Deel B. semiotiek van visuele tekens en codes - ComCom

Umberto Eco; Einführung in die Semiotik
strijd met haar methoden, i.c. het opvatten van fysieke feiten als culturele eenheden.
Pasolini noemt de handeling een taal. Maar het begrip handeling heeft bij hem twee
betekenissen. Waar hij zegt dat relicten van communicaties van de præhistorische mens
ingrepen zijn in de 'natuur lijke' werkelijkheid tengevolge van menselijk handelen, dan ziet
hij - net als Lévi-Strauss - handeling als een proces, waaruit voorwerpen met tekenfunctie
voortkomen. Doch dit type handeling heeft niets te maken met handeling als
betekenisdragend gebaar, dat Pasolini wel moet interesseren wanneer hij wil spreken
over film als taal. Handeling in de laatste betekenis is echter geen 'natuur' en dus ook
geen 'werkelijkheid' in de zin van natuurlijk, irrationeel, præcultureel. In tegendeel het is
cultuur, conventie, systeem, code. (verder over kinetica, proxemica, etc.)
4.I.6 (256) Hoewel niet dezelfde als bij taal, heeft de filmtaal volgens Pasolini een
tweevoudige opbouw. Daarbij denkt hij; (a) de elementaire bouwstenen van de filmtaal
zijn voorwerpen, die voorkomen bij een opname; (b) bouwstenen, die vormen uit de
werkelijkheid zijn, heten kinemen n.a.v. fonemen; (c) kinemen vormen grotere eenheden,
rushes, die met de monemen uit de taal overeenkomen. Ad (a); reëel voorwerp uit een
rush, eerder 'seem' genoemd, • reëel feit met direct gemoti veerde betekenis, maar =
effect van conventionalisering. Herkenning van een ding • significante configuratie •
betekenis o.b.v. iconische codes. Wanneer Pasolini een object van vermeende echtheid
de functie van betekenisdrager geeft, dan verwart hij betekenisdrager, interpretant en
referent. Ad (b); deze bouwstenen zijn niet æquivalent aan fonemen, want het zijn nog
onderdelen van de ontlede betekenisdrager. Ad (c); die grotere eenheid van Pasolini, de
rush, komt niet overeen met een moneem, eventueel wel met een uitspraak en dus met
een seem (iconisch statement). Slotopmerking; film kent een drievoudige opbouw!
4.I.7 (257) Een drievoudige opbouw. Kan dat? Kijken we naar de taal, dan zien we welk
economisch principe het gebruik bepaalt van een tweevoudige opbouw; het hoge aantal
mogelijke tekens door combinatie van een beperkt aantal bouwstenen, de betekenisloze
maar onderscheidbare fonemen of figuræ . Waarom dan een drievoudige opbouw? Dat
nuttig, indien uit tekencombinaties simultaanduidingen (Hypersignifikate) af te leiden zijn.
Deze verkrijgt men beslist niet uit combinatie van tekens, maar zodra een simultaanduiding
geïdentificeerd is doen de tekens waaruit deze bestaat zich niet meer voor
als onderdelen van een seem, maar vervullen zij dezelfde functie als de figuræ vervullen
tegenover tekens. Een code met drievoudige opbouw kent dus figuræ, die tekens vormen
zonder dat zij deel uitmaken van hun betekenis; tekens, die zich tot syntagmata laten
verbinden; en elementen "X", die ontstaan uit combinaties van tekens terwijl die tekens
geen onderdeel vormen van de betekenis daarvan. Nu schijnt de cinematografische code
de enige te zijn met een drievoudige opbouw. Voorbeeld; shot van Pasolini uit een rush.
Syntagma van leraar in klas die leerlingen toespreekt, bestaat uit iconische uitspraken,
die zich tegelijkertijd manifesteren; blonde man in wit pak, etc. In bepaalde gevallen
kunnen deze semen ontleed worden in kleinere tekens, zoals neus, oog, bord, etc. die als
context herkenbaar zijn, met alle denotaties en connotaties van dien. Deze tekens kunnen
op hun beurt weer ontleed worden in figuræ . Tot zover dus slechts tweevoudige
ordeningen, die uitgezet kunnen worden op een paradigmatische en een syntagmatische
as. Maar wanneer we van shot naar rush gaan, dan zien we personen gebaren maken; de
icons worden cinemorfemen. Maar niet alleen dat, want we staan nog steeds voor de
vraag of een cinemorfeem (betekenisdragende eenheid van gebaar en dus met monemen
vergelijkbaar en definieerbaar als cinetische tekens) ontleed kan worden in cinefiguræ (in
cinemen, discrete bestanddelen van cinemorfemen, geen deel zijnde van de betekenis,
zodat veel bewegingseenheden zonder zin een paar eenheden van gebaar kunnen
vormen met zin). Bovendien deelt de filmcamera de cinemorfemen op in vele discrete
eenheden, op zich betekenisloos en met onderscheidende waarde. Voorbeeld; rushes
van ja en nee zeggen. De filmcamera levert dus betekenisloze cinetische figuræ op,
isoleerbaar in de synchrone omgeving van het shot, en die in een diachrone omgeving
grotere tekens voortbrengen, die zich tot in het oneindige laten samenvoegen.
4.I.8 (260) Over de zin van de drievoudige opbouw. Het gaat hier om een economische
optimalisatie; om een maximum aan mogelijke gebeurtenissen met een minimum aan
bouwstenen overdraagbaar te maken, worden niveau's in de code ingevoerd. Zodra de
bouwstenen in de code vaststaan, verarmt de code m.b.t. de werkelijkheid, die hij vorm
geeft. Doch met het ontdekken van de combinatiemogelijkheden wint men weer een
beetje van de oorspronkelijke rijkdom terug. Dit houdt in, dat zodra we onze
werkelijkheid benoemen, onze ervaring verarmt. Dit is de prijs die we betalen om te
communiceren. Dichterlijke taaltekens maken de taal meerduidig. Via onverwachte