Deel A. inleiding in de algemene semiotiek - ComCom

Umberto Eco; Einführung in die SemiotikA. SIGNAL UND SINN (45)A.1. DIE WELT DES SIGNALS (47)1.I Ein Kommunikationsmodell1.I.1 Presenteert een model voor elementaire communicatie, afkomstig van Tullio diMauro dat volgens Eco ". . . eine der klarsten und nützlichsten Einführungen in dieProbleme der Codifizierung" is. Elementair: stimulus-respons o.b.v. helder geval en min ofmeer duidelijke code. Drempel van de semiotiek ligt daar waar de mens begint teinterpreteren.1.I.2 Structuur van het communicatieproces (48); Bron of zender • zendapparaat •signaal • medium (vatbaar voor ruis) • signaal • ontvangstapparaat • bericht •ontvanger.1.I.3 Ruis (50); storing minimaliseren (1) door uitbreiden code, (2) door redundantie.1.I.4 Grondslag transmissie (51) is de binaire keuze tussen 0/1, aan/uit of wel/niet, etc.Grens tussen informatietheorie en semiotiek alleen aan te geven wanneer we preciesweten waarover we spreken, want de eenduidige termen uit de informatietheorie zijninmiddels ambivalent geworden door metaforisch, analoog of modieus gebruik dooroutsiders.1.II Die Information (52)1.II.1 Informatie is vermindering van onzekerheid. Informatie vindt plaats o.b.v. verzamelingenvan evenwaarschijnlijke elementen en komt tot stand via binair disjunctieve keuzes.1.II.2 Linguïstische onderzoekingen (54) hebben laten zien dat ook bij meer complexesystemen, bijvoorbeeld bij verbale talen, informatie door binaire disjunctie ontstaat.1.II.3 A.: Tekenvoorraad (54)Door analoog gebruik van mathematische termen dreigt het inzicht te verwateren, dat wede waarde van informatie niet moeten zoeken in wat feitelijk wordt medegedeeld, maar inal wat gezegd kan worden. "Die Information ist das Maß einer Wahlmöglichkeit bei derSelektion einer Botschaft." en even verder; "Die Information stellt die Auswahlfreiheit dar,die bei der Bildung einer Botschaft vorliegt, und muß folglich als statistische Eigenschaftder Quelle der Botschaften betrachtet werden."1.II.3 B.: Entropie (55)Introductie van het begrip Entropie (mate van wanorde) gaat via de volgende redenering;". . . . es ist klar, daß die empfangene Information schon eine Reduzierung undVerarmung jenes unendlichen Reichtums möglicher Wahlen darstellen würde, der an derQuelle bestand, bevor das Ereignis ausgewählt wurde. Die Information mißt also eineSituation von gleicher Wahrscheinlichkeit und einheitlicher statistischer Distribution, die andie Quelle besteht; und dieser statistische Wert wird von den Informationstheoretikern . . .. Entropie genannt . . . ."Volgt; entropie-voorbeeld van Guilbaud over het zeer grote maar niettemin eindige aantala4-tjes, dat beschrijfbaar is met het telbaar aantal tekens van de archetypischetikmachine.1.II.4 De ordenende functie van de code (56)"Die Kombinationsmöglichkeiten zwischen die beteiligte Elementen und die Anzahl derElemente, die das Repertoire bilden, werden eingeschränkt. In die gleichwahrscheinlicheSituation der Quelle wird ein Wahrscheinlichkeitssystem eingeführt: . . . ", even verder;"Eine Botschaft, die unter einer äußerst hohen Anzahl von Symbolen ausgewählt werdenmüßte, zwischen denen eine astronomische Zahl von Kombinantionen möglich wäre,wäre nun zwar sehr informativ, wäre aber unübertragbar, weil sie zu viele binäre Wahlenerfordern würde . . . ."Hoe minder alternatieven, hoe makkelijker de communicatie. Code voert een stelsel vanordeningscriteria, spelregels en herhalingen in, dat maakt dat we weten wat we kunnenverwachten: de code als Wahrscheinlichkeitssystem. Dit gebeurt ter wille van deoverdraagbaarheid, niet ter wille van een beperking van de informatiewaarde.1.III Einleitende Bestimmung des Begriffes "Code" (57)1.III.1 Over het begrip code (57)

Umberto Eco; Einführung in die SemiotikOp het eerste gezicht geeft de code syntactische regels (code in engere zin), maar maaktook dat elk teken ergens naar kan verwijzen. De code stelt dus tevens semantische regels(code in ruimere zin). De raison-d'être van syntactische regels is zodoende het mogelijkmaken van semantische functies. Door de code treedt er een soort digitalisering op, diekleine afwijkingen irrelevant maakt. [bijv.: waaizester • waarzegster] Tekens, waar decode niet in voorziet, blijven zonder betekenis.1.III.2 Van code naar structuur (59)Gezien vanuit de informatietheorie is de code-in-ruimere-zin irrelevant. Wat daar telt is datde code een 'waarschijnlijkheidssysteem' invoert. Ergo; zolang we een signaalonderzoeken als een berekenbare grootheid (code in engere zin), zolang kunnen we decode een codificerend systeem noemen. Een dergelijk systeem wordt in andere contextenook wel aangeduid als 'structuur'.1.III.3 (60) Alvorens het begrip 'structuur' op dit elementaire niveau uit te diepen, eerstiets meer over de betrekking tussen 'informatie' en 'codificerend systeem'. We hebbeneen aantal niveau's met afnemende entropie; maximaal aan de bron • beperkt onder hetregiem van de code • minimaal bij een bericht met een bepaalde inhoud en gericht aaneen bepaald iemand. Informatie vs. bericht, wanorde vs. orde en evenwaarschijnlijk vs.waarschijnlijk zijn relatieve begrippen. Het onderscheid daarvan wordt nuttig wanneer wehet bestaan van een derde type informatie tegenkomen; de informatie van het bericht (zie2.XIV.2, Die Welt des Sinnes. Die Vielfalt der Codes; pag. 134).1.IV Die Struktur als Verfahrensmodell (61)1.IV.1 Als structuur heeft het codificerend systeem een aantal functies en eigenschappen;Functies; mits er met één maat gemeten wordt, maakt het een aanvankelijk onbeslisbareuitgangssituatie beslisbaar en bovendien vergelijkbaar met andere uitgangssituaties.Eigenschappen; het systeem bestaat uit een repertoire van eenheden, die via binairedisjuncties identificeerbaar zijn. Zowel de functies, als de eigenschappen van ons elementairesysteem zijn dezelfde als die welke Saussure toeschrijft aan de 'structuur', maar die hijmet reden nooit structuur noemt, maar systeem1.IV.2 (62) Voor Saussure en de structuralistische traditie is 'structuur' een 'systeem' (a)waarin de elementen (waarden) door positie en onderlinge verschillen bepaald worden en(b) dat pas zichtbaar wordt wanneer de verschillende verschijnselen met elkaar wordenvergeleken binnen het kader van eenzelfde stelsel. Lévi-Strauss; "Structuur is niet meer daneen stelsel, dat aan twee voorwaarden beantwoordt; het is een systeem dat door eeninnerlijke cohesie bijeengehouden wordt en deze cohesie (niet waarneembaar voor debuitenstaander) komt aan het licht wanneer men de transformaties onderzoekt. Men stuitdan op frappante overeenkomsten bij ogenschijnlijk verschillende systemen.1.IV.3 (63) Methodologisch structuralisme vs. ontologisch structuralisme (63). Is de 'structuur'een objectieve realiteit of een werkhypothese? Eco kiest voor de laatste: eenstructuur is een model, dat het resultaat is van 'Vereinfachungsoperationen' en dat hetmogelijk maakt uiteenlopende verschijnselen vanuit éénzelfde gezichtshoek te bezien.1.IV.4 (63) Terug naar het communicatiemodel van A.1.I.1Het model is niet geschikt om een omvattende semiotische theorie te funderen. Het gingslechts over (a-1) een stoffelijke bron waaruit een code enkele als relevant aangemerktesituaties geselecteerd had met de bijbehorende mee te delen waarden, (b-1) eenontvangsttoestel of machine, die steeds eenduidig reageert, (c-1) een zeer eenvoudigecode die voor zend- en ontvangst-toestel gelijk is, (d-1) een machine die, noch alszendtoestel noch als ontvanger, de code in twijfel trekt.Dat wordt anders wanneer (a-2) i.p.v. een stoffelijke bron er een menselijk wezen is, (b-2)i.p.v. het ontvangstapparaat er een menselijk wezen is, (c-2) de code van de zenderverschilt van die van de ontvanger, (d-2) zender en ontvanger de code gaan betwijfelen.2. DIE WELT DES SINNES (65)2.I.1. De situatie, beschreven in het communicatiemodel, wordt hier verder uitgewerkt.2.I.2 (66) Eco laat de gelaagdheid zien, die ontstaat wanneer de realiteit beschrevenwordt met een denotatieve code, die op zijn beurt weer een mens informeert. Die relateertde verkregen informatie aan een waardensysteem, dat een connotatieve code is, enreageert daar dan op. Connotatieve codes, hier ook subcodes genoemd, zijn vaak

Umberto Eco; Einführung in die Semiotikoptioneel en laten de vrijheid ook andere subcodes te kiezen. Zulke keuzes zijngebaseerd op twee buiten-semiotische omstandigheden; (1) de communicatieveomstandigheden en (2) de kennis van de wereld van degene die decodeert.2.I.3 (67) Over de grens tussen de wereld van het signaal en die van de betekenis. Ecomeent dat de code geen gereedschapskistje is waar elke spreker over beschikt, maar dat"der Sender der Botschaft vom Code gesprochen wird. (Werkafspraak; zender = spreker= informatiebron.)2.I.4 (68) Totnogtoe werden de begrippen denotatie, connotatie, code, subcode en'kennis van de wereld' alleen maar voorgesteld, maar nog niet uitgediept of gedefinieerd.2.II Das Mißverständnis vom Referens (69)2.II.1 Kritiek op referent-begrip van Ogden-Richards (1923), die in het kielzog van Fregevoor elk teken verificeerbaarheid eist via een aanwijsbaar object in de stoffelijkewerkelijkheid. "Maar hoe zit het dan met algemeen aanvaarde taaltekens als eenhoorn ofcentaur?" vraagt Eco.2.II.2 (71) Een dergelijke opvatting over de referent kan zinvol zijn voornatuurwetenschappers, maar niet voor semiotici die zich interesseren voor tekens alsmaatschappelijke grootheden.2.II.3 (73) Over 'teken', 'zin' en 'betekenis' à la Frege. Conclusie: de semiotiek moetslechts de voorwaarden onderzoeken die de mededeelbaarheid (codering) en debegrijpelijkheid (decodering) betreffen, niet wat waar is of onwaar.2.III Das Signifikat als "kulturelle Einheit" (74)2.III.1 Denk aan Inleiding, 2.3.2 (blz. 33) over de primitieve mens en zijn object; deinterpretant is altijd een culturele eenheid, nooit een reëel object. Vandaar; definitiereferent als abstracte grootheid, die niets anders is dan een culturele overeenkomst. Zoniet, dan moeten we o.a. alle referentloze taaltekens (de, van, echter, etc.) uitschakelen.Ergo; wat voor de hand mag liggen voor natuurwetenschappers of logici, is schadelijkvoor semiotici.2.III.2 (75) Een culturele eenheid mag gedefinieerd worden als semantische eenheid, dusals deel van een communicatie- en betekenisgevend-systeem. Deze eenheden kunnentevens worden opgevat als intercultureel; hond • dog, Hund, chien, cane. Kleinere engrotere betekenisverschuivingen komen dan aan het licht.2.III.3 (75) De erkenning van het bestaan van culturele eenheden houdt in dat men taalkan begrijpen als sociaal verschijnsel. Uit zichzelf ontwikkelt een cultuur voortdurendreeksen verklaringen en definities van termen. De reeks precizeringen, die in eindelozebeweging de culturele eenheden van een samenleving beschrijven en herbeschrijvennoemt Peirce de ketting der interpretanten.2.IV Das Interpretans (76)2.IV.1 Tekenbegrip Peirce: • interpretant •representamen ---------------- objectHoewel de interpretant volgens sommigen samenvalt met het Saussure's signifié, is hijvolgens Eco een verdere representatie, een nieuw teken, dat niet staat voor de interpreet,maar voor hetzelfde object en dat de geldigheid van het teken garandeert, ook bijafwezigheid van een ontvanger. De interpretant legt de basis voor het proces vansemiose.2.IV.2 (77) Bovendien maakt de interpretant de semiotiek tot een strenge wetenschap,want hij bevrijdt haar uit de metafysica van de referent. Vormen, die de interpretant kanaannemen; (a) equivalent teken in ander systeem: bijv. i.p.v. hond een plaatje ervan; (b)vinger die iets aanwijst: bv. alle objecten als deze; (c) wetenschappelijke definitie: bv. zout• NaCl; (d) associatie: bv. hond • trouw; (e) vertaling in andere taal. Ergo: interpretant =betekeniseffect en tevens volgende teken in de reeks van de Semiosis.2.IV.3 (78) Het begrip interpretant impliceert geen hiërarchische relaties tussengrootheden onderling: zout • NaCl kan evengoed als NaCl • zout. Of de diversebetekenaars - die als interpretanten het betekende omschrijven als culturele eenheden -intensionele analyses of extensionele equivalenten zijn, of dat zij denotaties of connotatieszijn, wordt uitgewerkt in 2.VIII (108). In ieder geval is het begrip rijker enproblematischer dan het begrip synoniem.2.IV.4 (79) Over linguïstische exercities van Carnap o.b.v. Frege over de vaststelling van

Umberto Eco; Einführung in die Semiotikinhoud en omvang van betekenisvelden van berichten. Conclusie; Carnap conformPeirce.2.V Die Semiotisierung des Referens (81)2.V.1 Hoewel verbannen, hoort de referent in drie opzichten toch tot de semiotiek; (1) alsbegeleiding van de communicatie en als het voorhanden zijn van de stoffelijkewerkelijkheid; (2) via het verschijnsel van de semiotisering van de referent; (3) via hetverschijnsel dat fysieke entiteiten (bijv. waargenomen objecten) kunnen fungeren alsteken.Ad (1); zie 2.XIV Die Vielfalt des Codes, der Kommunikationsumstand und die Botschaftals Quelle (134); ad (2); semiotisering van de referent: Op pag. 82 visuele voorbeeldeno.a. van het metonymisch gebruik referent. Pistool in kinderspel gerepresenteerd doorhand die hem vasthoudt.2.V.2 (82) Ad (3); Het lezen van objecten als teken is algemeen; rood-witte spiraal •kapper. Als de semiotisering van de referent zien we hier niet een object dat wordt ingezetals 'token' (indivi dueel en uniek bewijsstuk), maar als een willekeurig element uit eengrotere verzameling.2.V.3 (83) Is onomatopoësis (woordvorming door klanknabootsing) iconisch? In hoeverrezijn autoreflexieve æsthetische tekens dat? Verwijst naar werk van Swift overbetekenistoekenning.2.V.4 (84) Over visuele e.a. tekens. Volgens Peirce ontwikkelen we ideeën om onzeervaringen te beoordelen; 'waarneming als interpretatie van perceptiegegevens'. Geeftvoorbeeld van ervaring met kat. En citeert Goodenough; "a house is an icon of the culturalform . . . . of which it is a material expression. A tree, in addition to being a natural objectof interest to a botanist, is an icon signifying a cultural form, the very same form which wealso signify by the word tree."Verder over Husserl's Logische Untersuchungen en "die Wahrnehmung als Stadium derBefragung der Referenten", die niet verschijnen als decodeerbare maar als ambivalenteberichten.2.VI Das semantische System (85)2.VI.1 Als we accepteren, dat de identiteit van culturele eenheden en betekenissen alleenvastgesteld kan worden via voortgaande semiose, hoe kennen we dan betekenis toe opbasis van codes? Antwoord Eco; in werkelijkheid wordt een culturele eenheid nietuitsluitend vastgesteld door een reeks interpretanten, maar ook door haar positie binneneen systeem van andere culturele eenheden. Voorbeeld Hjelmslev van verschuivingen inbetekenisterritoria van boom-bos-woud in frans, duits, deens en italiaans. Hier, zegt Eco,hebben we niet meer met ideeën te maken, ook niet met concrete referenten, maar metrelatieve waarden die uit een taalsysteem blijken.2.VI.2 (87) Over eerdere denkers; Wittgenstein, Chomsky, etc. Hjelmslev's structuur vanuitdrukkingsniveau en inhoudsniveau, beide met een substantie- en een vorm-aspect.Conclusie; de door de tekens doorgegeven inhoud is geen schimmige zaak, het is eenWereld, gestructureerd in systemen, subsystemen, velden en assen.2.VI.3 (88) Over associaties; diverse eigenschappen van betekenisdragers en vanmanieren om naar hen te kijken leiden tot velerlei associaties. Coherente aanzet Trier;structuur van semantische velden waar de 'waarde' van een culturele eenheid afhangtvan zijn grenzen met naburige begrippen.2.VI.4 (89) Over semantische velden. Twee hindernissen voor een structurele semantiek;(1) empirische; onderzoek totnogtoe levert alleen structuren voor beperkte subsystemen(kleuren, namen voor het weer, botanische classificaties). Het laatste woord hierover isnog lang niet gezegd. (2) semiotische; het leven van semantische systemen is korter envluchtiger dan dat van fonologische.2.VI.5 (89) Over namen voor kleuren. Hun relatie met de fysisch meetbare golflengten. Bijnaamgeving verschillende afbakeningen in verschillende culturen en tijdperken.2.VI.6 (91) Over namen voor zoologische fenomenen. Bij het duits (Maus und Ratte) ishet betreffende semantische veld meer analytisch dan bij het latijn (Mus).2.VI.7 (93) Over de relatie semantisch systeem en Weltanschauung.2.VI.8 (93) Over oppositionele semantische velden bij overlapping van culturen.2.VI.9 (94) Beweringen Eco; (a) binnen het kader van een bepaalde cultuur kunnenelkaar tegensprekende semantische velden naast elkaar voorkomen; (b) eenzelfdeculturele eenheid kan voorkomen in complementaire semantische velden; (c) eensemantisch veld kan zich snel oplossen of zich omvormen tot een ander.Voorbeelden

Umberto Eco; Einführung in die SemiotikLexeem kan bv. een visuele voorstelling evoceren. (g) connotatie door retorischekunstgrepen. Zie ook A.5. retorica, pag. 179 (aandacht anders richten zodat connotatieverelatie ontstaat tussen 'vehikel' en 'drager' van een metafoor); retorisch-stilistische(h)connotaties. Zie A.5. retorica. Vorm van bericht kan connoteren of wel vanuit stilistischofwel vanuit retorisch opzicht; (i) globale axiologische connotaties. Connotatiereeksenkunnen tot een slotsom brengen van gevoelsconnotatieve aard. Deze (wellicht nietvolledige) lijst wil tonen hoe het tweetal betekenaar-betekende door denotatie verwijzenkan naar andere culturele eenheden.2.VIII.2 (111) In een semantisch systeem is het denotatum op zich louterparadigma. Om betekenisdragende uitdrukkingen mogelijk te maken moet hetconnotatieve bestanddelen hebben. Connotatie-onderzoek is daarmee nog geen"Semiotik der Botschaft", maar "Semiotik des Codes". Een semiotiek van realisatievoorwaardenvan de connotatieve rijkdom van bijvoorbeeld 'parole' is een semiotiek vanconnotatieve codes.2.VIII.3 (112) Over de semiotiek van connotatieve codes. Een lexeem kan liggen opeen groot aantal semantische assen, waarop het een groot aantal connotaties kangenereren. Zo laat zich een matrix tekenen (blz. 112) met op verticale assen hetsyntactische systeem en de diverse semantische systemen, op de horizontale assenstaan connotatieve reeksen. Zo'n matrix blijft wel heel erg schematisch, doch hij laatzich verfijnen in een hiërarchisch schema (blz. 113), dat realistischer is.2.VIII.4 (113) Semantische componenten; inleiding volgend caput.2.IX Die semantischen Komponenten (113)2.IX.1 Semantische componenten: de bouwstenen van betekenis. In woordenboeken, inwetenschappelijke definities vinden we eindpunten van semantische reeksen insemantische velden, maar niet uitgediept. Anders zou Hjelmslev's droom verwezenlijktzijn. Hij wilde onbegrensde verzamelingen, ook inhoudelijk, verklaren en beschrijvenm.b.v. een beperkt aantal 'figuræ'.2.IX.2 (114) Het blijft echter de vraag of de elementen van die verzamelingen inderdaadoneindig in aantal zijn en of ze universeel zijn. Bij Chomsky verschijnen ze makkelijkidentificeerbaar onder het regime van 'subcatiegorisation rules', die zinnen alsgrammaticale 'strings' mogelijk maken. Ook verklaart Chom sky hiermee hoe 'strings'goed, fout, onwaarschijnlijk of merkwaardig kunnen zijn.2.IX.3 (115) De identificatie der componenten verschilt van auteur tot auteur. Greimaskomt het verste via sememen • begripskernen. Al met al blijkt deze onderzoeksrichtingweinig vruchtbaar.2.X Der Stammbaum von Katz und Fodor (Stammbaum KF) (116)2.X.1 Over de classificatie van verschillende connotatie-typen. Zie schema op pag. 117.K&F probeerden de zich vertakkende betekenisstructuur van een lexeem (bachelor) watpreciezer in kaart te brengen door basisbegrippen (syntactic markers) zonder haakjes teschrijven, semantic markers (semen) tussen ronde haakjes, [distinguishers] (± connotatietypen,zie A.2.8.1 definitie-betekenis) tussen rechte haakjes en tussen puntige haakjes. Restrictive selections: "a formally expressed necessary andsufficient condition for that reading to combine with others". A reading = bepaaldinterpretatietraject, gekozen binnen een bepaalde context.2.X.2 (118) K&F: semantische componenten mogen voor interpretatie niet van contextafhangen.2.X.3 (119) De betekenis wordt hier nauwkeuriger bepaald dan bij binaire keuzes. Hetvervolg komt neer op toch weer wel binaire keuzes maar dan niet met evenwaarschijnlijkemogelijkheden.2.X.4 (119) Drie grenzen bij de formaliseringen van K&F; (a) als men bij de[distinguishers] ophoudt overziet men niet alle connotatiemogelijkheden; (b) (semanticmarkers) en [distinguishers] zijn tekens of groepen tekens, die het lexeem moeteninterpreteren. Maar hoe?; (c) de stamboom KF volgt het woordenboek, gaat voorbij aanbijzondere conventies en ook aan feit dat binnen bepaalde gemeenschappenverschillende vertakkingen binnen het model naast elkaar kunnen bestaan.2.X.5 (120) Uitwerking van en kritiek op de punten (a), (b) en (c) van § 2.X.4.2.X.6 (122) Als we de stamboom KF aan de kritiek zouden aanpassen en zo aanzienlijkcomplexer zouden maken, dan staan we nog steeds voor de vraag of (semantic markers)logische constructen zijn of talige. In beide gevallen zijn het culturele eenheden, die

Umberto Eco; Einführung in die Semiotikandere culturele eenheden verklaren. En dat ook bij logische operaties, omdat besloten ishet onderscheid denotatie-connotatie ook toe te passen op tekens, die loutergrammaticale functies uitdrukken.2.X.7 (122) Vervolg 2.X.5. Inleiding op Quillian's model, dat nog geen code-model magheten.2.XI Das Modell von Quillian (Modell Q) (123)2.XI.1 Dit model komt uit de kring van Marvin Minsky en is verfijnder dan K&F. "Men kanzien dat het model de definitie van elk teken levert dankzij de wederzijdse verknoping metalle andere tekens 'in Interpretantenfunktion' , waarvan ieder teken altijd het door alleandere tekens geïnterpreteerde teken kan worden."2.XI.2 (124) In feite is het model zo complex dat geen enkele grafische representatietoereikend is.2.XI.3 (126) Toch zoeken we een model dat rekenschap kan geven van alleconventionele connotaties van een lexeem. Een model dus dat de code zichtbaar maakt.2.XI.4 (127) Volgens Eco is het model Q, waarvan de merites onvoldoende uit de verfkomen, een voorbeeld van linguïstische creativiteit. Een semantisch universum, waarin decode aantrekkingen en afstotingen heeft ingesteld.Noot 15: (gedeeltelijk) De polemiek over de vraag of betekenis uit de context ontstaat of uit de semantischeelementen, is zo oud als de semiotiek. De laatste hypothese schijnt door de componenten-analysebekrachtigd te worden.2.XII Der Kontext als syntaktische Struktur (127)2.XII.1 Een richting binnen de transformele grammatica kent aan elke syntactischestructuur de opgave toe de semantische interpretatie te conditioneren van een bericht endus ook van de voorwaarden voor de keuze van semantische paden, zoals eencomponenten-analyse die uitwijst. Citaat Chomsky; "Duidelijk is (vide K&F) dat debetekenis van een zin berust op haar elementaire bestanddelen en op de modus van haarcombinatie. Ook is duidelijk dat de manier van combineren, die uit de oppervlaktestructuurblijkt, over het algemeen vrijwel volledig irrelevant is voor de semantische interpretatie,terwijl de betekenis van een zin vrijwel steeds bepaald wordt door de grammaticalebetrekkingen, uitgedrukt in de abstracte dieptestructuur." (128)Hoe dan ook is duidelijk dat wanneer het zou lukken bij een componenten-analyse vaneen lexeem ook precieze selecties van de context (binnen het bericht) en van deomstandigheden (buiten het bericht) te betrekken, we een semantische theorie zoudenkrijgen, die exacte syntactische situaties tot hun recht laat komen. Tegelijkertijd zou deuitspraak op syntactisch vlak verschijnen als functie van betekenissen van haarelementen. Hierover meer in A.2.XIV.2.XII.2 (129) De hedendaagse (1972!) discussie is zo vloeibaar dat er op ditmoment geen enkel inzicht prominent is. Chomsky merkt op; "naarmate syntactischebeschrijvingen diepgaander worden, komen semantische kwesties in toenemende matebinnen haar gezichtskring."2.XIII Komplexität des Codes (129)2.XIII.1 Het bovenstaande dwingt ons het codebegrip nogmaals te herzien. In A.1.IIIis gezegd, dat de code niet simpelweg een systeem van opposities is en dat men eensysteem code noemt, wanneer het orde schept in een situatie met hoge entropie. Ookscheen het, als zou de code de elementen van twee systemen stuk voor stuk æquivalentmaken. Zo lijkt de code; (a) een systeem van betekenisdragende eenheden met huncombinatiemogelijkheden; (b) een systeem van semantische assen en velden met huncombinatiemogelijkheden; (c) een systeem van hun mogelijke koppelingen entransformatieregels; (d) een repertoire van communicatieomstandigheden, dat verschillendeinterpretaties toelaat.2.XIII.2 (130) Argumenten voor nóg complexer systeem. De code, als taalcode, isvooral een multidimensioneel complex van netvormige relaties van subcodes encombinatieregels, dat ver uitgaat boven "grammatica", een hypercode, die verschillendesubcodes met elkaar verbindt, sterke en stabiele denotatieve koppelingen kent en ookzwakke en vergankelijke connotatieve.2.XIII.3 (131) Zo blijkt de code vermoedelijk geen natuurlijke voorwaarde voor hetsemantisch universum en ook geen vaste en onwrikbare structuur voor verbindingen envertakkingen, die het functioneren van tekenassociaties regeert.

Umberto Eco; Einführung in die Semiotik2.XIII.4 (132) Dat betekent dat het weliswaar mogelijk moet zijn systemen vanbetekenisdragers en syntactische systemen volledig te beschrijven - ook vanwege heteindige aantal van hun elementen - maar toch moet voor semantische systemen hetopstellen van omvattende codes een regulerende hypothese blijven! Ofwel eenmethodologisch principe bij semiotisch onderzoek. Dat betekent dat een semiotiek vande code een pragmatisch instrument moet blijven, een hulpmiddel bij de semiotiek vanhet bericht.2.XIII.5 (133) Over de isomorfe segmentering van Ausdrucksform •Ausdruckssubstanz / Inhaltsform • Inhaltssubstanz. Blijkt niet te lukken; eenheid vanuitdrukkingsvorm kan functioneren voor diverse eenheden van inhoudsvorm. Dus moetenwe het codebegrip handhaven als parapluterm voor een complexe werkelijkheid.2.XIII.6 (133) Er zijn zeker regelsystemen, die de productie en interpretatie vanberichten reguleren, maar ze worden gauw te ingewikkeld. Sommige regelsystemen zijnbinair-discreet (structuur semantische velden), andere analoog. In hoofdstuk B, semiotiekvisuele codes, dat vooral over iconiciteit gaat, zal blijken dat die ook binair-discreet zijn.2.XIV Die Vielfalt des Codes, der Kommunikationsumstand, die Botschaft alsQuelle (134)2.XIV.1 Nu zien we dat het aanvankelijke model van zender en ontvanger wel heelsummier was. Want basiscode • veelvoud subcodes • veelvoud gezichtspunten •veelvoud decoderingen. Hoewel een door de zender bedoeld bericht goed kandoorkomen, blijft het toch mogelijk dat de ontvanger een legitiem, maar aan de zenderonbekend, interpretatiepad kiest.2.XIV.2 (134) Extreme gevallen; de zin 'I Vitelle Dei Romani Sono Belli' laat zichzowel voor latijn, als italiaans zinvol decoderen. Of pure dubbelzinnigheid; He followsMarx. Conclusie: 2 basis-problemen; (a) buiten-semiotische omstandigheden •misleidende decoderingen; (b) bericht "is uitgerust met" zekere onbestemdheid ofopenheid, dat het zelf tot informatiebron maakt. (zie æsthetische berichten A.3)2.XIV.3 (135) Bij He follows Marx kunnen kaders de richting bepalen; (1) rationeelkader; (2) ideologisch kader (zie A.4); (3) omstandigheden der communicatie. Ad (1);arbeidersbeweging, etc. maar of het gaat om navolger of opvolger nog onbeslist; ad (2);idem: volgeling, medestander of epigoon nog onbeslist; ad (3) Breschnjev zuiverdenotatief: niet Groucho, maar Karl.2.XIV.4 (136) Vanuit filosofische optiek brengen de omstandigheden van decommunicatie de referent alweer binnen semiotisch kader. Ook wanneer we weten datobjecten niet tout court de werkelijkheid denoteren, zijn het de omstandigheden, die de'Gesamtheit der Wirklichkeit' conditioneren en bijgevolg de keuze van codes en subcodes.Niet alleen verandert de situatie de zin van een bericht (rode vlag aan strand vs. op RodePlein), het verandert ook de functie ervan (een verboden-in-te-rijden-bord is opautosnelweg een ander signaal dan op parkeerterrein) en de informatiewaarde (eendoodshoofd op een flesje doet je meer in het medicijnkastje, dan op Elt-mast). Het spelvan verwevingen van situaties en ideologische premissen, alsmede het complex der subcodesdoet het bericht, dat hierboven als eindpunt van een communicatiepad werdgepresenteerd, overkomen als lege vorm, waaraan men allerlei soorten betekenissen kantoekennen.2.XIV.5 (138) Die Botschaft als Quelle. Zulke berichten bezitten dezelfdeeigenschappen als een bron, zij het in een andere graad; weinig ordening, dubbelzinnig,evenwaarschijnlijke interpretatiemogelijkheden. Zo'n bericht bevat informatie in de vormvan een rijkdom aan mogelijke keuzes. Het is een teken, dat z'n definitieve betekenis nogmoet krijgen.Waar aan de bron sprake was van een berekenbare fysische grootheid, daarzien we hier een semiotische grootheid, weliswaar niet kwantificeerbaar maar weldefinieerbaar door de reeks betekenissen waarnaar het kan verwijzen zodra het onder hetregime van een code gebracht is.2.XV Faktische Urteile und semiotische Urteile (139)2.XV.1Het bericht (open t.a.v. de veelvuldigheid der codes) verschijnt alslege vorm. Leeg m.b.t. de uiteindelijke zin van het bericht. Maar gezien vanuit de logicader betekenaars heeft zo'n bericht een precieze organisatie, die de decodering oriënteerten keuzes aangeeft met hetzelfde recht als waarmee een ideologie of een situatie datdoen of eventuele andere buitensemiotische factoren.2.XV.2(140) Over onderscheid tussen analytisch: alle mensen zijn

Umberto Eco; Einführung in die Semiotikintelligente wezens / alle lichamen zijn 3-dimensionaal en synthetisch: alle mensenhebben twee voeten / alle lichamen hebben een gewicht. Of oordelen analytisch ofsynthetisch zijn hangt af van bestaande codes en niet van veronderstelde eigenschappenvan de dingen. Analytisch = semiotisch; een ongetrouwde man is een vrijgezel =analytisch vanwege de woordenboekbetekenis van vrijgezel. Zie ook distinguishers bijK&F. Synthetisch = factueel; Hans is vrijgezel is synthetisch, want factuele eigenschap.2.XV.3(142) Een oordeel is analytisch, c.q. semiotisch, wanneer verificatieder betekenisdrager o.b.v. betekenis, en synthetisch, c.q. factueel, wanneer verificatieo.b.v. waarheidsvoorwaarde blijkend uit empirische controle van de referent. Een semiotischoordeel zegt waarin de code voorziet, een factueel oordeel zegt dat waarin deze nietvoorziet en verrijkt de code daarmee.2.XV.4(143) De dialectiek tussen codes en berichten - waar codes deproductie van berichten sturen, maar waar nieuwe berichten codes kunnen renoveren -vormt de basis voor de discussie over de creativiteit van de taal, alsmede voor eendiscussie over de dialectiek van 'rulegoverned creativity'en 'rule changing creativity'(Chomsky).2.XV.5(143) De creatieve dimensie van semiotische systemen komtwelsprekend naar voren bij berichten, die de code radicaal aan hun laars lappen; zie hetæsthetisch bericht A.3.3. DIE ÄSTHETISCHE BOTSCHAFT (145)3.I Die Zweideutige und autoreflexive Botschaft (145)3.I.1 Bij kunstwerken hebben mensen æsthetische ervaringen. Wat levert het op, vanuitsemiotisch gezichtspunt, als we die ervaringen verklaren als processen vancommunicatie?3.I.2 (145) Functies volgens Jacobson; a) een referentiële, b) een emotionele, c) eenbevelende, d) een contactuele, e) een metatalige, f) een æsthetische. Ook wanneer éénfunctie dominant is, komen deze functies in het leven van alle dag allemaal voor inwisselende aantallen, betrekkingen en verwevingen. Het bericht heeft een æsthetischefunctie wanneer het meerduidig en autoreflexief is.3.I.3 (146) Zo'n bericht is vooral meerduidig gestructureerd m.b.t. de code alsverwachtingssysteem. Een meerduidig bericht verschijnt als informatief, omdat het aanzettot talrijke interpretatieve keuzes, maar het kan ook ruis worden. Een productieve dubbelzinnigheidis er een, die de aandacht trekt en die dan betere decoderingen laat vinden inde schijnbare wanorde.3.I.4 (147) Het meerduidig bericht vereist dat het als hoofddoel van communicatiegezien wordt. En een bericht dat me in het duister laat tussen informatie en redundantie,dat me me laat afvragen waar ik precies aan toe ben, terwijl ik temidden vanambiguïteiten iets vermoed dat au fond m'n decodering stuurt, zo'n bericht maakt dat ik gakijken hoe het gemaakt is. Men ziet vanzelf hoe het gemaakt is, wanneer het berichtbepaalde karakteristica laat zien, die niets anders zijn dan correcte afleidingen uit dehoofdkarakteristica ambiguïteit en autoreflexiviteit: 1) passende betekenissen krijgenbetekenaars slechts uit de wisselwerking met de context; 2) de 'materie', waaruit de betekenaarsgemaakt zijn, blijkt allerminst willekeurig m.b.t. de betekenissen en contextuelebetrekkingen der betekenaars: bij het æsthetisch bericht krijgt de uitdrukkingssubstantieeen vorm; 3) een bericht kan diverse werkelijkheidsniveau's oproepen: dat van dedifferentialiteit der betekenaars, dat van de gedenoteerde betekenissen, dat van depsychologische, logische of wetenschappelijke verwachtingssystemen waarnaar detekens verwijzen. En op al die niveau's zien we zoiets als een systeem vanovereenkomstige structurele betrekkingen, alsof alle niveau's gevormd zijn op basis vanéén enkele algemeen geldige regel. En ze zijn het!3.I.5 (149) Hier kern æsthetische fenomeen. Voorbeeld; "I like Ike." analyse Jacobson,die "ons de richting laat zien voor een semiotische analyse van het æsthetische bericht;ritme, alliteratie, rijm. N.a.v. Gertrude Stein's "A rose is a rose is a rose is a rose" - hiergezien als een meer complex bericht! - merkt Eco op; 1) ongewoon gebruik van de code;2) lijkt redundant • werkt dubbelzinnig (meer betekenissen van 'rose'?); 3) ontstaatinformatie en verwachting op vlak van betekenisdefinitie; 4) idem op vlak van mystiekesubcodes (verwachtingen wekkend en tegelijk omzeilend); 5) idem op vlak van stilistische

Umberto Eco; Einführung in die Semiotiksubcodes (we kijken uit naar gevoelvolle uitspraken, doch ho maar!) Wederzijdse beïnvloedingvan redundantie en informatie op diverse niveau's.3.I.6 (150) Informatieniveau's æsthetisch bericht o.b.v. Max Bense; a) niveau fysiekedrager: hier een 'gevormde' uitdrukkingssubstantie; b) niveau differentiële elementen opas der selectie: voor visuele veld; kleur, materiaaleigenschappen, herhalingen, metrum,ritme, etc.; (c) niveau syntagmatische betrekkingen: maatverhoudingen; d) niveaudenotaties; codes en subcodes; e) niveau connotaties; retorische systemen, stilistischesubcodes, iconografische repertoires, etc.;(f) niveau ideologische verwachtingen alsglobaal connotatum.Bense spreekt ook nog van een globale æsthetische informatie, die hij "Mitrealität" noemten die hij impliciet opvat als "de Schoonheid". Semiotisch moeten we van dezemetafysische mogelijkheid afzien en haar vervangen door het begrip "ästhetischerIdeolekt".3.II Der Ideolekt des Werks (151)3.II.1 Naarmate het bericht complexer wordt, wordt de rol van de autoreflexiviteit groter.De elementen van alle informatieniveau's ordenen zich in een systeem vanovereenkomstige betrekkingen. Er vestigt zich een netwerk van op elkaar afgestemdestructuren dat de bijzondere code van dat specifieke werk is. Zo wordt de gangbare codeaangetast om de informatieniveau's van het bericht dubbelzinnig te maken: "Verstoßgegen die Norm". Dit komt neer op een meerduidige structurering m.b.t. de code; op alleniveau's wordt de code aangetast volgens eenzelfde regel. Deze regel, die de innerlijkecode van het werk is, is per definitie een ideolect. Dit ideolect prikkelt tot imitaties,maniërismen, stilistische gewoontes en uiteindelijk tot nieuwe normen.Passage over restaureren; innerlijke code van ook een incompleet en aangevreten werklaat zich afleiden uit de overgebleven fragmenten.Het werk is een systeem van systemen en juist het ideolect dient er voor om de diverseniveau's met elkaar in contact te brengen, om systemen van vormen met systemen vanbetekenissen te verenigen. Bij het kunstwerk is ook de uitdrukkingssubstantie eensysteem, dat op het ideolect teruggevoerd kan worden; een homogene code die zowelvorm vs. uitdrukkingssubstantie, als vorm vs. inhoudssubstantie regeert. Verder overrijkdom en verschraling van het ideolect.3.II.2 (154) Het begrip ideolect is zeer wel verzoenbaar met het begrip ambiguïteit vanhet bericht. Het meerduidige bericht stelt me voor talrijke interpretatiekeuzes. Aan elkteken worden nieuwe betekenissen toegekend, niet o.b.v. de code die aangetast wordt,maar o.b.v. het ideolect, dat de context organiseert. Zo veranderd het werk voortdurendzijn denotaties in connotaties en betekenissen in dragers van andere betekenissen.De decoderingservaring wordt open en procesmatig. Al interpreterend geloven we dat allebetekenissen, die we aan het bericht hebben toegekend, ook inderdaad in haar beslotenliggen. Zo geloven we dat het werk een wereld oproept van semantische connotaties,emotionele associaties en psychologische reacties, die de meerduidige en autoreflexivestructuur heeft opgewekt.Is hier misschien iets paradoxaals aan de hand? Enerzijds zagen we het bericht als ietsmet een structuur, die een open lezing toelaat, anderzijds als iets met een zodanigeopenheid dat deze ons belet er een formaliseerbare structuur aan toe te kennen. Tweeproblemen komen hier in beeld, die zowel helder van elkaar te onderscheiden zijn, als tendiepste verbonden en complementair; a) in de loop van de æsthetische communicatieervaren we iets, dat noch te reduceren valt tot kwantitatieve meting, noch tot structurelesystematisering; b) anderzijds wordt ons die ervaring mogelijk gemaakt door iets, dat opalle niveau's een structuur moet hebben. Want zonder structuur zou er van deze ervaringgeen sprake kunnen zijn, doch van stimulering van toevallige reacties.3.II.3 (155) Over punt a) - kwantitatieve meting of structurele systematisering;architectonisch voorbeeld: renaissance paleis. Conclusie; als individuele æsthetischeervaring kan een werk weliswaar theoretisch begrijpelijk zijn, het wordt daarmee nog nietmeetbaar. Wat men æsthetische ervaring noemt is een reeks verschijnselen, waar geencommunicatietheorie greep op kan krijgen.3.II.4 (156) Over punt (b) - moet structuur hebben; zodra men het æsthetische berichtonderwerpt aan een semiotisch onderzoek, moet men de zogenaamde expressievemiddelen vertalen in communicatiemiddelen o.b.v. een teruggehouden of aangetastecode. Verder moet men semantische informatie onderscheiden van æsthetischeinformatie: de eerste is een systeem van betrekkingen dat van de ene fysieke drager

Umberto Eco; Einführung in die Semiotikoverdraagbaar is op een andere, de tweede is onderdeel van de aard van de materiëledrager zelf. Zo betreft semantische informatie de inhoudsvorm en æsthetische informatiede verschillende fenomenen van de uitdrukkingssubstantie. Het gaat er om dat, watvoorhanden is, zoveel mogelijk te structureren en zo het vage begrip 'æsthetischeinformatie' te omzeilen.3.III Die codifizierbarkeit der Ebenen (157)3.III.1 Wanneer we ons beperken tot de puur materiele kant van een sensorische drager,dan schijnt het probleem oplosbaar te zijn. In zijn Æsthetica ontwikkelt Bense zelf eenreeks formules - uitgaande van de æsthetische waarde van Birkhoff, die de verhoudingaangeeft tussen ordening en complexiteit - waarmee we de distributie en deordeningsbetrekkingen van fysieke fenomenen kunnen meten. Maar wat te zeggen vantraditioneel minder grijpbare waarden? Moeten we deze onder de noemer brengen vande expressieve, analoge tekens van de verschijningsvorm? Tekens die niet te herleidenzijn tot discrete eenheden en die niet geregeerd worden door een code met eendifferentiërend systeem van opposities? Toch moet de raison d'être van de semiotischebenadering beoordeeld worden op de praktijk van het herleiden van het gemotiveerde,ononderbrokene en expressieve tot het arbitraire, discrete en conventionele.Het probleem van de iconische tekens wordt tot test-case voor de semiotiek (zie B:visuele codes) vooral omdat ze zich niet lenen voor structurele codificatie. De semiotiekmoet onderzoeken of deze niet-codificeerbaarheid ontologisch is of dat het slechts hettijdelijke eindpunt is tot waar op dit moment de communicatiewetenschappen zijngekomen.3.III.2 (159) Om zover te komen hebben onderzoekers van de semiotiek enige keuzesmoeten maken. Een daarvan, die coherent is met de polemiek tegen de æsthetica vanhet onuitsprekelijke, is die van Galvano della Volpe. Zijn Critica del Gusto nam alsuitgangspunt, dat het æsthetisch onderzoek zich niet moest beperken tot "parole", maarook met het maatschappelijk fenomeen "langue" en dus ook met codes, die tot berichtenin een dialectische betrekking staan. Om poëtische taal te enten op codes moest dellaVolpe het poëtische bericht ontbinden in een systeem van differenties, die hij uitdrukte inrationele patronen. Op deze patronen werd een reductie-mechanisme toegepast, dat deconnotaties en de hele betekenisrijkdom tot leven kon brengen. Voorts werd bij voorkeurde aandacht gericht op codificeerbare elementen, terwijl de "muzikale" elementen, diezich aan een code en aan de arbitrariteit van de taal onttrokken, met wantrouwen werdenbehandeld. Hij stigmatiseerde ze als hedonismen, als eigenschappen van de betekenaarof als buiten-semiotische geneugten, terwijl veel deskundigen er juist dè smaakmakers inzagen.Een voorbeeld dus van keuzes, die in een bepaalde ontwikkelingsfase van onderzoeknodig werden gevonden. Maar wel een fase die de semiotiek te boven moet komen,vanwege de contradictie dat enerzijds het begrip fonologische oppositie (deuitdrukkingsvorm) erkent wordt als model voor een abstracte semantische structuur,terwijl anderzijds de rol van de keten van betekenaars (het uitdrukkingsniveau) naar hettweede plan verwezen wordt.3.III.3 (160) Vandaar dat het onderzoek naar niveau's belangrijk wordt. We zullen ze delagere niveau'snoemen. Bij het onderzoek naar de æsthetische communicatie zullen zebeslissend blijken te zijn. In deel B: visuele codes B.1.3.5 komt bijv. onderzoek aan deorde naar spraakstijl en naar de mogelijkheid van codificatie (erkenning vanconventionaliteit) van suprasegmentele trekken en naar facultatieve varianten. Verderover ongrijpbaarheden en pseudo-ongrijpbaarheden. Conclusie: de bedoeling van dit allesis de conventionele maatschappelijke basis blootleggen van verschijnselen, die wat al telichtvaardig werden toegeschreven aan persoonlijke genialiteit.3.III.4 (161) Het semiotisch onderzoek van het æsthetisch bericht heeft enerzijds de taaksystemen te identificeren van conventies die de bewerking der diverse niveau's regelen,en anderzijds moet het de informatietoename - de bewerking van de basisconventies -analyseren, die zich op elk niveau van het bericht doen gelden en die bij een consistentedoorwerking de æsthe tische kracht van het bericht uitmaken. Relatie met poëzieuitgewerkt in noot 31.3.IV Die "offene" Logik der Signifikanten (162)3.IV.1 Het onderzoek naar betekenislagen in de poëzie richt zich op die logica der betekenaars,die een werk zijn dubbele functie geeft; enerzijds stimuleren van de interpretatie-

Umberto Eco; Einführung in die Semiotikactiviteit, anderzijds inperken van de interpretatie-vrijheid. Deze logica is niet 100%objectief, want zelf al gepræcondi tioneerd. Vanuit æsthetisch gezichtspunt is het eengegeven, dat het interpretatieproces richting geeft. Voor de ontvanger is poëtisch berichthet uitgangspunt. Als te ontdekken significante vorm stelt het betekenislagen aan de orde,die structuur geven aan groepen betekenaars en hun de- en connotaties. Doordat het æsthetischebericht m.b.t. de code een meerduidige lading heeft meegekregen en doordatzijn denotaties voortdurend verruild kunnen worden voor connotaties, worden wij verleidde mogelijkheden van steeds weer nieuwere codes te onderzoeken. Zo trachten wij in hetbericht, als open vorm, nieuwe betekenissen te ontdekken, die geconditioneerd wordendoor de open logica der betekenaars. Op die manier wordt een dialectiek tussen vrijheidvan interpretatie en trouw aan de feitelijkheid van het bericht in stand gehouden. Doordatde ontmoeting met kunst indrukken van emotionele rijkdom en steeds dieper inzicht kanoproepen, valt te begrijpen waarom Croce hier sprak van cosmiciteit. Maar hetdubbelzinnige en autoreflexieve bericht wordt daarmee nog geen machine, die emotiesgenereert. Het kan ook worden opgevat als instrument voor het verwerven inzicht. Inzichtin zowel de code als de referenten waarnaar de betekenaars verwijzen.3.IV.2 (163) Op het moment dat een werk de stroom van interpretaties in werking heeftgezet, worden wij ertoe aangezet de code en al zijn mogelijkheden opnieuw tedoordenken. Elk werk brengt zijn code aan het wankelen, maar het versterkt hemtegelijkertijd ook. Het toont onvermoede mogelijkheden, onbekende wendingen. Het kanbijv een taal met nieuwe uitdrukkingsmogelijkheden verrijken of de houding van sprekerst.o.v. de taal veranderen. Een kunstwerk kan ook de ogen openen voor nieuwetoespelingen of voor dingen die gezegd moeten worden, dingen die allang gezegd zijnmaar die opgefrist moeten worden of juist toegedekt, of die totnogtoe geen aandachtkregen of die vergeten waren. Ook langs deze weg kan men een gevoel van cosmiciteitopwekken. In dialectische uitwisselingen verwijst het kunstwerk naar de code, parole naarlangue, en onze belevingshorizon wordt zo vergroot. De ontvanger stuit op nieuwe -mogelijkheden en doordenkt via het poëtisch bericht opnieuw ons hele talig erfgoed.3.IV.3 (164) Het voorgaande leidt tot een eigenschap van het æsthetische bericht, diedoor de russische formalisten vervreemdingseffect is genoemd. Dit effect ontstaat door deontautomatisering van de taal. De taal heeft ons geleerd feiten onder woorden te brengenvolgens standaard combinatieregels en ingesleten formuleringen. Wanneer een auteurplots woorden op een andere manier gebruikt, krijgen we in eerste instantie een gevoelvan vreemdheid en zijn we nauwelijks in staat tot begrijpen. Dit effect heeft men tedanken aan de dubbelzinnigheid van het bericht met betrekking tot de code. Door ditgevoel van vreemdheid gaat men over tot een hernieuwde lezing van het bericht. Die laatons de tekst vanuit diverse gezichtspunten beschouwen. Dat geldt ook voor de middelenen de code. Zo verhoogt kunst de moeilijkheidgraad en de duur van de waarneming. Zebeschrijft het object alsof we het voor het eerst zagen. Doel van een dergelijkebeschrijving is niet ons begrip te verhogen, maar de tekst nog intenser te savoureren. Ditmechanisme verklaart het poëtisch gebruik van archaïsmen en de ontoegankelijkheid vankunstwerken, die voor het eerst onder ogen komen van een niet voorbereid publiek.3.IV.4 (165) Inzicht in het æsthetisch bericht ontstaat bij de ontvanger ook uit analyse vande dialectiek tussen enerzijds accentuering en afwijzing van de codes en lexica van dezender en anderzijds testen van persoonlijke codes en lexica. Dit is een dialectiek tussengetrouwheid en vrijheid van interpretatie. Enerzijds probeert de ontvanger in te gaan opde uitdagingen van dubbelzinnigheid en zo de ongewisse vorm te vullen met eigen codes,anderzijds brengt de context hem ertoe het kunstwerk te zien zoals het is opgebouwd,een daad van trouw tegenover de maker en de waarden en normen van zijn tijd, zoals diein het kunstwerk tot uitdrukking komen.In deze dialectiek van vorm vs. openheid (op berichtniveau) en van getrouwheid vs. eigeninitiatief (op ontvangersniveau) staan de interpretatie-activiteiten van ongeacht welkekunstbeschouwer èn de leesactiviteiten van de criticus (strenger en creatiever, vrijer entegelijkeretijd ook volgzamer); in een archæologische actualisering van omstandighedenen de codes van de zender staat een testen van tot welk punt de significante vorm hetintroduceren van nieuwe betekenissen toelaat en staat de overtuigende uitleg tegenoverde afgewezen codes, die in de loop van het interpretatie-proces zijn ingeslopen en diezich niet met andere interpretaties hebben laten verenigen.• Ter illustratie van Eco's codebegrip volgt op pag. 167 grafische modeldecoderingsproces van een poëtisch bericht; hier een strofe van Petrarca "Chiare,fresche, dolci acque . . .".

Umberto Eco; Einführung in die Semiotik4. SEMIOTISCHE DEFINITION DER IDEOLOGIEN (168)4.I Semantisches System und Weltanschauung (168)4.I.1 Het Petrarca-schema laat o.m. zien dat, hoe opener het bericht staat t.o.v.decoderingen en hoe losser t.o.v. communicatieomstandigheden, hoe meer de selectievan codes en subcodes beïnvloed wordt door de ideologische premissen van deontvanger. Ideologie is - net als de omstandigheden - een buiten-semiotisch fenomeen,dat hier als semantische katalysator de zingeving bepaalt en kleurt.Waar 'kennis van de wereld' normaliter haar structurering vindt in semantische systemen,daar hoeft dat niet het geval te zijn bij de hoogst persoonlijke levenservaringen van eenafzonderlijk individu, want die houdt hij gewoonlijk voor zich. Maar met ideologie bedoeltmen "Weltanschauungen" die worden gedeeld door velen, soms door een samenlevingals geheel. Zulke Weltanschauungen zijn gepræconditioneerd.4.I.2 (168) Een semantisch systeem als Weltanschauung is één van de mogelijkemanieren om de wereld begrijpelijk te maken. Zo'n systeem is een partiële interpretatievan de wereld, die telkens herzien kan worden wanneer nieuwe berichten doorsemantische aanpassingen van de code nieuwe connotatieve ketens genereren en dusook nieuwe waardesystemen. Voorbeeld "Marsmenschen fressen Kinder" (168-169).4.I.3 (169) Het definiëren van zo'n partiële interpretatie van de wereld, van zo'nperspectivische segmentering van de realiteit, ofwel vals bewustzijn, heet Ideologie inMarxistische zin. Ideologie is hier een visie (eenzijdige beschrijving van de wereld,pogingen tot theoretische rechtvaardiging), die geleidelijk tot element van de code wordt.De semioticus vraagt zich in deze niet af hoe of op welke gronden een dergelijke visie aande man gebracht werd of moet worden, maar alleen in welk opzicht nieuwe codeelementen"ideologisch" genoemd kunnen worden.4.II Ein kommunikationsmodell (169)4.II.1 Model met demon van Maxwell, waarbij iets een signaal ontvangt. Is dat iets eenautomaat, dan blijft het signaal een zaak van stimulus-respons. Is de ontvanger eenmens, dan wordt het een teken. Het signaal van het model heeft een enkelvoudigedenotatie met elkaar wederzijds uitsluitende connotaties. De ontvanger moet dus eenstandpunt innemen.4.II.2 (171) Wat bepaalt de voorkeur van de ontvanger? Uit ervaring weet hij wat hij vande gedenoteerde situatie kan verwachten. Deze kennis (Wissensschatz, Kulturelle Erbe)blijft een buiten-semiotisch residu zolang die willekeurig en idiosyncratisch is en erovergeen maatschappelijke communicatie plaats vindt. Maar zodra deze kennis meeralgemeen en openbaar wordt, wordt hij een culturele grootheid en daarmee element vanhet semantisch systeem.Zo krijgen we reeksen semantische systemen van de tweede orde met opposities van hettype "maximum vs. minimum", "wenselijk vs. niet wenselijk" of "alles ok vs. gevaar!!". Deeenheden van deze systemen zijn connotaties van representamina, ontstaan uitdenotaties van elementen uit semantische systemen van de eerste orde. Zo verdwijnenindividuele ervaringen niet meer in de mist der buiten-semiotische residuën, maar wordenzij tot semiotisch georganiseerde "cultuur". Betekenissystemen zijn hier congruentgeworden met tekensystemen en dus voorspelbaar.Het moge enerzijds duidelijk zijn, dat semantische systemen voortkomen uit bepaaldelevensvoorwaarden, en anderzijds dat de semiotiek daar iets mee kan, wanneer deervaring met die voorwaarden tot code is geworden. Want pas dan kan de taal deelementen beschrijven als "cultuur".4.II.3 (171) Terug naar de kerntekst over ideologie. Het model met het monster vanMaxwell kende een signaal met eenduidige denotatie, maar met tegengesteldeconnotaties "maximaal wenselijk" vs. "maximaal ongewenst" o.b.v. twee gelijkberechtigdesubcodes. De keuze daartussen wordt door pragmatische factoren bepaald. Het is maarnet wat iemand het zwaarst laat wegen. Het totaal der oordelen vormt een ideologischbewustzijn en dus ook een nieuw buiten-semiotisch residu. Doch naarmate dit residuvermaatschappelijkt, wordt het toch weer semiotisch gestructureerd. Bijv.; de volgendeketen van connotatieve subcodes is denkaar; / maximum aan energie = max. aan productiviteit/ en ook; / max. aan productiviteit = max. maatschap. nut / en tenslotte; / max.

Umberto Eco; Einführung in die Semiotikmaatschap. nut = rechtvaardiging negeren elk gevaar of milieurisico / doch evengoed; /respecteren veiligheid individuën = van hoog maatschapp. belang /of; / respecterenveiligheid individuën = plicht overheid tot uitbannen gevaren /. Deze waardesystemen, diesemantisch van aard zijn, sluiten elkaar wederzijds uit, maar ze kunnen eenontmoetingspunt vinden in een meer omvattende meta-code, die de transformatie-regelslevert om beperktere systemen te laten opgaan in meer omvattende. Dit zou kunnenlukken bij talige berichten met meta-semiotische functies.Stel nu dat iemand of een collectief het oorspronkelijke signaal van het model gelijksteltaan "maximaal wenselijk". Zo wordt op den duur het signaal een symbool, een embleemvan die betekenis. Wanneer de vaste verbinding tussen een aanvankelijk denotatiefsignaal en een metaforische connotatie ingang vindt als embleem, dan heeft er eenretorische kunstgreep plaats gevonden. Wanneer het signaal tot retorische figuur wordtdie automatisch "maximaal wenselijk" betekent, krijgen alle via het signaal gedenoteerdevoorvallen een optimistische connotatie. Met deze opgedrongen of ingeprente connotatiekrijgt het signaal een vaste ideologische functie. (Ook wanneer andere, maartegengestelde en onderdrukte, betekenissen nog enigszins voortleven.) Het signaal isverworden tot ideologisch instrument, dat alle andere betrekkingen versluiert; ideologie alsvals bewustzijn. Vanuit semiotisch standpunt hebben we hier een verstramd signaal, dateen betekenende eenheid van een retorische subcode geworden is; als teken connoteerthet een bepaalde semantische eenheid van een ideologische code. In feite heeft hetsignaal een mystificerende functie en verbergt het de feitelijke toestand, die hij hoort meete delen. Het signaal blokkeert semiose.N.a.v. Sapir-Whorf-hypothese (socio-linguisten noord-am. indianen talen; Man can onlyperceive the world through the medium of language.) stelt Eco; er komt nog één gevalvoor waarin geen meta-semiotisch bericht mogelijk is, namelijk als de syntactischestructuur van de taal zelf het ideologisch raamwerk vormt dat ons dwingt de wereld opéén bepaalde manier te "zien".4.II.4 (174) Terug naar het model. Semiotisch gezien kan het niet alleen gezien wordenals een fysisch-, maar ook als een codesysteem. Wat het systeem ervan comminicerenkan, wordt door de demon bepaald; alle codes volgen dezelfde selectiecriteria endezelfde relevantiecriteria. Waarvoor staat de demon? Voor wat wij als ideologiegedefinieerd hebben. Hier is ideologie niet meer een buitensemiotisch residu, maar destructuur van de code zelf. Het model kent slechts 2 fenomenen; relevante tekens (engeen andere) en een syntactische structuur, geconditioneerd door de relevante eenhedenvan de semantische structuur (en geen andere). Op de vraag naar het waarom zijn ertwee antwoorden mogelijk; a) de ervaring heeft een code met bepaalde syntactischeregels voorgeschreven onder uitsluiting van andere. Dus heeft de cultuur de code volledigbepaald; b) de syntactische structuur van de code gaat vooraf aan de identificatie van derelevante betekeniselementen. Dus in plaats van dat het semantisch systeem desyntactische structuur van de code voortbrengt, zijn we gedwongen de wereld te ordenenvolgens de eenheden van de code. Hier bepaalt dus niet de cultuur de taal maar de taalde cultuur.4.III Die ideologische Eliminierung der Ideologie (176)4.III.1 Wanneer men de manipulaties van de ideologie van het valse bewustzijn zouaanvaarden, dan zou het voor de semiotiek moeilijk worden ideologieën kritisch tebenaderen. Zie deel D.4.III.2 (176) Voorbeeld; "Bij onderzoek van de dieptestructuur van de taal blijkt, dat alleideologieën gehoorzamen aan de wetten van een universele Logos." Zolang zij nietonomstotelijk vaststaat, blijft deze bewering een ideologisch ingekleurde metafysischeformulering. En zij is dat in allerlei vormen de hele geschiedenis van het menselijk denkenook altijd geweest. Blijft de vraag; hoelang nog zal het ideologische karakter van debewering bepalend zijn voor de wetenschappelijke bewijsvoering van de bewering zelf.Wanneer we haar accepteren, dan houdt de ideologie op een culturele eenheid te zijn,die openstaat voor semiotische analyse. In plaats daarvan wordt zij een vorm vanfilosofisch taalgebruik, dat de metasemiotische gedachten besmet, die de semiotiek laatgelden voor haar eigen werkterrein. Zou zij eenmaal bewezen worden, dan is de beweringniet meer ideologisch of metafysisch, maar louter meta-ideologisch.4.III.3 (177) Er is een uitweg uit dit dilemma. Syntactische systemen weerspiegelen destructuur van semantische systemen, maar niet volledig, want selectief en nietautomatisch. De relatie taal-cultuur is nooit eenzijdig en altijd problematisch. Dit houdt in,

Umberto Eco; Einführung in die Semiotikdat o.b.v. bepaalde codes beweringen gegenereerd kunnen worden die de codesvoortdurend herstructureren. Zo frist 'parole'de officiële taal voortdurend op. Maar het zijduidelijk, deze uitweg valt niet theoretisch te definiëren.5. DIE PERSUASIVE BOTSCHAFT: RHETORIK (179)5.I Antike Rhetorik und moderne Rhetorik (179)5.I.1 Over historische ontwikkeling van de Retorica en haar instrumentarium.5.I.2 (180) Over het werk van Aristoteles op dit gebied.5.I 3 (182) Eerste semiotische analyses van retorische figuræ. Eindigend met de stellingdat het interessant is na te gaan hoe retorische figuræ te verklaren zijn en of zo'nverklaring gevonden kan worden in een systeem van semantische componenten zoals datvan stambomen KF of Q.5.II Rhetorik: Schwankung zwischen Redundanz und Information (184)5.II.1 Merkwaardige tegenstrijdigheid van retorica; enerzijds is er de wens om metongebruikelijk (= informatief) taalgebruik de aandacht te richten op wat de toehoorder nogniet weet, en anderzijds lukt dat pas wanneer men uitgaat van wat de toehoorder al weeten wil. In zijn slotconclusie moet de redenaar beide elegant met elkaar verzoenen. Ecoverklaart dit schipperen tussen informatie en redundantie met twee betekenissen van hetwoord retoriek; a) redeneer-mechanismen waarmee men overtuigende argumentaties kanvoorschotelen, die berusten op een gematigde dialectiek van informatie-redundantie; b)set reeds geassimileerde argumentatie-technieken. Zo wordt de retorica een verzamelingvan gecoficeerde oplossingen, welker gebruik uiteindelijk de uitgangscode bevestigd.5.II.2 (185) Betekenis b) is de algemene. Onder retorisch verstaan we immers eenargumentatie, bestaand uit clichématige zinnen en pasklare opvattingen, etc. die deonervaren hoorder nog steeds iets doen. Al eeuwenlang worden generatievemechanismen (def. a) geïllustreerd met fossiele voorbeelden (def. b). Volgt vertoog overhoe retorisch gecodificeerd wordt t.b.v. onverwachte effecten; vaste matrices die men kanvullen naar believen, maar nooit zo dat de schok zich niet kan invoegen in hetverwachtingssysteem van de ontvanger.5.II.3 (185) Over diverse retorica, vertroostende, met schijnbare of effectieve beweging,etc.5.III Die Rhetorik als Schatz erworbener Formeln (186)5.III.1 Catalogus van retorische stijlfiguren.5.III.2 (187) Retorische kunstgrepen, zoals het opwekken en bespelen van gevoelens.5.IV Rhetorik und Ideologie (189)5.IV.1 Over de verhouding tussen retorische formules en ideologische posities. Desemiotiek toont als praktijk van berichtanalyse hoe de wereld der ideologieën zich inweeftin de wereld der gewone betekenaars en hun meest alledaagse betekenissen en hoe diezich weerspiegelen in voorgevormde versies van taalgebruik.5.IV.2 (190) Wanneer beide zo nauw verbonden zijn, in hoeverre kunnen zij zich danonafhankelijk van elkaar manifesteren? Een echte revolutie in ideologische verwachtingenis pas effectief, wanneer zij wordt geformuleerd in berichten, die ook de systemen vanretorische verwachtingen omverwerpen. En omgekeerd ook! Zie de avant-gardistischekunst.5.IV.3 (191) Over de innovatiemodaliteiten en hun invloed op codes en ideologieën.5.IV.4 (191) Over de eigen codes van het kunstwerk en hun eventuele reconstructie.5.IV.5 (192) Over de voortdurende wisselwerkingen tijdens de lectuur van het kunstwerk.5.IV.6 (192) Over de eindigheid van de horizon der semiotiek.• Volgt schema (pag. 193) van afwijkende decoderingen bij massacommunicatie. Dezender is daarbij grotendeels onkundig van en onverschillig voor de preoccupaties van deontvanger.