ruimte nog te krap bleek, volgde een verdere uitgraving. Sterker: in navolging
van Brongers zijn ook sommige buurtbewoners met een grote verzameling
met succes de bodem in gegaan.
Wat verzamelt de immer opgewekte Brongers? Men kan beter vragen: wat
niet? In een poging de buitenwacht enig idee van zijn verzameldrift te geven,
publiceerde hij in december 2005 onder de toepasselijke titel Eén boek is geen
boek voor vrienden en bekenden een ‘Lexicon van de Bibliotheca Brongersiana’.
Het is geen catalogus maar een alfabetisch overzicht in circa driehonderd trefwoorden
van zijn interessegebieden, voorafgegaan door een autobiografie en
een algemene beschouwing over zijn verzamelbeleid. Gelukkig zitten er onder
die driehonderd enkele zwaartepunten, zoals Amersfoort, archeologie,
boek- en bibliotheekgeschiedenis, de familie Brongers, detectives, golfsport
en zijn grote held de archeoloog Caspar Reuvens (1793-1835). Ongetwijfeld
vergeet ik nog wat. Wat zeker vermeld moet worden, is dat elk onderwerp nader
gedocumenteerd wordt door een uitgebreide, systematisch in mappen opgeborgen
knipselverzameling en duizenden overdrukken van wetenschappe-
Zin en mogelijkheden van een wetenschappelijke privébibliotheek < 347

lijke artikelen. Alles staat of ligt op thema in een wirwar van ondergrondse
gangen op de planken, maar de eigenaars weten hier feilloos de weg.
Ik moet bekennen dat ik vroeger weleens een beetje jaloers op Ayolt Brongers
ben geweest, omdat hij wekelijks met tassen vol boeken zei thuis te komen,
terwijl ik zelf het gevoel had dat het antiquarisch aanbod steeds minder
werd. Dat gevoel van ‘hoe speelt hij het klaar?’ verdween op slag, toen ik eenmaal
de bibliotheek van Brongers met eigen ogen te zien kreeg en zijn doelstelling
mij duidelijk werd. Voor hem kon het om zo te zeggen elke dag prijs
zijn, omdat hij in principe alles verzamelt. Het toeval speelt hier een grote rol.
Zelfs een los velletje bedrukt papier, een uitgescheurde prent of een hopeloos
verouderde encyclopedie kan dr. Brongers aanleiding geven tot een uitgebreide
speurtocht ver over de grenzen van het normale uithoudingsvermogen. In
dit opzicht is hij een echte terriër die zich het liefst vastbijt in details en daarover
meeslepend kan vertellen.
Door haar diverse en massale karakter heeft de Bibliotheca Brongersiana
ongetwijfeld iets negentiende-eeuws. Maar het is allerminst de verzameling
van een dilettant. Brongers presenteert haar als een ‘in rond zestig jaar verworven,
zeer breed opgezette cultuurhistorische geleerdenbibliotheek – een
boekerij ter ondersteuning van het werk van een onderzoeker/publicist’. Ze is
bovendien min of meer organisch gegroeid, waarbij het begin al ligt bij de
boeken en andere zaken die zijn grootvader, vader – de sportjournalist en golfpromotor
J.A. Brongers (1906-1954) – en oom – de tabacoloog G.A. Brongers
(1917-2002) – ooit gekocht hadden en die nu voor een klein deel weer bij hem
terecht zijn gekomen. Maar ook als dat niet het geval is, probeert Ayolt Brongers
vanuit een zekere trouw aan de familietraditie een door hen geïnitieerde
onderzoekslijn door te trekken. Bijvoorbeeld waar het de golfsport in Nederland
betreft.
Brongers is geen bibliofiel in die zin dat hij een boek puur zal kopen om
het esthetisch genot van een mooie band of een fraaie typografie. Daarvoor moet
er meer avontuur in zo’n mogelijke aanwinst zitten. Een exlibris heeft hij voor
zijn boeken nooit laten maken. Over het algemeen interesseert hem de inhoud
meer dan het uiterlijk, zodat geen kapot of incompleet werk alleen om die reden
verstoten wordt. Ik denk trouwens dat Brongers nooit ook maar één boek
heeft weggegooid. Interessant voor onze vraagstelling is het nut dat hij aan zijn
verzamelwoede toekent. Waarom in een tijd van grote publieke bibliotheken
nog op eigen houtje zo’n mix van wetenschappelijke boeken bijeengebracht?
Onder de kop ‘Hebben privé-bibliotheken een functie?’ gaat Brongers terecht
uitvoerig op deze kwestie in, omdat ze de bestaansgrond van zijn leven als verzamelaar
raakt. Een citaat: ‘Ik wil de voor mij interessante boeken in principe
348 > geschiedenis van de nederlandse bibliofilie

hebben, zodat ze voor mij op ieder moment beschikbaar zijn. Ik kan dan alles in
mijn eigen tijd, op het juiste moment en in mijn eigen tempo verwerken. Dit
alles zelfs op zaterdag en zondag of om twaalf uur ’s avonds. Men kan tegenwerpen
dat er grote wetenschappelijke bibliotheken zijn waaruit men kan lenen en
waar men kan lezen. In de loop van mijn wetenschappelijk leven, vanaf circa
1953 tot rond 2000, heb ik echter meegemaakt dat het lenen, of zelfs lezen,
moeizamer (tot soms bijna onmogelijk) is geworden. Ik kan hier en daar nog op
mijn opgebouwde relaties teren, maar ook dat zal steeds minder worden. Daar
komt bij dat sommige mooie, in de loop der jaren zorgvuldig opgebouwde, samenhangende
boekencollecties of archieven door de moderne managers (die
wetenschappelijke instituten thans in toenemende mate teisteren) afgestoten
worden of in feite ontoegankelijk gemaakt worden. De bibliotheek staat [in
hun optiek] slechts zeer op de achtergrond van het handelen van de instelling.
Ik verwacht [daarom] dat privé-bibliotheken in steeds toenemende mate weer
een belangrijker functie zullen krijgen.’ Over dat laatste punt kan men twisten.
Bovendien: niet iedereen beschikt over zoveel ruimte als Brongers om de door
hem of haar gewenste boeken te plaatsen.
Niet onvermeld mag blijven dat Ayolt Brongers op basis van zijn collectie
meer dan 180 publicaties op zijn naam heeft staan, die door hun originaliteit
en liefde voor het detail daarvan een getrouwe afspiegeling vormen. Zo bijvoorbeeld:
‘Lithografie en de detectiveroman’ (in De Boekenwereld van oktober
1998), ‘Putstoel en sprengel in Amersfoort’ (in Flehite van september 1999) of de
blijkbaar voor sommigen brandende vraag ‘Begon golf in 1297 wel in Loenen?’
(in Golfjournaal van december 2002). Reeds de titel verraadt dikwijls een zekere
excentriciteit waar Engelsen zo in excelleren en die beantwoordt aan Brongers’
graag beleden anglofilie.
ad hovestadt: eilanden en slakken
Dr. Ad Hovestadt, neuroloog te Amersfoort met als specialisatie de ziekte van
Parkinson, plaatste me bij ons gesprek bij hem thuis op 11 december 2008 al
meteen voor een verrassing. Of antiquaar Gert Jan Bestebreurtje, die dit contact
had gelegd, ook verteld had dat hij, Hovestadt, behalve boeken en kaarten
over de Caraïbische eilanden ook alles over slakken verzamelde? Nee, dat
was nieuw voor me, maar bestond er tussen die twee liefhebberijen enig verband?
Heel veel juist, begreep ik, ‘omdat een eiland, afgesloten als het is, de
ideale biotoop vormt voor het slakkenonderzoek’. Hier zat kennelijk een man
die bereid, althans in staat was mij bij te scholen in het vak dat vroeger op
Zin en mogelijkheden van een wetenschappelijke privébibliotheek < 349

school ‘natuurlijke historie’ heette. Intussen kwam ik in eerste instantie voor
die eilandboeken en ook daarover verschafte mijn gastheer boeiende informatie.
Ter introductie eerst iets over hemzelf.
Hovestadt: ‘Ik ben geboren in Brabant, in de toenmalige gemeente Hooge
en Lage Zwaluwe, al zult u dat niet aan mijn spraak horen. Die dorpsgemeenschap
was toen, in 1954, nog scherp verdeeld in een katholiek en een protestants
deel. Wij behoorden tot de protestanten, maar zijn daar niet lang blijven
wonen. Mijn vader was marinekapitein, zodat wij op een gegeven moment
naar Den Helder verhuisden, waar ik verder ben opgegroeid. Ik heb medi -
cijnen gestudeerd in Groningen en ben daarna voor mijn coschappen naar Curaçao
gegaan. Daar ben ik van 1979 tot 1983 blijven wonen, heb er ook mijn
vrouw leren kennen die eveneens in de medische sector werkzaam was. Hoewel
ik altijd graag heb gelezen en in mijn Groningse studententijd weleens
het antiquariaat van Bouma [‘Bouma’s Boekhuis’] binnenliep, is het dubbeltje
van het boekverzamelen toch pas op Curaçao gevallen. Ik wilde meer weten
over dit Caraïbisch gebied, maar ter plekke waren er weinig of geen boeken te
krijgen. Daarom vroeg en kreeg ik soms antiquariaatscatalogi uit Nederland.
Mij ergerde het dat toeristen en zelfs politici na een verblijf van enkele dagen
reeds alles meenden te weten over dat gebied: hoe het daar zat en hoe het verder
moest.
Toen ik na vier jaar naar Nederland terugkeerde en me in Rotterdam in
het Dijkzigt Ziekenhuis ging specialiseren tot neuroloog, begon ik pas goed
en gericht te verzamelen. Het ging me om wetenschappelijke reisbeschrijvingen
van Curaçao en van het hele Caraïbische gebied met hun geschiedenis,
flora, fauna en cartografie, niet dus om bellettrie. Die boeken stamden hoofdzakelijk
uit de negentiende eeuw. Zoveel is er overigens niet en de markt is nu
echt aan het opdrogen. Maar ik koop in principe alleen iets wat ik ook kan lezen.
Mijn verzameling over de Antillen overlapt eigenlijk mijn tweede grote
en zelfs oudere passie: de (land)slakken, waarmee ik al in mijn studententijd
ben begonnen. Die heet in wetenschappelijke termen malacologie of weekdierkunde.
Daarvoor bestaat een aparte vereniging, met tijdschriften, symposia,
enzovoort. In november ben ik juist weer op veldexpeditie naar een van
die Antilliaanse eilanden gegaan om landslakken te zoeken. Je vindt ze overal,
maar de biotoop van een eiland heeft iets speciaals. Vandaar dat ik, net als
Boudewijn Büch, graag eilanden bezoek. Zo’n expeditie vergt wel een jaar voorbereiding,
want bijna niemand ziet kans de plek te bereiken waar het voor
veldonderzoek op aankomt. Geen toerist komt daar. Je moet je een weg hakken
door het oerwoud. In de negentiende eeuw huurde je daarvoor een paar
negers, nu moet je het zelf doen.’ Dit alles vertelt dokter Hovestadt, terwijl we
350 > geschiedenis van de nederlandse bibliofilie

eneden in de grote kamer thee zitten te drinken. Later zullen we naar boven
gaan om zijn twee verzamelingen te bekijken. Op mijn vraag wat zijn vrouw
van die slakkenhobby vindt, is het antwoord: ‘Zij tolereert het.’
Hovestadt koopt zijn reisboeken meestal bij antiquariaat Bestebreurtje,
waar hij tweemaal per jaar komt. Daarnaast bij Dieter Schierenberg en antiquariaat
Junk (Allard Schierenberg), beide te Amsterdam, bij antiquariaat Backhuijzen
(voorheen te Rotterdam, nu in Oegstgeest), bij Shapero in Londen en
verder eigenlijk overal, ook via internet. ‘Bij Simon Emmering in Amsterdam,
[de specialist vroeger voor West-Indië], kreeg ik zelfs geen kans om iets te zien.
Wat ik van Emmering heb, komt via Bestebreurtje. Boeken over slakken koop
ik soms bij Hermann Strack in Dordrecht [thans in Bretagne] of bij Faber in
Amsterdam. En natuurlijk ook bij de Schierenbergs, want zoals gezegd, die
twee verzamelgebieden – travel en slakken – overlappen elkaar gedeeltelijk.’
Hij krijgt ook catalogi van zaakjes die ik helemaal niet ken, zoals antiquariaat
Batavia te Barendrecht. Hovestadt heeft geen exlibris voor zijn boeken laten
maken. Wel is alles digitaal opgeslagen via het programma Cardbox, en goed
verzekerd.
We gaan eerst naar het ‘slakkenkamertje’. Op dat speciale gebied bezit dr.
Hovestadt ongeveer 1500 items (boeken, tijdschriften, prenten en overdrukken),
meestal uit de negentiende en twintigste eeuw. In een grote oude ladekast
herbergt hij honderden slakjes in buisjes, elk voorzien van een etiket
waarop beschreven staat: wat, waar en wanneer gevonden. De wat grotere slakken
liggen geprepareerd los in de laden.
Voor zijn circa duizend boeken over het Caraïbisch gebied is de grotere
werkkamer annex bibliotheek gereserveerd. Vol enthousiasme toont Hovestadt
hier enkele bijzondere stukken. Eerst het oudste boek uit zijn verzameling:
José de Acosta, Historie naturael ende morael van de Westersche Indiën (Enckhuysen,
Jacob Lenaerts, 1598). Dan van J.H. Heering, Beschryving van het eiland Curaçao
(Amsterdam, Jochemus van Selm, 1779) met een boekhandelsetiket van ‘Frederic
Muller, Amsterdam’. Dit is volgens Hovestadt het eerste Nederlandse
boek dat specifiek over Curaçao handelt. Heel interessant is H.J. Abbring (1787-
1874), Fragmenten uit mijne Aanteekeningen [enz.], Eerste Deel (Groningen, J.H. Bolt,
1836). De auteur was een zeekapitein die hier zijn bezoek aan de Caraïbische
eilanden beschrijft. Een tweede deel van dit zeer zeldzame werk is waarschijnlijk
nooit verschenen. Hovestadt zoekt al jaren van dezelfde auteur Weemoed -
stoonen uit de geschiedenis van mijn leven uit 1834. 10 Vervolgens bekijken we Nieuwe
Reizen naar de Franse Eilanden van America (Amsterdam 1725) door Jean Baptiste
Labat en in het Nederlands vertaald door W.C. Dyks, afkomstig uit de bij Bubb
Kuyper geveilde bibliotheek van Boudewijn Büch. Als zijn allermooiste boek
Zin en mogelijkheden van een wetenschappelijke privébibliotheek < 351

beschouwt Hovestadt Gezigten uit Neerland’s West-Indiën, naar de natuur geteekend
en beschreven door G.W.C. Voorduin [en] op steen gebragt door J.E. van
Heemskerck van Beest (Amsterdam, Frans Buffa en Zoon, 1860-1861, groot
folio, in afleveringen verschenen met veel ingekleurde chromolithoplaten.
Gekocht bij Bestebreurtje, bij wie zich al meteen vijf kopers meldden. Het
is werkelijk een schoonheid van een boek, zij het dat je er haast wegens het
buitensporige formaat een speciale kast bij moet kopen.
Aangezien het aanbod op dit gebied langzamerhand opdroogt, is Hovestadt
de laatste tijd via internet ook wetenschappelijke boeken over het nabijgelegen
Amerika gaan kopen. En soms kan hij het als echte verzamelaar niet
laten gewoon voor de aardigheid iets aparts te kopen, zoals een negentiendeeeuws
boekje met een beschrijving van Urk. Weer toch die eilandfascinatie!
Mijn vraag of hij ook nadenkt over de bestemming van zijn bibliotheek
wekt enige commotie. De slakkencollectie zal uiteindelijk wel gaan naar het
Museum Naturalis in Leiden, maar die reisbibliotheek? Verontwaardigd wijst
hij op een jubileumcatalogus van de firma Junk, waar de bibliotheek van een
grote Portugese verzamelaar, een klant nog wel, te koop staat: ‘Zoiets doe je
toch niet! Ik kan me dit nog voorstellen als ik oud of gebrekkig naar een verzorgingshuis
met weinig kastruimte zou moeten gaan. Maar nu zou ik eerder
het huis hiernaast erbij willen betrekken om alle boeken te bergen. Ik heb
geen kinderen, zodat ik me verder niet hoef te verantwoorden voor wat ik koop
of verzamel.’
Antiquaar Bestebreurtje is nooit bij hem op bezoek geweest. ‘Hij heeft wel,
ongezien, gezegd dat hij mijn reisboeken graag zou kopen.’ Dr. Hovestadt
heeft überhaupt niet veel contact met andere boekverzamelaars. ‘Maar vanavond
komen er toevallig een paar slakkenvrienden langs.’
de niet-reproduceerbare bibliotheek
van arnold heertje
Terwijl over de meeste Nederlandse boekverzamelaars nauwelijks enige persoonlijke
informatie te vinden valt, is prof. Arnold Heertje een meer dan publieke
figuur: alom bekend als emeritus hoogleraar economie aan de Uni -
versiteit van Amsterdam en als schrijver van vaak herdrukte leerboeken op
economisch gebied, veelgevraagd spreker bij allerlei bijeenkomsten wegens
zijn met verve uitgedragen standpunten, om diezelfde reden graag geziene
gast voor televisieprogramma’s, geharnast columnist in Het Parool, 11 belangenbehartiger
van het joods erfgoed, maar tevens iemand die herhaaldelijk in con-
352 > geschiedenis van de nederlandse bibliofilie

flictsituaties verwikkeld is geweest, waarbij ook zijn boekenverzameling in
het geding was. 12 Zelf zegt hij daarover: ‘Het imago van ruziemaker is onderdeel
van mijn biografie. Ik kom in opstand als ik mij onrechtvaardig bejegend
voel.’ 13 Bij die veelheid aan publiciteit blijft één aspect sterk onderbelicht: dat
van Arnold Heertje als bevlogen boekverzamelaar, ondanks het feit dat hij van
deze kant van zijn bestaan nooit een geheim heeft gemaakt. Zo sprak hij op 11
december 1998, samen met Karel Nijkerk, Joop Witteveen en mij, in de Amsterdamse
ub, over zijn toen al bijzondere collectie. 14 En nog in NRC van 4 april
2009 toonde hij met gerechtvaardigde trots zijn eerste druk van Das Kapital van
Karl Marx uit 1867. Maar hoe hij precies tot het oude boek is gekomen en wat
zijn drijfveren als verzamelaar zijn was mij onbekend. Reden genoeg voor een
openhartig gesprek op 14 april 2009 bij hem thuis te Naarden, waar zich ook
zijn bibliotheek bevindt.
Arnold Heertje is op 19 februari 1934 te Breda geboren, waar zijn vader als
chemicus werkzaam was bij de hki (Hollandse Kunstzijde Industrie). Vanwege
zijn joodse achtergrond moest het hele gezin, ouders en drie kinderen, tijdens
de Tweede Wereldoorlog vanaf 17 november 1942 in de onderduik. Op 5
mei 1945 vonden zij elkaar levend terug: ‘Het was niet de bedoeling.’ 15 Arnold
groeide op in Arnhem, waar zijn vader inmiddels een baan had gevonden bij
de aku (Algemene Kunstzijde Unie). Mijn vraag of die iets met boeken had,
ontroert hem kennelijk: ‘Hij was geen boekverzamelaar, al lagen er altijd wel
boeken in huis, meest uitgaven van een socialistische uitgeverij. Meteen na de
oorlog hebben wij nog een paar maanden in Amsterdam gewoond. Toen heeft
mijn vader me op zekere dag meegenomen naar een boekwinkeltje van Lannoo
in de Linnaeuslaan en daar een natuurkundeboek voor me gekocht. Helaas
weet ik de titel niet meer en het boek zelf ben ik ook kwijtgeraakt. Maar
achteraf is dit voor mij heel belangrijk geweest. Mijn vader heeft me zo in een
bepaalde richting, die van studie en wetenschap, geduwd. Hij had me ook een
gewoon jongensboek kunnen geven. Ongetwijfeld was dat natuurkundeboek
voor mij op dat moment nog te moeilijk, maar dat was juist goed, want ik was
een leergierige jongen, die in de onderduikjaren al gretig kennis had opgezogen.
En later in Arnhem kreeg ik van mijn vader ook de populaire boeken van
Egmont Colerus, zoals Van 1 x 1 naar integraal: wiskunde voor iedereen.’
Van 1951 tot 1956 studeerde Heertje economie aan de Universiteit van Amsterdam.
‘Voor mijn vorming daar was heel belangrijk de dagelijkse gang langs
de boekenstalletjes in de Oudemanhuispoort, vlak bij onze collegezalen. Ik
bekeek elk boek, praatte met de handelaars, zoals de oude en jonge Pfann, en
kocht soms ook wat hapsnap, maar zeker geen echt antiquarische boeken. Die
lagen daar trouwens ook niet.’ Op mijn vraag hoe en wanneer hij dan met het
Zin en mogelijkheden van een wetenschappelijke privébibliotheek < 353

In dit in december 2006 te Nijmegen
verschenen boek schrijft Heertje over
zijn leermeesters.
oude boek in aanraking is gekomen, komt geen direct antwoord. ‘Laat ik eerst
dit zeggen. Ik heb in mijn leven drie mensen ontmoet die ik echt als mijn leermeesters
beschouw. Dat zijn Pieter de Wolff (1911-2000), Pieter Hennipman
(1911-1994) en Piero Sraffa (1898-1983). Over alle drie heb ik iets geschreven in
mijn boek Echte economie [Nijmegen, uitgeverij Valkhof Pers, eerste druk december
2006]. De Wolff en Hennipman, beiden zeer begaafd, waren elkaars tegenpolen:
De Wolff een wiskundig econoom die alleen de feiten liet spreken,
Hennipman een literair econoom die puur langs verbale weg een dwingend
bewijs leverde. Ik verenig om zo te zeggen beide kanten. Toen ik in 1960 [cum
laude] promoveerde op een proefschrift over de prijstheorie van het oligopolie
16 was De Wolff mijn promotor met Hennipman als copromotor.’
Bracht – zo vroeg ik – Hennipman weleens een oude uitgave van Malthus
of Marx mee naar college? Heertje: ‘Nee, nooit. Hij had een enorme bibliotheek,
had alles gelezen, maar bezat niet de originele oude boeken. Dat is nu
juist het verschil met mij. Ik ben een veldwerker, baseer me op de originele
bronnen en die blijken vaak anders dan wat in latere tekstuitgaven te lezen
staat.’ Blijft de vraag hoe Heertje dan aan die antiquarische bronnen is gekomen.
Mijn gastheer, die deze dag al twee lezingen heeft gehouden, in De Steeg
354 > geschiedenis van de nederlandse bibliofilie

en in Utrecht (‘Er wordt vaak een beroep op mij gedaan’), raakt nu echt op
dreef: ‘Via een vriend, de geruchtmakende joodse strafpleiter mr. Herman Kater
(1929-2006), die weer goede connecties had met een pas overleden bankier
van de Handelsmaatschappij, A. van Sandwick, kon ik uit diens nalatenschap
een partij antiquarische boeken kopen. Daar, het moet omstreeks 1958 geweest
zijn, ligt het begin van mijn belangstelling voor het oude boek. Op dat
tijdstip was ik al volop bezig met de Portugees-joodse econoom David Ricardo
(1772-1823) en zijn Principles of Political Economy and Taxation uit 1817. Daarom
schreef ik een brief aan de kenner bij uitstek, de Italiaanse geleerde Piero Sraffa,
die als fellow verbonden was aan Trinity College in Cambridge en vroeg of
ik eens langs mocht komen. Hij ontving me vriendelijk en daar zag ik voor
het eerst een vertrek met rondom alleen maar antieke boeken. Ik was op slag
weg daarvan en zei op een gegeven moment ook tegen hem, dat zoiets nooit
voor mij zou zijn weggelegd. Waarop Sraffa zei: dat is een kwestie van geduld.
De tijd zal je die boeken wel brengen. En zo is het ook gebeurd. Ik begon juist
in die tijd goed te verdienen met mijn De kern van de economie (1962), dat in Nederland
met een marktaandeel van 90% praktisch een monopoliepositie verwierf.
En er waren nog veel oude boeken op de markt tegen betrekkelijk lage
prijs. Sraffa ried me ook aan vooral systematisch te gaan verzamelen. Tot dusver
had ik tamelijk lukraak gekocht. Die boeken van Van Sandwick stelden
toch nog weinig voor, zowel in aantal (misschien veertig stuks) als in kwaliteit.
Daar zaten geen topitems bij. Om die te vinden moest je naar het echte antiquariaat
voor historische economie.
In juni 1960, kort na mijn promotie, gingen mijn vrouw en ik naar Parijs.
Ik liep de bouquinistes langs de Seine af, steeds vragend naar oude economie.
Een van hen verwees me naar de dichtbijgelegen librairie van zijn zoon: Jean-
Jacques Magis, hij is nu in de tachtig en we hebben nog steeds contact. In die
winkel lag te kust en te keur. Ik maakte een stapeltje en wilde afrekenen. Maar
de franc was net gedevalueerd, waardoor de nouveau franc honderdmaal zo
duur was geworden als de oude en de boeken bleken al geprijsd volgens de
nieuwe standaard. Ik zei tegen Magis: ik kan nu niets kopen. Later heb ik die
schade bij hem ingehaald.
In Nederland kocht ik, de veilingen even niet meegerekend, eigenlijk alleen
bij Anton Gerits in Hilversum en later bij diens zoon en opvolger Arnoud; verder
bij Johan Beek in Barneveld en bij Matthijs de Jong, nu in Zutphen. Maar
ik kocht eigenlijk wereldwijd, met nadruk in Frankrijk, Engeland en Amerika.
17 Aanvankelijk bezocht ik ook zelf nog de grote veilingen in Londen, Parijs
en Amsterdam. Later, wegens tijdgebrek, ging het kopen vaak via catalogus.
Maar de handelaren wisten me ook wel te vinden en boden zelf hun schatten
Zin en mogelijkheden van een wetenschappelijke privébibliotheek < 355

aan. Enkele malen heb ik ook een grotere partij en bloc gekocht, zo bijvoorbeeld
van Piet de Wolff, Kees Willems en Jan Beishuizen [journalist bij Het Parool].
Anderzijds heb ik op een gegeven moment mijn antiquarische afdeling
filosofie in Londen laten veilen.’
De ruime woning van Arnold Heertje en zijn vrouw Betty Halberstadt ligt
boordevol boeken en paperassen, soms in stapels hoog op de grond. Hoewel
bijna alle antiquarische boeken digitaal gecatalogiseerd zijn, is er – zegt hij –
dringend iemand nodig om ze eens ordelijk in de kasten te zetten. De meeste
staan brandveilig achter in een als kluis af te sluiten boekvertrek, waarbinnen
weer enkele kleinere kluisjes voor de absolute zeldzaamheden. Sommige bevatten
een goedkoop exlibris van Anton Pieck (‘tegenwoordig plak ik er die
niet meer in’), de rariora zijn opgeborgen in een overslagdoos. Daartoe behoort
ongetwijfeld de eerste druk van Das Kapital (1867), een onafgesneden
exemplaar in originele bedrukte omslag met op het schutblad de naam gestempeld
van de Franse historicus Hippolyte Taine (1828-1893). Heertje kocht
het boek in 1985 bij het Parijse antiquariaat van [Jean Espagnon en] Paul le
Bret, 1 rue de Fleurus. 18 Een andere trofee is Adam Smith, The Theory of Moral Sentiments,
second edition, London 1761, met auteursopdracht aan de Franse econoom
en politicus Jacques Turgot (1727-1781) – betrekkelijk voordelig in 1976
gekocht voor 3000 francs (toen circa ƒ1000) bij de Parijse topantiquaar Paul
Jammes, 19 omdat Fransen doorgaans niet wild zijn op niet-Franse boeken.
Toen Heertje het in de catalogus van Jammes had zien staan, heeft hij het
ogenblikkelijk telefonisch besteld. Later kreeg Heertje thuis bezoek van een
andere Parijse antiquaar, Serge Wasserstrom, die met het zien van dit exemplaar
van Adam Smith zichtbaar moeite had. Deze vertelde hoe hij met een
vriendin op een terrasje zat en tegen haar zei: ‘Excusez, ik moet even opbellen
voor een heel bijzonder boek’. ‘Ach’, zei dat meisje, ‘dat kan straks toch ook
nog’. Serge liet zich overhalen, maar toen hij na een kwartier Jammes belde,
bleek het boek al verkocht. ‘En nu ligt het hier, mijn hart bloedt er nog van.’
Natuurlijk bezit Heertje ook de Principles van zijn grote held Ricardo in eerste
druk, zelfs in twee exemplaren, met en zonder het gecancelde hoofdstuk 8.
Het zeldzaamste exemplaar kocht hij in 1966 op een veiling bij Menno Hertzberger
voor een uiterst laag schriftelijk bod van ƒ280, omdat niemand daar het
specifieke belang van dit kavel had onderkend. Achteraf bleek de inbrenger
een promovendus van Heertje, die dit exemplaar weer in Engeland had gekocht.
Het had eerder aan Sraffa toebehoord! Wat de samenstelling van de collectie-Heertje
betreft, kan ik hem het best zelf citeren: ‘De collectie omvat boeken,
brochures en brieven. De boeken beslaan de hele ontwikkeling van de
economie vanaf circa 1600 tot 1990, als ik mijn eigen werkbibliotheek er even
356 > geschiedenis van de nederlandse bibliofilie

ij mag rekenen. Aanwezig zijn mercantilisten als Mun, Cary, Child, Misselden
en Davenant, fysiocraten als Le Trosne, Quesnay, Mirabeau en Dupont de
Nemours, klassieke economen als Smith, Ricardo, Malthus, Mill, McCulloch,
Torrens en Say, wiskundig economen als Cournot, Jevons, Walras, Pareto,
Fisher, Auspitz en Lieben en Oostenrijkers als Menger, Von Wieser en Böhm-
Bawerk. Minder bekende auteurs als Joplin, Fullarton, Puller, Babbage, Parnell,
Necker, Launhardt en Schmoller ontbreken hier evenmin. Met nadruk moet
worden gezegd dat ook de hoofdwerken van Karl Marx deel uitmaken van mijn
bibliotheek. De brochures hebben hoofdzakelijk betrekking op de zeventiende-
en achttiende-eeuwse discussies over financiële en monetaire zaken. Onder
de autografen bevinden zich brieven van John Stuart en James Mill, Ricardo,
McCulloch, Marshall, Jevons, Say, Dupont de Nemours, Le Trosne en
Turgot. Het totale aantal boeken ligt in de buurt van de 4500.’ 20
Zoals bekend wordt Arnold Heertje niet moe om, in navolging van Ricardo,
te wijzen op het principiële verschil tussen reproduceerbare en niet-reproduceerbare
goederen. Als uniek, want niet reproduceerbaar, noemt hij bijvoorbeeld
een historisch grachtenpand, De Nachtwacht van Rembrandt of een bijzonder
natuurgebied. De vraag is of dit ook geldt voor boeken, hoe oud en
zeldzaam ook, omdat daar toch altijd sprake is geweest van een oplage, al is het
maar van twintig exemplaren. Even advocaat van de duivel spelend, confronteer
ik Heertje met dit probleem: die eerste druk van Das Kapital valt toch niet op
één lijn te stellen met Rembrandts De Nachtwacht? Van dat boek van Marx bestaan,
voor zover bekend, nog twee exemplaren en misschien worden er later
nog wel meer gevonden. Bovendien kan men tegenwoordig, anders dan in de
tijd van Ricardo, elk boek zodanig reproduceren dat je geen verschil meer ziet
tussen kopie en origineel. Op die manier is enkele jaren geleden ook het dagboek
van Anne Frank door meesterdrukker Cor Rosbeek gefacsimileerd met
zelfs het kleinste vlekje op het papier. Daarom zal de niet-bibliofiel zich toch
afvragen: hoezo is die bibliotheek van prof. Heertje niet reproduceerbaar? Deze
repliceert met een uitvoerig betoog, waarin Ricardo, Marx en hijzelf met hun
opvattingen over economische waarde figureren. Doorslaggevend echter voor
mij is zijn verwijzing naar de antiquarische boeken zelf. Natuurlijk is zo’n oud
boek waard ‘wat de gek er voor geeft’, maar in deze gedaante met deze opdracht
is Heertjes exemplaar van Das Kapital inderdaad onvervangbaar cultuurhistorisch
erfgoed. Misschien dat deze zaken ook aan de orde zouden zijn gekomen
‘in een werk over het verzamelen van antiquarische boeken’ dat Arnold Heertje
samen met Boudewijn Büch in 1992 wilde schrijven. 21 Maar helaas is dit plan
nooit gerealiseerd.
Een minstens zo belangrijke vraag, waar iedere boekverzamelaar vroeg of
Zin en mogelijkheden van een wetenschappelijke privébibliotheek < 357

laat mee te maken krijgt, betreft het toekomstig lot van zijn bibliotheek. Heertje:
‘Deze boeken zijn eigenlijk niet meer van mij. Ze zijn in 2003 [voor
G1.600.000] verkocht aan de Stichting “Bibliotheek Prof. A. Heertje”, waarvan
oud-staatssecretaris Rick van der Ploeg voorzitter is. Alles is notarieel vastgelegd.
Alleen de brieven vallen hier buiten.’ Heertje erkent dat het probleem
hiermee feitelijk alleen verschoven is, want wat doet die stichting straks met
al deze kostbare boeken? Heertje: ‘Daarover heb ik in het verleden met allerlei
mensen, zoals Judith Belinfante van het Joods Historisch Museum in Amsterdam
en later van de uba, overlegd. Maar misschien gaat de bibliotheek later
naar Jeruzalem, net als de boeken van de geleerde antiquaar dr. Abraham
Horodisch (1898-1987).’
Prof. Heertje beschikt over een uitgebreid netwerk en woont heel strategisch
dicht bij Amsterdam en het Mediapark in Hilversum met zijn radio- en
televisiestudio’s, waar alles gebeurt. Maar wat internet betreft leeft hij in een
zelfgekozen isolement: ‘Als ik voor zo’n scherm zou gaan zitten, raak ik met
mijn weetgierigheid in de kortste tijd verslaafd. Ik zou dan steeds willen weten
waar die of die mee bezig is. Mijn vrouw verzorgt mijn e-mailverkeer. Maar
zelf bel ik iemand liefst direct op.’ Ook als boekverzamelaar mijdt Arnold
Heertje internet.
In ons gesprek heb ik niet gevraagd naar de betekenis van Heertjes joodse
achtergrond voor zijn boekenliefde (het pretentieuze woord ‘bibliofilie’ past
hier slecht). Het is immers evident dat deze culturele erfenis diep in hem geworteld
zit. Daarom slechts één citaat: ‘Het boek is het voertuig van het jodendom
en het jodendom is het voertuig van het boek. Het kennisnemen en
verzamelen van boeken is er vanouds. Joden trof men relatief veelvuldig aan als
antiquaren, drukkers, schrijvers en overschrijvers van manuscripten en eigenaren
van bibliotheken.’ 22
wolbert vroom: ‘waar doe ik het allemaal voor?’
In de periode van de renaissance, bij ons de Gouden Eeuw, genoot de bouwkunst
en daarmee de architect hoge waardering, omdat hij naar algemene opvatting
van alle kunstenaars het dichtst stond bij de goddelijke bouwheer van
het heelal. Daarom kreeg de architectuur een eerste plaats binnen de hiërarchie
van de kunsten. Die renaissancistische bouwcultus vroeg om antieke richt -
lijnen en vond die allereerst in een theoretische verhandeling van Vitruvius, de
architect van Caesar en keizer Augustus, en in zijn navolgers, vertalers en commentatoren,
zoals de Italianen Leon Battista Alberti (1404-1472), Sebastiano
358 > geschiedenis van de nederlandse bibliofilie