gids wegwijzer 64 - Het Utrechts Archief

6.2 Interlokaal verkeer en wegen
- voor het eerst vermeld in een ordonnantie uit 1536 - die onder de
verantwoordelijkheid van de maarschalk en de ridderschap vielen.
Onder heerwegen werd verstaan ‘die weegen daar die koopman
of varende man, te wagenen van die een stad in d’ander, ofte
van een groot dorp totten anderen vaart’. Het waren de wegen
Utrecht-Ouderkerk a/d Amstel, Utrecht-Leiden, Amsterdam-
Schoonhoven - waarvan het traject Mijdrecht-Kamerik in het
gewest Utrecht viel -, Utrecht-Schoonhoven en de verharde weg
tussen Utrecht en De Bilt. Ze moesten voldoen aan minimale eisen
voor wat betreft de breedte, berijdbaarheid en bruggen.
Een andere groep wegen die veel aandacht van historici heeft
getrokken, vormen de hessenwegen. Dit zijn routes die ooit
gebruikt zijn door voerlieden uit Hessen, die zich hadden gespecialiseerd
in het lange-afstandsvervoer over de weg. Omdat hun
karren een afwijkende spoorbreedte hadden, mochten ze geen
gebruik maken van de bestaande karrensporen. In de Nederlanden
was de belangrijkste bestemming van de hessenkarren in de
16de eeuw nog Antwerpen, later werd dit Amsterdam. In de 17de en
18de eeuw liepen dan ook enkele druk bereden hessenwegen vanuit
Midden-Duitsland via Amersfoort naar Amsterdam. Deze
wegen zijn vooral in de 17de en 18de Van een hogere orde dan al deze lokale waren de interlokale
wegen. De oudste lange-afstandsverbindingen die in het landschap
zijn aan te wijzen, stammen uit de Romeinse tijd. De
belangrijke Romeinse wegen waren verhard en waar het terrein
dat mogelijk maakte kaarsrecht. Romeinse wegen spreken tot de
verbeelding en ze hebben dan ook aanleiding gegeven tot de nodige
gissingen. Over het algemeen kan alleen archeologisch onderzoek
hier uitsluitsel bieden. De enige Romeinse tracé’s in Nederland
die nog altijd in gebruik zijn, treffen we aan in de provincie
Limburg en in de stad Utrecht (Zadelstraat). Van de wegen die de
Romeinse forten langs de Rijn met elkaar verbonden, zijn resten
in het terrein teruggevonden. Zo werden in de afgelopen jaren
delen van de Romeinse weg over de zuidoever van de Rijn bij Vleuten
en eerder al bij Harmelen en Woerden gevonden en in kaart
gebracht.
In de Middeleeuwen en Nieuwe Tijd waren vrijwel alle dorpen
en steden in de provincie Utrecht met elkaar verbonden. Daarnaast
onderscheidde men ook in deze periode al wegen die van
een nog hogere orde waren. Het waren de zogenoemde heerwegen
eeuw van belang geweest.
Over land was de stad Utrecht vanaf de tweede helft van de 17 de
eeuw met een aantal grotere steden verbonden door middel van
wagenveren. Dit waren reguliere postwagendiensten voor het vervoer
van passagiers en goederen, meestal op steden in het oosten
en zuiden van het land, zoals Zutphen, Deventer en ’s-Hertogenbosch,
die niet of nauwelijks per schip of trekschuit bereikbaar
waren. De postwagens werden getrokken door 4 paarden en haalden
een gemiddelde snelheid van 7-8 kilometer per uur. De capaciteit
was ongeveer zes personen met goederen op het dak. Evenals
bij trekschuiten het geval was, verleenden de betrokken stadsbesturen
de vergunning om een wagenveer te exploiteren en bepaalden
ze de hoogte van de tarieven en andere voorwaarden.
In het rivierengebied vormden de rivierdijken, die als waterkering
een stevige ondergrond hadden en altijd droog en begaanbaar
bleven, van nature goede verbindingen voor de langere
afstand. De dijken volgden de bochtige loop van de rivieren en in
de loop van de tijd hebben reparaties van dijkdoorbraken de meeste
dijken nog veel bochtiger gemaakt. Veelal kaarsrecht zijn daarentegen
de jaagpaden langs trekvaarten en andere kanalen. Verreweg
het belangrijkste jaagpad lag langs de in 1626 aangelegde
trekschuitverbinding tussen Utrecht en Amsterdam. Het bestuur
van het pad bestond uit vertegenwoordigers van beide steden, die
ook de aanleg en het onderhoud op zich hadden genomen.
Buiten de genoemde voorbeelden bestonden er lange tijd maar
weinig speciaal aangelegde interlokale wegen. Een voorbeeld
daarvan is de Amersfoortseweg van Vollenhoven naar Amersfoort,
aangelegd in 1653, maar pas in 1808 verhard. Naast de weg werden
rechthoekige percelen heidegrond uitgegeven met een breedte
van 100 roeden (ca. 376 m), waarbij de nieuwe eigenaren het aangrenzende
deel van de weg moesten onderhouden. Vanaf het landgoed
Vollenhoven liep de weg kaarsrecht naar Amersfoort; het
tracé wordt voor het grootste deel nog gevolgd door de huidige
N237.
Tot voor kort was het maar weinig bekend dat vroeger ook in
het voetgangersverkeer fors is geïnvesteerd. De slechte toestand
van de wegen maakte dat zelfs voetgangers soms moeilijk vooruit
kwamen. Vanaf het eind van de 16 de eeuw is rond de stad Utrecht
een net van voetpaden aangelegd, de zandpaden, genoemd naar
de 15 cm dikke laag grof zand die op de onderliggende veen- of
kleigrond werd aangebracht. Een aantal van deze zandpaden liep
langs vaarten, waardoor ze tevens dienden als trek- of jaagpad.
Daarnaast zijn ook wel vrijliggende paden aangelegd. Deze laatste
38 Landwegen tot 1814