gids wegwijzer 64 - Het Utrechts Archief

5 Waterwegen
… en bij elke brug riepen
de jongens ‘heul, heul’ en
gaven de meisjes een zoen …
Watertransport was en is voor bulkgoederen over lange afstanden
goedkoper dan landtransport. De rivieren Rijn, Lek, Vecht, Eem
en Hollandse IJssel zijn al vroeg voor scheepvaart gebruikt. Een
aantal Utrechtse steden ontstond bij splitsingen van waterwegen.
Vaak gaat het om rivieren: Utrecht (Rijn-Vecht), Dorestad/Wijk bij
Duurstede (Rijn-Lek), Montfoort, Woerden. Ook bij de samenkomst
van een gegraven kanaal met een rivier vormden zich
havenplaatsen: Het Gein (Vaartse Rijn-Hollandse IJssel), Vreeswijk
(Vaartse Rijn-Lek). De aanwezigheid van de Vecht leidde tot de
aanleg van buitenplaatsen, die ook over land bereikbaar waren.
Ook ontstonden industrielandschappen langs waterwegen, zoals
de oude steenbakkerijlandschappen langs de Oude Rijn, de Hollandse
IJssel en in mindere mate de Vecht, en in de 19 de en 20 ste
eeuw ook langs de Rijn, de Lek en de Vaartse Rijn. Ook kleinere
waterlopen, zoals beken, weteringen en zelfs sloten, werden wel
gebruikt om goederen aan en af te voeren. Over het scheepvaartverkeer
over deze kleinere waterlopen is echter nog nauwelijks
iets bekend. We stuiten hier we al meteen op interessante onderzoeksvragen.
Welke waterlopen zijn in het verleden voor scheep-
Waterlopen en hun namen
vaartverkeer gebruikt en op welke wijze werden de waterlopen
voor dit doel aangepast? Welke rol speelden die kleinere waterlopen
in het transportsysteem?
5.1 Aanleg en onderhoud
Naast de wateren die van nature bevaarbaar waren, zijn al in de
Middeleeuwen vaarwegen aangelegd. Zo moet de Vleutense Wetering
of Oude Vaart, die in 723 wordt vermeld als ‘het kanaal door
de weide’ al omstreeks 700 gegraven zijn. Rond 1122 volgde de
Vaartse Rijn als nieuwe verbinding tussen Utrecht en de Rijn en
Lek, nadat de Kromme Rijn bij Wijk bij Duurstede was afgedamd.
De aanleg van waterwegen vereiste vroeger, evenals dat later
ook bij spoorlijnen het geval was, veel meer technische kennis en
coördinatie dan de aanleg van landwegen. De grondsoort en het
waterpeil waren bij de aanleg van waterwegen onberekenbare
factoren, die van invloed waren op het aantal kunstwerken, zoals
sluizen, en de uiteindelijke bruikbaarheid van de watergang.
Vooral op zandgronden in het oosten van Utrecht speelde dit probleem.
Door voornamelijk technische oorzaken kon een geprojecteerd
scheepvaartkanaal tussen de stad Utrecht en de Eem in de
17 de eeuw niet doorgaan. Ook een 19 de -eeuws plan voor een verbinding
tussen de Vecht ten zuiden van Breukelen en de Eem kwam
door dezelfde oorzaken nooit tot stand. Dit geldt ook voor de
plannen die eeuwenlang, tot in de 20 ste eeuw, hebben bestaan
voor een scheepvaartkanaal door de Gelderse Vallei.
Naast de techniek vormde eveneens de bestuurlijke versnippering,
waarvan ook in het Sticht tot 1795 sprake was, een groot
obstakel. Alle gerechten waar een nieuwe waterweg doorheen
zou komen te liggen, moesten namelijk hun medewerking verle-
Riviernamen als Rijn en Waal behoren tot de oudste woorden uit de Nederlandse taal. Het maakt nogmaals duidelijk hoezeer deze
waterlopen een centrale rol in het bestaan hebben gehad. Naast de natuurlijke wateren zijn er de aangelegde. Die zijn meestal herkenbaar
aan hun onnatuurlijke, rechte loop, maar soms ook aan hun namen. Zo hangt de naam ‘grift’ samen met het werkwoord
‘graven’. Soms volgt de functie ook uit de naam: een vaart (van ‘varen’) en het geïmporteerde woord kanaal wijzen op waterlopen
die zijn gegraven voor de scheepvaart, terwijl een wetering of watering juist diende voor de afwatering.
Wegwijzer 29