Mei - Historische Kring Haaksbergen

Orgaan van de Historische Kring Haaksbergen 

43e jaargang nr.2, mei 2010 

Verschijnt 4x per jaar

Aold Hoksebarge 

HISTORISCH CENTRUM HAAKSBERGEN: 

Souterrain gemeentehuis 

tel. 053-5742374 

Correspondentieadres: Goorsestraat 31, 7482 CB Haaksbergen 

Email: hist.centrum.hbg@hetnet.nl 

Website: www.historischekringhaaksbergen.nl 

OPENINGSTIJDEN: 

Maandag 19.00-22.00 uur 

Dinsdag 13.30-17.00 uur 

Donderdag 19.00-22.00 uur 

Vrijdag 13.30-17.00 uur 

LEDENADMINISTRATIE: 

BETALINGEN: 

K. Faber, K. Doormanstraat 17, 7482 BJ Haaksbergen 

Postbankrekening nr. 2547699 (alleen voor contributie) 

Bankrekening Rabobank nr. 32.42.29.917 

beide t.n.v. Penningmeester Historische Kring Haaksbergen 

BESTUUR VAN DE HISTORISCHE KRING HAAKSBERGEN 

J.H. Scholten Bizetstraat 31, 7482 AM Haaksbergen 

voorzitter, hoofd archivering 

tel. 5722937 

J.A.M, van der Zanden Goorsestraat 31, 7482 CB Haaksbergen 

secretaris 

tel. 5722300 

J.G. Hofste op Bruinink Blekerstraat 5, 7481 JT Haaksbergen 

wee voorzitter, voorz. wg. hist. onderzoek 

tel. 5723553 

G.J. Slotman 

Kroonprins 4, 7481 CJ Haaksbergen 

penningmeester 

tel. 5724083 

H.B. Slotman 

Kievitstraat 8, 7481 BW Haaksbergen 

hoofd interne zaken 

tel. 5721999 

M.C. Waijerdink-Mentink Eibergsestraat 240, 7481 HP Haaksbergen 

lid 

tel. 5724134 

C.W.M.J. Wentink 

Fazantstraat 129, 7481 BJ Haaksbergen 

voorz. wg. monumenten/archeologie 

tel. 5722711 

"Aold Hoksebarge" wordt vier keer per jaar toegezonden aan de leden van de "Historische 

Kring Haaksbergen". Zij betalen voor lidmaatschap en abonnement € 18,- per jaar. 

Publikatie of overname van artikelen, geheel of gedeeltelijk, is alleen toegestaan met 

toestemming van de auteur(s) en bronvermelding. 

ISSN: 1384-76 

Druk: Hassink Drukkers Haaksbergen Oplage: 875 exemplaren 

§ De bronzen maquette "het dorp Haaksbergen in 1832" die de Historische Kring Haaksber- 

'§3o gen aan de Haaksbergse bevolking 14 april j.l. aanbood. 

S Zie artikel op pag. 3236 

Foto: H. J. Krooshof 

f

Redactie 

REDACTIE 

A. Bekkenkamp, redacteur 

J.G. Hotste op Bruinink, redactiecoördinator 

A. van Leeuwen, eindredacteur 

G.J. Leppink, redacteur 

F. de Lugt, redacteur 

AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE: 

A. Bekkenkamp, J.G.H, ten Berge, J.G. Hofste op Bruinink, A. van Leeuwen, 

F. de Lugt, H.F. Mensink, E.J.H. Ooink, W. Rikkers, J.H. Scholten, G. Verheijen, 

M.C. Waijerdink-Mentink, C.W.M.J. Wentink en J.A.M, van der Zanden 

REDACTIEADRES 

Blekerstraat 5, 7481 JT Haaksbergen 

Inhoud 

INHOUD JAARGANG 43, NUMMER 2, mei 2010 PAGINA 3209 t/m 3248 

1 VAN HET BESTUUR PAG. 3210 

2 NIEUWE LEDEN PAG. 3211 

3 SCHENKINGEN PAG. 3211 

4 AANWINSTEN BIBLIOTHEEK PAG. 3212 

5 JAARVERSLAG 2009 PAG. 3212 

6 NAAR AANLEIDING VAN... PAG. 3214 

7 STOLPERSTEINE* PAG. 3216 

8 VERVOER IN OOST-NEDERLAND* PAG. 3219 

9 PRESENTATIE KADASTERKAART VAN HAAKSBERGEN 1832* PAG. 3220 

10 WANDEL JE WIJS* PAG. 3221 

11 EEN GEDENKWAARDIG JUBILEUM* PAG. 3222 

12 HISTORIE V.D. TEXTIELINDUSTRIE IN HAAKSBERGEN* PAG. 3223 

13 OPENMONUMENTENDAG 2010 PAG. 3224 

14 MARKELANDWEER OP HET LANDGOED 

LANKHEET HERSTELD* PAG. 3225 

15 "VERVANG IK THANS IN GROTE DANK " PAG. 3226 

16 HET RADIOTOESTEL IN WO II IN HAAKSBERGEN PAG. 3231 

17 RICHT UW BLIK OMHOOG PAG. 3235 

18 VAN TOTEMPAAL TOT KADASTRALE ATLAS PAG. 3236 

19 DE TWENTSE TAAL PAG. 3244 

20 RICHT UW BLIK OMHOOG PAG. 3245 

21 HET BEVRIJDINGSVERHAAL VAN DINIE ZEGERS-LEUSSINK PAG. 3246 

* Verslag van lezing/activiteit 

* inleveren van kopij voor het volgende nummer kan tot 20 juli a. s. 

* kopij in te leveren als volgt: tekst als worddocument, bijbehorende foto's los als formaat JPEG meeleveren

3210 

VAN HET BESTUUR 

De Stichting Kunst en Cultuur Overijssel en de Kreisheimatpflege Borken organiseren 

dit jaar op zaterdag 15 mei hun Grensoverschrijdende Heemkundedag in 

Haaksbergen. Deze dag vindt elke twee jaar wisselend plaats in Nederland of in 

Duitsland. Voor deze bijeenkomsten worden vertegenwoordigers van heemkundeverenigingen 

uit de Duitse grensregio, van historische verenigingen uit Twente en 

Gelderland en van musea uitgenodigd. Het thema voor het jaar 2010 is "GROEN 

ERFGOED". Over dit onderwerp zullen diverse inleiders 's morgens een voordracht 

houden in TEHA theater "De Kappen". Na de lunch brengen de deelnemers een 

bezoek aan het Waterpark het Lankheet. Vertrekkende vanaf de parkeerplaats bij 

de watermolen zullen gidsen van onze Kring een rondleiding door het waterpark 

gaan verzorgen. 

Ook Haaksbergen krijgt een eigen canon, genaamd de Canon van Haaksbergen. 

Een werkgroep bestaande uit Kees van Rijn, Wim Oltwateren Jan van der Zanden is 

aan dit uitvoerige project begonnen. Het doel is dat er in 2011 een canon op tafel ligt 

vergelijkbaar met de nationale canon, de Canon van Nederland. Het Haaksbergse 

canonproject maakt deel uit van een groots Overijssels project, inhoudende een 

Canon van Overijssel te creëren. Zelfs een Canon van Twente wordt zeker niet 

uitgesloten. Alle canons komen t.z.t. digitaal beschikbaar. 

Verder juichen wij het toe, dat de Stichting Waterpark het Lankheet het stoute plan 

heeft opgevat om samen met scheepsbouwers van de 'Enterse Waarf' een reconstructie 

te gaan maken van een heuse Schipbeekzomp. Het is een klein scheepje 

dat veel weg heeft van een Enterse zomp en van de Berkelzomp, maar toch met 

opmerkelijke verschillen. De zompen van de Schipbeek hadden wel een vooronder, 

maar daarin werd niet geslapen. Het was meer een gelegenheid tot schuilen. De 

schippers konden binnenkomen door een deurtje in de achterkant. Op zich een 

spannend project, want een echt historisch voorbeeld of een verantwoorde tekening 

bestaat er niet. Dit scheepje wordt in onderdelen gebouwd, deels voorbereid 

op de houtwaterplaats op het Lankheet en deels gebouwd in Enter als een werkervaringsproject. 

Rond de bouwfasen zullen verschillende activiteiten georganiseerd 

gaan worden, zowel in Haaksbergen als in Enter. 

In een onlangs gehouden bestuursvergadering is, na het succes van vorig jaar, 

besloten op de tweede woensdagavond van de maanden juni, juli en augustus om 

19.30 uur een rondleiding door het centrum van Haaksbergen te verzorgen. Het 

vertrekpunt voor belangstellenden zal het Historisch Centrum, Markt 3 zijn. 

Het bestuur vindt het van groot belang, dat voor onze medewerkers, maar ook voor 

bezoekers van ons centrum de apparatuur goed voor elkaar is. Vandaar de beslissing 

om enkele nieuwe pc's en bijbehorende randapparatuur aan te schaffen. Alles 

is inmiddels vakkundig door Henny Slotman en Kees Muller geïnstalleerd. 

Tot slot: wij wensen u ook nu weer veel leesplezier met deze extra dikke uitgave van 

Aold Hoksebarge. 

J.H. Scholten, voorzitter

NIEUWE LEDEN 

Wij heten de volgende leden van harte welkom: 

Mw. J. Annink-Rouwenhorst, Oude Boekeloseweg 100, 7481 AA Haaksbergen 

Mw. A. ten Thije o/g Boonkkamp-ten Broeke, Mr. Eenhuisstraat 2/0, 7481 LN Hbg. 

Dhr. A.l. Hofste op Bruinink, Borghoutspark 24, 5502 JZ Veldhoven 

Dhr. J.W.M, te Lintelo, Maatkamp 20, 7482 KK Haaksbergen 

Mw. H.E. van der Lof-Klaassen, Morsinkhofweg 22, 7481 TT Haaksbergen 

Dhr. W.J.F. Molenkamp, Wolkammerstraat 30, 7481 JK Haaksbergen 

Mw. M. Nijhof, Goorsestraat 9-11, 7482 CB Haaksbergen 

Dhr. A.J.M. Oosterwijk, de Wikke 25, 7483 BJ Haaksbergen 

Dhr. J.T.J.P. Perik, Eibergsestraat 103, 7481 HH Haaksbergen 

Dhr. G. Plas, Hengelosestraat 36, 7482 AC Haaksbergen 

Fam. R. Reimerink, Oostendorperweg 5, 7481 VE Haaksbergen 

Mw. F. Rupert Rietmolenweg 47, 7482 NW, Haaksbergen 

Dhr. IJ.M.A. Scharenberg, Sonderenstraat 44, 7481 HC Haaksbergen 

Dhr. L.H.M. Startman, De Akker 21, 7481 GA Haaksbergen 

Mw. M.B.M. Waanders, Eibergsestraat 183, 7481 HJ Haaksbergen 

Dhr. R. Zijlstra, Abelenlaan 61, 8024 CV Zwolle 

Dhr. C.F.M. Zegers, Schubertstraat 2, 7604 GH Almelo 

SCHENKINGEN 

In de afgelopen periode mochten we de volgende schenkingen ontvangen, 

waarvoor we de gulle gevers van harte willen bedanken. 

H.J.N. Jordaan: Diverse familie-archiefstukken. Mevr. Ten Bruggencate- 

Westendorp: Diverse boeken. P.R. Spijker. Uitgaven HEIM 1/1991 t/m 3/2008. J.W. 

Pieper: 194 dia's van gebouwen en plekjes in de gem. Hbg. F. Reyken: Vereniging 

v. h. personeel van Gebr.Stork en Co te Hengelo. J. ten Broeke: Notulenboek Lucht 

en Licht. Febr. 1961 t/m sept 1968. J.P. ten Bruggencate: 7 boeken over o.a. Lingen, 

Burgsteinfurt, Horstmar und Leer en Kreis Borken. H.G. Eysink: Foto van villa aan de 

Spoorstr. R. Lammers: (namens Rode Kruis) 37 kwartaal uitgaven Aold Hoksebarge. 

A.B.M. Leferink: DVD met krantenknipsels vanaf 1900 t/m 2 e wereldoorlog. 

G. Noordink: 142 foto's op CD, genomen in Hbg. J. Bakker: Twents-Achterhoeks woordenboek 

van G.H. Wanink, Twentse woorden en gezegden van Johan Gigengack 

deel l. Mevr. Ten Bruggencate: Fotoalbum met foto's van de opening van het verpleeghuis 

a. d. Braak. J.H. J. Aarnink: Kopieën van overzicht Hoofdelijke Omslag 

1887 der gemeente Hbg. Mevr.A. v.d.Wetering-Reith: 3 dozen Caritas archief Hbg. 

L. Startman: Topografische kaart van Bocholt. W. Lansink: Bidprentjes omgeving 

Twente, Grolsch Trouwboek NH 1684-1836, Grolsch Trouwboek RK 1766-1942. 

H. ter Beest 8 Waterschapskaarten, archief van de veeverzekering "Rutbeek". 

S. Ordelmans: Getuigschrift, Borduurpatronen op transparant, doek voor hand- 

3211

3212 

doekenrek. J. v.d.Zanden: Monumenten van de geschiedenis en kunst in Twente, 60 

jaar ziekenverpleging in Enschede, Gedenkboek 50 jaar Vereniging "Ziekenzorg". 

N. Spit: Het zout der aarde.uitg.1968. B. Ottink: Glossarium. W. Oltwater. Klassikale 

leesplank met aap, noot, mies, enz. met letters (in bruikleen). 

AANWINSTEN (bibliotheek) 

Woordenboek van de Overijsselse dialecten deel 6 en 7. 

100 jaar Rekkense School- en Volksfeesten. 

Qellen und Studiën zur Geschichte Vredens und seiner Umgebung VI. 

JAARVERSLAG 2009 

Het jaar 2009 begon zoals het al jaren de gewoonte is, n.l. met de Nieuwjaarsbijeenkomst 

voor vrijwilligers en bestuursleden op donderdag 8 januari j.l. 

2009 is een heel bijzonder jaar geweest met enkele markante punten. 

Het Houten Huis of het Overbeeke Huis of Fazantstraat 13. Het was er onze 

vereniging veel aan gelegen dit karakteristieke huis te behouden. En het is - na 

indringend overleg - gelukt. Het wordt herbouwd op het Recreatiehof 't Stien'nboer 

als Theeschenkerij Jordaan. Dank aan allen die zich ervoor hebben ingezet. In 2010 

zal de opening plaatsvinden. 

Als een van de weinige gemeenten in Overijssel had Haaksbergen in 2009 nog 

geen versie van de Kadastrale Kaart van 1832. Waarom niet? Een financiële kwestie. 

Maar ook daar werd een oplossing voor gevonden. De kaart is klaar en wordt 

binnenkort gepresenteerd. 

Een herkenbaar brieflogo en een nieuwe informatiefolder in kleur zijn onderdelen 

van een beleidsplan die direct zijn uitgevoerd. De makers kregen complimentjes. 

Grote waardering viel ten deel aan de ontwerpers van de duidelijke boerderijenkaart 

van Haaksbergen. Onze leden ontvingen deze overzichtelijke kaart gratis. 

Onze Kring stimuleerde het schrijven van het boek Van Marke tot Maatschap. Om 

de waarde van het boek te onderstrepen besloot het bestuur dat dit standaardwerk 

op de tafel moest liggen van allen die onze vereniging ondersteunen. Ruim 1300 

boeken vonden hun weg in Haaksbergen en de rest van de wereld. Inhoud en uitstraling 

mochten er zijn. Grote dank aan de werkgroep is zeker op z'n plaats. 

Ook dit jaar vonden er meerdere lezingen plaats. 

Renze Zijstra liet in maart oude schoolplaten tot leven komen, Heinrich Holters vertelde 

tijdens de jaarvergadering hoe de Duitsers hier net over de grens leefden 

en dachten tijdens de Tweede Wereldoorlog en de heren Spit, Schmit en Middag 

gingen in november verder met het thema van de Open Monumentendag. Drie lezingen 

die zeer de moeite waard waren, gezien het grote aantal leden dat elke keer 

aanwezig was. 

Verbazing alom dat de dit jaar gestarte wandeling door Haaksbergen - mede be-

stemd voor mensen van buiten - voornamelijk gelopen werd door inwoners van ons 

dorp. Het deelnemersveld tijdens de vier avonden o.l.v. Henny Slotman was boven 

verwachting groot. Men genoot met volle teugen. 

De Open Monumentendag stond in het teken van "Haaksbergen op de kaart gezet". 

Het mag een prestatie genoemd worden hoe de werkgroep erin geslaagd is dit 

thema duidelijk en interessant uit te werken. Lof voor de mooie en informatieve dag 

werd veelvuldig uitgesproken. 

Uit het grote aantal aanmeldingen voor het bezoek aan Welbergen e.o. bleek dat 

het programma voorshands al veel goeds voorspelde. Niet onterecht. Als historische 

groep mag je nu eenmaal sneller ergens binnen komen en kijken. Zo ook hier. 

Schloss Welberg met het atelier van Bertha Jordaan-van Heek, de Stiftkirche in 

Langenhorst en het bezoek aan Metelen waren een openbaring. 

Gezellig en leerzaam mag eind oktober de middagexcursie naar Wasserburg Anholt 

best genoemd worden. 

Een voortdurende bron van bekendheid en van inkomsten zijn de diverse markten 

waar onze Kring zich jaarlijks vertoont. Naast Ootmarsum en Haaksbergen gingen 

we dit jaar naar de Overijsselse manifestatie van de VORG en HCO te Deventer. 

Altijd goed voor het leggen van waardevolle contacten. 

Samen met het bestuurzijn ca. 40 vrijwilligers in het Historisch Centrum Haaksbergen 

actief. In 2009 bezochten 1302 personen ons centrum voor onderzoek. Op 31.12. 

2009 bedroeg het aantal leden 797. Dus netto 71 leden erbij. Onze website kreeg 

3546 keer een bezoekje. 

Het bestuur van de Historische Kring Haaksbergen kwam in het afgelopen jaar 9 

keer in vergadering bijeen. In februari kwamen de beleidsplannen voor 2009 ter tafel 

en in december werd afgevinkt wat inderdaad volbracht was. Conclusie: heel wat 

vinkjes werden er neergezet. 

Een vink ging naar Aold Hoksebarge, ons kwartaalblad, omdat er kwalitatief mooie, 

leesbare artikelen in stonden. En een andere vink kon bij ons Centrum niet uitblijven. 

Het goede onderhoud en het schoonmaken siert het aanzien van ons onderkomen. 

Door het verwerken van nieuwe archieven moest de opbergruimte vergroot worden, 

een goed teken, dus een vinkje. 

Respect ook voor de beheerder van de financiën van de vereniging. Het minnen en 

plussen gaat hem goed af, vooral als het plussen in deze tijd de boventoon voert. 

In 2009 kon de Historische Kring weer talloze foto's, boeken, kaarten e.d. in haar 

bezit krijgen van diverse personen en bedrijven. Een woord van dank aan alle gulle 

gevers is dan ook zeer op z'n plaats. 

Ik wil alle vrijwilligers die ons Centrum in stand houden danken voor hun inzet 

voor onze Kring. Alleen met behulp van velen is het mogelijk dat de Historische 

Kring Haaksbergen binnen de gemeenschap Haaksbergen een gezicht krijgt. De 

organisatoren en de medewerkers van de vele activiteiten van de Historische Kring 

Haaksbergen verdienen terecht een woord van dank. 

Jan van der Zanden, januari 2010 

3213

3214 

NAAR AANLEIDING VAN... 

Wie van de drie? 

De redactie heeft enkele malen een foto geplaatst van veldwachter Van Ulsen. 

Annemieke Pasman-Heuting, dochter van Betsie Heuting-van Ulsen, heeft ons er 

echter op geattendeerd, dat op de foto niet de door ons beschreven veldwachter 

Van Ulsen staat. Wat bleek? De man op de foto is inderdaad niet "onze" veldwachter 

Van Ulsen, maar zijn vader. Die was overigens veldwachter in Holten. In het verleden 

is bij het ter beschikking stellen van de foto helaas onjuiste informatie verstrekt. 

Zo heeft een attente lezeres van ons blad een hardnekkig misverstand op fraaie 

wijze rechtgezet. 

Willem Gerrit van Ulsen, zoon 

van Ferdinand Johan van Ulsen 

Geboren: 04-05-1887 te Holten 

Overleden: 17-01-1960 te 

Haaksbergen 

Gehuwd met Hendrika Johanna 

van Lochem 

Groenteboer te Haaksbergen 

(Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.) 

Ferdinand Johan van Ulsen, zoon 

van Willen Gerrit van Ulsen 

Geboren: 01-01-1866 te Holten 

Overleden: 22-11-1923 te 

Haaksbergen 

Veldwachter te Haaksbergen 

Gehuwd met Gerritdina Selhorst 


Willem Gerrit van Ulsen, vader 

van Ferdinand Johan 

Geboren: 04-09-1831 te 

Enschede 

Overleden 31-12-1908 te Holten 

Veldwachter in Holten 

Gehuwd met Jenneken Aanstoot 


De teekenschool in Haaksbergen 

blz. 3202-3204 

Op blz. 3204 schrijft de auteur: "Het tekenen zit de Schildermans kennelijk in het 

bloed, want er is ook een Schilderman architect." 

Sterker nog, de leraar A.J. Schilderman jr. (lijntekenen) is identiek aan de latere 

Haaksbergse architect Antonius Johannes (Anton) Schilderman (1894-1980). 

Van mijn inmiddels overleden oud-oom G. ter Braak heb ik wel eens gehoord dat zijn 

neef, met steun van hun oom Hendrik ter Braak (aannemer), de kans kreeg "naar 

de tekenschool van architect Schilderman te gaan". Ook wijlen Johan Overbeek 

(timmerfabriek) vertelde wel eens dat jonge timmerlieden, die b.v. voorman/opzichterwilden 

worden naar de tekenschool gingen en aldaar les kregen van 'de architect'. 

De familie Schilderman komt oorspronkelijk uit Zwolle. De grootvader van Anton

Schilderman, eveneens Antonius Johannes Schilderman geheten, kwam in 1859 

naar Haaksbergen en werd hoofdonderwijzer) van de dorpsschool. Begin 1899 

kreeg hij eervol ontslag en ging met pensioen. Daarvan heeft hij nauwelijks kunnen 

genieten want hij overleed net voor de eeuwwisseling op 73-jarige leeftijd. 

Anton's vader, ook een Antonius Johannes, werd in 1861 te Haaksbergen geboren 

en huwde in 1893 te Zwolle met Elisabeth Wind. Hij was aanvankelijk onderwijzer te 

Lattrop. Per 1 januari 1900 werd hij het eerste schoolhoofd van de O.L. school op 

de Honesch. 

Anton Schilderman zelf werd in 1894 te Lattrop geboren en huwde in 1921 te Groenlo 

met Maria Johanna Hendrika 

Jansen (1896-1989). Hij overleed 

in 1980 te Haaksbergen. 

Haaksbergen kent nog altijd 

veel panden uit de periode 

1920-1935 die door hem zijn 

ontworpen, waaronder de 

kenmerkende rij woningen 

aan de Werfheegde, waarvan 

er één zijn eigen woning was. 

Een aantal van zijn creaties 

zijn gemeentelijk monument 

(6 vrijstaande + 2 dubbele Woningen aan de Werfheegde. De tweede woning van links 

woningen) en één zelfs rijks- was het woonhuis van A. J. Schilderman. 

monument. 


Bronnen: Burgerlijke Stand, huwelijks- en overlijdensakten; bid prentjes echtpaar Schilderman; 

Historie van Haaksbergen deel III blz. 146-147 + 161 en Aold Hoksbarge blz. 797 ('In memoriam A.J. 

Schilderman') en blz. 2384-2385 ('architect Schilderman (1894-1980'). 

Eric Ooink 

Stientje Asbroek; in den brand oet de brand 

blz. 3206 

Hoewel het een verhaal is dat lang geleden is opgetekend door wijlen Hr. H. Geerts, 

chef werkplaats bij Van Heek & Co te Enschede, toch een kleine kanttekening. 

Geerts noemt het "het verhaal van Broekhuizen, de man van Stientje Asbroek". 

Geïnteresseerd naar de fam. Ten Asbroek zocht ik Stientje op in het boek "Zes 

eeuwen Asbroek", de genealogie (ten) Asbroek, van wijlen ons oud-bestuurslid W.E. 

ten Asbroek. Als bijlage kent het boek een groot aantal genealogische schema's. 

Stientje vinden we terug op schema V nr. 4. 

Ze is echter niet gehuwd met "Broekhuizen", maar met een "Broekhuis". Christina 

Johanna ten Asbroek werd in 1875 te Haaksbergen geboren, als dochter van de 

landbouwer en borstelmaker Antonius Christianus ten Asbroek (Spoors Anton) en 

Johanna Maria Molenkamp. Ze was een kleindochter van kleermaker Christianus 

3215

3216 

ten Asbroek en Euphemia Spoor. Naar Euphemia Spoor kreeg deze familietak Ten 

Asbroek de bijnaam 'Spoor', hoewel er ook leden in de nabijheid van 'het spoor' 

woonden. Stientje huwde in 1906 te Haaksbergen (akte nr. 5) met Johannes 

Bernardus Broekhuis, geboren in 1884 te Borne, zoon van Bernard Broekhuis en 

Hendrika van der Vliet. 

Eric Ooink 

STOLPERSTEINE IN HAAKSBERGEN 

De raadszaal van ons gemeentehuis was donderdag 1 april bijna te klein om alle 

genodigden te ontvangen, die gehoor hadden gegeven aan de uitnodiging van de 

Initiatiefgroep Plaatsing Stolpersteine Haaksbergen, bestaande uit: de Vereniging 

B'rit Sjalom, de Historische Kring Haaksbergen, de Stg. Anne Frankproject, het 4 

mei comité, de Liberaal Joodse Gemeente 

Twente en de gemeente Haaksbergen. 

Alleen op de publieke tribune, waar de 18 

deelnemende leerlingen van diverse basisscholen 

zich met hun begeleiders hadden 

geïnstalleerd, waren nog wat plaatsen 

vrij. Bij de ingang van de raadszaal was 

een groepje kinderen druk in de weer om 

alle binnenkomende genodigden van een 

stijlvol en kleurig programmablaadje te 

voorzien. Zowel bij de garderobe als in de 

zaal vonden hartelijke begroetingen plaats 

en waren mediamensen van de combinatie 

Sternet-Videoclub Haaksbergen en 

onze 'hoffotograaf' Henk druk doende De overhandiging van het boek door 

in beelden de sfeer van deze bijzondere burgemeester K. Loohuis aan de kunstenaar 

samenkomst vast te leggen. Medewerkers Gunter Demnig. 

van de gemeente voorzagen alle gasten (Foto: H. J. Krooshof) 

van een kop koffie of thee met naar keuze 

een plakje cake in een gevarieerd aanbod. 

Om 2 uur, een kwartier later dan gepland omdat de kunstenaar Gunter Demnig nog 

niet gearriveerd was, heette Jan van der Zanden iedereen welkom. Omdat van te 

voren besloten was deze bijeenkomst kort te houden gaf Jan na enkele minuten 

het woord aan burgemeester Loohuis, die de genodigden officieel verwelkomde 

als vertegenwoordiger van de ontvangende gemeente. Juist op het eind van zijn 

begroeting arriveerde de heer Demnig, die daarop door onze burgervader meteen 

in zijn welkom werd betrokken. Hem werd een boek van onze overleden kunstenaar 

Jan te Wierik aangeboden met de suggestie, dat dit geschenk mogelijk zou kunnen

leiden tot nieuwe inspiratie bij het creëren van zijn kunstobjecten. Ook de kunstenaar 

zelf maakte dankbaar gebruik van de mogelijkheid even in contact te komen 

met zijn publiek-voor-een-middag. In een zeer persoonlijk en emotioneel geladen 

praatje vertelde hij van zijn werk en achtergronden van zijn Stolpersteineproject. Dat 

deze stenen niet bedoeld zijn om de mensen letterlijk te laten struikelen maar 'mit 

Kopf und Herz zu stolpern'. Als laatste spreker ging Berend Kok als voorzitter van de 

Initiatiefgroep in op de vraag:"Waarom Stolpersteine in Haaksbergen?" Met enkele 

beelden als "Betsie Frankenhuis zal niet met haar kleinkinderen door Haaksbergen 

kunnen wandelen" en " Op de joodse begraafplaats aan de Goorsestraat vinden 

we niet de graven van het gezin Salomon Frankenhuis -Johanna Falkenstein" concretiseerde 

hij de onmenselijke gebeurtenissen uit de bezettingstijd, waartegen de 

Stolpersteine een waarschuwend 

teken willen zijn. 

De genodigden werd hierop 

verzocht zich aan te sluiten 

achter de rij kinderen, 

die met Harry Mensink de 

Stolpersteine gingen halen 

uit de synagoge. Nadat de 

te leggen stenen aan de 

verzamelde gasten waren 

getoond, werd door de burgemeester 

een bloemstuk 

gelegd bij het beeldje van 

Betsie Frankenhuis. Lex Gunter Demnig bezig met het plaatsen van de gedenkstenen in 

Freeve had al eerder een de Blankenburgerstraat. (Foto: H. J. Krooshof) 

plant namens B'rit Sjalom 

bezorgd. Daarop trok de stoet verder via de Markt en de Spoorstraat naar de 

Blankenburgerstraat. De weergoden waren niet bepaald gunstig gestemd: regen, 

hagel en rukwinden teisterden de voorttrekkende deelnemers. Het was even een 

verwarrend gebeuren voor het huis van de voormalige slager Frankenhuis, waar de 

9 stenen zouden worden aangebracht. Iedereen probeerde onder overkappingen 

en luifels een schuilplekje te vinden tegen de regen, terwijl onder een speciaal geplaatste 

partytent sonore klanken van Klezmermuziek ten gehore werden gebracht 

door Adriane Kormelink op viool en Joop Walhain op accordeon. Kort na de start van 

de werkzaamheden door de kunstenaar kreeg Kurt Falkenstein het woord. Hij was 

een der genodigde gasten, die met zijn familie deze donderdag de plaatsing van de 

Stolpersteine bijwoonde. De bijna 80-jarige enige overlevende van de bewoners van 

het pand no. 9, vertelde de toehoorders in een korte schets over de gebeurtenissen 

rond de arrestatie van zijn familieleden in okt. 1942 en de beangstigende situaties 

waarmee hij daarna te maken kreeg. Kurt was het neefje uit Stadtlohn, dat in het 

gezin van zijn oom en tante was opgenomen en door het moedige optreden van de 

overbuurvrouw Lida Kempkes en andere buurtbewoners werd gered uit de klauwen 

3217

3218 

van de nazi's. Kurt beëindigde zijn bondige levensschets met de woorden: "Ik wil 

iedereen bedanken voor de interesse en het medeleven met wat er destijds ook in 

Haaksbergen is gebeurd." Terwijl de regen nog steeds op de verzamelde mensen 

neerdaalde, bracht het muzikale duo Kormelink-Walhain opnieuw Klezmerklanken 

ten gehore. 

Daarna was de microfoon voor rabbijn Philipson van de Nederlands Israëlische 

Gemeente te Enschede, die woorden sprak van bezinning op ons handelen en uitzicht 

op licht in de duisternis. 

Quinty en Kylie, kleinkinderen 

van de familie , ( 

Koenderink, legden 

vervolgens een prachtige 

krans namens de 

buurtbewoners van 

de vermoorde familie 

Frankenhuis. 

Met het uitspreken 

van het dodengebed 

(het kaddiesj) door de 

heer Rob Waaker van 

de Liberaal Joodse 

Gemeente Twente 

werd deze bijzondere Burgemeester Loohuis en de heer Kurt Falkenstein tijdens een 

samenkomst afgeslo- redevoering in de raadszaal. 

ten. Gunter Demnig (Foto: H. J. Krooshof) 

had tegelijkertijd de 

laatste hand gelegd aan het inmetselen van de 9 stenen. 

De genodigden werden hierop uitgenodigd mee terug te gaan naar de raadszaal 

voor een kop koffie, een kosjer hapje en wat napraten over hetgeen men deze middag 

samen had beleefd. Dank werd namens de Initiatiefgroep uitgesproken voor de 

komst en de getoonde belangstelling van de aanwezigen voor deze eerste steenlegging 

in Haaksbergen. 

Onder het spelen van opnieuw zeer vitaal klinkende Klezmerklanken gingen vele 

groepjes in zeer geanimeerd gesprek op weg naar het gemeentehuis. Er werden 

veel herinneringen opgehaald, informatie gegeven over het project, lovende woorden 

gesproken over de manier, waarop deze steenlegging was georganiseerd; zowel 

onderweg als in de raadszaal. 

Om ca. 4.30 uur kon Jan van der Zanden de medewerkers aan dit gebeuren bedanken 

voor hun inzet en geleidelijk vertrokken de genodigden om de thuisreis 

te aanvaarden richting Ouderkerk a/d Amstel, Holten, Ahaus, Alstatte, Stadtlohn, 

Enschede, Lochem en vele andere plaatsen. 

Harry F. Mensink

VERVOER IN OOST-NEDERLAND 

(verslag van een lezing) 

Het aandachtige publiek tijdens de lezing. (Foto: H. J. Krooshof) 

Arian Ligtenbarg, geboren en getogen in Winterswijk, nam ons aan de hand van 

prachtige diabeelden mee langs de middeleeuwse Hanzesteden. We maakten een 

trip van Gdansk via Lübeck, de Hanzehoofdstad, Hamburg, Kampen, Zwolle en 

Deventer naar Nijmegen. Het vervoer van de handelswaar ging hoofdzakelijk over 

water: Oostzee, Noordzee, Zuiderzee. Het betrof vooral produkten, die op het platteland 

niet zelf vervaardigd konden worden: zout, vis, hout, bier, wijn e.d. Het bier 

was een veilig drankje, in tegenstelling tot water, dat lang niet overal vrij was van 

besmetting. Koopmansverbonden bestonden al sinds het jaar 1000, maar de Hanze 

werd in 1356 opgericht. De laatste Hanzevergadering vond plaats in 1669. Natuurlijk 

hield het vervoer niet op bij de Hanzesteden. De handelswaar moest ook het binnenland 

in richting het Duitse achterland. Dat vervoer vond plaats via de hessenwegen 

of He(e)wegen, zie de Achterhoekse plaats Heelweg. Die wegen waren meestal niet 

geplaveid. Reizen duurde lang en men kon hier en daar overnachten in een herberg, 

zoals in herberg de Pot nabij Markelo. Ook van die wegen en plaatsen kregen we 

fraaie beelden te zien. Een boeiende en vlot vertelde lezing. 

Bram van Leeuwen 

3219

3220 

PRESENTATIE KADASTERKAART HAAKSBERGEN 1832 

Aansluitend op het huishoudelijk deel van de jaarvergadering presenteerde drs. Piet 

den Otter, manager informatie & kennis van het Historisch Centrum Overijssel, de 

Kadastrale Atlas van Haaksbergen van 1832. Het is geen boekwerk, maar een cd, 

die uitgeprint ca. 300 pagina's telt! De atlas brengt Haaksbergen letterlijk in kaart. 

Van 7000 percelen wordt vermeld wie de eigenaar is. Verder is van elk perceel de ligging, 

de oppervlakte, het grondgebruik, de soort bebouwing en de belastbare waarde 

vastgelegd. Ook 

documenteert de 

atlas de bezittingen 

en economische 

activiteiten van de 

ca. 4000 mensen 

die er toen woonden 

en werkten. De 

kadastrale atlas is 

derhalve een onmisbare 

bron voor 

de beoefening van 

de Haaksbergse 

historie. Er is vier 

jaar aan gewerkt. 

Van de Historische 

Kring Haaksbergen 

hebben met name 

Harry Mensink en v.l.n.r. de heren H. J. Scholten, M.M. J. Diepenmaat en P. den Otter tijdens 

Harry Winkelman de presentatie van de kadastrale atlas van Haaksbergen 

een enorme bijdrage 

geleverd bij het tot standkomen van deze unieke uitgave. Zij werden daarvoor 

nadrukkelijk bedankt. De eerste exemplaren werden aangeboden aan Wethouder 

Marcel Diepenmaat en aan onze voorzitter Hendrik Scholten. Het HCO publiceert 

de kadastrale informatie ook op internet onder www.watwaswaar. n l. maar alleen 

via de atlas op cd heeft u een compleet overzicht per gemeente. De cd is bij de 

Historische Kring te koop voor 15 euro. Over het kadaster leest u in deze aflevering 

van AH meer. 

Bram van Leeuwen

WANDEL JE WIJS / IK ZIE, IK ZIE, WAT JIJ NIET ZIET 

(verslag van een activiteit) 

Dit project is ontwikkeld in het kader van het programma Naoorlogs Bouwen in 

Overijssel. Het behelst de periode van de wederopbouw 1945-1965. De Tweede 

Wereldoorlog was voorbij. Fabrieken, havens, huizen, wegen, alles was verwoest. 

Iedereen moest zijn steentje bijdragen om Nederland er weer boven op te helpen. Na de 

oorlog werden veel huwelijken voltrokken, kinderen geboren. De huisvesting was in die 

dagen niet optimaal. Grote woningnood. In veel dorpen en steden kwam de eerste sociale 

woningbouw van de grond. Ook in Haaksbergen. De Julianastraat, Spanbeddestraat 

en het Kempke zijn voorbeelden uit die tijd. Om leerlingen uit het basisonderwijs hierop 

te attenderen is een wandeling uitgestippeld door bovenstaande markante straten en 

langs gebouwen uit genoemde 

periode. 

Hier zit een duidelijk verhaal 

achter. Leerlingen 

ervaren letterlijk: Ik zie, ik 

zie, wat jij niet ziet. Zaken 

die de revue passeren, de 

vrijwel lege straten in die 

tijd waar de jeugd optimaal 

kon spelen, mannen 

werkten, zorgden voor het 

inkomen en vrouwen deden 

het huishouden. We 

passeren niet voor niets 

de Huishoudschool en de 

De deelnemende leerlingen en hun begeleiders 

Ambachtsschool. De eer- 

(Foto: Bonifatiusschool) 

ste auto deed in het straatbeeld 

zijn intrede, de eerste 

tv-antennes "sierden" het dak. Gezelligheid was troef; veel kinderen keken in die tijd 

bij een van de buren naar Pipo de Clown en de Verrekijker. 

Kinderen van de St. Bonifatiusschool mochten het spits afbijten. In groepjes ging 

men op pad met een ervaren gids. Getooid met een Abeltje, lijkt een beetje op een 

"Wandel-Tom-Tom", kreeg men op de route gedegen informatie en opdrachten op het 

display. De opdrachten waren gevarieerd maar elke leerling wilde natuurlijk even met 

het Abeltje "experimenteren". Na een wandeling van ongeveer een uur togen we naar 

de raadszaal van het Gemeentehuis om aan elkaar de gemaakte foto's van markante 

bouwwerken uit die tijd te tonen. Later hebben we op school nog even nagepraat over 

die morgen en de antwoorden op de diverse vragen bekeken. 

Ik denk dat kinderen tijdens de wandeling veel gezien hebben en duidelijk het verhaal 

van straten, huizen en bouwwerken begrepen hebben. Het zou ontzettend jammer zijn 

dat deze naoorlogse straten in de toekomst eventueel voltooid verleden tijd worden. 

3221

3222 

Een leuk samenwerkingsproject van Het Oversticht, Gemeente Haaksbergen, 

Monumentenraad gemeente Haaksbergen, Historische Kring Haaksbergen en de 

commissie Culturele Vorming. 

Han ten Berge, leerkracht groep 8 basisschool St. Bonifatius. 

EEN GEDENKWAARDIG JUBILEUM 

Het is dit jaar 10 jaar geleden dat het gebouw "landbouwersbelang" aan de 

Parallelweg op de Gemeentelijke monumentenlijst werd geplaatst. 

Dit is de aanleiding voor een aantal Haaksbergse burgers om de publiciteit te zoeken 

en te pleiten voor een spoedig hergebruik van het karakteristieke pand. 

Het "Platform Hergebruik Landbouwcoöperatie", waarin ook de Historische Kring 

vertegenwoordigd is, wil het jaar 2010 gebruiken om de bekendheid van het gebouw 

te vergroten, zodat er meer draagkracht ontstaat voor een nieuwe toekomst voor het 

gebouw. 

Woensdag 24 februari werd de tentoonstelling "Een gedenkwaardig jubileum" onder 

grote belangstelling in de Bibliotheek geopend. 

De expositie beschrijft opnieuw een stukje landbouwgeschiedenis van Haaksbergen. 

In 32 foto's, grotendeels door onze fotografen gemaakt, ziet men hoe het gebouw 

ooit gebruikt werd en telkens weer aangepast moest worden aan de laatste ontwikkelingen. 

Auke van der Wal, oud-directeur van de coöperatie wist op een boeiende 

wijze deze ontwikkelingen te beschrijven. 

Zo vermeldde hij dat voorzitter Ebs van Heek ervan uit ging, dat de silo die in 1957 

opgericht werd, zo modern was, dat hij wel 100 jaar gebruikt kon worden. Dat Van 

Heek bijzonder trots was op dit bouwwerk blijkt uit het gedicht dat hij schreef voor 

deze gelegenheid en dat jarenlang bevestigd was op panelen in de bovenste verdieping 

van de silo. 

In '56 is het wonder verricht 

en deez kolos opgericht 

Met veel techniek en arbeidsvreugd 

vakmanschap, overleg en deugd. 

Een voorraadschuur in dit moderne pand 

is 'n werktuig voor Haaksbergs boerenstand. 

Wij werken voor ons gezin en natie 

in het verband van Coöperatie. 

Nu dan, de toekomst tegemoet 

voor hem, die zijn werk wel geerne doet. 

Moog d'arbeid en het zaad in 't land, 

veel zegen krijgen uit Gods hand.

Toch was de trots van Van Heek niet onterecht. Het gebouw van de coöperatie is 

wat betreft architectuur en degelijkheid nog steeds uniek. Dhr. Jan Astrego, voorzitter 

van Museum Buurt 

Spoorweg, sprak in zijn 

inleiding over de relatie 

landbouw en spoor. Hij 

kwam tot de conclusie dat 

beide onlosmakelijk met 

elkaar verbonden waren, 

maar dat veel historische 

gegevens nog ontbreken 

zoals: de omvang van 

het vervoer, de soorten 

producten, de gebruikte 

treinstellen enz. Hier ligt 

nog een onderzoeksgebied 

voor historici. In zijn Auke van der Wal met zijn dochter Albertha (Betteke), die als 

betoog gaf hij verder aan 5-jarige in 1957 de gedenksteen onthulde. 

dat de ontwikkeling van " 

de spoorzone" van Haaksbergen veel mogelijkheden biedt voor toerisme en versterking 

van de identiteit van het dorp. Het coöperatiegebouw is in dit gebied de laatste 

herinnering aan het landbouwverleden van Haaksbergen. 

Het "platform hergebruik" streeft ernaar dit jaar een open dag te organiseren waarbij 

het publiek het gebouw kan bezichtigen, want onbekend maakt onbemind. 

Clemens Wentink 

HISTORIE VAN DE TEXTIELINDUSTRIE IN HAAKSBERGEN 

(verslag van een lezing) 

Meer dan 150 belangstellenden kwamen dinsdagavond 9 maart naar de dialezing 

door journalist/publicist Wim Nijhof uit Enschede. 

Het was goed dat de organisatie al bij voorbaat was uitgeweken naar de Hervormde 

Kerk want de verwachting dat er veel belangstelling zou zijn voor deze avond kwam uit. 

Nijhof is momenteel bezig aan een boek over de historie van de textielindustrie in 

Haaksbergen en heeft al meerdere boeken op zijn naam staan. Eind 2008 promoveerde 

hij op de biografie van de Enschedese textielfabrikant J.H. van Heek onder 

de titel 'Kunst Katoen en Kastelen'. 

Amor, de God van de liefde, heeft volgens Nijhof een belangrijke rol gespeeld in het 

ontstaan van de textielindustrie in Haaksbergen. Want wat zou er bijvoorbeeld van 

Haaksbergen geworden zijn als Johanna Leferinck niet verliefd geworden was op de 

Duitse huursoldaat Jordaan? 

3223

3224 

En waarom lag begin jaren twintig van de vorige eeuw de textielindustrie in Oost- 

Nederland plat? Waarom kwamen de arbeiders in Haaksbergen aan het eind van 

de 19 e eeuw massaal in opstand? Wat zou er gebeurd zijn als men niet naar Alfons 

Ariëns had geluisterd? Op deze en talloze andere vragen kregen de aanwezigen 

deze avond antwoord. 

Ook sprak Nijhof over de sociale aspecten, de rol van Domela Nieuwenhuis en de 

macht van de 'Meeren' fabrikanten. Daarnaast vertelde hij over de familierelaties 

tussen de Haaksbergse fabrikanten Jordaan, Ten Hoopen en Frankenhuis. En over 

de macht van de Protestantse Kerk in die tijd, terwijl deze toch een minderheid 

vormde in Haaksbergen. 

Kortom, de leden van de Historische Kring en andere aanwezigen kregen deze 

avond een voorproefje van het boek over de linnenhandel, de fabrikanten en andere 

verhalen uit het textielverleden van Haaksbergen waaraan Nijhof momenteel werkt. 

Uiteraard wilde de schrijver niet alles vertellen wat hij na intensief speurwerk ontdekt 

heeft, want er moet natuurlijk wat te lezen overblijven. 

Wim Nijhof is overigens nog op zoek naar een pakkende titel voor zijn boek. 

Suggesties daarvoor zijn welkom. 

Caecil Waijerdink 

OPEN MONUMENTENDAG 2010 

"De smaak van de 19e eeuw" 

De werkgroep Monumenten en Archeologie is weer begonnen met het ontwikkelen 

van de eerste plannen voor de Open Monumentendag op 11 sept. a.s. Het thema 

leent zich weer voor een buitengewoon interessante dag. Met name de 2e helft van 

de 19e eeuw was de aanzet tot grote maatschappelijke veranderingen, waarvan de 

sporen nog steeds te zien zijn. 

De opkomst van de textielindustrie rond 1850 was voor Haaksbergen een gigantische 

verandering. De traditionele fietstocht zal daarom langs een groot aantal 

objecten voeren die herinneren aan deze periode. Ook zal veel aandacht besteed 

worden aan de architectuur, die aan het einde van de 19e eeuw een grote bloei 

doormaakte. 

Zelden zijn in zo'n korte periode zoveel beeldbepalende gebouwen tot stand gekomen, 

veelal opgetrokken in de Neo-gothische en Neo-klassieke stijl. De theeschenkerij 

"Jordaan", die naar verwachting in september in een vergevorderd stadium is, 

vormt het middelpunt van de activiteiten. 

De dag wordt dit jaar georganiseerd onder gezamenlijke verantwoordelijkheid van 

Historische Kring en Monumentenraad. We zijn hard aan het werk, maar er is nog 

ruimte voor suggesties en ideeën om er weer een fantastische dag van te maken. 

Clemens Wentink, werkgroep Monumenten en Archeologie

MARKELANDWEER OP HET LANDGOED LANKHEET HERSTELD 

In 2009 werd in Het Lankheet een nog bestaand deel van een markelandweer 

hersteld in een gebied dat 

op de oudste kadasterkaart 

uit 1832, sectie G blad 3, 

"De Langelose Zandbulten" 

wordt genoemd. Op deze 

kaart is aangegeven dat 

"De Zandstuve" wordt doorsneden 

door een landweer. 

Deze landweer liep vanaf 

de huidige parkeerplaats 

aan de Assinkweg door 

de "Zandstuve" naar de 

mogelijke landweer op de 

provinciegrens. Hij kruiste 

v.l.n.r. een werknemer van de aannemer, Nico Spit en Klaas de Zandpaalweg. Het deel 

Faber van de Historische Kring bezig met de voorbereidingen tussen de Zandpaalweg en 

om de viecntheg te kunnen plaatsen. de Gelderse grens is reeds 

(Foto: E. Brinkman) rond 1836 verdwenen door 

bosaanplant. Het deel tussen 

de Assinkweg en Zandpaalweg lag er nog altijd en is nu weer in oude glorie 

hersteld. 

De oorsprong van landweren gaat terug tot in de middeleeuwen. De verstevigde wal 

diende om het woon- en weidegebied van de marke 

Langelo af te bakenen en te beschermen, vee binnen 

te houden, wild te weren en water te keren. 

Bij herstel bleek via flanksloten een grote hoeveelheid 

water richting de Buurserbeek te lopen. Kennelijk is 

deze landweer dus ook bedoeld geweest om zuur heidewater 

af te voeren. In de huidige tijd wil men juist natte 

heide als hoge natuurwaarde behouden en daarom 

zijn bij de herstelwerkzaamheden kleine dammetjes in 

de flanksloten aangebracht. 

De Langelose landweer is tussen 6 en 7 meter breed. 

Bij de herprofilering tot op het oorspronkelijk reliëf is 

de grond uit de flanksloten gebruikt om de wal weer 

op hoogte te brengen. De landweer is ingeplant met 

één- en tweestijlige meidoorn, zomereik, sleedoorn, Een soortgelijke viechtheg zowegedoorn, 

hazelaar, lijsterbes, inlandse vogelkers en als deze t.z.t. in de "Zandstuve" 

vuilboom. Van deze soorten worden uiteindelijk vlecht- zal worden gemaakt. 

heggen 'gelegd' aan weerszijden van de landweer. (Foto: E. Brinkman) 

3225

3226 

Al in vroegere tijden vormden deze hagen ondoordringbare hindernissen. In zijn 

oorlogsboek "De Bello Gallico" verbaasde Julius Caesar zich over de Nederlandse 

vlechtheggen. Het was 50 jaar voor Christus toen hij schreef: "(De mensen) 

hakken dus jonge boompjes om- echter zonder ze geheel door te hakken-, buigen 

ze en vervlechten de in de breedte groeiende takken, voegen doorn- en braamstruiken 

ertussen en zijn zo in staat deze heiningen tot een verschansing als een muur 

te vormen, zodat men er niet alleen niet door kan dringen, maar zelfs niet doorheen 

kan kijken." 

Het uitvoeren van dit initiatief van Het Lankheet tot reconstructie van de markelandweer 

is mede mogelijk gemaakt door de provincie Overijssel en de Historische Kring 

Haaksbergen, met name door de inspanning en medewerking van Klaas Faber en 

Nico Spit. 

J.H. Scholten 

Bronnen; Een eeuw Stichting (Groot) Scholtenhagen blz. 55 en 58., Aold Hoksebarge blz. 2811 en 2812 

Eric Brinckmann (Het Lankheet) 

"VERVANG IK THANS IN GROTE DANK, 

OMVAT MIJN ROEP DE VRIJHEIDSKLANK" 

'Mysterie' rond anonieme inzender opschrift klok 

Pancratiustoren na 60 jaar opgelost. 

Inleiding 

In 1949 werden drie nieuwe luidklokken opgehangen 

in de toren van de Pancratiuskerk op de 

Markt. Deze toren is sinds 1809 eigendom van de 

plaatselijke overheid en wordt daarom ook wel "de 

gemeentetoren' genoemd. 1 "Nog altijd is het gebeiervan 

de inmiddels 60-jarige klokken dagelijks 

in en rond Haaksbergen te horen. Zij houden ons 

bij de tijd, roepen mensen samen bij aanvang van 

een kerkdienst, 'zingen bij vreugd en feestgetij' en 

'wenen bij rouw en dood' (geven kennis van een 

gestorven dorpsgenoot). Vanwege het gemeentelijk 

eigendom functioneerden de klokken aanvankelijk 

ook voor de Hervormde en Gereformeerde 

De klok met de naam van de 

klokkenfabrikant uit Heiligerlee en 

het productiejaar 1949. 

(Foto: Gemeentearchief Haaksbergen) 

1 Als gevolg van de reformatie was de Pancratiuskerk in de eerste helft van de 17 e eeuw in handen gekomen 

van de protestanten, die in Haaksbergen een kleine minderheid vormden. De Franse tijd zorgde 

voor verandering. In 1809 besloot de koning van Holland, Lodewijk Napoleon, de Pancratiuskerk 

aan de rooms-katholieken terug te geven. De teruggave van de kerk bleef alleen beperkt tot het 

gebouw. De toren werd, om militaire redenen, eigendom van de plaatselijke overheid. Zie ook Aold 

Hoksebarge blz. 3038-3042. Toen in 1811 de gemeente Haaksbergen werd opgericht, werd de toren 

van de Pancratiuskerk één van de eerste onroerende goederen van de gemeente.

kerk. De vorige drie luidklokken waren in de Tweede Wereldoorlog door de Duitsers 

weggehaald ten behoeve van de oorlogsindustrie. Aan deze klokkenroof en de aanschaf 

van de nieuwe klokken wordt in een volgend artikel aandacht besteed. In dit 

artikel leren we na 60 jaar de bedenker van één van de klokopschriften kennen. 

Klokopschriften 

Elke klok in de gemeentetoren kent een opschrift, bestaande uit een poëtische tekst. 

Allereerst een kennismaking met onze drie luidklokken: 

1) de Grote Klok: doorsnee 129 cm, gewicht 1380 kg, toon DIS 

opschrift: Levenden roep ik tesaam 

en doden geleid ik ten grave 

met mijn vermanende stem 

wijs ik de mens naar omhoog 

2) de middelste klok: doorsnee 108 cm, gewicht 810 kg, toon FIS 

opschrift: Mijn voorganger, door 's vijands 

nijd geroofd, gesmolten tot kanon 

vervang ik thans, in grote dank 

Omvat mijn roep de vrijheidsklank 

3) de kleine klok: doorsnee 96 cm, gewicht 570 kg, toon GIS 

opschrift: Ik zing bij vreugd en feestgetij 

Ik ween bij rouw en dood 

Velen onder u zullen niet weten wie deze teksten ooit heeft bedacht en wie hiertoe 

opdracht heeft gegeven. Tot vorig jaar mei had ik 

hier zelf ook nooit bij stil gestaan. 

Bezoek media 

In de week van Hemelvaart 2009 werden gemeente 

en Historische Kring benaderd door mensen 

van de media (o.a. SBS 6 en de Telegraaf). We 

werden met het volgende geconfronteerd: "Een 

zekere heer Hekhuysen (84) uit Apeldoorn zou de 

bedenker zijn van één van de opschriften van de 

Haaksbergse kerkklokken. De gemeente had na 

de oorlog een oproep gedaan aan de ingezetenen 

van het dorp om voor de nieuw aan te schaffen 

klokken een passende inscriptie te bedenken. De De klok met de bewuste inscriptie. 

heer Hekhuysen, geboren in de omgeving van (Foto: Gemeentearchief Haaksbergen) 

Amsterdam, zat de laatste twee oorlogsjaren in de 

omgeving van Haaksbergen ondergedoken. Vlak na de oorlog was hij als jongeman 

in dienst gekomen bij de gemeente Haaksbergen. Hij woonde in die tijd bij de familie 

Baltink aan de Spoorstraat 2. Gelokt door de oproep bedacht hij een poëtische 

tekst voor één klok en zond deze anoniem in. Volgens de media was dit, omdat 

3227

3228 

gemeentepersoneel werd uitgesloten van deelname. 

De tekst van de heer Hekhuysen werd uitgekozen en kwam op één van de klokken 

en zijn naam zou voor altijd in nevelen gehuld blijven. Na 60 jaar anonimiteit wilde 

de heer Hekhuysen dat men in Haaksbergen wist wie de bedenker is geweest. De 

media wilden graag dat hij door het gemeentebestuur ontvangen zou worden. 

Archiefonderzoek 

Alvorens mee te werken aan een 'bedankje' voor de heer Hekhuysen moesten eerst 

een aantal zaken worden nagetrokken. Klopte het dat er een heer Hekhuysen bij de 

gemeente Haaksbergen werkzaam is geweest? Was er een oproep aan de bevolking 

gedaan voor het bedenken van klokopschriften en was er inderdaad een anonieme 

tekst ingezonden? Om deze vragen beantwoord te krijgen werd onderzoek 

gedaan in het gemeentearchief en het Historisch Centrum van onze vereniging. 

De conclusie was dat de archieven het relaas van de heer Hekhuysen konden bevestigen. 

Na een telefoontje met de heer Hekhuysen bleek, dat hij na 60 jaar zijn 

ingezonden tekst nog uit het hoofd kon opdreunen. 

Feiten uit de archieven 

In het voorjaar van 1948 werd door het klokkencomité, opgericht om het benodigde 

geld bijeen te brengen voor de nieuwe klokken, een oproep gedaan om opschriften 

in te zenden. Velen hadden hieraan gehoor gegeven, waaronder een zekere N.N.N. 2 

Deze had op 29 mei 1948 een getypt briefje inzonden: 

L S. 

Onderstaand een inscriptie-vers voor de binnenkort te laten maken "grote klok" in 

de toren alhier: 

"Mijn voorganger door 's-vijands vlijt 

Geroofd, gesmolten tot kanon, 

Vervang ik thans; in grote dank 

Omvat mijn roep de vrijheidsklank" 

N.N.N. Uit het personeelsarchief van de gemeente bleek dat de heer W.F. Hekhuysen 

in de periode 1945-1948 werkzaam was bij Bouwtoezicht 3 . Ook in de Haaksbergse 

bevolkingsadministratie staat de naam Hekhuysen vermeld. Willem F. Hekhuysen 

werd, afkomstig uit Amsterdam, op 25 oktober 1945 ingeschreven als inwoner van 

Haaksbergen op het adres Spoorstraat 2. Op 21 mei 1949 vertrok hij vanaf dit adres 

naar Ede. 4 

2 

Vordering van klokken, alsmede aankoop nieuwe klokken, 1942-1949, Gemeentearchief Haaksbergen, 

Archief 1927-1993, mapnr. 249. 

3 

Personeelsarchief, Gemeente archief Haaksbergen, Archief 1927-1993, gegevens uit inventaris. Het 

eigenlijke archief is in 2004 vernietigd, waardoor niet te achterhalen valt wanneer de heer Hekhuysen 

exact in de functie van medewerker Bouwtoezicht is aangesteld. 

4 

Registers van aangekomen en vertrokken personen 1945-1949, Gemeentearchief Haaksbergen, 

Bevolkingsregisters.

Ontvangst heer Hekhuysen 

Woensdag 27 mei kwam de heer Hekhuysen naar Haaksbergen als het levende 

bewijs voor de oplossing van het 'mysterie' van de anonieme inzending. Allereerst 

stond een torenbeklimming op het programma. Dit was voor de nog zeer vitale heer 

Hekhuysen geen enkel probleem. Hij was zelfs eerder 

boven dan de mensen van de media. Mogelijk werd 

hij gedreven door nieuwsgierigheid; hij zou immers 

de klok met de bewuste tekst voor het eerst kunnen 

aanschouwen. Bij de klokken staande werden twee 

verschillen geconstateerd tussen de inzending van 

de heer Hekhuysen en de werkelijke tekst op de klok. 

Ten eerste staat de tekst op de middelste klok, terwijl 

de inzending was bedoeld voor de grote klok. Ten 

tweede luidt de eerste regel van de oorspronkelijke 

tekst als volgt: "Mijn voorganger door 's-vijands vlijt". 

De werkelijke inscriptie op de klok begint met: "Mijn 

voorganger, door 's vijands nijd". Het klokkencomité 

is kennelijk zo vrij geweest één woordje te wijzigen, 

een actie waar de heer Hekhuysen prima mee kan 

leven. Na de klokken nog even in actie te hebben Foto van de heer W.F. Hekhuysen 

gezien en vooral gehoord volgde een ontvangst in uit de tijd dat hij in Haaksbergen 

de burgemeesterskamer van Haaksbergen. De heer was. 

Hekhuysen werd door loco-burgemeester de heer (Foto: Hr. Hekhuysen) 

M. Diepenmaat bedankt voor zijn bijdrage aan het 

cultuurhistorisch erfgoed van Haaksbergen. Hier deed zich tevens de gelegenheid 

voor de heer Hekhuysen een aantal vragen te stellen, waardoor het onderstaande 

over de relatie Hekhuysen en Haaksbergen geschreven kon worden. 

Uit het leven van Wil Hekhuysen 

W.F. (Wil) Hekhuysen is op 18 december 1924 geboren te Abcoude (ten zuiden 

van Amsterdam). Hij verhuist in 1939 met zijn moeder, tweede vader en broer naar 

Amsterdam. In 1943 ontvangt hij een brief waaruit blijkt dat de Duitsers hem te 

werk willen stellen in Riga. Hij besluit onder te duiken. De eerste 6 weken duikt hij 

onder in de buurschap Broekheurne onder Enschede. Daarna komt hij terecht in 

Geesteren onder Borculo. Hier is hij tot de bevrijding op 1 april 1945 gebleven. Na 

de bevrijding overweegt hij wat te doen: terug naar het westen van het land of in 

het oosten blijven, waar hem de mentaliteit van de mensen enorm beviel. Via de 

directeur van het postkantoor in Haaksbergen J. Meinderink. 5 , een zwager van de 

man van het onderduikadres in Geesteren 6 , hoort hij dat er een vacature is bij de 

gemeente Haaksbergen. 

5 Zie Aold Hoksebarge blz. 3062 

6 Postambtenaar Johan Meinderink (geboren te Haaksbergen) huwt als weduwnaar van Hendrika 

ten Hoopen (geboren en overleden te Haaksbergen) in 1931 te Haaksbergen (akte 50) met Derkske 

Florijn, geboren te Borculo. Geesteren hoorde destijds tot de gemeente Borculo.. 

3229

3230 

De gemeente Haaksbergen zoekt op dat moment een medewerker voor bouwtoezicht 

(hulpopzichter). Hij solliciteert, wordt aangenomen en komt te werken onder de 

gemeentearchitect, de heer Huisintveld. 

In oktober 1945 komt hij bij de familie Baltink in Haaksbergen in de kost. Deze familie 

woonde aan de Spoorstraat 2 (nu Van der Werf Optiek), een familie die zwaar 

was getroffen door het oorlogsleed. De Baltinks hadden onderdak geboden aan 

twee uit Duitsland gevluchte joodse dames, namelijk Alma Goldberg en haar tante 

Sophie Joseph-Coblenzer. In april 1944 werd de familie Baltink verraden. De joodse 

dames en de heer Baltink werden door de Duitse Sicherheitsdienst gearresteerd en 

afgevoerd. Alma Goldberg en Sophie Joseph-Coblenzer werden met één van de 

laatste transporten naar Auschwitz gevoerd en aldaar op 22 mei 1944 omgebracht. 

De heer Baltink heeft ongeveer 13 maanden in Nederlandse en Duitse concentratiekampen 

moeten doorbrengen en werd in een Duitse munitiefabriek te werk gesteld. 

Toch heeft hij de slechte behandelingen in de kampen overleefd en kwam hij na de 

oorlog weer naar Haaksbergen. 7 

Vanuit de woning van Baltink geeft Wil Hekhuysen in 1948 gehoor aan de oproep 

van het klokkencomité een opschrift voor de nieuwe luidklokken te bedenken. Op de 

vraag waarom hij zijn bijdrage anoniem inzond antwoordde hij als volgt: "Ik wilde niet 

weten dat ik als medewerker van de gemeente mee zou doen en daarnaast kende 

niemand mijn naam in Haaksbergen." 

De band met Haaksbergen wordt nog steviger als ook de liefde een rol gaat spelen. 

Op het 25-jarig huwelijksfeest van gemeentebode G.W. Loman in 1947 leert hij zijn 

vrouw kennen. 8 Zij is een nichtje van het echtpaar Loman en geboren in Ede. Wil 

Hekhuysen verandert in 1948 van baan en komt hierdoor in Doetinchem te werken. 

Het eerste jaar blijft hij nog bij de familie Baltink wonen en reist hij per bus heen en 

weer. Vanaf mei 1949 woont hij in Ede. In latere jaren is hij een architectenbureau 

begonnen in zijn huidige woonplaats Apeldoorn. Dit bureau bestaat nog altijd en is 

gevestigd aan de Burglaan 4, vlakbij het sinds vorig jaar zo bekende monument 'de 

Naald' bij paleis Het Loo. 

Mysterie opgelost? 

De media kopten vorig jaar: "Mysterie inscriptie kerkklok opgelost". Los van het 

feit dat het voor Haaksbergen niet zo'n mysterie was kunnen we de vraag stellen 

of het ook voor alle drie klokken opgelost is. Ik heb tot nu toe nog in het midden 

gelaten wie de bedenkers zijn van de inscripties op de andere twee klokken. Uit de 

archiefstukken blijkt dat een zekere heer H. Camstra uit Haaksbergen de inzender 

7 R. Geritz-Koster en L. Karseboom; Dorp in de mediene; De Geschiedenis van de joodse gemeenschap 

in Haaksbergen (Zutphen, 1999) 160-161 en diverse persoonsdossiers, Nationaal Archief, 

Centraal Archief van de Bijzondere Rechtspleging, 1945-1952. 

8 Gerrit Willem (Gerrit) Loman, geb. te Wisch, huwt 29 november 1922 te Ede (akte 164) met Heintje 

van der Burg, geb. te Naaldwijk. Lomans ouders wonen dan te Haaksbergen. Gerrit is op dat moment 

metselaar van beroep. Op zaterdag 29 november 1947 vieren Gerrit en Heintje hun 25-jarig huwelijksfeest 

te Haaksbergen (bron: advertentie huwelijksjubileum in de krant van 25 november 1947, 

Historisch Centrum Haaksbergen, collectie familieadvertenties).

is geweest van de tekst op de kleine klok: "Ik zing bij vreugd en feestgetij, Ik ween 

bij rouw en dood". 9 Blijft over de tekst op de Grote Klok. In het gemeentearchief is 

deze tekst teruggevonden op een eveneens anoniem ingediend blaadje. 10 Het leek 

me beter deze ontdekking niet aan de media mee te delen, want dan hadden we het 

programma 'Hart van Nederland' van SBS 6 niet gehaald en waren we een stukje 

Haaksbergen-promotie misgelopen. Ook als Historische Kring moeten wij op de 

kijkcijfers letten! 

Het antwoord op de vraag wie de bedenker is van de inscriptie op de Grote Klok 

zal waarschijnlijk voor altijd in nevelen gehuld blijven. Of weet iemand van u het 

antwoord? 

Haaksbergen, Palmzondag 2010 

Eric Ooink 

9 Vordering van klokken, alsmede aankoop nieuwe klokken, 1942-1949, Gemeente archief Haaksbergen, 

Archief 1927-1993, mapnr. 249. 

10 Ibidem. 

HET RADIOTOESTEL IN WO II IN HAAKSBERGEN 

Eén van de eerste pesterijen 

waar de in ons land wonende 

Joden in WO II mee te maken 

krijgen is de verplichting hun 

radiotoestel in te leveren. 

In april 1941 verschijnt een 

desbetreffende verordening 

die ook Haaksbergen raakt. 

De burgemeester meldt op 

9 juli dat in zijn gemeente 

door joden tien toestellen 

zijn ingeleverd (5 Philips, 

2 Erres, 1 Telefunken, 1 

Kolster Brandes en 1 niet 

Zutphen 

gespecificeerd toestel). 

Enkele maanden eerder 

heeft de burgemeester, in Concentratie van in 1943 ingeleverde radiotoestellen, vanuit de 

het kader van de aanmel- omgeving naar Nijverdal. 

dingsplicht van alle joden, (Kaartje van auteur) 

al laten weten dat in zijn 

gemeente zich 56 personen van geheel of gedeeltelijk joodsen bloede hebben aangemeld. 

Eind augustus worden de 10 inbeslaggenomen radio's afgevoerd naar de 

Wehrmachtbezirksverwaltung in Groningen. 

3231

3232 

In oktober van datzelfde jaar komt de afkondiging dat in auto's aangebrachte radiotoestellen 

moeten worden ingeleverd. Dat is het gevolg van het gerucht dat het met 

eenvoudige middelen mogelijk is een autoradio om te bouwen tot een kortegolfzender, 

waarmee "vijandelijke agenten" berichten uit Nederland naar Engeland zouden 

kunnen sturen. In Haaksbergen worden twee autoradio's van het merk Philips bij de 

burgemeester ingeleverd. 

Net als in Enschede, Losser en Oldenzaal, snijden in Haaksbergen in september 

1941 onbekenden telefoondraden van de Wehrmacht door. Als strafmaatregel moeten 

alle leden van de "Nederlandsche Unie" hun radiotoestel inleveren. Eind 1941 

worden alle politieke partijen, behalve de NSB, door de Duitsers verboden en komt 

er defacto ook een einde aan de "Nederlandsche Unie". Daarom krijgen de voormalige 

Unie-leden een aantal maanden later (mei 1942) hun toestel weer terug. 

Op 13 mei 1943 verschijnt de verordening van de Duitse bezetter die bepaalt dat 

alle burgers, met uitzondering van enkele groeperingen, hun radiotoestel moeten inleveren. 

De politiegezagsdrager moet deze verordening uitvoeren; in Haaksbergen 

is dat de burgemeester. Hij stelt een bekendmaking op, waarin de bevolking wordt 

opgeroepen alle radiotoestellen in de periode van 31 mei tot 15 juni op het gemeentehuis 

(Markt 3) in te leveren. Het gemeentehuis is niet alleen het inleveringsbureau, 

maar ook het pand dat als opslagruimte voor de ingeleverde toestellen fungeert. 

Haaksbergen telt maar één inleveringsbureau dat bemand wordt door de heren 

J. Brummelman en H.J.M. Overbeek als administratieve functionarissen, terwijl 

de heren A. Antvelink en J.H. Breukers als radiotechnicus optreden. De 10.328 

inwoners leveren samen 796 toestellen 

in, ruim 700 afkomstig uit de kern van 

Haaksbergen en de rest uit Buurse. 

De inlevering van radiotoestellen in ons 

land heeft veel minder toestellen opgeleverd 

dan waarmee de bezetter gerekend 

heeft. Veel mensen hebben hun 

toestel verborgen en niet ingeleverd. 

Als noodmaatregel kiest de bezetter 

voor de afkondiging van een "generaal 

pardon". Wie vóór 22 oktober alsnog 

Philips 2514, te oordelen naar het aantal van 47 zijn toestel inlevert zal niet worden ver- 

stuks in Haaksbergen ingeleverde exemplaren volgd, maar wie dat niet doet riskeert 

daar destijds het meest populaire toestel. Van dit zware straffen. 

model zijn in 1928/1929 in totaal 250.000 stuks Onder deze dreiging leveren, bij nader 

gemaakt en in 1943 ongeveer 28.000 exemplaren inzien, 8 inwoners van Haaksbergen 

door Nederlanders ingeleverd. 

toch nog maar hun toestel in. 

(Foto: John Koster, Utrecht) 

In totaal krijgen 12 inwoners na korte

tijd hun ingeleverde toestel terug, of op grond van hun lidmaatschap van de NSB 

of omdat ze gebruik kunnen maken van de landelijke regeling voor caféhouders. 

Caféhouders gebruiken hun radiotoestel namelijk ook vaak in hun zaak als grammofoonversterker. 

De speciale regeling bepaalt dat caféhouders hun toestel terug 

kunnen krijgen, nadat een radiotechnicus er enkele vitale onderdelen uit heeft 

verwijderd, zodat het toestel wel nog geschikt is als versterker maar niet meer als 

radio-ontvangtoestel. 

Te oordelen naar het aantal ingeleverde exemplaren is het Philips toestel 2514, net 

als in Nederland als geheel, het meest populair. Hiervan worden in Haaksbergen 

niet minder dan 47 stuks ingeleverd. In heel Nederland gaat het zelfs om 28.000 

exemplaren. Van dit toestel zijn in de loop van de tijd dan ook ongeveer 250.000 

stuks geproduceerd. Het betreft een 4-lamps wisselstroomtoestel uit 1928 dat indertijd 

maar liefst f 230 kostte. 

Het totaal aantal van 804 ingeleverde toestellen correspondeert met een inleveringspercentage 

van 7,8% (7,8 ingeleverde radiotoestellen per 100 inwoners), duidelijk 

beneden het gemiddelde voor de provincie Overijssel (9,4%). 

Bijna de helft (49%) van de ingeleverde radio's is van het merk Philips. Erres is goede 

tweede met bijna 11%, 

gevolgd doorTelefunken 

met ruim 5%. De overige 

merken halen de 3% niet 

en zijn vrijwel allemaal 

zelfs kleiner dan 1%. 

Het aandeel zelfbouwtoestellen 

bedraagt afgerond 

17%, iets lager 

dan het percentage voor 

Overijssel en Nederland 

als totaal. Het is echter 

niet aannemelijk dat zoveel 

inwoners echt zelf 

hun toestel hebben gebouwd. 

Verwacht mag 

worden dat creatieve inwoners 

met behulp van 

Positie No. 

2047 

- 

(ühne & Nagel 

In opdracht van den Directeur van het Staatsbedrijf der P, T. T. 

hebben wij 

ex sub- Magazfltt^i./», $,/*. _ 

tf.3. stuks . Radio-toestellen totaal jt. cub. Meter 

ontvangen en deze vervoerd en afgeleverd aan het 

Concentratie-magazijn te -y^/V-avM^/L.. -.-.!.._ 

Kühne^l Nagel, 

dag (datum) 

(Handteekening van den controleur) 

Ditrecu afgeven aan den beheerder van het sub-magazijn. 

Vrachtbriefje voor de afvoer in mei 1944 van 178 van de ongeveer 

800 in Haaksbergen ingeleverde radiotoestellen. 

(Bron: Gemeentearchief Haaksbergen, 1927-1992) 

onderdelen en restanten van oude, afgedankte toestellen vlak voor de inlevering 

zelf iets in elkaar geknutseld hebben om aan de inleveringsplicht te kunnen voldoen. 

Hun kostbare toestel konden ze dan verbergen in afwachting van betere tijden. 

De inleveringsplicht van 1943 omvat, behalve radiotoestellen, ook radio-onderdelen 

3233

3234 

en accessoires. In dit verband bedraagt de oogst in Haaksbergen 277 luidsprekers 

(veel oudere toestellen hebben geen ingebouwde luidspreker en maken gebruik 

van een koptelefoon of externe luidspreker), 18 accu's, 18 plaatstroomapparaten 

(netvoedingsapparaten om batterijtoestellen van spanning te voorzien) en enkele 

andere accessoires. 

In de periode 8 t/m 11 mei 1944 voert het transportbedrijf Kühne & Nagel alle ingeleverde 

radio's af naar de centrale verzamelplaats in Nijverdal (Nederlandsche 

Stoombleekerij). Radio's zijn volumineus 

in die tijd: het gaat om 

een totaal volume van 138 m 3 . 

Op 29 mei volgt nog een zending 

van de hiervoor genoemde 

accessoires. 

Vrijwel alle in het concentratiemagazijn 

verzamelde toestellen 

worden per binnenvaartschip 

naar Duitsland afgevoerd en 

daar via een distributiebonnensysteem 

ter beschikking gesteld 

Nederlandsche Stoombleekerij in Niiverdal, concentratie- van "bombengeschadigte" in- 

magazijn van enkele tienduizenden in Overijssel ingele- woners, Duitsers die door geal- 

verde radiotoestellen, waaronder ongeveer 800 stuks uit lieerde bombardementen hun 

Haaksbergen. bezittingen hebben verloren. 

(Prentbriefkaart uit onbekende bron) De auteur heeft één transport 

vanuit Nijverdal naar Duitsland 

in de archieven kunnen traceren: een verscheping op 24 juli 1944 met het schip 

St. Therese met 10.000 toestellen uit Nijverdal aan boord, bestemd voor aflevering 

in de haven van Friedberg. Er zijn zeker meer transporten geweest, want het totaal 

aantal in Nijverdal geconcentreerde toestellen bedroeg een veelvoud van die 

10.000 toestellen. 

Na de bevrijding blijken in Nijverdal nog slechts ongeveer 100 radio's achtergebleven 

te zijn. In september 1945 laat het Militair Gezag die restanten overbrengen 

naar Zwolle. Dat betekent dat niemand in Haaksbergen zijn ingeleverde radio na de 

oorlog heeft teruggekregen. 

Voor heel Nederland ziet de inlevering er als volgt uit. 

Ruim 9 miljoen inwoners leveren samen 825.000 toestellen in. In totaal zijn er 

275.000 naar Duitsland afgevoerd en ongeveer 75.000 naar bestemmingen binnen 

Nederland (voor Wehrmacht, Duitse scholen en pensions in Nederland, etc.). 

Een groot deel (ongeveer 350.000 stuks) is als schroot geëindigd; het gaat hier om 

toestellen die door oorlogshandelingen zijn vernield of van een slechte kwaliteit zijn

(oud, incompleet en/of defect). 

De 125.000 toestellen die aan de eigenaren worden teruggegeven zijn in het algemeen 

oude en defecte toestellen of zelfbouwtoestellen. 

Voor ongeveer 75.000 toestellen is vrijstelling van inlevering verleend (NSB'ers en 

Rijksduitsers), terwijl meer dan 300.000 inwoners hun radio niet hebben ingeleverd. 

Daarnaast hebben vaardige Nederlanders ongeveer 100.000 "nep/radio's" (zelfgebouwde 

constructies die op een radio moeten lijken) ingeleverd, waarvoor een gelijk 

aantal goede toestellen is achtergehouden. 

Met uitzondering van de bewoners van het telefoondistrict Gouda, heeft geen enkele 

landgenoot een schadevergoeding gekregen voor zijn ingeleverde radiotoestel. 

Gidi Verheijen Buchten, 21 april 2009 

Belangrijkste bronnen: 

Noot: 

1. Gemeentearchief Haaksbergen, Gemeente Haaksbergen (1927-1992), dossiers 254 en 298 

2. NIOD, Amsterdam, Archief Procureur-Generaal van Arnhem, Inv.nr. 100, doos 53 (nog niet 

geïnventariseerd archief) 

3. Bundesarchiv Berlijn , Archief R55, dossier 

Bovenstaand artikel is gebaseerd op gegevens die de auteur verzameld heeft bij zijn onderzoek naar 

de geschiedenis van het radiotoestel in WO II en dat geresulteerd heeft in de uitgave van het boek 

"Het radiotoestel in de Tweede Wereldoorlog", maart 2009 (uitsluitend bij de auteur verkrijgbaar: 

gverhe@planet.nl of 046-4851847). 

RICHT UW BLIK OMHOOG 

Weet u waar dit huis staat met dit 

bijzondere geveldetail? 

Het antwoord vindt u op 

blz. 3245 

(Foto: J. G. Hotste op Bruinink) 

3235

3236 

VAN TOTEMPAAL TOT KADASTRALE KAART 

Het veertigjarig bestaan van de Historische Kring Haaksbergen in 2007 wilde het 

bestuur graag aangrijpen om ter herinnering een monument of kunstwerk te plaatsen 

in het centrum van de gemeente. De grote vraag was echter wat moet het 

worden? En: waar moet het staan? De ideeën varieerden van een totempaal tot een 

maquette. De Kringbestuurders kwamen er al brainstormend niet uit. Ze kregen onverwachte 

hulp uit onverwachte hoek toen de gemeente aankondigde het centrum 

- lees: het gebied rond de Pancratiuskerk - weer eens op de schop te zullen nemen. 

De ruimte, die de Historische Kring zo geboden werd, werd dankbaar gebruikt om 

eens flink rond te kijken. In 2008 liepen bestuursleden op de markt in Ahaus tegen 

een maquette van de kadasterkaart uit 1863 aan. Toen hadden we een idee,' zegt 

voorzitter Hendrik Scholten. 'Het opknappen van de markt hier in Haaksbergen leek 

ons een goed moment om een maquette van de eerste kadasterkaart uit 1832 aan 

de gemeenschap aan te bieden.' 

Gerard Hofste op Bruinink en Jan Slotman werden vervolgens op pad gestuurd om 

een aantal maquettes in verschillende plaatsen aan een nadere kritische studie te 

onderwerpen. Zij kwamen steeds enthousiaster van hun expedities terug. Maar ook 

kwam steeds meer het idee naar voren slechts een deel van die eerste kadasterkaart 

voor de maquette te gebruiken. 'In 1830 is er nog een volkstelling gehouden. 

Toen woonden er in heel Haaksbergen 4362 mensen', zegt Hendrik Scholten. 'Het 

deel dat op de maquette staat telde 1181 mensen. Er stonden toen 161 woningen, 

waarin 272 gezinnen woonden.' Een probleem was wel dat niemand meer weet hoe 

de woningen er destijds hebben uitgezien. Wel waren er afbeeldingen voorhanden 

van huizen uit die tijd. 'We hebben er ongeveer honderd van verschillende soorten 

huizen bij elkaar gezocht.' 

In 2009 werd de Eibergse kunstenaar Jan te Kulve benaderd met de vraag of hij 

een maquette zou kunnen maken die aan de wensen van de kring zou voldoen. Te 

Kulve is geen onbekende voor Haaksbergen, want hij maakte al eerder het beeld 

van Poet'n Graads (Gerhardus Leferink - 'Den fleurigen en eerlijken mensch') dat 

aan de Molenstraat staat en het grote beeld van pastoor Jetze Brandsma in de tuin 

van de Bonifatiuskerk in de Veldmaat. De Eibergenaarzag wel brood in het verzoek 

van de Historische Kring en ging voortvarend aan de slag (over het productieproces 

elders meer). 

De maquette bestaat uit één geheel en meet ongeveer tachtig bij tachtig centimeter. 

De huizen en de kerk zijn op schaal nagebouwd. De kerktoren is zeven centimeter 

hoog en is daarmee het hoogste gebouw op de maquette. Te Kulve heeft zelf 

een keuze gemaakt uit de verschillende modellen woningen. 'Zeg maar dat het een 

dichterlijke vrijheid is geworden. Ik weet ook niet hoe die er destijds exact hebben 

uitgezien,' verklaart hij tijdens een tussentijds bezoek aan zijn atelier. 

Wie de maquette straks wat nauwkeuriger bestudeert zal een aantal opvallende zaken 

zien. Zo is in 1832 de noordelijke beuk van de Pancratiuskerk nog niet gebouwd (1).

De nagetekende kadasterkaart zoals die op de maquette voorkomt. (Foto: J. Schmit) 

Die is pas in 1888 verrezen. De Oosterstraat-tegenwoordig de Jhr. von Heydenstraat 

- begon bij de Blankenburg (2). De huidige Blankenburgerstraat heette destijds In 

den Dijk (3). De huidige Ruisschenborgh was destijds een voetpad in de tuin van 

herberg De Zon (waar nu het pand Markt 8 staat) (4). Voor begrafenissen werd het 

pad tussen De Zon en de synagoge geschikt gemaakt om de stoet daarover te laten 

gaan. De begraafplaats aan de Enschedesestraat werd in 1828 in gebruik genomen. 

De Kerksteeg lag precies tegenover de ingang van de kerk, vermoedelijk om de bewoners 

van het toenmalige kasteel Blankenborgh geen stap te veel te laten zetten (5). 

De straatnaam Spoorstraat ontstond pas na de komst van het spoor in 1884. Vanaf de 

Blankenburg heette die straat destijds Weg van Goor en Delden (6). De naam Zeedijk 

bestond wel, zij het dat het laatste deel van de huidige Zeedijk (7) (tussen ongeveer 

de Dr. Prinsstraat en De Brink) Den Toeslag heette (8) Den Brink (9) bestond toen ook 

al. Het weggetje langs de kerk en pastorie aan de Oosterstraat naar de Molenstraat 

is inmiddels verdwenen (10). De RK pastorie stond aan de Braak, ongeveer op de 

hoek met de huidige Ariënsstraat (toen nog Werfheegde). Daar stond destijds ook 

een kleine katholieke kerk (11). De pastorie aan de Markt (12) is in 1887 gebouwd. De 

3237

3238 

Blankenburg eindigde in 1832 bij drie woningen aan het Endeketoo (13). In het jaar 

1830 woonde in het meest linkse huis ('Bitte' in de volksmond) Egbertus Veldhuis. In 

het middelste pand ('Maöterie') woonde Gerrit ter Maath en in de rechter (naamloze) 

woning Bernardus Geerdink en Gerrit Jan Hoebink. De diverse straatnamen staan 

ook op de maquette. En bijzonder aardig is dat het plaatje rechts onder niet alleen 

in normale letter meldt 'het dorp Haaksbergen in 1832', maar dat het ook in braille is 

weergegeven. 

De maquette zal straks een drukbezocht punt op de Markt worden. 'We verzorgen 

ook deze zomer weer enkele rondleidingen door het dorp', zegt Hendrik Scholten. 

'Vorig jaar zijn we daarmee begonnen en dat was een groot succes. De maquette 

wordt dan het beginpunt.' De rondleidingen vinden dit jaar plaats op de tweede 

woensdag van juni, juli en augustus. 

Ons dorp, wie weet nog hoe het was 

Half zeven, woensdagavond 14 april. Het lege marktplein is net heringericht maar 

nog niet aangekleed. Een moeder zit op de granieten tegelrand rond een boom, haar 

dochtertje fietst (met zijwieltjes) over het lege plein. De waterkolom is verplaatst, 

evenals het tegelklokkenspel. Ook de bomen op de Markt hebben een nieuwe stek 

gekregen. Eentje mankeert nog; die komt pas terug als de bouwactiviteiten van de 

Marktpassage achter de rug zijn. Dat kan dus nog enkele jaren duren. 

Voor de noordbeuk van de Pancratiuskerk staat een beetje verlaten een sokkel van 

graniet, afgedekt met een bruine doek. Ingewijden weten dat onder dat doek de 

maquette van een deel van de kadastrale kaart van het centrum van Haaksbergen 

in 1832 is verborgen. Af en toe fietst iemand erlangs, maar heeft geen oog voor 'het 

verborgene'. 

Kort na half zeven opent loco-burgemeester Marcel Diepenmaat de deur van het 

gemeentehuis en stapt het bordes op. Seconden later wandelen enkele bestuursleden 

van de Historische 

Kring langs het gemeentehuis. 

De loco begroet 

hen op het plein, maar de 

bestuursleden zoeken het 

Historisch Centrum op. De 

kil-aanvoelende wind jaagt 

de loco-burgemeester snel 

het gemeentehuis weer in. 

Kwart voor zeven. Een 

dertigtal belangstellenden 

heeft zich verzameld in de 

buurt van de sokkel. Onder 

De maquette trok na de presentatie veel geïnteresseerd publiek. hen ook kunstenaar Jan 

(Foto: H.J. Krooshof) te Kulve uit Eibergen. Ze

drentelen wat heen en weer, in afwachting van wat er allemaal komt. Twee trompetters 

van de Haaksbergse Harmonie hebben het balkon van de trouwzaal in het 

gemeentehuis bezet. 

Tien voor zeven. De deur van het gemeentehuis wordt andermaal geopend. De locoburgemeester 

en Kring-voorzitter Hendrik Scholten, gevolgd door vendelzwaaiers 

en bielemannen van de Haaksbergsche Schutterij, komen naar buiten en wandelen, 

terwijl de trompetters een hymne ten gehore brengen, richting 'het verborgene'. 

Daar aangekomen neemt Hendrik Scholten het woord om een begin te maken met 

de overdracht van de maquette van de kadastrale kaart uit 1832 aan de gemeenschap 

Haaksbergen. Maar eerst memoreert hij kort hoe de Historische Kring tot zijn 

keuze is gekomen. De voorzitter merkt ook fijntjes op dat het centrum van het dorp 

weer een stukje historie rijker is geworden. Maar de dorpspomp, die ooit de markt 

sierde en dorstigen laafde met koel, helder water, ontbreekt nog altijd. Sterker nog, 

blijkbaar weet geen mens waar die pomp is gebleven. Jammer, want de pomp hoort 

ook bij de markt. 

De onthulling van de maquette is vervolgens een kwestie van luttele seconden. Het 

applaus dat daarna opklinkt duurt langer. 

Loco-burgemeester Marcel Diepenmaat - achterkleinzoon van oud-dorpsomroeper 

Poet'n Graads - vindt het een geweldige eer dat hij samen met de Kring-voorzitter 

de maquette mag onthullen en namens de gemeenschap Haaksbergen mag aanvaarden. 

Hij heeft ook een groot compliment voor de Kring: het is weliswaar niet de 

oudste vereniging in het dorp (dat is de Schutterij), maar wel een vereniging die het 

verleden naar het heden weet te halen. 

De loco onthult dat de vermeende verdwenen pomp helemaal niet verdwenen is. Die 

ligt bij gemeentewerken te wachten op een opknapbeurt, waarna deze op de markt 

herplaatst zou kunnen worden. Het probleem is echter dat een pomp water moet 

geven als je er aan zwengelt. Er zijn tegenwoordig nogal wat hindernissen - denk 

aan legionella - om het voor elkaar te krijgen dat die pomp weer drinkbaar water 

geeft. De loco zegt ook dat binnen gemeentelijke kringen al gedacht is aan een herplaatsing 

nabij de oude brandwaterput aan de achterzijde van de Pancratiuskerk, 

maar dat de Historische Kring dat juist het samenbrengen van water en vuur vindt. 

De pomp hoort niet bij de put. De loco zegt dat de Kring nu een voorstel mag doen 

voor een locatie, die recht doet aan de pomp en de historie. 

Het aanbieden van een 'Hoksebargs bittertje' vormt het einde van het officiële deel 

van de onthulling van de maquette en biedt een beetje warmte in de nog steeds 

kil-aanvoelende wind. 

Moeder en dochter zijn al lang verdwenen. 

Veel belangstellenden buigen zich over het door Jan te Kulve gemaakte bronzen 

kunstwerk. Voor een langdurige bestudering van ons dorp van bijna twee eeuwen 

geleden is echter geen tijd. Wie wil ontdekken hoe het dorp van toen er uit heeft 

gezien, zal terug moeten komen op een rustiger moment... 

3239

l 

3240 

Jan te Kulve 

De in Eibergen woonachtige en werkzame 

Jan te Kulve werd in 1954 in 

Winterswijk geboren. Hij is werkzaam 

in het praktijkonderwijs. De lerarenopleiding 

'handvaardigheid' heeft 

De heer Jan te Kulve bezig met de maquette in zijn 

destijds voor een extra stimulans gezorgd 

op deze kunstzinnige weg door 

te gaan. Hij houdt zich sinds 1977 

bezig met beeldende vormgeving en 

dan voornamelijk bronzen sculpturen, 

die zowel figuratief als non-figuratief 

kunnen zijn. 

atelier. (Foto: J.G. Hofste op Bruinink) 

Vele markten en pleinen, straten en 

gebouwen in zowel Nederland als 

Duitsland zijn de afgelopen jaren door beelden van Jan te Kulve 'aangekleed'. Een 

opdracht van de gemeente Winterswijk in 1987 resulteerde 

in 'Knelis en Willem en Mieken, 't zwarte 

hundeken', een figuratieve beeldengroep geplaatst 

op de Markt in Winterswijk. Sindsdien zijn werken 

van hem op allerlei openbare plaatsen te zien. Zo 

staat aan de Molenstraat in Haaksbergen een beeld 

van de dorpsomroeper Poet'n Graads (Gerhardus 

Leferink) en in de tuin van de kerk van de parochie 

HH Bonifatius en Gezellen een beeld van (bouw) 

pastoor Jetze Brandsma. Ook in het streekziekenhuis 

Koningin Beatrix, het verpleeghuis Pronsweide en in 

de nieuwbouwwijk De Rikker in Winterswijk zijn werken 

van hem te zien. In Lichtenvoorde maakte hij een 

sculptuur in opdracht van de stichting Marga Klompé. 

Daarnaast is er een bronzen sculptuur van Te Kulve De heer Jan te Kulve tijdens voor- 

bevestigd aan de gevel van de woningbouwverenibereidende werkzaamheden aan 

ging in Eibergen en staat er een bronzen fontein van de sokkel om de maquette te kun- 

zijn hand in Delden. In Beltrum staat een monument nen plaatsen. 

ter nagedachtenis aan het ongedoopte kind. 

(Foto: H. J. Krooshof) 

Het proces van het bronsgieten 

De maquette, die woensdag 14 april op de Markt is onthuld, is gemaakt volgens de 

'verloren wasmethode' (in het Frans de 'eire perdue'). 

Die houdt in dat er eerst een plaat wordt gegoten uit gesmolten was. Op de plaat van 

ongeveer 5 millimeter dikte en randen van ongeveer 10 millimeter worden conform 

de originele tekening uit 1832 de huizen geboetseerd, eveneens in was, en vastgeplakt 

op de plaat. Na het boetseren en modelleren is het ontwerp klaar. De vorm van

dit wasmodel is ook het uiteindelijke resultaat. 

Voordat het wasmodel in een bekisting wordt geplaatst wordt het voorzien van gieten 

ontluchtingskanalen. Het wasmodel in de bekisting wordt vervolgens rondom in 

een inbedmassa, een cementachtige 

vloeibare substantie, gezet. Na een 

tijdje is deze uitgehard en zo hard als 

beton. Het heet dan gietvorm. 

De gietvorm verdwijnt in een oven, 

die wordt opgestookt tot zo'n 1000 

graden Celsius. Het wasmodel smelt, 

stroomt uit de gietvorm en gaat dus 

verloren. Als de gietvorm na het volledig 

smelten van het wasmodel weer 

is afgekoeld wordt het op zijn beurt in 

een bekisting gezet. Rondom wordt 

zand aangestampt om de gietvorm Bronsgieter: in het atelier van Jan te Kulve. 

goed op te sluiten. 

(Foto: J.G. Hofste op Bruinink) 

Daarna kan gedacht worden aan het 

smelten van brons. Dit metaal - een legering van koper en tin - smelt bij een temperatuur 

van 1200 graden. Bij het bereiken van de juiste temperatuur wordt het 

vloeibare brons in de gietvorm gegoten. 

Als de gietvorm - nu gevuld met brons - na het afkoelen uit de bekisting is gehaald, 

wordt deze kapot gehakt. De ruwe vorm van de aldus ontstane maquette ondergaat 

vervolgens meerdere bewerkingen om hem van onregelmatigheden, inclusief de 

gieten ontluchtingskanalen, te ontdoen. 

Brons heeft van zichzelf de kleur van goud. De maquette wordt, als laatste behandeling, 

nog ingesmeerd met een zuur en vervolgens heet gestookt. Het zuur etst in 

het brons en er ontstaat een verkleuring. Dat heet patineren. Het zorgt niet alleen 

voor de verkleuring, maar ook voor een beschermende laag op het brons tegen de 

weersinvloeden. 

Het Kadaster: de basis voor een belastingheffing 

Belasting op onroerende goederen is door de eeuwen heen een belangrijke bron 

van inkomsten voor de overheid geweest. Maar tot het ontstaan van de Nederlandse 

eenheidsstaat in 1798 verschilden de registraties van onroerende goederen en de 

daaraan gepaarde heffingen van streek tot streek, van dorp tot dorp. Soms zelfs zeer 

aanzienlijk. Na het ontstaan van de eenheidsstaat groeide het besef dat die grote 

verschillen weggewerkt moesten worden. In lijn met en op basis van het Franse 

ideaal egalité (gelijkheid) werd getracht een rechtvaardige belastingheffing in te 

voeren. Om dit te bereiken werd een administratieve organisatie per departement 

opgezet. Het hele grondgebied werd in kaart gebracht met daarbij een overzicht van 

gegevens over het soort perceel, de eigenaren en de oppervlakte. Het bleef echter 

wat aanmodderen in die eerste jaren. Het project bleek zelfs een complete misluk- 

3241

3242 

king toen de kaarten werden afgekeurd omdat deze weinig systematisch waren en 

onvolledig van opzet. 

De inlijving van het Koninkrijk Holland in 1810 door het Franse keizerrijk, waar 

Napoleon de scepter zwaaide, betekende een ommekeer. De Franse wetten werden 

ook in ons land van kracht. En de Franse belastingwetgeving werd al enkele jaren 

gebaseerd op een uniform stelsel van grondbelasting. Uitgangspunt daarbij was het 

Recueil Méthodique des /o/'s, décrets, réglements, instructions et décisions sur Ie 

cadastre de la France (Methodische verzameling van wetten, decreten, reglementen, 

instructies en besluiten). Het Recueil Méthodique schreef onder meer voor dat 

de kadastrering per gemeente moest plaatsvinden. De bestaande registraties in de 

Hollandse departementen voldeden absoluut niet aan de Recueil Méthodique. Op 

21 oktober 1811 kwam een Keizerlijk Decreet, waarin tot het opzetten van een kadaster 

naar Frans model werd gesommeerd. Dat betekende dat de opmeting van de 

grond en de kartering van grond, water en gebouwen in geheel Nederland opnieuw 

moesten gebeuren. Daarbij moest dan tegelijkertijd van elk perceel een nauwkeurige 

registratie worden opgemaakt van de eigenaar, het gebruik en de belastbare 

opbrengst als grondslag voor de uiteindelijk te heffen grondbelasting. 

Met deze werkzaamheden werd in 1812 begonnen, maar zonder veel enthousiasme. 

Het opmeten van de percelen, het tekenen van kaarten en het vastleggen van 

eigendommen en gebruik, de zogeheten kadastrering, verliep daarom niet zo snel. 

Mede omdat het Franse keizerrijk in 1813 instortte werd eigenlijk pas vanaf 1816 

de kadastrering in ons land voortgezet. En ook toen verliepen de werkzaamheden, 

ondanks aanmaningen en druk van hogerhand, traag. Lange tijd bleef het daardoor 

onduidelijk wanneer het kadaster en de nieuwe grondbelasting ingevoerd moesten 

zijn. 

Het was ook een heel karwei volgens de richtlijnen van het Recueil Méthodique te 

werk te gaan. Zo was in de provincie Overijssel de indeling in burgerlijke gemeenten 

door een Koninklijk Besluit in 1815 wel een feit, maar de grenzen van de gemeenten 

waren slechts globaal aangegeven. In het veld was nog geen enkele grens tussen 

gemeenten gemeten en afgepaald. Om die grensbepaling te effectueren verkende 

een landmeter-delimitateur (de man die de grens bepaalt) in aanwezigheid van 

vertegenwoordigers van beide gemeentebesturen de globaal aangegeven grens. 

Ook aanwezig waren een of meerdere aanwijzers, personen die ter plekke zeer 

goed bekend waren. Op een schetstekening werd de grenslijn aangegeven en in 

een proces-verbaal nauwgezet beschreven. Daarbij werden zoveel mogelijk herkenningspunten 

in het landschap beschreven, terwijl ook de richtingen en bochten die 

de grens volgde woordelijk werden omschreven. Tevens werd aangegeven waar 

de landmeter de genummerde grenspalen had geplaatst. Men begon altijd op het 

noordelijkste punt van een gemeente om vervolgens met de wijzers van de klok mee 

de grens langs te lopen. Ter afsluiting van het proces bekrachtigden alle betrokkenen 

plus de burgemeesters van de gemeenten het proces-verbaal van de meting, 

waarna de gouverneur de grens formeel vaststelde. 

In 1825 kreeg de kadastrering een impuls door het aannemen van een nieuw 

Burgerlijk Wetboek. Dat Burgerlijk Wetboek voorzag in de invoering van een nieuw

hypothecair stelsel, waarin werd bepaald dat de onder hypotheek verbonden goederen 

voortaan geregistreerd moesten worden met de kadastrale perceelsaanduiding 

(gemeente, sectie en perceelnummer). Dit noemt men het specialiteitsbeginsel. 

Naast dit beginsel stoelde het Burgerlijk Wetboek met betrekking tot onroerend goed 

ook op het publiciteitsbeginsel. Akten betreffende de overdracht van onroerend 

goed of de vestiging van zakelijke rechten kregen pas rechtskracht na registratie in 

voor iedereen toegankelijke openbare registers. 

Om dit te bereiken werd de kadastrering en de schatting van de belastbare opbrengst 

met inzet van extra geld en personeel versneld voltooid. Maar desondanks 

had men toch nog zeven jaar nodig om een en ander te bereiken. Op 1 oktober 1832 

trad het Nederlandse kadaster als grondslag voor de heffing van grondbelasting formeel 

in werking. Het Overijssels kadaster werd in de maanden november-december 

van dat jaar door de vaststelling van de belastbare opbrengst van de percelen door 

de gouverneur des konings (tegenwoordig de commissaris der koningin) in werking 

gesteld. Het kadaster voor de provincie Limburg trad pas in 1843 in werking. 

De verzamelde gegevens zijn vastgelegd in de oorspronkelijke kaarten (de minuutplans), 

de oorspronkelijke registers, de Oorspronkelijke Aanwijzende Tafel (OAT) 

en de Kadastrale Legger. De oorspronkelijke stukken mochten na de start van het 

kadaster niet meer gewijzigd worden. Maar omdat het kadaster op elk moment de 

feitelijke en actuele situatie moet weergeven, moesten wijzigingen dus wel bijgehouden 

worden. Daarvoor is een uitgebreid en ingewikkeld stelsel van kaarten en 

registers ontwikkeld. 

De wettelijke verplichting tot gebruik van kadastrale gegevens is in fasen ingevoerd. 

De registratiewet van 1832 verplichtte alle openbare ambtenaren de aanduidingen 

te gebruiken. Vanaf 1842 gold dit ook voor notarissen. 

In 1838 trad weer een nieuw Burgerlijk Wetboek in werking. Als gevolg daarvan 

werden de kadastrale boekhouding en openbare registers gecombineerd. 

De eerste doelstelling van het kadaster was aanvankelijk van financiële aard - het 

kunnen heffen van belastingen - en de belangrijkste. Daarom ressorteerde het 

kadaster vanaf de invoering tot 1973 onder het ministerie van Financiën. Echter, 

in de loop der jaren is de tweede doelstelling, de bevordering van de rechtszekerheid, 

steeds belangrijker geworden. Daarom hoort het kadaster - officieel de 'Dienst 

voor het Kadaster en de Openbare Registers' - sinds dat jaar bij het ministerie van 

Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer. 

In de Kadasterwet van 1 januari 1992 worden de taken van het kadaster als volgt 

omschreven: 

1. het houden van openbare registers 

2. het houden en bijwerken van de kadastrale registratie en de kadastrale 

kaarten 

3. het in stand houden van het net van coördinatiepunten 

4. het houden en bijhouden van de registers voor schepen en luchtvaartuigen 

5. het verstekken van inlichtingen. 

Tevens wordt meegewerkt aan het vervaardigen, bijhouden en uitgeven van de 

Grootschalige Basiskaart Nederland, die topografische informatie verschaft, van 

3243

3244 

belang voor nutsbedrijven en gemeentelijke diensten. 

Het gebruik van kadastrale gegevens voor belastingdoeleinden is nog niet geheel 

verdwenen. Kadastrale gegevens worden bijvoorbeeld nog steeds gebruikt voor 

gemeentelijke onroerendgoedbelastingen en de heffingen van waterschappen. 

Willy Rikkers Kadastrale Atlas Overijssel 

DE TWENTSE TAAL 

Wikepedia 

In de Europese wetgeving is de Twentse streektaal, naast het Nederlands en het 

Fries, een erkende taal. Dat wil zeggen: Twents als variant van het Nedersaksisch, 

een duidelijk afgebakende familie van streektalen die gesproken worden in de driehoek 

Groningen-Arnhem-Munster. Haaksbergen ligt zo ongeveer in het midden van 

die driehoek. 

We zijn niet gewend om Twents een taal te noemen. We zeggen heel bescheiden: 

dialect, of plat. De regionalisten gebruiken een bijzondere term: sproake. De 

Twentse sproake. 

Taalkundigen zeggen: Taal is het dialect van de machtigen, van degenen die politiek 

en economisch de overhand hebben. Wie een beetje op de hoogte is van onze 

vaderlandse geschiedenis begrijpt dus wel waarom we niet gewend zijn Twents een 

taal te noemen. 

De "Hollanders" hebben nooit zo'n hoge dunk gehad van het Twentse dialect. 

Al gaat het wel wat beter dan in vroeger tijden. Onze nationale bloemlezer Gerrit 

Komrij heeft een wel bijzonder denigrerend gedicht opgediept, van een onbekende 

dichter, uit de negentiende eeuw: 

Ik heb in Twente eens een zomermaand vertoefd 

Maar mijne oren moesten horen wat mij bitter heeft bedroefd! 

Zo sprak Klaartje tot nicht Saartje en vertelde haar getrouw 

Wat haar daar was overkomen, wat zij daar al had vernomen, 

dat men nauw geloven zou. 

Woeste en onbeschaamde jongens grepen met een ruwe hand 

Naar de bellen in mijn oren in dat aak'lig moffenland 

Meisjes lopen daar in 't wilde, kennen zelfs van Alphen niet 

Schrijven niets dan hanenpoten zo men 't schrift van ver beziet 

Wilt gij eens wat Twentse liedjes, lieve Saartje, die ik weet? 

Luister dan en dank de hemel, dat ge een Hollands meisje heet. 

"Leurinks Kliene zea an Miene

Hest doe ok nen cèènt veur mie? 

Nee, zea Mientien, mien leve Klientien, 

'K heb nog wal nen knol veur die..." 

Kunt gij zulk een taal begrijpen? Ze is, bij 't zuiver Hollands naar, 

Zelfs bij 't Gelders onverdraaglijk, vindt gij ook niet, lieve Saar? 

Maar ik heb ze u voorgebrabbeld daar gij veel van lachen houdt 

En nu eens geducht kunt schaatren om die Twentse kinderkout. 

Zouden wij er niets uit leren, lieve nichtje? Ik denk van ja 

'K zal 't u ditmaal niet vertellen, denk er zelf eens over na. 

De situatie is vandaag de dag wel wat anders dan in de negentiende eeuw. 

Enerzijds wordt het Twents veel minder gebruikt in het maatschappelijk verkeer 

(In de dorpen wel meer dan in de steden), anderzijds is het aanzien van het Twents 

gestegen: "Plat is nich dom, plat is riekdom !". 

Recent is een gedegen studie verschenen over de plaats van de Twentse spreektaal, 

vooral in bestuurlijk opzicht. De titel van het interessante boek: 

"Nedersaksisch waar het kan". Het boek is in de bibliotheekvan de Historische Kring 

te vinden. 

En op 30 oktober werd de volledige Twentse Bijbel gepresenteerd "Biebel in de 

Twentse sproake". Een gedenkwaardige gebeurtenis in de geschiedenis van 

Twente. Met dank aan Anne van der Meiden en zijn companen. 

A.Bekkenkamp 

RICHT UW BLIK OMHOOG 

Oplossing van blz. 3235 

Dit huis met het bijzondere, opvallende, 

gedeeltelijke inpandige balkon en fraaie 

balustrade staat aan de Werfheegde no 9. 

Architect A.J. Schilderman ontwierp zijn 

eigen woonhuis en liet het in 1926 bouwen. 

Aannemer H.J. Weernink uit Beckum bouwde 

het huis voor hem. 

Voor zijn architectenbureau breidde hij in 

1930 zijn woonhuis aan de achterzijde uit 

met een kantoorruimte. 

(Foto: J.G. Hofste op Bruinink) 

Het huis is laatstelijk verkocht in 1989 aan 

de familie J. Klein Wiecherink die er nog altijd woont. 

J.G. Hofste op Bruinink 

3245

3246 

HET BEVRIJDINGSVERHAAL VAN DINIE ZEGERS-LEUSSINK 

Haaksbergen werd bevrijd op 1 april 1945, nu dus 65 jaar geleden, door de 

Canadezen. Mevrouw Berendina Henrica Zegers-Leussink verbleef tijdens die 

laatste oorlogsdagen met haar gezin bij haar broer aan de Spoorstraat. Veertig 

jaar later, zij was toen 80 jaar, besloot zij haar herinneringen op te schrijven over 

de laatste oorlogsmaanden en over die dag van de bevrijding. Zij deed dat om haar 

ervaringen vast te leggen voor haar zes kinderen en haar tien kleinkinderen. Zelf 

vond ze dat haar notities maar weinig voorstelden: "Huismoederverhaaltjes", zo 

typeerde ze het in een interview met de Twentsche Courant. 

Kleindochter Annemarie tikte het handgeschreven 

document uit en zoon Ben 

stelde dit ter beschikking aan de redactie 

van Aold Hoksebarge. Nu het 65 jaar 

na de bevrijding is, leek het de redactie 

toepasselijk om het hoofdstuk af te drukken 

dat betrekking heeft op de bevrijding 

van Haaksbergen, zoals oma Zegers die 

dag beleefde aan de Spoorstraat. Daar 

bezaten vier broers Leussink tegen- Mevr. B.H. Zegers-Leussink (1905-1994) 

over het toenmalige hotel Eysink (later (Foto: Familie Zegers) 

bouwde Te Lintelo hier zijn meubelzaak) 

enkele winkelpanden (nu Expert, Boek en Buro en Dierenspeciaalzaak) waar zij ook 

woonden. De familie Leussink stond aan de wieg van wat in volgende generaties 

zou uitgroeien tot de huidige grote supermarkt van Jumbo. Maar mevrouw Zegers- 

Leussink genoot niet alleen bekendheid als lid van die familie, maar ook door haar 

huwelijk met Martinus Zegers, die de gemeente Haaksbergen liefst 47 jaar diende 

als ambtenaar (tot april 1967). 

Twee maanden voor het einde van de oorlog, toonde het echtpaar bijzondere 

moed. Zegers moest als ambtenaar van de burgerlijke stand lijsten maken van alle 

mannen van 18 tot 45 jaar. Die zouden dan in Duitsland tewerk worden gesteld. In 

plaats van aan die opdracht te voldoen, dook hij eind februari onder (in Didam), met 

medeneming van de bevolkingsgegevens van de 2000 mannen die dit betrof. Toen 

op 1 maart een NSB'er zijn opwachting maakte, werd die door Dina onverschrokken 

de deur gewezen. Dat was aan de Werfheegde 3, waar ze na hun trouwen 

een huis hadden gebouwd en een gezin hadden gesticht. Maar Dina kon daar na 

haar dappere actie beter niet blijven en zocht daarom een veilig onderkomen bij de 

familie in de Spoorstraat. Daar bracht ze met haar kinderen de laatste weken door 

tot de dag van de bevrijding. Berendina Henrica Zegers-Leussink overleed op 26 

december 1994. Ze was toen 89 jaar oud. Hieronder haar aantekeningen over die 

dag van de bevrijding, 1 april eerste paasdag. "Enkele mensen gingen nog naar

de kerk. Ze kwamen gauw terug. Het was erg gevaarlijk in het dorp. Ik stond een 

ogenblik in de winkel, er ging een gepantserde auto voorbij (ik denk de laatste) 

met Duitse officieren, geweer in de aanslag, ze schoten zo wat weg. Tien voor elf 

trokken de bevrijders binnen. Ze kwamen van Gelderland. De pastoor kwam uit 

de kerk, zwaaiend met zijn witte zakdoek! Ik was in de Spoorstraat, met z'n allen 

buiten. En kijk, daar komen ze!!! Bij slager Brummelhuis ging de eerste vlag uit. 

Toen achter elkaar de hele straat vol vlaggen en mensen en soldaten, Canadezen. 

Aan elke kant van de straat een militair met een geweer naast zich. Bij Hotel Eysink 

stonden de glazen bier klaar voor de militairen en ook voor de mensen. Kinderen 

kregen snoep en chocolade. Velen kenden geen snoep, ook muziekinstrumenten 

als trom en trompet waren voor de 5- en 6-jarigen vreemd. Sedert de inval in mei 

1940 mocht de harmonie niet meer spelen. Niet te geloven. Ongeveer half tien 

zaten we wegens bomalarm met 24 mensen nog in de kelder, een uur later vrij! 

Tante Marie had een paastafel verzorgd en nadat we die verorberd hadden, gingen 

we kijken op de Markt: tanks vol met meisjes en jongens, sigaretten rokende 

vrije mensen. Maar er was ook verdriet, door het bombardement. De landverraders 

werden meteen opgehaald en naar het gemeentehuis gebracht; een dag later naar 

Enschede of elders. Die eerste vrije dagen zijn er nog wel doden gevallen. Ik wilde 

graag weer in ons eigen huis aan de Werfheegde, maar dat mocht niet van de commandant 

van de ondergrondse verzetsbeweging, de heer Barmen 't Loo, tevens de 

vervangende burgemeester. Onze eigen burgemeester was gedood. Er stond een 

wacht bij ons huis, er mocht niemand binnen. Het was bekend dat er een NSB'er ingetrokken 

was, en dat heel veel goederen uitgeladen waren. Zondagmorgen heeft 

de ondergrondse (mannen in blauwe overalls) de inwoners gesommeerd de deur 

open te maken. Toen dat niet gebeurde, schoten ze op het kelderraam. Toevallig 

stond daar de vrouw op de trap. Zij werd geraakt door een kogel, was onmiddellijk 

dood en is toen weggebracht. De man was 's morgens al weggegaan, is nooit 

gepakt. Er was ook een dienstmeisje bij. Die kwam een paar dagen later met haar 

vader haar kleren ophalen. Maandag, tweede paasdag, mocht ik naar binnen, vader 

was nog steeds niet thuis. Wat daar allemaal stond, onvoorstelbaar: nieuwe, 

nog ingepakte meubels, coupons voor herenpakken, suiker, koffie, soep, vlees in 

weckflessen, worsten in flessen, twee radio's, gordijnstoffen, lucifers, kolen, liters 

benzine, twee revolvers, een damesrevolver, een Hollandse vlag, een hakenkruisvlag, 

een tas van katoen met daarin een dik pak (van wel 10 centimeter) Hollands 

geld en Duitse Marken. We mochten verscheidene dingen houden, waaronder de 

vlaggen. De jongens gingen met de hakenkruisvlag naar het station. Daar waren 

Engelsen gelegerd, aan wie ze de vlag inleverden, in ruil voor cigaretten voor vader. 

Dinsdag 3 april waren we aan het schoonmaken en inpakken, toen vader weer 

kwam. In Didam waren ze pas op tweede paasdag bevrijd. Het geld is naar het 

gemeentehuis gebracht!" 

Bewerkt door Frans de Lugt met medewerking van Fons Leferink 

3247

W O O N D E C O R A T I E 

TEN H TEN HAGEN 

ALLES ONDER ÉÉN DAK 

10% KORTING 

met de RelatieCard! 

(elke kopende klant krijgt 

een RelatieCard met recht 

op interessante korting) 

rJ&&£j 

een 

aajL. 

VERF & BEHANG 

PARKET & LAMINAAT 

VLOERBEDEKKING 

ZONWERING B.NNEN&BU, 

GORDIJNEN 

KLEURADVIES 

LIJSTENMAKERIJ 

Unipro is producent van 

Uzin kleefstoffen, Oeshfloor 

kunstharsvloeren en Renovloer 

vloerrenovatiesystemen 

3248 

©Unipro 

schilderwerken 

SCHILDERWERKEN 

24-UURS GLAS 

SERVICE 

UNIPLAN 

HAAKSBERGEN - MA. DE RUIJTERSTRAAT 2O 

WWW.TENHAGENSCHILDERWERKEN.NL 

Tel. 053-5722162 

LEETERS 

ADVOCATEN 

Spoorstraat 32 

Mr L.P.F.M.C. Leeters 7481 HZ HAAKSBERGEN 

Mr A. van Zutphen tel.: (053)572 57 57 

Mr A.W. van Rutten fax: (053)572 22 01

RD 

plastics 

Het is tijd voor een bank 

waar je lid van kunt worden. 

Het is tijd voor de Rabobank. 

Van der Linde 

De Echte Bakker 

Jhr. von Heydenstraat 30 

telnr. 053-5721394 

Spoorstraat 59 

telnr. 053-5742888 

DIJKSTRA -— 

PLASTICS BV 

Rabobank 

kijk op beter zien" 1 

ook uw specialist in contactlenzen 

leeslenzen 

cylinderlenzen 

kleurlenzen 

VAN DER WERF 

gediplomeerd opticien - regisleroploinetrist BSc. • conlacllensspecialist 

Spoorstraat 2 / aan de markt - Haaksbergen 

Tel.053-5722696 

Industriestraat 3O-34 7482 EZ Haaksbergen, NL 

Tel.: 053-5723884 Fax: 053-5727845 

E-mail: info@rdplastics.nl www.rdplastics.nl 

'Lifjergsestraat 4 - 

ld. 053 - 5728712 

BOEK EN BURO 

HAAKSBERGEN 

Spoorstraat 67 7481 HX Haaksbergen 

tel. 053-5723524 fax 053-5741344 

haaksbergen@boek-en-buro.nl 

producent van 

kunststof 

verpakkingsemmers 

voor o.a. de 

voedings- en 

verfindustrie. 

Thuis zien of uw boek op voorraad is: 

www.boek-en-buro.nl

ACCOUNTANTS 

• Enschede 

• Haaksbergen 

Blankenburgerstraat 41 

7481 EA Haaksbergen 

(053)5741979 

www.smkaccountants.nl 

BONZET 

BOEKBINDERS V.O.F. 

— GRONDVERZET — DRAINAGE WERKZAAMHEDEN 

Voor het inbinden van 

boeken, tijdschriften en 

vervaardigen van dozen 

en mappen 

De Osseboer 44 7547 SJ Enschede 

053-4314069 

— (SIER) BESTRATINGEN — CULTUURTECHNISCHE WERKEN 

— GROENVOORZIENINGEN — LOON-EN SLOOPWERKZAAMHEDEN 

—. LANDBOUWMECHANISATIE — AANLEG EN ONDERHOUD SPORTVELDEN 

Hazenweg 7 Haaksbergen Tel. 053 - 5721859 Fax 053 - 5729430 

pelectro' 

broukori 

Veldmaterstraat 75,7481 AC Haaksbergen 

Tel.: (053)572 15 38, Fax: (053)572 77 66 

Landelijk erkend Electro Technisch Installatie Bureau 

info@electrobreukers.nl www.electrobreukers.nl 

UNETO-VNI 

aanleg en onderhoud van 

electrotechnische installaties, 

airco, ventilatie, stalbewaking, 

inbraak, brand, beveiliging, 

alle electrische app-, audio, video, 

SAT-schotels, antennes, 

telecom, ISDN, (mob.) telefonie, 

computers, netwerk, verlichting

Mei - Historische Kring Haaksbergen

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?