HET EINDE VAN HET JODENDOM - Politieke Boeken

HET EINDE VAN HET JODENDOM
PERSOONLIJKE BESCHOUWINGEN OVER
HOLOCAUST, JODENDOM, EN ISRAËL
HAJO G. MEYER
1

INLEIDING………………………………………………………………………… 8
I. AUTOBIOGRAFISCHE ACHTERGROND “Wat mijn eigen jeugd
vertelt”
1. Geschiedschrijving en Trauma…………………………………………………18
Hersenspoeling
Over geschiedschrijving
Geschiedenis als model voor huidig gebeuren
2. Een verloren wereld, het Duitse jodendom………………………………21
Inleiding
Sociale omgeving
Tevreden, geslaagde joodse burgers
3. Het Einde van een Wereld, Hitler aan de macht………………………26
Inleiding
Consequenties voor ons gezin
Jood op school met Nazi's
Te laat,… geen hoop meer
4. Vluchteling in Nederland…………………………………………………………..31
Inleiding
Alweer geen hoop, geen toekomst
Hoera, Werkdorp Wieringen
Toch weer school
Eindexamen en onderduik
5. Auschwitz als bijna-eindstation…………………………………………………35
II. D'ÉJA VU, DE NACHTMERRIES VAN EEN IN DUITSLAND
GEBOREN JOOD; “Wat de toestanden in de bezette Palestijnse
gebieden vertellen”
1. Inleiding, Over de moeilijkheid van communicatie…………………38
Mijn eigen filter
De filters van de lezers: de "kiespijn
De kortsluiting nader geanalyseerd
Elke discriminatie op grond van herkomst is verwerpelijk
2. Waarom toch de gewraakte vergelijking?………………………………43
Ook uit Israël soortgelijke signalen
De verschillen in de situaties
Zijn er toch ook parallellen?
Negen voorbeelden
Epiloog
2

III. LESSEN VAN AUSCHWITZ; “Wat de hel mij vertelt”
1. Ontstaansgeschiedenis van de holocaust………………………………….60
Inleiding
Auschwitz en xenofobie
Haat
Duitsland
Antisemitisme
Het succes van Hitler
Voorzichtig toenemende discriminatie
Verraad aan cultureel erfenis
Les uit ontstaansgeschiedenis
2. Mijn kamp ervaring en zijn gevolgen………………………………………….65
Leren in Auschwitz
Als les verwerkte persoonlijke ervaring
Lijden en zijn gevolgen
Lessen van Auschwitz
Ethische zingeving
IV. BEGRIPSVERWARRING ALOM, OEFENINGEN IN DENK
HYGIËNE; “Wat slordige denkers en bedriegers trachten
te vertellen”
1. Duidelijke begripsbepaling als tegengif tegen bedrieglijk en
versluierend woordgebruik……………………………………………………………81
Misbruik van poly-interpretabiliteit
Eufemismen en overdreven beschuldigingen
2. Tweede Wereldoorlog als moreel ijkpunt……………………………………84
Ondoordacht woordgebruik
Betekenistoekenning bepaald door afkomst
Mag de holocaust erbij worden gehaald?
3. Joodse zelfhaat………………………………………………………………………………88
Inleiding
Antisemitisme
Joodse zelfhaat als kind van getto en emancipatie
Radicaal middel; Revisionisme
Een Ander Joods Geluid
Het verkeerde adres beschuldigd
4. Zionisme, Racisme, Rassendiscriminatie, Antisemitisme en
Israëlische Politiek………………………………………………………………………95
Zionisme en racisme
Zionisme een anachronisme
Democratische Joodse staat
Arabisch antisemitisme
5. Kritisch focus op Israël, doorgaans niet uit antisemitisme…………106
Paranoïde angst
Waarom focus op Israël?
Identificatie met joodse medeburgers
Geen Ander Saoedisch Geluid
3

V. ANTISEMITISME ALS SPOOK MISBRUIKT
“Wat een opgeroepen spook vertelt”
1. Antisemitisme voor 1967…………………………………………………………………………….112
Preambule
Definitie van het spook
Wortels van het antisemitisme
De Christelijke Kerk als hoofdmotor van het antisemitisme
Het complexe karakter van antisemitisme
De joden 2000 jaar machteloos slachtoffer
2. Antisemitisme na 1967………………………………………………………………….122
De staat Israël in het antisemitisch krachtenveld
Israël verwordt van remedie tot oorzaak
Hebben de joden het monopolie op lijden?
Latent en virulent antisemitisme
Kan antisemitisme sommige joden (onbewust) welkom zijn?
Antisemitisme als deus ex machina
Is kritiek op Israël gelijk aan antisemitisme?
Epiloog
VI. HET EINDE VAN HET JODENDOM, HET EINDE VAN
EEN GESCHIEDENIS
"Wat de toekomst U kan vertellen"
1. EEN PERSOONLIJKE SCHETS VAN HET KLASSIEKE JODENDOM 135
Inleiding, Demografie versus ethiek
De twee kanten van het jodendom
De schaduwzijden
De positieve prestaties van het klassieke jodendom
Intellectuele traditie
2. OVERLEVEN......................................................................145
Inleiding
Het vasthouden aan religieuze voorschriften was zinvol
Reformatie
Gevolgen van de Dertigjarige Oorlog
De hofjoden
Verlichting
Moses Mendelssohn
De leerlingen van Mendelssohn
3. UITDAGINGEN VAN EMANCIPATIE EN NIEUW ANTISEMITISME..151
Een schokgolf in de geschiedenis, overzicht
De geschiedenis wat gedetailleerder
4. HET EERSTE ANTWOORD OP DE EMANCIPATIE.......................156
Onderwijs- en godsdiensthervorming
De wetenschap van het jodendom
Onverwachte uitdagingen, de beschuldiging van legalisme
Ethiek als essentie van het moderne jodendom
Het erfgoed van het Amerikaanse jodendom
4

5. HET ANDERE ANTWOORD OP NIEUW ANTISEMITISEMITISME:
ZIONISME........................................................................162
Nationalisme in Europa
De 'jood met een streepje'
De geboorte van het nieuwe joodse nationalisme
De gebeurtenissen in Rusland
De eerste pioniers (de 'eerste aliyah')
Herzl als katalysator
De bruid was al getrouwd
Joods socialisme
Vooroordelen gelogenstraft en kwaliteiten geperverteerd
6. DE HOLOCAUST................................................................174
Inleiding
Bijna twee duizend jaar deed het joodse volk niets verkeerd
De verwoestende gevolgen van de holocaust
Irrationele angsten
Herdenken en sequentiële traumatisering
Een mogelijke aanvulling op de theorie van Keilson
Paranoia en macht
7. DE DESILLUSIE OVER ISRAËL..............................................181
Voor 1933 weinig Zionisten
Massale bekering tot het Zionisme
De hoop niet ingelost
8. CONCLUSIE: ALGEHELE MISLUKKING....................................184
De joden
Zionisme
God heeft gefaald
9. HET EINDE VAN HET JODENDOM, HET EINDE VAN EEN
GESCHIEDENIS..................................................................193
De betekenis van het voortbestaan tot nu toe
Het verdwijnen van Israël als joodse staat
Enkele scenario's voor de komende decennia
Het einde van het jodendom in de diaspora
Meer macht, een gevaarlijke ontwikkeling
Epiloog
5

DANKWOORD
Gevoelens van dankbaarheid, als ze niet op een bepaalde persoon gericht zijn
maar algemeen en diffuus van aard, hebben iets met religieuze gevoelens te maken.
Als ik godsdienstig was (quod non), zou ik op dit moment neiging hebben het enige
gebed uit het jodendom, dat ik mooi vind, op te zeggen, het zogenaamde ‘Sje he-
chejanoe’ gebed. Hierin uit men bij bepaalde unieke gelegenheden zijn dankbaar-
heid dat men dit moment levend heeft bereikt en het bewust mag ervaren. Deze al-
gemene dankbaarheid voel ik inderdaad en wel omdat ik bezig ben de laatste hand
aan een eerste boek te leggen. Mijn echtgenote, Christiane A.R. Tilanus die na vele
jaren als chef de clinique van de kraamafdeling van een groot ziekenhuis, alles van
geboortes van mensenkinderen weet, bleek ook een perfecte helper bij de geboorte
van een geestelijk kind. Zonder haar voortdurende hulp bij het kritisch beoordelen
van bepaalde passages, zonder haar inventiviteit en creativiteit bij het bedenken
van alternatieve formuleringen zou het boek, als het al geboren was, er anders uit
zien. Verder wil ik graag mijn dank uitspreken aan de kunsthistoricus J.L.L. Tilanus
die in een razende vaart de hele tekst opbouwend kritisch heeft gelezen en duidelijk
aanwijzingen heeft gegeven hoe hem te verbeteren; zijn advies was vooral, veel
woorden schrappen. Ook een andere historicus, Wiebe Brouwer, wil ik bedanken
voor het kritisch lezen van de eerste versie en zijn suggesties voor verbetering en
verduidelijking van de opbouw van het geheel. Hoe veel dank ik verschuldigd ben
aan de Britse BBC radio journalist Peter Day, is alleen voorstelbaar, als je het door
hem, woord voor woord op correcte Engelse taal gecorrigeerde, hoofdstuk VI zou
hebben gezien. Ten slotte ook nog dank aan de IKON radio journalist Job de Haan
die me, na lezing van een vroege versie aangemoedigd heeft er vooral mee door te
gaan. Last but not least ben ik veel dank verschuldigd aan mijn zoon Leo A. Meyer
die in een laat stadium bijna de hele tekst uiterst zorgvuldig heeft gelezen. Zijn tal-
rijke suggesties hebben er veel aan bijgedragen de formuleringen duidelijker en
minder kwetsbaar te maken. Uiteraard blijft de eindverantwoordelijkheid voor de
tekst, ondanks al deze steun, geheel bij mij.
7

I. INLEIDING
Dit is een bundel Essays. Essays, die in detail gezien over veel onderwerpen
gaan. Van het leven in een Duits joodse familie vóór de Tweede Wereldoorlog tot
aan de dood van Palestijnen bij met Israëlische soldaten bemande check points.
Van beschouwingen over hoe je naar geschiedenis moet, of kunt kijken tot aan
beschouwingen over wat jodendom is, of zou kunnen zijn, of zou moeten zijn; van
antisemitisme in de oudheid tot aan anti -Israëlisme nu; over Jodenhaat dus,
alsook over zelfhaat en haat tegen alles wat niet joods is. Ja, ook over de
apotheose van alle haat, de systematische vernietiging van een volk op
geïndustrialiseerde wijze, de holocaust; maar ook over verantwoord gebruik van
begrippen en over zingeving van lijden. In wezen zijn het los van elkaar staande
essays die ook los van elkaar gelezen kunnen worden. Ze zijn allen in de laatste
twee en een half jaar ontstaan. Sommige ervan zijn ooit als krantenartikel
gepubliceerd, meestal in een wat verkorte versie. Het laatste hoofdstuk, nr.VI, is
door mij oorspronkelijk in het Engels geschreven. Mocht een zeer oplettende lezer
dus een zeker verschil in stijl ontdekken, dan heeft hij gelijk. De samenhang
tussen deze essays moet in de eerste plaats gevonden worden in de persoon van
de schrijver. Het zijn immers essays, dus persoonlijke beschouwingen. Maar bij
een wat minder detaillistische visie is er ook een thematisch verband. De
besproken onderwerpen hangen allen op enige wijze samen met holocaust,
jodendom en Israël. Diegene die na het lezen van een van deze essays voldoende
geboeid is geraakt, of geprikkeld, kan uiteraard ook de hele bundel gaan lezen. Hij
zal dan genoegen moeten nemen met een aantal herhalingen. Je kunt immers niet
de eis stellen dat elk essay op zichzelf leesbaar en begrijpelijk moet zijn en dat
tegelijkertijd geen enkel onderwerp meerdere keren in deze bundel genoemd mag
worden. Om een voorkomende herhaling niet te vervelend te doen zijn, heb ik
getracht het herhaalde onderwerp van een andere kant te belichten. Dit boek
behoeft dus niet per sé vanaf begin tot einde gelezen te worden. Vandaar ook, dat
het is voorzien van een uitgebreide inhoudsopgave en een uitvoerig register.
9

Nu iets over de ordening van de stof. Zoals gezegd, die bestaat uit een aantal
persoonlijk gekleurde visies en beschouwingen over objectieve gebeurtenissen. Dit
moge reeds blijken uit de keuze van de titels en ondertitels. Het idee voor deze
ondertitels is ontleend aan het voorbeeld van Gustav Mahler die de diverse delen
van zijn Derde Symfonie ook ondertitels meegaf die weerspiegelen wat hem tot de
muzikale beschrijvingen die hij deed, inspireerde. Alleen het eerste hoofdstuk:
“Een jong Leven, 12 jaar onder Hitler; Wat mijn eigen jeugd vertelt.” is zuiver
autobiografisch. Daarin probeer ik eerst duidelijk te maken hoe zeer beleving van-
en berichtgeving over zelf ondergane geschiedenis beïnvloed wordt door vroege
jeugdindrukken. Daarom zal de lezer dit boek, waarin ten aanzien van
controversiële onderwerpen duidelijk geprofileerde standpunten worden
ingenomen, beter begrijpen als hij de belangrijkste basis feiten uit mijn vroege
leven kent. De dramatische historische ontwikkelingen van de 30er jaren van de
vorige eeuw waren voor een in Duitsland opgroeiend joods jongetje
indrukwekkend. De hierdoor ontstane profilering van mijn persoonlijkheid is in
mijn opinies terug te vinden is. De wereld van het Duitse jodendom vóór Hitler, zo
verschillend van die van het Nederlandse jodendom, met daarin de positie van
mijn ouderlijk gezin wordt kort geschetst in de tweede sectie van dat hoofdstuk.
De schok die het aan de macht komen van Hitler in ons gezin teweeg brengt is
alleen door iemand met literaire gaven aan buitenstaanders duidelijk te maken. Ik
probeer er iets van te vertellen maar raadt diegene, die er echt meevoelend meer
van wil begrijpen aan, om het meesterwerk van de Duits joodse schrijver Lion
Feuchtwanger, “Die Geschwister Oppermann” te lezen. Voor mij persoonlijk werd
de situatie pas echt ondragelijk toen ik, na de pogrom van november 1938, niet
meer naar school mocht. Dat heb ik als bedreigend voor mijn toekomst en dus
voor mijn verdere leven ervaren. De stap om alleen, als veertienjarige, naar
Nederland te vluchten, was hiervan het gevolg. Het gevecht voor verdere
opleiding en hoe dat ten slotte gelukt is, wordt in sectie 4 van hoofdstuk I
beschreven. Dat eindigt met een korte vermelding van mijn onderduik en een
opmerkelijke belevenis op het kantoor van de Duitse Sicherheits dienst (onderdeel
van Heydrichs Gestapo) in den Haag nadat ik toch gepakt was. Ik beperk me in dit
autobiografisch gedeelte bewust in de berichtgeving over mijn belevenissen in
10

Auschwitz. In de eerste plaats omdat er zo veel boeken bestaan die het verblijf in
een dergelijk vernietigingskamp beschrijven; in de tweede plaats omdat het bijna
onmogelijk is iets van wat je in een dergelijk absurde wereld ervaart, over te
brengen. De rest van de stof is hoofdzakelijk geordend in een volgorde die te
maken heeft met het verloop van mijn leven. Zonder dat de inhoud puur
autobiografisch is, projecteer ik als het ware belangrijke gebeurtenissen en
ervaringen uit mijn leven in chronologische volgorde op objectiveerbare
onderwerpen die te maken hebben met de hoofdthema's van dit boek: holocaust,
jodendom en Israël. Dit moet vooral niet te letterlijk worden opgevat. Ik ben
immers vroeg in mijn leven in Auschwitz beland en een geheel aan dit onderwerp
gewijd hoofdstuk verschijnt inderdaad als hoofdstuk III, op de chronologisch juiste
plaats. Dat onderwerp speelt echter een dusdanig belangrijke rol dat het in alle
hoofdstukken weer opduikt. Het wordt echter wel elke keer van een andere kant
belicht en in verschillende mate van uitvoerigheid.
Het volgende hoofdstuk II: “Déjà vu, de nachtmerries van een in Duitsland
geboren jood; Wat de toestanden in de bezette Palestijnse Gebieden vertellen”,
staat op die plaats omdat het direct op jeugdervaringen en herinneringen aan het
leven in Hitler’s Duitsland terug grijpt. Het beschrijft een aantal van de
beperkende en vernederende maatregelen die het Nazi regime nam om de Joden
tot paria's te degraderen om ze zodoende uit Duitsland weg te pesten. Een van de
doelen van dit boek is om duidelijk te maken dat er jaren voordat de plannen voor
massale moord van de holocaust werden beraamd en tot uitvoering gebracht, die
joden, die onder Hitler’s heerschappij moesten leven, reeds heel veel lijden,
onderdrukking en vernedering hebben moeten ondergaan. Door de alles
overheersende, verpletterende indruk die de industrieel uitgevoerde massamoord
teweeg heeft gebracht, wordt deze periode van ongeveer acht jaar zowel in het
denken als in de berichtgeving verwaarloosd. In het denken op die wijze, dat bij
het noemen van de heerschappij van Hitler direct en uitsluitend wordt gedacht aan
gaskamers. Dat daar jaren van mentale voorbereiding van het Duitse volk door
propaganda en geleidelijk steeds meer discriminerende maatregelen en wetten de
joden betreffend aan vooraf gingen, wordt nauwelijks nog opgemerkt. Daarbij is
juist dit voorstadium, dat zijn invloed deed gelden vóór de uiteindelijke ramp, zo
11

elangrijk. Immers, bij voldoende waakzaamheid van de democratische landen
hadden toen nog maatregelen kunnen worden genomen om de ramp te beperken
of geheel te voorkomen. Ik ben er echter van overtuigd, dat ook zonder
gaskamers heel veel levens kunnen worden vernietigd. Een van de middelen
hiertoe is uiteraard jonge mensen de mogelijkheid te ontnemen om een opleiding
te volgen, waardoor ze niet in staat zijn hun talenten te ontwikkelen en hun
ambities waar te maken. Hun leven blijft daardoor onvoltooid en vaak onvervuld.
Een ander middel is om mensen, die een bestaan succesvol hebben opgebouwd te
verhinderen daaraan verder te werken en ze zo tot wanhoop en vaak suïcide te
drijven. Al dit gebeurde in Duitsland tussen 1933 en 1941. Tot Januari 1939 heb ik
het meegemaakt. Het intermezzo tussen begin 1939 en de bezetting van
Nederland door de Duitsers in mei van het daarop volgend jaar was nauwelijks
meer dan een adempauze. Deze hele periode als paria was een les die mij
voorgoed geleerd heeft dat elke discriminatie op grond van afkomst verwerpelijk
is. Daar ben ik zo van doordrongen dat ik niet kan nalaten uiterst kritisch te kijken
naar de behandeling van de Palestijnen in de door Israël bezette gebieden. Tot
mijn ontsteltenis is er op veel punten een vergelijking mogelijk. Die vindt U in
hoofdstuk II. Het zal wel veel weerstand oproepen en daarom is er geprobeerd
deze weerstand te analyseren alsook mijn drang om het toch te doen.
Geheel in lijn met de gebeurtenissen in mijn leven is het volgende hoofdstuk
III: “Lessen van Auschwitz; Wat de hel mij vertelt”, uitsluitend gewijd aan de
holocaust, de industriële massavernietiging, de laatste fase van mijn leven onder
Hitler. In het eerste deel van dit hoofdstuk wordt het tot stand komen van de
holocaust, waarvan het kamp Auschwitz een onderdeel is, geschetst. Het is
immers een van de raadselen van de moderne geschiedenis hoe een volk, dat zo
veel bijdragen aan de Westerse cultuur heeft geleverd, een regime kon krijgen dat
binnen de korte spanne van 12 jaar zulke misdaden op zo massale schaal kon
plegen. In het tweede deel van dat hoofdstuk volgen de lessen die vooral door ons
joden uit de holocaust ervaring getrokken zouden moeten worden. Helaas worden
echter door de meeste joden die zich hier publiekelijk over uiten, naar mijn
mening, onjuiste en ongewenste conclusies getrokken.
12

In het vierde hoofdstuk: “Oefeningen in denkhygiëne; Wat slordige denkers en
bedriegers trachten te vertellen”, vindt een stuk na-oorlogs leven zijn weerklank.
Na mijn terugkeer in Nederland studeerde ik theoretische natuurkunde. Tijdens de
studie van 1945 tot 1950, volgde ik ook colleges filosofie en vooral die in de
positivistische filosofie van de Wiener Kreis. De betreffende hoogleraar, Prof. Beth
alsook een van de hoogleraren wiskunde, Prof van Dantzig, waren beide
aanhangers van de Nederlandse versie van deze school, ‘Significa’ geheten.
Sindsdien ben ik doordrongen van het belang van een goede denkhygiëne. Een
eerste stap in die richting bestaat uit het streven om zo veel mogelijk eenduidig
gedefinieerde begrippen te gebruiken. Hiertoe behoort uiteraard ook het
waakzaam zijn tegen het tegendeel hiervan: van onbewust verwarring en
misverstand creëren door het gebruik van onvoldoend nauwkeurig gedefinieerde
begrippen tot aan het bewuste gebruik van bedrieglijk en versluierend
woordgebruik voor misleiding en propaganda doeleinden. In vijf secties komen
deze vormen ter sprake.
Een van de allerbelangrijkste onderwerpen waarbij suggestief, maar door
veranderde omstandigheden niet meer zonder meer toepasbaar woordgebruik
wordt gehanteerd, betreft het antisemitisme; met name de steeds frequenter
geuite beschuldiging, dat mensen gedreven zouden worden door onderliggende
‘antisemitische’ motieven. Deze vaker ten onrechte dan terecht geuite
beschuldiging kan iedereen verwachten die kritiek durft te uiten op de door Israël
gevolgde politiek. Dit voor de beschuldigde, alsook voor alle joden in de wereld
gevaarlijke misbruik van een giftig wapen, komt de laatste jaren zo vaak voor dat
er een apart hoofdstuk aan is gewijd, het vijfde in dit boek: “Antisemitisme als
Spook misbruikt; Wat een opgeroepen Spook vertelt”. Hiermee zijn we dan, wat
de ordening van de stof door middel van bepaalde fasen in mijn leven betreft,
beland in de voor mij uiterst bevredigende tijd als wetenschappelijk onderzoeker
en uiteindelijk directeur, van een groot industrieel research laboratorium. De in
deze periode van 34 jaar opgedane ervaringen in alle belangrijke industrielanden
van de wereld heeft me duidelijk gemaakt wat het wezenlijke verschil is tussen
antisemitisme en kritiek op politieke daden van de staat Israël. Ook heb ik geleerd
dat onterechte beschuldigingen met betrekking tot vermeende antisemitische
13

gevoelens een van de meest effectieve middelen is om bij de beschuldigde juist
deze gevoelens op te wekken.
Het laatste hoofdstuk, hoofdstuk VI, “Het Einde van het Jodendom, het Einde
van een Geschiedenis, “Wat de toekomst U zal vertellen”, is als het ware een
synthese van de voorafgaande hoofdstukken. Het is echter meer dan dat. Het kan
ook worden opgevat als een schets van mijn visie op het jodendom en blijkt dan
het karakter te hebben van een requiem voor het verloren gegane, verlichte
jodendom van Midden Europa. Dit Duitse Reform jodendom heeft, in navolging
van Rabbi Hillel (1.eeuw v.C) getracht de medemenselijke ethiek weer geheel in
het centrum van het joodse bestaan te plaatsen. Het vormt naar mijn mening een,
zo niet hét hoogtepunt in de geschiedenis van het jodendom na de Middeleeuwen
in Spanje. In de laatste secties van dit hoofdstuk verwijs ik naar een toekomst die
ver buiten de mij gegeven tijd ligt. Toch sluit het ook aan bij de meest
dramatische gebeurtenis uit mijn jeugd, de holocaust, waarmee als het ware de
kring gesloten wordt. Deze ramp wordt hier vooral belicht in verband met de lange
termijn gevolgen voor het joodse volk als geheel. Zijn invloed op het verloop van
de joodse geschiedenis is richtinggevend geweest en zal dat blijven. De sociaal-
psychologische mechanismen die hiervoor verantwoordelijk zijn worden dan ook in
dit hoofdstuk geanalyseerd. De beschadiging van het joodse volk, -met als gevolg
moreel verval- lijkt zo ernstig, dat zijn voortbestaan op de langere termijn niet
meer zeker is. Behalve natuurlijk door de zwaarte van de ramp gedurende de
Tweede Wereldoorlog wordt de ernst van de beschadiging met al zijn gevolgen
mede veroorzaakt door de zo nauw met onze cultuur verbonden traditie van het
herdenken van alle rampen die ons in onze lange geschiedenis hebben getroffen.
Voorspellingen over toekomstige ontwikkelingen zijn uiteraard hachelijk. De in het
laatste hoofdstuk genoemde, en door Wasserstein 1 reeds eerder in detail
uitgewerkte, demografische factoren lijken qua trend vrij hard. Over de invloed
van morele krachten om de overlevenswil van een volk te steunen of te
verzwakken heb ik weinig twijfel. Echter, aan twijfel onderhevig is de steeds weer,
meer impliciet dan expliciet gemaakte veronderstelling, dat er geen blijvende
ommekeer zal plaats vinden in de sinds de Verlichting waarneembare, steeds
verder voortschrijdende secularisatie. Met andere woorden, de toekomst van het
14

joodse volk zou ook op langere termijn op andere wijze kunnen verlopen als in
hoofdstuk VI geschetst. Dit zou naar mijn mening alleen dan kunnen gebeuren als
de in de Verenigde Staten, in Israël en in menig Islamitisch land waarneembare
trend naar religieus fundamentalisme niet slechts een fluctuatie in de
geestesgeschiedenis van onze aarde zou blijken te zijn maar een waarachtige en
langdurige terugkeer naar een nieuwe religiositeit. Zoals aan het slot wordt
vermeld zijn daar zeker aanwijzingen voor. Persoonlijk hecht ik, ondanks mijn
ervaring met het tegendeel, te veel aan de ideeën en waarden van de Verlichting,
dat ik een dergelijke ontwikkeling een grotere ramp zou vinden dan een
eventueel wegkwijnen van het jodendom.
Ten slotte nog een enkel woord aan toekomstige critici. Hun recensies zullen,
ten gevolge van mijn onverbloemd kritische houding ten opzichte van de politiek
van Israël, niet altijd vriendelijk zijn. Dat is een risico dat ik bewust neem. De
belangrijkste redenen hiervoor zijn genoemd in sectie 2 van hoofdstuk II. Daar
wordt, sprekend over de toestand in en om Israël, ook het woord ‘beschamend’
gebruikt. Tegen het vertoon van schaamte door joden ten aanzien van misdaden
door Israël 2 is, door de journalist Max van Wezel in Augustus 2003 geprotesteerd 3 .
Dat begrijp ik niet. Goede, verstandige en van hun land houdende Nederlanders
hebben zich na de Tweede Wereldoorlog geschaamd voor de domme, slechte,
anachronistische en tot niets anders dan ellende leidende oorlog tegen Indonesië.
Hetzelfde geldt voor de dito Amerikanen ten aanzien van de Vietnam oorlog. Als je
je lid voelt van een gemeenschap, en die gemeenschap handelt slecht en zelfs
dom, dan is schaamte, voortkomend uit de combinatie van verbondenheid met die
gemeenschap en medemenselijke ethiek, legitiem, ja zelfs imperatief. Zouden
voor joden andere regels gelden? Hoe dan ook, mijn onverbloemde kritiek komt
voort uit zorg voor het voortbestaan van ons land waarvan we ooit hoopten dat
het een veilige vluchthaven zou zijn.
Diegenen die mij willen betichten van joodse zelfhaat wil ik bij voorbaat
verwijzen naar sectie 3 van hoofdstuk IV, dat geheel gewijd is aan dit verschijnsel.
15

1. AUTOBIOGRAFISCHE
ACHTERGROND
“ WAT MIJN EIGEN JEUGD VERTELT”
17

Hersenspoeling
1.GESCHIEDSCHRIJVING EN TRAUMA
Aan de kop van deze eerste paragraaf “hersenspoeling”, is de volgende
anekdote verbonden. Ik zat ten behoeve van een radio uitzending te discussiëren
met de voorzitter van Likud Nederland, (de partij van premier Sharon), over het
nut of de contraproductiviteit van de zogenaamde ‘targeted killings’, de moorden
met voorbedachte rade op bepaalde Palestijnen, die door de regering Sharon van
voorbereiding van terreuraanslagen worden verdacht. Deze moorden gebeuren
uitsluitend op niet verder geopenbaarde verdenking, zonder enig proces of bewijs.
Ik beschouw deze moorden als contraproductief omdat ze steeds direct leiden tot
nieuwe zelfmoordaanslagen. Toen ik dat naar voren bracht zei mijn vis à vis
plotseling: “mijnheer Meyer, U bent gehersenspoeld”. Waarop ik: ”Mijnheer, U
heeft volkomen gelijk, ik ben grondig gehersenspoeld. Weet u waardoor? … Door
de wereldgeschiedenis die als een stoomwals over me heen is gegaan”. Deze
hersenspoeling, die bij mij door plaats en tijd van mijn geboorte in combinatie met
mijn etnische afkomst wat heviger verliep dan gemiddeld bij het merendeel der
mensen in West Europa, heeft mijn visie op deze wereld, mijn waarneming van de
gebeurtenissen in deze wereld voor goed beïnvloed 4 . Ik gebruik heel bewust hier
niet het woord verstoord, want zo ervaar ik het zelf niet. Na eventuele lezing van
deze bundel, of op zijn minst een deel ervan, kan de lezer beoordelen welk woord
hij het meest passend vindt.
Over geschiedschrijving
Een ding is voor mij heel zeker. Al is een beschrijving van historische
gebeurtenissen volgens het beroemde ideaal van Ranke, te weten, dat men moet
pogen te beschrijven “wie es eigentlich gewesen”, niet mogelijk, een ander deel
van zijn ideaal en van zijn collegae “Historisten” is naar mijn mening nog steeds
geldig. Dat is de eis, dat je dient te proberen jezelf naar de tijd van het historisch
gebeuren te verplaatsen. Het is namelijk onmogelijk om het levensgevoel van de
mensen in die tijd na te voelen en te begrijpen als je de normen van vandaag toe
past op de gebeurtenissen van toen. Een bekend voorbeeld hiervan vind je in onze
18

eigen koloniale geschiedenis en met name in de daarmee verbonden
slavenhandel, waarin de Nederlanders een niet te verwaarlozen rol hebben
gespeeld. Het is onhistorisch gedacht om een tijd, die het gelijkwaardig- mens-zijn
van andere rassen nog moest ontdekken, te beoordelen naar maatstaven, die 100
jaar daarna, of nog later, door de verlichting zijn geformuleerd en pas na de
Tweede Wereldoorlog geleidelijk aan door ons als algemeen geldig zijn aanvaard.
Met andere woorden, je moet erg voorzichtig zijn met het beoordelen en vooral
met het veroordelen van mensen tóen, op basis van de huidige waarden en
normen. A fortiori geldt dit uiteraard voor gebeurtenissen uit de Tweede
Wereldoorlog, zoals de holocaust, die zo onvoorstelbaar waren en zijn, dat ze
eigenlijk door niemand konden worden voorzien. De eerste berichten erover
werden dan ook door bijna niemand geloofd. Om mensen van toen verwijten te
maken dat ze iets dat ze echt niet kónden voorzien niet hebben verhinderd, dus
b.v. gewone Duitse burgers mede schuldig te verklaren aan de moordpartijen in
Auschwitz, is absurd. Dit geldt vanzelfsprekend uitsluitend voor de gewone burger
die zich niet persoonlijk, aan welke misdaad dan ook, schuldig heeft gemaakt.
Geschiedenis als model voor huidig gebeuren
Terwijl het dus onrechtvaardig kan zijn toestanden en mensen van vroeger,
naar huidige waarden en normen te beoordelen, betreft het een wél geoorloofd en
soms zelfs nuttig gebruik van de geschiedenis, als je huidige toestanden en
gebeurtenissen in de politiek toetst aan ervaringen uit het verleden. Aangezien de
geschiedenis zich nooit letterlijk herhaalt moet je wel grote voorzichtigheid
betrachten als je de mogelijke ontwikkeling van die toestanden en gebeurtenissen
tracht te voorzien door ze te vergelijken met historische parallellen. Deze
vergelijking tussen het gebeuren nu en b.v. de historische gebeurtenissen die
tussen 1933 en 1945 plaats vonden is voor iemand met mijn achtergrond en
verleden een uitdaging, maar er is ook een risico aan verbonden.
De uitdaging ligt daarin dat het moeilijk is, maar ook nodig, mensen ervan te
overtuigen dat het onmiddellijk associëren van de woorden ‘Duitsers’ en ‘Tweede
Wereldoorlog’ enerzijds en ‘gaskamers’ en ‘holocaust’ anderzijds wel erg
onhistorisch is. Hierdoor worden namelijk belangrijke stukken geschiedenis en
stukken werkelijkheidsbeleving die voor tijdgenoten van toen van groot belang
19

waren te veel verwaarloosd. Inderdaad, op grond van eigen beleving en ook op
basis van door historici beschreven feiten kan met zekerheid gezegd worden dat in
de tijd vóór de grote vernietiging, de drama’s in de levens van iedereen, die het
met de Hitler heerschappij niet eens was: Democraten, communisten, socialisten
en uiteraard ook de Duitse joden, zwaar worden onderschat. Zij worden immers
zo overschaduwt door de massavernietiging die in 1942 haar aanvang nam dat er
nauwelijks enige aandacht kan worden op gebracht voor de verschrikkelijke
dingen die daarvoor gebeurden. Ik zal daar nog herhaaldelijk op terug komen.
Het risico ligt daarin, dat dramatische gebeurtenissen tijdens de Tweede
Wereldoorlog diverse generaties ernstig en blijvend heeft getraumatiseerd. Of,
zoals ik het ten aanzien van mezelf hierboven noemde, de historische
gebeurtenissen in mijn leven hebben mij gehersenspoeld. Hierdoor wordt alles wat
er ná een hersenspoeling gebeurt, dus alle ná ernstige traumatische ervaringen
beleefde geschiedenis, beleefd, gewogen en geïnterpreteerd door de bril en de
gevoeligheden van die ervaringen. Dat geldt uiteraard voor iedereen, die als
gevormd of vervormd mens bewust contemporaine geschiedenis beleeft.
Om dus mijn visies op de hoofdonderwerpen van dit boek meer begrijpelijk te
maken zal ik iets moeten vertellen over de sleutelbelevenissen in mijn leven, over
hoe nu, in wat meer detail, de geschiedenis over mij heen is gerold. Pas dan is de
mogelijkheid geschapen dat de lezer de objectiveerbare gebeurtenissen ook een
beetje in dat perspectief kan zien dat door mijn belichting ontstaat. Maar, gezien
het hier boven opgemerkte over de invloed van traumatische ervaringen op het
beleven van contemporaine geschiedenis blijft de lezer daarbij uiteraard ook
steeds zijn eigen bril ophouden. Het spreekt vanzelf dat niet alleen traumatische
ervaringen ten gevolge van historische of persoonlijke gebeurtenissen het filter
bepalen waardoor men de wereld waarneemt. Ook sociologische en genetische
factoren spelen hierbij een rol.
20

Inleiding
2. EEN VERLOREN WERELD, HET DUITSE JODENDOM
Er helpt geen lieve moeder aan, -in tegendeel een lieve moeder heeft er mede
voor gezorgd -, ik ben en blijf wat men in Israël noemt een “Yecke”. Dat wil
zeggen, ik ben me nog steeds bewust dat ik een in Duitsland geboren jood ben die
door en door gevormd is door de waarden die het Duitse jodendom vanaf de
tweede helft van de 18 e eeuw heeft gekarakteriseerd, vanaf het optreden van
Moses Mendelssohn. Hij werd ook ver buiten joodse kring als verlichtings-filosoof
beroemd. Op deze waarden van het Duitse jodendom en op de rol die
Mendelssohn bij het ontstaan ervan heeft gespeeld wordt vrij uitvoerig ingegaan in
het laatste essay in deze bundel, “Het einde van het jodendom”. Voor nu beperk ik
mij tot de volgende observaties over de sociale religieuze en familiare
omstandigheden waarbinnen ik tot mijn 14 e levensjaar ben opgegroeid.
Sociale omgeving
In tegenstelling tot de situatie in Nederland, bestond er sinds de laatste
decennia van de 19 e eeuw tot aan de komst van Hitler geen joods proletariaat van
enige betekenis in Duitsland. Zowel qua inkomen als qua ontwikkeling en opleiding
lagen, statistisch gezien, de joden in Duitsland niet onaanzienlijk boven het
gemiddelde van de gehele bevolking. Deze situatie wordt aardig geïllustreerd door
het volgende. In de stad waar ik geboren ben, Bielefeld, was tussen 1870 en
1933, 2% van de bevolking joods. Gedurende dezelfde periode was het
percentage joodse leerlingen op het gymnasium dat ik, (N.B. nog tot en met
8 november 1938) bezocht, doorgaans 10%. Over het misbruik dat antisemitische
demagogen van deze statistische feiten hebben gemaakt wordt in hoofdstuk 5
bericht. Hier volsta ik met te vermelden wat dit milieu, deze omgeving voor mij
persoonlijk heeft betekend.
• GROOTOUDERS, OUDERS EN FAMILIE
De oorsprong van mijn familie kan tot het einde van de 17 e eeuw worden
nagegaan. Beide kanten blijken vanaf minstens die tijd in Westfalen te hebben
gewoond. Toen mijn moeder negen jaar was (geboren te Dortmund) ging mijn
21

grootvader, Julius Melchior, naar Berlijn om daar de leiding op zich te nemen van
de Patzenhofer Brauerei, een biermerk dat ook nu nog in Berlijn bestaat. Het
woonhuis dat hij in de chicste buurt van Berlijn liet bouwen staat er nog steeds.
De vier broers van mijn moeder kregen allen een academische opleiding. Een
ervan werd professor in de chirurgie van de Universiteit van Breslau, een andere
werd na de studie werktuigbouwkunde afdelingschef bij de electrofirma AEG, een
firma die door de joodse Emil Rathenau was opgericht. Dankzij zijn technische
kennis werd deze oom zelfs luitenant van de genie in het Duitse leger tijdens de
Eerste Wereldoorlog. Dit heeft er mede voor gezorgd dat hij, ondanks het feit dat
hij met zijn niet-joodse vrouw geen kinderen had, met Jodenster op, - en als oud-
genie officier zelfs op het laatst als “Luftschutzwart” i -, de oorlog in Berlijn kon
overleven. Mijn moeder, die dolgraag medicijnen had willen studeren mocht dat
niet van mijn uiterst Victoriaanse grootmoeder. Dat was voor een net meisje uit
een deftig milieu, (zo voelde mijn grootmoeder dat nu eenmaal), geen vak. Het
gevolg was dat ze in 1916 met 26 jaar van huis weg liep, een korte opleiding als
verpleegster volgde en zich vrijwillig meldde als verpleegster in een ziekenhuis
aan het oostfront, en dan nog een voor besmettelijke ziekten. Aan de difterie
besmetting die ze daar op een bepaald moment opliep is ze bijna overleden.
Een ander gevolg van haar verblijf aan het oostfront was, dat ze daar mijn
vader leerde kennen. Die was daar terecht gekomen omdat hij tijdens de beroemd
geworden veldslag bij Tannenberg zo gewond was geraakt en ook zo ziek was
geworden, dat hij voor verder dienst in de loopgraven werd afgekeurd. Hij was nu
als onderofficier verantwoordelijk voor de militaire orde in het hospitaal waar mijn
moeder werkte. Eind 1916 trouwden ze.
De moeder van mijn moeder was daar niet blij mee. Mijn vader, gepromoveerd
jurist, advocaat en tevens notaris kwam sociaal gezien, zeker op het eerste
gezicht, uit een minder gearriveerd milieu dan mijn moeder. Zijn vader had het
bepaald niet zo hoog in aanzien staande beroep van paardenhandelaar. Wat
vandaag de dag vergeleken zou kunnen worden met handelaar in tweede hands
auto’s. In menig opzicht werd dit sociale “gebrek” van mijn grootvader Meyer
echter meer dan gecompenseerd door de vrouw, die hij vermoedelijk op basis van
veel charme had weten te veroveren. Deze grootmoeder Theodora van mijn
i Diegene die in een blok huizen verantwoordelijkheid draagt voor de beperking van bomschade.
22

vaders kant was een heel bijzondere vrouw. Zij was een levend voorbeeld van die
jonge joodse vrouwen die voortkwamen uit de Hof- en Schutz Juden, in dit geval
het hof van Lippe Detmold. Zoals in hoofdstuk 7 wat uitvoeriger wordt
uiteengezet, waren deze joodse jonge dochters vaak uitermate ontwikkeld, ze
kenden de Duitse en antieke klassieken op hun duimpje en de meest succesvolle
van hen hadden beroemde litteraire salons in Berlijn. Dit nu had mijn grootmoeder
niet maar ze was wel in staat de Griekse en Latijnse klassieken in de
oorspronkelijke taal te lezen en te begrijpen. Bovendien was ze in tegenstelling
met mijn grootmoeder Melchior een warme gevoelige vrouw die met veel liefde en
bescheiden middelen een gezin met zeven kinderen boven water hield. Mijn vader
heeft haar zijn leven lang vereerd en zijn uitermate attente en liefdevolle houding
tegenover mijn moeder, waarvan ik 14 jaar lang dagelijks getuige kon zijn heeft
daar zeker veel mee te maken. Een broer van mijn grootmoeder, de “Sanitätsrat”
Dr. Max Meyer, was de hoog geschatte dorpsarts van Oerlinghausen, op twaalf km
afstand van ons vandaan. Hij kwam vaak bij ons en heeft, zonder het te weten,
nog gedurende de Tweede Wereldoorlog een bijdrage aan mijn overleven
geleverd. Hierop kom ik aan het einde van dit hoofdstuk nog terug.
Mijn vader had vier broers en twee zusters. In tegenstelling tot wat kon en
mocht in het gezin van mijn moeder, mochten de kinderen van de grootouders
Meyer alleen dan een academische studie volgen, als ze zonder ook maar een keer
te blijven zitten het gymnasium doorliepen. Aan dit strenge criterium werd
behalve door mijn vader door nog een broer van hem en door zijn jongste zuster
voldaan. In dat gezin, met die ontwikkelde moeder mocht zij wél studeren.
Aangezien de ouders het geld voor de academische studie van deze drie kinderen
niet zelf konden opbrengen, moesten de aanstaande studenten er op eigen kracht
voor zorgen het voor hun studie benodigde geld te lenen. In mijn vaders geval
deed hij dat door een beroep te doen op een welgesteld aangetrouwd familielid,
de pionier in de plastische chirurgie Dr. Joseph. Helaas heb ik mijn vaders moeder
nooit gekend. Zij overleed relatief vroeg, naar men zei, uit verdriet en
ongerustheid over haar zoons die alle vijf tegelijkertijd aan een van de fronten
lagen gedurende de Eerste Wereldoorlog. Haar jongste zoon, haar lieveling, was
reeds in een van de eerste weken gesneuveld. Dat nam echter niet weg dat men
23

doorgaans in bijna alle Duits-Joodse gezinnen, en zeker ook in dat van mijn vader,
uitermate vaderlands gezind was.
Wat ook in bijna alle Duits-joodse gezinnen in hoog aanzien stond, en zeker
ook in het mijne en die van mijn beide grootouders, was de zogenaamde
“allgemeine Bildung”. Je hoorde op de hoogte te zijn van de antieke wereld,
alsook van de Duitse klassieke litteratuur, muziek, toneel en opera. “Weet je dat
niet? Dat behoort toch tot de algemene ontwikkeling”, was een veel gehoorde
uitspraak bij ons thuis. Je moest veel weten,veel leren en zorgen voor twee
belangrijke dingen in het leven: ten eerste dat je op maatschappelijk gebied een
goede positie wist te bereiken, zodat je in je leven iets van waarde aan de
samenleving kon bijdragen. Ten tweede, -en dat gold als het allerbelangrijkste in
het leven überhaupt-, dat je ernaar moest streven om een fatsoenlijk mens te
worden en te blijven, een mens met een moraal en een geweten. Hierop zal nog
verder ingegaan worden in hoofdstuk III en VI.
• JODENDOM IN ONS GEZIN
De manier waarop in mijn ouderlijk huis het jodendom werd beleefd is niet te
vergelijken met de manier waarop het jodendom voor de oorlog in het gemiddelde
Nederlandse gezin zou zijn beleefd. Reeds beide gezinnen van mijn grootouders
waren geenszins meer traditioneel, laat staan orthodox. We wisten allemaal nog in
globale zin welk voedsel kosjer of treife ( = niet kosjer) was, maar ik heb in mijn
jeugd letterlijk niemand gekend die nog een kosjere keuken had. Bij de
beoordeling van deze situatie dient wel te worden bedacht dat Westfalen, de
provincie waarin mijn geboorteplaats Bielefeld lag, de bakermat was van de Duitse
Reformbeweging van de Joodse godsdienst, ( zie ook hoofdstuk VI). Hier volsta ik
met als persoonlijke herinnering te vermelden dat in de sjoel van deze stad
niemand een tallit (gebedssjaal) droeg, alleen de rabbijn een gestileerd rudiment,
ter breedte van een normale wollen sjaal. Als er eens iemand met een tallit in
sjoel verscheen, wat een enkele keer gebeurde, dan zeiden we tegen elkaar: “kijk,
daar is iemand uit Oost Europa”. Ja, we gingen inderdaad nog wel eens naar sjoel,
op de hoge feestdagen, anders niet. Hoewel ik te vroeg van huis ben gegaan om
het precies te weten, -ik heb er denk ik nooit met mijn ouders over gesproken -,
24

had voor ons gezin het sjoel bezoek primair een sociale functie. Mijn vader, als
advocaat in een vrij kleine joodse gemeenschap van 2 à 3 honderd gezinnen, kon
het zich niet veroorloven om niet af en toe met zijn gezin in sjoel te verschijnen.
Neen, halacha, de joodse wetten en voorschriften, betekenden voor ons niets.
Ethiek, moraal, prestatie, inzet betekende alles. Daarbij ook de trots dat we als
joods volk sinds de Oudheid hadden overleefd en dat we als Duitse joden, met
name na Moses Mendelssohn, zo veel bereikt en gepresteerd hadden. (Zie ook
hoofdstuk VI)
Tevreden, geslaagde joodse burgers
Mijn ouders hadden de Eerste Wereldoorlog met grote intensiteit beleefd. Een
gesneuvelde broer, hongersnood, verwonding en ziekte, een uit verdriet gestorven
moeder, verarming door inflatie en, last but not least de schande en schaamte
onderdeel te zijn van een natie van verliezers, -en ik bedoel hier de Duitse, niet de
joodse natie -. Desondanks ben ik in mijn herinnering tot aan 1933 in een
harmonisch en gelukkig gezin opgegroeid. Mijn moeder was een warme,
intelligente en efficiënte vrouw. Zij was de zorgzame, alles bestierende ziel in
huis. Mijn vader was veel minder dichtbij, hij werkte hard in zijn
advocatenpraktijk, was gauw door het lawaai dat mijn twee oudere broers en
vooral ik maakte geïrriteerd, maar, hij was ook succesvol. Een van zijn cliënten
was het gemeentebestuur van de stad Bielefeld zelf. Een lucratieve en
prestigieuze cliënt. Dit gaf mijn vader uiteraard veel voldoening en het liet toe, dat
mijn ouders met hun drie zoons in materieel opzicht weinig te klagen hadden. Tot
aan de komst van Hitler waren er twee hulpen, toen “dienstmeisjes” geheten, die
bij ons inwoonden en mijn moeder in keuken, huishouding en met de kinderen
hielpen. Van ons kinderen werd verwacht dat wij, als tegenprestatie voor de
goede ouderlijke zorg, op school ons best zouden doen, dat we met goede cijfers
thuis zouden komen en ook qua overig gedrag geen aanleiding tot klachten
zouden geven. De sfeer in huis was die van veilige geborgenheid.
25

Inleiding
3. HET EINDE VAN EEN WERELD, HITLER AAN DE MACHT
Hoe Hitler, de grootste aller duivels voor de joden ooit, binnen een
democratisch regime lid kon worden van de regering is in een niet te tellen aantal
boeken over Duitse geschiedenis na te lezen. Het enige dat ik hier wil vermelden
is, dat hij in de allerlaatste, nog democratische verkiezingen in Duitsland vóór zijn
dictatuur, die van 6.november 1932, niet meer dan 33,1% van de stemmen voor
zijn NSDAP kon verwerven. Hoe Hitler, na eenmaal binnen de regering te zijn
opgenomen, heel snel erin slaagde om de absolute dictatoriale macht in Duitsland
te veroveren is eveneens een verhaal voor de geschiedenisboekjes i . Hier wil ik
volstaan met te vermelden hoe binnen ons gezin op deze verschrikkelijke
ontwikkeling werd gereageerd.
Consequenties voor ons gezin
De basishouding van mijn ouders was dat zij zich, terecht, goede Duitsers
voelden. Zij waren zich ervan bewust dat zij voor hun land, - zo voelden ze dat nu
eenmaal -, alles hadden ingezet wat ze hadden: hun leven en hun gezondheid. Dit
alles resulteerde in een ambivalente houding ten opzichte van de politieke
gebeurtenissen. Enerzijds een houding van optimisme: dit kan niet al te lang
duren dan valt deze charlatan, Hitler, door de mand. Anderzijds toch ook
bezorgdheid door voldoende herinnering aan vroeger tijden, voordat de bijna
volledige emancipatie van de Weimar Republiek was gerealiseerd. Bovendien werd
reeds op 1 April 1933 in een later weer teruggedraaide maatregel, joodse
advocaten de toegang tot gerechtsgebouwen ontzegd 5 .
Een andere insnijdende en demoraliserende gebeurtenis voor mijn ouders,
vooral voor mijn vader, herinner ik me nog goed. Mijn vader was een jurist in hart
en nieren die een heilig geloof had in het belang van een zorgvuldige
rechtspleging. Een broer van hem was in 1934 door een collega, die zijn baan als
afdelingschef in een warenhuis wou hebben, bij de Gestapo, de politieke politie
van het regime, aangebracht. Hij zou in het openbaar, in een kroeg, een
oneerbiedige mop over Hitler hebben verteld. Er vond een proces tegen mijn oom
i Zie ook hoofdstuk III
26

in Leipzig plaats, waarbij mijn vader nog op de publieke tribune aanwezig kon zijn.
Mijn oom, een hoogst gedecoreerde frontsoldaat die vier keer aan het westelijk
front gewond was geraakt en daardoor zowel het ‘Silberen Verwundeten
Abzeichen’ alsook het ‘Eiserne Kreuz Erster Klasse’ bezat, werd veroordeeld tot
een aantal jaren concentratiekamp Dachau. Toen mijn vader van dit proces,
waarin een juridisch niet aanvaardbare bewijsvoering werd gebruikt, naar huis
kwam was hij zwaar aangeslagen. Zijn geloof in de rechts staat was vernietigd en
de ware aard van het regime, -nog niet zijn duurzaamheid – was hem volledig
duidelijk.
Dus alle reden om zich toch ook op het ergste voor te bereiden. Dat deden mijn
ouders, voor zo ver ik me dat herinner, op meesterlijke wijze. De “dienstmeisjes”
werden ontslagen en wij kinderen moesten voortaan actief in de huishouding
helpen. Veel radicaler nog werd met mijn oudste broer om gesprongen. Hij was
een wat teruggetrokken schuwe jongen. Op school uitermate braaf en met heel
goede cijfers. Kort na de overname van de macht door de Nazi's voltooide hij de
derde klas HBS. Voor de komst van Hitler was het uiteraard de bedoeling geweest
dat hij de vijf – jarige HBS (of het toenmalige Duitse equivalent) zou afmaken.
Bovendien speelde hij zo goed dwarsfluit, dat hij nog kort voor Hitler in de Duitse
radio als solist in het fluitconcert van Mozart mocht optreden;uiteraard in een
uitzending voor scholieren en met begeleiding van het school orkest. De paniek
door de regime wisseling was echter bij mijn ouders zo groot, dat zij hem van
school af namen en voor hem een plaats als leerling monteur en onderdelen–
maker in een naaimachinefabriek wisten te bemachtigen. Dit alles in het kader
van een algemeen gevoel bij veel Duitse joden toen, dat ze uit de intellectuele
beroepen weg moesten en zich meer op ambachtelijke activiteiten moesten toe
leggen om antisemitische verwijten over een foute beroepsstructuur bij joden te
ontkrachten (zie ook hoofdstuk 5). In het leven van mijn broer is dit later
gebleken een fout te zijn geweest. Hij had grote talenten als fluitist en aanzienlijk
minder als technicus. Onder deze breuk in zijn opleiding heeft hij zijn leven lang
geleden.
27

Jood op school met Nazis
Ik zelf was totaal anders dan mijn broers. Klein, bewegelijk, sportief en met
veel vrienden. Ook de niet–joodse medeleerlingen in mijn klas gingen zich ten
opzichte van mij niet anders gedragen dan vroeger, met, op den duur slechts twee
of drie uitzonderingen. Ik heb tot het laatst in het voetbalelftal van de klas mee
gespeeld. Niet–joodse vrienden bleven bij mij aan huis komen en ik bij hen. Tot in
1938 had ik er een met wie ik samen model–zweefvliegtuigen bouwde en een
ander, een heuse graaf, met wie ik samen aan zijn bromfiets sleutelde. Ook de
leraren, met slechts enkele uitzonderingen, bleven zich ten opzichte van mij
correct gedragen. Er waren er slechts twee die in de klas openlijk op joden
scholden. Een tekst herinner me letterlijk: “de jood Marx die het verderfelijke
vergif over het Duitse volk heeft uitgestrooid.” Dat waren onaangename
momenten voor mij. Toch blijft het merkwaardig en het vermelden waard, dat
zelfs deze Nazi, voor wie ik geweldig bang was, zodanig, dat ik in zijn lessen heel
slecht meende te presteren, mij toch nog voldoendes blijkt te hebben gegeven. De
andere, minder felle Nazi's onder de leraren blijken tot november 1938 uiteindelijk
meer in kinderen geïnteresseerde schoolmeesters te zijn gebleven dan joden-
haters. Dit kon ik een aantal jaren geleden constateren toen ik bij een bezoek aan
mijn oude school voor het eerst het laatste rapport in handen kreeg met als
laatste aantekening d.d.9 november 1938: “heeft de school verlaten”, zonder
vermelding van de reden, t.w., dat het na de pogrom van die datum voor joodse
leerlingen verboden was nog een niet-joodse school te bezoeken. Deze laffe
omissie wordt echter behoorlijk gecompenseerd door wat er een paar maanden
eerder, omstreeks Pasen 1938 over mij, in de bloei jaren van Hitler werd
geschreven. Dat was dat ik zowel qua karakter, in lichamelijk opzicht en in
intellectueel opzicht behoorlijk mijn best deed maar dat het te betreuren was dat
mijn prestaties in de Engelse taal wat achteruit waren gegaan!
Slechts geleidelijk nam het aantal incidenten van pesterijen door leerlingen en
ook het aantal leraren met felle Nazi ideeën toe en begon ik het minder leuk te
vinden om naar school te gaan.
28

Te laat, …geen hoop meer
De vraag ligt voor de hand, waarom waren wij onder deze omstandigheden
nog steeds in Duitsland ? Het antwoord is drieledig. In de eerste plaats omdat
mijn ouders zich niet voor konden stellen hoe erg het echt zou worden. Zoals in
hoofdstuk II aan de orde komt was de grootste tragiek van de November 1938
pogrom, “Kristallnacht”, niet dat die überhaupt plaats vond, maar dat hij pas na
meer dan vijf jaar van Hitler’s regime plaats vond. Daardoor werd de ware aard
van het regime pas, toen het te laat was, aan iedereen duidelijk. In de tweede
plaats waren de Westerse democratieën slechts bereid Duits joodse vluchtelingen
druppelsgewijs, zo al überhaupt, toe te laten. De verschrikkelijke verhalen van die
vluchtelingen die nog wel het buitenland konden bereiken werden overal als
overdreven “Greuelpropaganda” afgedaan; uiteraard door Duitsland zelf alsook
door de democratische landen. In de derde plaats voelde mijn vader zich niet
meer vitaal genoeg om als berooide vluchteling met dassen langs de deur te
venten, en een nieuwe studie rechten zou, behalve het leren van de taal, ook qua
juridische stof nog jaren vergen. De hoop van mijn ouders is geweest dat eerst de
drie zoons in het buitenland een bestaan zouden opbouwen om daarna hun ouders
na te laten komen die dan, voorlopig, door de kinderen zouden kunnen worden
onderhouden. Daar komt als belangrijk punt bij, dat mijn vader, op grond van zijn
verdiensten als frontsoldaat in de eerste wereldoorlog, toestemming had om nog
als z.g. ‘Rechtsconsulent’, dus zonder toga en niet als advocaat, voor de rechtbank
joden te verdedigen. Een uitermate ambivalente situatie omdat deze uitgeklede
positie enerzijds een groot stuk verlies aan waardigheid betekende, anderzijds
toch ook weer voldoening kon geven. Het kon namelijk echt wel gebeuren dat
mijn vader een joodse cliënt nog kon helpen. Hoe erg en discriminerend de
speciale joden-wetten, door de Nazi's ingevoerd, ook waren, aan de wet, zoals hij
opgeschreven stond, moest zijn voldaan, zelfs onder dit bewind tot ongeveer eind
1942. Last but not least kon mijn vader op deze wijze nog een minimum aan
inkomen verwerven.
Dit alles werd door deze pogrom flink in de war gebracht. Mijn oudste broer
moest zijn studie aan de HTS afbreken waaraan hij na zijn gezellendiploma als
naaimachinemonteur was begonnen. Mijn tweede broer had nog in het voorjaar
29

1938 zijn eindexamen gymnasium kunnen halen en had inmiddels een opleiding in
een Schoevers-achtige school voor steno en typen gevolgd. Beide waren vrij ver
gevorderd met emigratieplannen die op het nippertje ook nog gelukt zijn. De een
naar Engeland, de ander naar de VS. Ikzelf was, met mijn ouders, wanhopig. Ik
kon niet meer naar school, alle joodse scholen in Duitsland waar ik nog heen had
kunnen gaan, waren overvol. Een ambacht leren zat er ook niet meer in, want na
november 1938 nam geen bedrijf meer een joodse leerling aan. En in zo een
situatie moest juist ik me bevinden terwijl ik tot dat moment niet anders gehoord
had dan: zorg dat je wat leert, alleen wat je geleerd hebt kan niemand je
afnemen. Ik was inderdaad reeds als veertienjarig jongetje ervan overtuigd, dat
als je niets leert op jeugdige leeftijd, dan is je hele leven verknald, want, wat je
niet vroeg leert, kun je later bijna niet meer inhalen. Ik geloof ook vandaag nog
dat hier veel waars in zit.
30

Inleiding
4.VLUCHTELING IN NEDERLAND
Terwijl we het ene na het andere antwoord ontvingen van Joodse scholen, waar
dan ook in Duitsland, dat ze absoluut geen enkele leerling meer op konden nemen
kwamen er tegen het einde van 1938 berichten dat zowel Nederland alsook
Engeland bereid gevonden waren om respectievelijk ongeveer 300 en 600
kinderen toe te laten. Zonder ook maar enig verder detail hierover gehoord te
hebben vonden mijn ouders en ik, - ja ik mocht echt mee praten -, dat we zouden
ingaan op elke mogelijkheid die zich aanbood om het land te verlaten. Het enige
criterium dat we hierbij in acht namen was, welk land komt het eerst over de
brug. Uit deze, zeker achteraf gezien, ietwat domme reactie is op te maken hoe
zeer mijn ouders en ik in paniek waren. Gegeven hun ervaringen uit de Eerste
Wereldoorlog hadden ze natuurlijk kunnen weten dat Nederland niet het meest
aangewezen land was om naar toe te emigreren. Als we twee weken langer geduld
hadden getoond had ik in Engeland terecht kunnen komen en was mijn leven
totaal anders verlopen.
Alweer geen hoop, geen toekomst
Inderdaad, op 4 januari 1939 mocht ik met een transport van Duits joodse
kinderen tussen de 6 en 18 jaar mee naar Nederland. Hoewel wij een Nederlands
gezin kenden dat bereid was me in hun huis op te nemen, was dat door de
Nederlandse regering ten strengste verboden. Deze vluchtelingen mochten
uitsluitend in vluchteling tehuizen verblijven. Ze leerden niets, ja zelfs, ze
MOCHTEN niets leren. Tot overmaat van ramp werden we van het ene tehuis naar
het andere versleept. Zo heb ik tussen Januari en November 1938 op vijf
verschillende plaatsen in vijf verschillende vluchtelingentehuizen of kampen
geleefd. Het allerergste in die tijd vond ik het gedwongen niets doen. Toen ik
eindelijk in Driebergen een smid had gevonden die mij wel als leerling aan wilde
nemen en dat ook in feite had gedaan, kwam een paar dagen later de plaatselijke
politie en pakte me letterlijk in mijn kraag. Terug naar het niets doen in het
vluchtelingen kamp.
31

Hoe erg ik dit alles vond blijkt wel uit de volgende anekdote die ik zelfs zwart
op wit bezit. Dat komt doordat alle brieven die ik uit Nederland naar mijn ouders
in Duitsland schreef, dankzij de hulp van een moedige niet-joodse Duitser,
bewaard zijn gebleven en nu in mijn bezit zijn. Hierin bericht ik enkele weken na
aankomst in Nederland het volgende: “Er kwam een mijnheer van het
vluchtelingen comité in het tehuis en zei, dat er misschien een mogelijkheid
geschapen zou worden dat sommigen van ons naar een ambachtschool zouden
kunnen gaan.” Mijn Nederlands was inmiddels goed genoeg om het woord school
te verstaan en dus schreef ik naar huis: “Ik heb me natuurlijk direct gemeld om
voor die school in aanmerking te komen. Was ist eigentlich eine ambachschool
(zonder t) ?“ Van dit plan van een ambachtschool voor de vluchtelingskinderen is
naar mijn weten niets terecht gekomen.
Hoera, Werkdorp Wieringen
Mocht iemand denken dat zeuren nooit helpt: dan heeft hij het mis. In
bepaalde omstandigheden in een leven kan zeuren de enige manier zijn om uit
een impasse te geraken. Ook in mijn geval was dat zo. Bij elk bezoek van
hotemetoten van het vluchtelingen comité, die om de zo veel weken kwamen,
zeurde ik over de verloren en verdane tijd en de wens om, wat dan ook te leren.
Mijn ouders, op hun beurt, gingen ook, vanuit Duitsland, dit comité per brief
benaderen, met precies dezelfde klacht. Zo kwam het, dat, toen na het uitbreken
van de Tweede Wereldoorlog er geen vluchtelingen uit Duitsland meer weg
mochten, ik een van dertig gelukkigen was die vanuit Nederland naar Wieringen
mochten. In dit model vluchtelingen kamp, ‘Werkdorp Wieringen’, waren door
emigratie een 30-tal lege plaatsen ontstaan. Wij, die uit de kindertransporten
afkomstig waren, waren een aantal jaren jonger dan diegenen die reeds in
Wieringen zaten. Van deze ouderen, veelal ex-studenten, kon ik op vele gebieden
iets leren, hetgeen ik ook met een geweldig enthousiasme deed. In de eerste
plaats was er een goede opleidingsmogelijkheid voor machinebankwerker die ik
volgde. Zonder enige twijfel speelde het daar geleerde een belangrijke rol bij mijn
overleven in 1944-45. Minstens even belangrijk voor dit laatste was dat je in
Wieringen ook leerde heel zware lichamelijke arbeid te verrichten. In kritische
32

tijden, oogst en hartje winter, moesten namelijk ook de bankwerkers in de
landbouw helpen. Bij voorbeeld bij 15 graden vorst in grote ontwateringsloten het
ijs open hakken en dan met lieslaarzen tot aan je buik in het water de sloot
uitdiepen. Verder waren er twee (bijna) afgestudeerde mensen in de wis-en
natuurkunde. Een ervan gaf me zo wat elke avond les in wiskunde zodat ik, nadat
we in maart 1941 uit Wieringen weg moesten, bijna zonder tijdverlies, mijn
middelbare school opleiding kon afmaken. Last but not least waren er veel boeken
en grammofoonplaten zodat ik ’s avonds eindelijk weer naar hartenlust kon lezen
en naar muziek luisteren.
Toch weer school
Na de inval van de Duitsers in Nederland werd het merendeel van ons door
hen uit Wieringen weggehaald en naar Amsterdam gebracht. Omdat het grote
nietsdoen weer dreigde ging ik opnieuw zeuren. Het lukte me tenslotte, ondanks
het feit dat ik volstrekt ongodsdienstig was en ook geen Hebreeuws kende,
aangenomen te worden in de vierde klas van de streng orthodoxe Joodse HBS.
Dankzij een uiterst soepele regeling, waarbij in de beginfase met mijn gebrekkige
kennis van de Nederlandse taal en de nog gebrekkiger kennis van alle joodse
dingen, behalve joodse geschiedenis, rekening werd gehouden ging het spoedig
heel goed met mij op school. Ik ben nog steeds blij dat de toenmalige, voor mij oh
zo soepele rector, de heer Jacobs alsook de indrukwekkende lerares geschiedenis,
Mej. Eijtje, in 1956 op mijn promotie aanwezig waren.
Eindexamen en onderduik
Door twee gelukkige en gelijktijdige toevallen kon ik via een baantje als brieven-
rondbrenger bij de interne post van de Joodse Raad enerzijds en door de
persoonlijke hulp en steun van mijn latere pleegouders, de familie Emanuel-Cohen
i
anderzijds, toch nog een extraneus eind examen HBS-b afleggen in het voorjaar
1943. De volgende dag dook ik onder. Helaas dreigde de eerste poging op een
erbarmelijke wijze te mislukken. Ik was namelijk bijna bij een beruchte
verraadster terecht gekomen. Tot mijn redding kwam ik daar meteen achter.
i De nu levende leden van deze familie willen uitdrukkelijk vermeld zien dat zij de inhoud
van dit boek niet kennen en dus op geen enkele wijze ervoor verantwoordelijk zijn.
33

Dankzij alweer de familie E.-C. kon ik deze bijna fatale fout herstellen en kon ik,
op een door hen gevonden adres, toch nog gedurende een jaar onderduiken. Het
uitzonderlijke van deze moedige en behulpzame mensen was dat zij in hun eigen
weekendhuisje in het Gooi waren ondergedoken, dat ze als onbewoond hadden
gecamoufleerd. Het was een “twee onder een kap” huis en de buurvrouw in de
andere helft bood mij onderdak. Over dag was ik een groot deel van de tijd bij
deze mensen, waar we veel lazen en met elkaar discussieerden. Afgezien van
enkele uiterst enge momenten op welke de Duitsers het huis doorzochten, maar
ons in onze perfecte schuilplaats niet vonden, konden we met zijn allen behoorlijk
goed de moed erin houden. Hierbij werden we natuurlijk geholpen door de steeds
betere berichten over de toestand aan de fronten waar de Duitsers het steeds
moeilijker kregen. We konden dus een goede sfeer met elkaar handhaven ondanks
het feit, dat we nooit op straat kwamen, wel naar buiten in de tuin achter het
huis.
34

5. AUSCHWITZ ALS BIJNA-EINDSTATION
Die tuin achter het huis is me echter noodlottig geworden. Op een moment
midden overdag, had mijn onderduik beschermvrouw mij gevraagd wat hout voor
de kachel uit de schuur te halen. Toen ik uit de schuur kwam, stond er een aantal
Duitsers van de Grüne Polizei met hun geweren op mij gericht. Of ik anders had
kúnnen reageren weet ik niet. In elk geval, ik werd gearresteerd en werd een of
twee dagen later naar de Gestapo in den Haag gebracht voor verdere
ondervraging. Ik had een gebrekkig vervalst persoonsbewijs en de Duitse SD man
(SD= Sicherheits Dienst, onderdeel van de Gestapo), die me ondervroeg, kon me
zo laten zien wat er allemaal niet deugde en dat ik dus niet Wim Engeltjes was.
Het had geen zin niet de waarheid te vertellen over mij zelf. Ik was dus Hajo
Meyer uit Bielefeld. Waarop de SD man zei: “hé, dat is toevallig, ik kom uit
Oerlinghausen,” dat is 12 km van B. vandaan. Ik weer: “daar woont een oom van
mij”. “Zo, wie dan wel?” “Der Sanitätsrat dr Max Meyer“. „Was, ist das Ihr Onkel“?
„Nou, ja, de oom van mijn vader”. En hij weer: “Dat is de beste arts van de
wereld, die heeft mijn vrouw het leven gered!” Waarop ik weer: “als mijn oom dat
voor U gedaan heeft, misschien kunt U dan nu iets voor mij doen”. Deze SD man
was SS Hauptscharführer Koch, de man die uitvoerig door Weinreb i is
beschreven 6 . Het gevolg van dit gesprek was, dat ik de volgende morgen op
transport naar Westerbork werd gesteld, uiteraard als z.g. strafgeval. Sindsdien
heb ik bijna mijn hele leven gedacht, wat een verschrikkelijke rotzak, die Koch.
Een paar jaar geleden drong het echter tot me door dat hij zich niet kon
veroorloven mij gewoon te laten lopen. Wat hij wel kon doen en dat ook gedaan
heeft, hij heeft me geen minuut langer ondervraagd over mijn illegale relaties. Ik
ben dus absoluut niet onder druk gezet, laat staan gefolterd en heb dus ook
niemand hoeven te verraden. Dus, misschien heeft hij toch wel iets voor mij
teruggedaan.
i F.Weinreb was een econometrist en Talmud geleerde van Pools joodse origine. Hij was na de oorlog heel
omstreden zodanig dat er een hele “Weinreb affaire” heeft gebloeid. Ikzelf ben ervan overtuigd dat hij
nogal wat mensen heeft gered en dat zijn oorspronkelijke bedoelingen goed waren. Later, toen zijn
truqs en bedrog ten opzichte van de Duitsers niet meer werkten heeft hij vermoedelijk ook wel mensen
verraden. Zijn beschrijving van Hauptscharführer Koch klopt met mijn indrukken en maakt, naast
herinneringen aan de “Weinreb lijst”, voor mij zijn boek behoorlijk geloofwaardig.
35

Via Westerbork kwam ik spoedig in Auschwitz terecht en kreeg in Monowitz
mijn nummer. Toen men daar vroeg wie er vakarbeider was kon ik gelukkig
profiteren van de in Wieringen genoten vakopleiding. Zo werd ik naar Gleiwitz
gestuurd waar we eerst onder harde condities het kamp op moesten bouwen. Hier
kwam al weer de ook in Wieringen opgedane ervaring met zware lichamelijke
arbeid van pas. Desondanks raakte ik toch steeds meer uitgeput. Gelukkig werd
ik, toen de opbouw van het kamp een stuk gevorderd was, voor werk in een
spoorweg reparatie werkplaats ingedeeld waardoor ik tijdens de barre
wintermaanden in een redelijk warme omgeving kon verblijven zonder dat er veel
lichamelijke inspanning van me werd gevergd. Hierdoor, en door duizend keer
geluk, heb ik het gered om te overleven. Op het nippertje, dat wel. In hoofdstuk 3
kom ik in meer algemene termen terug op de in Auschwitz-Gleiwitz opgedane
ervaringen.
36

2. D’ÉJA VU, DE NACHTMERRIES
VAN EEN IN DUITSLAND GEBOREN JOOD
“WAT DE TOESTAND IN DE BEZETTE PALESTIJNSE GEBIEDEN VERTELT”
37

1. INLEIDING, OVER DE MOEILIJKHEID VAN COMMUNICATIE
Reeds Schopenhauer 7 had een prachtige one liner over hoe moeilijk het is een
bepaalde boodschap van een auteur naar de lezer over te brengen. Hij zei dit zo:
“Wenn des Lesers und des Autors Köpfe zusammenschlagen und es klingt hohl,
dann ist es nicht immer der Leser” .(Als de koppen van de lezer en de schrijver
tegen elkaar worden geslagen en je krijgt een hol geluid dan hoeft dat niet steeds
van de lezer afkomstig te zijn.) Deze aanhaling is uitsluitend bedoeld om de lezer
mee te laten genieten van Schopenhauers formuleerkunst en om duidelijk te
maken dat beide kanten, de zender van de boodschap alsook de ontvanger, zich
bewust moeten zijn van hun eigen barrières alsook van die van de overzijde. Hij is
allerminst bedoeld om ook maar in de verste verte te suggereren dat het hoofd
van de potentiële lezer of dat van mij, leeg zouden zijn. Het tegendeel is eerder
waar, ze zijn te vol. Te vol met vooroordelen die voortkomen uit, in het verleden
ervaren, traumata. Ik ben me dat pas goed gaan realiseren na een discussie met
de journaliste Anet Bleich. Die verweet me, op zijn best half terecht, dat ik de
behandeling van de Palestijnen door de Israëli's in de bezette gebieden durfde te
vergelijken met de behandeling die ik als jongetje tussen mijn negende en
zeventiende jaar in Nazi Duitsland en in bezet Nederland had ervaren. De vraag is,
hoe kom ik op dat, voor heel veel nu levende joden, absurde idee?
Mijn eigen filter
Door mijn vroege ervaringen in het Duitsland van Hitler tussen 1933 en mijn
emigratie naar Nederland in januari 1939, ben ik voor bepaalde verschijnselen van
het tweederang-burger zijn, van het gediscrimineerd en veracht worden in een
wezenlijk vijandige omgeving, extra gevoelig geworden. Deze ervaringen betreffen
het moeten ondergaan van vernederende ondervragingen, het geen of nauwelijks
toegang hebben tot onderwijs, het mee aanzien hoe mijn trotse vader vernederd
werd, het moeten ondergaan van collectieve straffen, van steeds verder gaande
verpaupering etc. etc.. Kortom, door als paria in een samenleving te hebben
moeten leven, ben ik voor dit soort verschijnselen gesensibiliseerd.
Deze gevoeligheid wordt nog eens versterkt als het mijn eigen mensen zijn die
op hun beurt, discriminerende en vernederend maatregelen aan de leden van een
38

ander volk, de Palestijnen, opleggen. Dus, als ik hierover lees of hoor, of ik zie het
op de televisie, zorgt deze overgevoeligheid ervoor dat zich onmiddellijk de
belevenissen uit mijn jeugd aan mij opdringen. Op deze wijze werd ik er toe
gebracht mijn jeugd in Duitsland tot november 1938, en daarna mijn ervaringen
als vluchteling kind in Nederland tot 1941, toen van plannen voor een
systematische massamoord op Joden, dus van een holocaust, nog geen sprake
was, te vergelijken met wat Palestijnen nu moeten doorstaan. Ik besef nu dat
deze vergelijking reacties teweeg heeft gebracht, die ik destijds niet direct had
verwacht.
De filters van de lezers: de “kiespijn”
Ook hier ben ik door genoemde discussie met Anet Bleich tot een betere
bewustwording gekomen. Zij schreef indertijd 8 “..vergelijkingen (van het huidige
Israël) met Auschwitz, de Neurenberger wetten of de Kristallnacht kunnen we
missen als kiespijn”. Die vergelijking, met name die met Auschwitz, heb ik echter
nooit gemaakt. Als ze daar “het begin van de Nazi tijd in Duitsland en in bezet
Nederland” had geschreven, dan had ze gelijk gehad. De identificatie van ‘Nazi
tijd’ met Auschwitz is geheel op haar conto te schrijven. Al wordt deze
gelijkstelling door bijna iedereen en steeds weer gemaakt, daardoor wint hij niet
aan waarheidsgehalte. Op het misbruik, dat met deze gelijkstelling wordt
bedreven, en op het onrecht wat hierdoor veel mensen wordt aangedaan, kom ik
terug in hfdst IV sectie2. Maar de vraag waardoor het komt, dat steeds weer deze
identificatie wordt gemaakt, zal ik nu trachten te beantwoorden.
Het door Anet Bleich gebruikte sleutelwoord waar ik me eerst op wil richten is
‘als kiespijn’. Het is inderdaad zo dat ik de traumatisering van de meeste joodse
lezers, die ook allemaal door de oorlog, in eerste, tweede of derde generatie op
bepaalde punten overgevoeligheden hebben ontwikkeld, heb onderschat. Hoe ver
een dergelijke overgevoeligheidsreactie kan gaan blijkt, naast het reeds
aangehaalde voorbeeld van Anet Bleich, eveneens uit de volgende discussies die ik
met andere lezers had. Zo schreef ik indertijd:
“Om in de vroege 30er jaren de anti-joodse maatregelen in het Duitsland van
de Nazi's voor het brede publiek goed verteerbaar te maken, zo dat zonder
merkbare onrust onder de bevolking het maatschappelijke en economische leven
39

van de joden steeds verder kon worden ingeperkt, moest een doctrine worden
verspreid waarin duidelijk werd gemaakt dat de Joden ánders waren. Met andere
woorden, de joden moesten worden gedemoniseerd.” In die tijd was er nog geen
sprake van dat er massale moordpartijen op hen gepland waren. Men wilde hun
leven in Duitsland “alleen maar moeilijk” maken zodanig, dat ze zouden verkiezen
naar andere landen te emigreren. De doctrine die verkondigd werd was dat ‘ze
niet pasten in de Duitse (Germaanse) cultuur’. Waar het mij indertijd, en ook nu,
om ging en gaat is, dat tegenwoordig helaas een dergelijke demonisering (‘ze
passen niet in onze cultuur’) weer plaats vindt, nu echter van de Palestijnen door
prominente Israëlische politici. Dat blijkt uit de uitspraken van Ehud Barak, de in
2001 afgedankte minister president van Israël, de zogenaamd “gematigde” van
de twee kandidaten van de verkiezingen van 2001. Hij zegt in de Israëlische krant
“Ha’Aretz” in Februari 2001 9 : ”Het is vanwege de Arabische manier van denken
dat hun cultuur het idee van compromis niet kent. Compromis is blijkbaar een
Westers idee om verschillen van mening te beslechten.” En even verder in
hetzelfde interview: “… zij, (het teleurgestelde Israëlische vredeskamp) zien nu
in dat de buren (de Palestijnen) niet benigne (dus kwaadaardig, H.M.) zijn, geen
deel van de Westerse cultuur”.
Welnu, ik deed indertijd, en ik doe ook nu niets méér, dan het naast elkaar
stellen van twee discriminerende beelden, dat van de joden zoals de Duitsers ze
dienden te zien, en dat van de Palestijnen, zoals bepaalde prominente Israëli's dat
schetsen. Beide beelden hebben gemeen dat ze suggereren dat de ‘vijand’ geen
begrip zou kunnen hebben voor de cultuur van de dominante groep. Deze door mij
indertijd gemaakte vergelijking werd door een lezer zo geïnterpreteerd dat ik “…
door Barak geuite stellingen op één lijn stel met het degraderen van een volk tot
voor slacht bestemde beesten”.
De kortsluiting nader geanalyseerd
Om te beseffen hoe onlogisch enerzijds, maar ook hoe begrijpelijk vanuit
psychologisch gezichtspunt anderzijds, een dergelijke reactie is, zet ik hier
nogmaals de complexiteit van de situatie op een rijtje. Wat de historische feiten
betreft moet ik er op wijzen dat ook volgens de meest recente onderzoekingen
over het tot stand komen van de holocaust 10 , Hitler zelf, nog in januari 1939,
40

niets anders wilde dan de joden deporteren. Dit wordt, naast vele andere
indicaties, (zie ook hoofdstuk III), duidelijk doordat hij de Poolse minister van
buitenlandse zaken Josef Beck meedeelde dat hij het liefst de joden naar een ver
land zou willen verdrijven. Hij zei erbij dat, als de Westerse democratische landen
hem er de gelegenheid toe gaven, hij ervoor zou zorgen dat ze in een Afrikaanse
kolonie zouden kunnen wonen. Volgens de nieuwste historische gegevens is het
besluit tot massale moord op een uiterst diffuse wijze tot stand gekomen 11 . De
uitspraken en getuigenissen die op bewuste massa moord wijzen zijn geen van
alle vóór de tweede helft van 1941 te dateren i .
Het demoniseren van de joden, is, - zoals elk demoniseren van mensen -, op
zich zelf reeds een verschrikkelijk kwaad. Na eeuwen beoefening ervan door de
Kerk werd het door de Nazi’s vanaf 1923, dus al voordat Hitler aan de macht was,
enthousiast over genomen. Het werd door mij uitsluitend genoemd met het
oogmerk erop te wijzen, hoe onaangenaam het is als jongetje in een samenleving
te moeten leven, waar jouw soort mensen beschreven worden in de meest
vernederende termen. Ook zonder dat er massamoorden op volgen kan dat reeds
diep traumatiserend zijn en dus een persoonsvernietigend effect hebben.
Elke discriminatie op grond van herkomst is verwerpelijk
Waar het in wezen om gaat is dat elke discriminatie van een groep mensen uit
de bevolking op grond van herkomst, religie of ras mensonwaardig en verwerpelijk
is. Dit geldt voor alle stadia van discriminatie. Dat het uiteindelijk zelfs, in de aller-
ergste gevallen, die echter maar sporadisch in de geschiedenis voorkomen, tot
massale genocide kán leiden is een hoofdstuk apart. En dit aparte hoofdstuk nu
maakt, dat bijna elke jood, uit wiens familie dierbaren zijn vermoord, bij het noe-
men van Duitsland gedurende Hitlers regime, onmiddellijk en uitsluitend aan die
massamoord denkt. Vergeten wordt daarbij dat gedurende meer dan de helft van
zijn twaalf jaar durende regime van een dergelijke systematische moord geen
sprake is geweest. Wat aan deze vernietiging vooraf ging betreffende vernedering,
i In het boek van Ian Kershaw,(aanh.11) wordt een onderhoud met de kroatische minister van
defensie, Sladko Kvaternik van 22 juli 1941 aangehaald waarin Hitler heeft gezegd dat het er niet
toe deed of de joden naar Siberië of naar Madgaskar worden gestuurd. Hoewel Keshaw opmerkt
dat Siberie uiteindelijk ook tot volkerenmoord zou leiden vat hij samen: dat toen “Het besluit tot de
Endlösung, dat wil zeggen tot de fysieke vernietiging van alle Europese joden nog niet was
genomen.”
41

discriminatie en verpaupering van de joden, was al erg genoeg. Nog erger is mis-
schien dat bij het onmiddellijk denken aan de holocaust deze moord op miljoenen,
bewust of onbewust, als maatstaf wordt genomen. Daarbij vergeleken is elke zie-
ke Palestijn die een ziekenhuis niet meer op tijd kan bereiken door wegversperrin-
gen en ter plekke dood gaat een kleinigheid. En inderdaad lijken daarbij vergele-
ken negen Palestijnse kinderen die mee de dood in worden gesleurd als het huis
van een van terrorisme verdachte Palestijn wordt gebombardeerd niet meer als
bijkomstige schade, “collateral damage”. Dit in mijn ogen onmenselijk en pervers
gedrag, zeker in veel gevallen slechts onbewust vertoond, om de holocaust als
meetlat te misbruiken voor onrecht en lijden anderen aangedaan, gaat volledig
voorbij aan een eenvoudige maar zeer fundamentele waarheid. Die houdt in dat
lijden, juist wanneer het niet tot de fysieke dood leidt in sommige gevallen erger
kan zijn. Het kan tot volledige vernietiging van de menselijke ziel, en daarmee van
een leven leiden, ondanks het feit dat de betroffen mens nog decennia lang op
aarde aanwezig is.
Dat zonder twijfel vaak onbewust vertoonde, onmenselijke en perverse gedrag
zorgt voor een dusdanige verruwing van de moraal bij menig Israëli en menig jood
in de diaspora, dat op 27 augustus 2002 de opperrabbijn van het Verenigd
Koninkrijk, prof. Jonathan Sacks zijn mening uitte in The Guardian 12 . Deze
doorgaans uitermate conservatieve man die tot nu toe steeds kritiekloos achter de
politiek van Israël stond zei nu o.a. het volgende: “ Het land Israël vertoont op het
ogenblik een houding die niet in overeenstemming is met de diepste idealen van
het jodendom en het huidige conflict met de Palestijnen corrumpeert de
Israëlische cultuur”.
Dit nu is de feitelijke kant. De psychologische aspecten van een en ander zijn
tweeledig. Aan de ene kant is er de psychologie van de door de holocaust
getraumatiseerde lezer. Het blijkt dat deze onmiddellijk, zodra hij de woorden
Nazi’s of Hitler ziet aan niets anders meer kan denken dan aan gaskamers. Hij is
wat dat betreft nauwelijks verschillend van mij aan de andere kant, die bij elk
bericht over vernedering, intimidatie en discriminatie van Palestijnen onmiddellijk
aan zijn eigen jeugdervaringen op dat gebied moet denken, en niet aan
gaskamers; hoewel ik er zo veel dichter bij heb gezeten dan bijna al mijn lezers.
42

2.WAAROM TOCH DE GEWRAAKTE VERGELIJKING?
Ook uit Israël soortgelijke signalen
Ik ben hierboven uitvoerig ingegaan op de moeilijkheden om te communiceren
over zo iets gevoeligs als de mogelijke gelijkenissen tussen twee repressieve
technieken: die, toegepast door de Israëli's van vandaag op de Palestijnen, en die
welke de joden moesten ondergaan gedurende de eerste jaren van het Nazi
regime in Duitsland en de eerste maanden na de bezetting in Nederland. Waarom
blijf ik niet gewoon zwijgen, wat herhaaldelijk van me geëist wordt in de
kolommen van het Nieuw Israëlitisch Weekblad. Waarom kan ik het kennelijk niet
laten mijn nachtmerries ten gevolge van de huidige toestand in en om Israël
openbaar te maken? De reden is, dat ik het niet met mijn geweten in
overeenstemming kan brengen om de gebeurtenissen daar zwijgend te laten
passeren terwijl ik meen te zien dat het echt aan alle kanten mis dreigt te lopen.
Want, het hoge woord moet er maar uit: het is vreselijk, het is pijnlijk, het is diep
tragisch, het is beschamend, want: ik zie te veel parallellen tussen de technieken
die daar worden gebruikt om de Palestijnen te overheersen en datgene wat ik heb
moeten beleven als tweederangs burger vóór dat er van enige systematische
moordpartij sprake was. Terwijl ik tot mijn verdriet deze gelijkenissen al twee jaar
geleden signaleerde komen er nu toch ook soortgelijke observaties, en ergere, uit
de pen van Shulamit Aloni. Zij was jaren geleden minister van onderwijs en heeft
voor Meretz in de Knesset gezeten. Bepaald geen buitenstaander in de Israëlische
politiek. Zij schrijft in Ha’Aretz van Maart 2003 13 onder de titel: “Moord op een
bevolkingsgroep onder de paraplu van rechtschapenheid” o.a. de volgende
teksten: “Wij hebben geen gaskamers en crematoria, maar er is niet slechts één
bepaalde methode voor genocide. … De schrijver Y.L. Peretz schreef over de
‘rechtschapen kat’ die geen bloed vergiet maar slechts door verstikking doodt. …
Benny Alon, (een minister in het huidige kabinet) heeft reeds gezegd ‘maak hen
het leven zo zwaar dat zij uit zichzelf besluiten te vertrekken’.” En, beste lezer,
ook deze tekst komt uit het stuk van de voormalige minister van onderwijs: “Veel
van onze kinderen worden in religieuze scholen geïndoctrineerd dat de Arabieren
43

Amalek zijn (hét symbool van vijandigheid en kwaadaardigheid in het jodendom 14 )
en dat Amalek vernietigd moet worden i . Er was reeds een rabbi (Israël Hess) die
in de krant van de Bar Ilan Universiteit schreef dat we allen genocide moeten
plegen omdat uit zijn wetenschappelijk onderzoek blijkt dat de Palestijnen
inderdaad Amalek zijn” ii .Wie dit letterlijk wil nemen en de relevante
Bijbelteksten, 1 Sam. 15:3 [zie ref. 13] en Ex. 17:14 erbij haalt zal leren, dat de
joden ze tot de laatste zuigeling moeten verdelgen met de garantie van succes
door de Heer die tot Moses over hen zegt: “… dat Ik de gedachtenis van Amalek
geheel uitdelgen zal van onder den hemel.” Ikzelf zal niet zo ver gaan, en zie ook
geen reden, om ánderen dan fanatieke extremisten van plannen voor massale
moord te verdenken. Mijn stelling is immers dat voor de joden onder Hitler de
discriminatie, vernedering en kneveling, om te zwijgen van verdrijving, die aan de
massa moord vooraf ging meer dan genoeg was. Hetzelfde geldt dan ook in mijn
ogen, voor de huidige behandeling van de Palestijnen.
Nu weet ik maar al te goed dat geschiedenis zich nooit letterlijk herhaalt en dat
de verschillen tussen twee historische situaties soms ook belangrijker zijn dan de
overeenkomsten. Toch is het ook niet zo dat uit de geschiedenis niets te leren
valt. Een goed voorbeeld van twee gelijksoortige situaties waarbij wijze politici (ja
die komen ook af en toe voor) uit een fiasco in het verleden met vrucht lering
hebben getrokken, is het verschil tussen de manieren waarop een volledig
verslagen Duitsland is behandeld na de Eerste en na de Tweede Wereldoorlog.
Inmiddels is ook de generale staf van het Israëlische leger erachter gekomen
dat er wel degelijk uit de geschiedenis valt te leren. Volgens een bericht in
Ha’Aretz van Januari 2002 15 , nog eens bevestigd in dezelfde krant van twee dagen
later 16 , hebben de commandanten in de bezette gebieden de volgende opdracht
gekregen. Ze moesten goed bestuderen hoe de troepen van Adolf Hitler,
waaronder minstens 440 man SS en 228 man van de beruchte Sicherheits Polizei,
het geheel onder leiding van SS Brigadeführer und Generalmajoor der Polizei
i In aanhaling 14 wordt verhaald dat je nooit mag vergeten wat Amalek gedaan heeft, nl. als
volk, dat God niet vreesde, de joden tijdens hun uittocht uit Egypte in de rug aanvallen terwijl ze moe waren.
De straf die ze daarvoor verdienen staat in 1 Sam. 15: 3 : …”verschoon hem [Amalek] niet maar dood van de
man af tot de vrouw toe, van de kinderen tot de zogelingen etc.”
ii Beide beweringen, dat de Arabieren Amalek zijn en dat de Palestijnen het zijn staat in twee
zinnen achter elkaar in Shulamit Aloni's artikel
44

Jürgen Stroop i , precies te werk ging toen ze het getto van Warschau binnenvielen.
Dit, om daaruit te leren, hoe het Israëlische leger bij het binnen dringen in dicht
bevolkte Palestijnse gebieden, dat enkele weken later gebeurde, de verliezen zo
beperkt mogelijk kon houden. De lezer zal begrijpen dat hiermee door het
Israëlische leger een taboe doorbroken is. Het taboe dat rustte op het vergelijken
van maatregelen die ten opzichte van joden door de Duitsers in de Nazi tijd zijn
genomen met die door Israëli's t.o.v. Palestijnen. Ten slotte mag ook niet
onvermeld blijven dat omgekeerd Israëlische politici niet schromen om, als het ze
zo uitkomt, de Palestijnen met Nazi Duitsland te vergelijken. Eind juli 2003
kondigde Sharon aan dat het minste verzuim van de Palestijnen t.a.v. van het
nakomen van aangegane verplichtingen betreffend de ‘Road Map’ zwaar gestraft
zou moeten worden want zei hij 17 : “Israëls grootste fout in het verleden is
geweest dat men niet streng genoeg is opgereden als de Palestijnen een
aangegane verplichting niet volledig hadden vervuld.” ii De krant meldt verder:
‘Als voorbeeld noemde hij Europa's nalatigheid tegenover Nazi Duitsland toen dat
aangegane verplichtingen niet na kwam’.
De verschillen in de situaties
De vergelijking die Sharon maakt tussen de militair zwakke Palestijnen en een
tot de tanden bewapend Nazi Duitsland lijkt vrij ver gezocht. Dan ligt een
vergelijking van Palestijnen die onder collectieve straffen en bezetting gebukt
gaan met joden onder Duits bewind vóór het grote moorden begon, meer voor de
hand. Nochtans zijn de situaties in feitelijke zin bepaald niet identiek. Zij lijken
alleen in sommige opzichten op elkaar, maar genoeg om te kunnen dienen ter
lering en waarschuwing. Het allerbelangrijkste verschil tussen de situatie van de
Palestijnen in en om Israël en de joden in Duitsland vanaf 1933 en in de eerste
maanden van de bezetting in Nederland betreft de weerbaarheid van de
i Het minimale aantal SS-soldaten van de totale troepenmacht van 2090 man was zeker 440.
Reitlinger (zie aanh.26) is het meest gedetailleerd over de samenstelling. De 228 man
‘Sicherheitspolizei’ die hij als onderdeel eveneens vermeldt moeten ook beschouwd worden als
politiek minstens even geindoctrineerd als de SS soldaten. Deze organisatie was nauw betrokken
bij de moordpartijen door de z.g. ‘Einsatzgruppen’. Kershaw (zie aanh.11, II p 784) is aanzienlijk
vager en zegt over de totale sterkte van de Duitse troepen: “Circa drieduizend man, het
leeuwendeel afkomstig uit de SS…”
ii In het licht van wat ik aan het eind van hoofdstuk VI meld over het nakomen van
verplichtingen aan de Israëlische kant is deze opmerking van Sharon wel boud te noemen.
45

gediscrimineerde groepen. De joden waren gedurende de hele periode van hun
vervolging en discriminatie volkomen weerloos. Van gewapend verzet op enige
schaal was geen sprake. Deze weerloosheid, dit lijdzaam ondergaan van alle
vernederingen en vervolgingen wordt door niemand strenger bekritiseerd dan juist
de huidige Israëli's. In tegenstelling hiermee verzetten de Palestijnen zich met alle
middelen die hen in hun armoede ter beschikking staan. Hun meest gevaarlijke
strijdmiddel, waartegen in directe zin, d.w.z. door gebruik van modern oorlogstuig
geen verweer bestaat, is de onmenselijke en contraproductieve zelfmoordactie.
Net als de genoemde lijdelijkheid van de joden toen, wordt ook dit Palestijns
verzet nu, door niemand strenger bekritiseerd dan door de Israëli's. Dit is
begrijpelijk. Ook hún leven wordt er in veel opzichten ondragelijk door.
Een ander belangrijk verschil in de twee situaties is gelegen in het feit dat de
Palestijnen een door de Verenigde Naties erkende claim op een stuk territorium
hebben dat reeds sinds 35 jaar door de Israëli's is bezet. Om het allemaal nog
erger te maken wordt dit, aan de eerst genoemden toegewezen, gebied steeds
kleiner door ook nog eens de illegale bouw van nederzettingen i door de Israëli's Er
zijn dus inderdaad grote verschillen in politiek opzicht en met betrekking tot de
macht en onmacht van de gediscrimineerde groep.
Zijn er inderdaad toch ook parallellen?
Ondanks grote verschillen in de politieke situatie zijn er inderdaad ook
parallellen. Deze betreffen twee aspecten. Enerzijds de gevoelens bij de mensen
van de onderdrukte-, alsook bij die van de onderdrukkende partij. Anderzijds
betreffen ze de maatregelen die de machthebbers toe passen. Uiteraard lijken de
gevoelens die een Palestijn als tweede rang burger of als burger van een bezet
land moet ervaren op wat ik in de eerste jaren van het Hitler regime heb gevoeld.
Evenzeer is het ook waar dat de gevoelens die menige Israëli soms bekruipen, -
een in wezen moreel mens die beseft dat hij behoort tot een bezettende en
onderdrukkende macht -, veel lijken op dat wat goede Duitsers voelden in de
eerste jaren na de vestiging van het discriminerende bewind in hun land. Wat de
maatregelen van de machthebbers betreft, zijn zeker ook bepaalde parallellen aan
i Ik doel hier bepaald niet op dat wat de Israëlische regering ‘illegale nederzettingen’ noemt.
Volgens de meeste juristen gespecialiseerd in internationaal recht zijn álle nederzettingen in de
Palestijnse gebieden illegaal.
46

te wijzen. Om dit aan te tonen heb ik hieronder een aantal op elkaar lijkende
situaties en maatregelen op een rijtje gezet.
• GETRAUMATISEERD VOLK KOMT TOT MACHT
Het Duitse Volk van mijn jeugd was getekend, om niet te zeggen
getraumatiseerd, door een duidelijke nederlaag in de Eerste Wereldoorlog. Hoe
zwaar deze nederlaag wel was werd duidelijk toen de regering gedwongen was,
door uitputting van de economische reserves en revolutie van de bevolking een
vredesverdrag te ondertekenen, dat in Duitsland toen berucht en beroemd werd
onder de naam “der Schmach Frieden von Versailles” (de schandelijke vrede van
Versailles). Deze vrede was inderdaad een schandaal en een kardinale fout. Door
de gevolgen van deze vernedering kon Hitler aan de macht komen. Door handige
manoeuvres in de beginjaren van zijn regime slaagde hij er in zo veel successen
op economisch en politiek gebied te behalen dat de Duitse bevolking weer trots en
met zelfvertrouwen de wereld tegemoet kon treden. Door de uiterst slappe
houding van de westerse democratieën, die hem de ene brutale coup na de
andere lieten uitvoeren zonder ingrijpen, zoals de herbezetting door Duitse
troepen van het Rijnland, de inlijving van Oostenrijk etc. ontstond er bij hem en
zijn trawanten, alsmede bij een groot deel van de Duitse bevolking zelfs het
gevoel: ‘we kunnen ons alles veroorloven en wij zullen onze omgeving onze wil
opleggen’.
Het Joodse volk is uiteraard nog diepgaander, en blijvender, getraumatiseerd
door de holocaust. Het slechte geweten van de volken van de wereld ten aanzien
van deze misdaad heeft na de Tweede Wereldoorlog geleid tot de VN resolutie van
29 Nov. 1947 waarin tot deling van Palestina werd besloten en de mogelijkheid
werd geschapen tot het uitroepen van Israël als onafhankelijke natie. Dat vond
plaats op 14 Mei 1948. Terwijl de jonge staat onder grote zelfopoffering van zijn
burgers en in barre omstandigheden eerst moest worden opgebouwd moest deze
staat ook nog, tot aan 1967, keer op keer voor zijn bestaan vechten. In juni 1967
echter werd er een dusdanig overtuigende zege op de Arabische landen behaald
dat hierdoor het hele land tot aan de Jordaan werd veroverd. De na de
wapenstilstand van 1949 door Jordanië en Egypte beheerde Palestijnse gebieden,
werden nú dus door Israël bezet. Dit heeft bij veel Israëli's en met name bij de
47

politici het gevoel gevestigd: ‘wij kunnen ons alles veroorloven en wij zullen onze
omgeving onze wil opleggen’.
• OMSINGELINGSCOMPLEX EN HEILIGHEID VAN DE GROND
De diepgaande vernedering van de Duitsers na de eerste wereldoorlog die de
succesvolle opkomst van Hitler psychologisch mogelijk maakte, mocht zich niet
meer herhalen. Hiervoor werd door hem en de zijnen de mythe geschapen van
“Volk ohne Raum”. M.a.w.: Door gebiedsuitbreiding, door meer “Lebensraum”
voor het Duitse volk, zouden er veilige grenzen komen. Dit moest onder andere
bereikt worden door de “verloren gegangenen Ostgebiete zurück zu erobern”.
Historisch werd dit “gerechtvaardigd” door te vertellen dat het Duitse kruisridders
waren die in de dertiende eeuw bv. de stad Krakau in Polen, na vernieling door de
mongolen, opnieuw hadden opgebouwd.
Ook bij het Joodse volk in het algemeen en bij de Joodse Israëli’s in het
bijzonder uit zich de begrijpelijke wens, om nooit meer iets als de holocaust mee
te maken, helaas in een omsingelingscomplex. Ook zij voelen dat ze moeten leven
in een te klein land. Al is dit gevoel iets meer terecht dan het equivalente gevoel
indertijd bij de Duitsers, in objectieve zin is in deze tijd de eis naar meer ruimte
niet waar te maken. Ook de Israëli's denken aan uitbreiding van hun gebied in
oostelijke richting en de historische “rechtvaardiging” van de inlijving van “Judea
en Samaria” gaat zelfs terug tot bijbelse tijden.
Het genoemde omsingelingscomplex en het idee om niet over voldoende
territorium te beschikken, het ‘Volk ohne Raum’ idee, vormden samen met het
idee van de ‘heiligheid’ van elke vierkante meter van de Duitse grond de ‘bodem’–
helft van een nog omvattender ideologie, de ‘Blut und Boden’ doctrine. Het kan
niet ontkend worden dat er ook in Israël extreme stromingen bestaan, met name
onder de bewoners van de nederzettingen en hun ideologen, de extremistische
rabbijnen. Zij koesteren soortgelijke ideeën over de heiligheid van grond, en
verzetten zich tegen de plannen die zijn neergelegd in het document dat als ‘road
map voor vrede’ wordt aangeduid. Hoe uiterst mager de daarin genoemde
concessies ook mogen zijn die door Israël zouden moeten worden gedaan om de
Palestijnen een conglomeraat van Bantustans te laten beheren, het verzet is er
niet minder om. Op 23. juni 2003 vond er in Jeruzalem een vergadering van 500
48

abbijnen plaats die behoren tot de ‘Federatie van de mensen van Israël en van
het land van Israël’. Hierin werden o.a. de volgende uitspraken gedaan 18 . De
vroegere Sephardische hoofdrabbijn Mordechai Eliyahu zei: ”Niemand in de
wereld, van waterhalers en steenhouwers tot ministerpresidenten heeft het recht
om een korreltje van het land van Israël op te geven. De Heilige, geloofd zij Hij,
gaf ons het land van Israël. Er is heiligheid in elk korreltje”. Verder kwam de
federatie als geheel aan het slot van de bijeenkomst met officiële uitspraken
zoals: “Geen regering heeft de autoriteit om het vestigen van een vreemde staat
toe te staan of stukken van het land van Israël op te geven. Elke daad in deze
richting is ongeldig en leeg in naam van God, de Heer van Israël die dit gezworen
heeft, en ook in naam van het hele volk van Israël door alle generaties heen”.
• UITVERGROTEN VAN DE BEDREIGING
In het denken en in de propaganda van de Duitsers in de 30er jaren werd aan
de joden een macht toegekend die in geen enkele verhouding stond tot de macht
die ze toen werkelijk bezaten. Die was in die dagen, in tegenstelling tot nu,
praktisch gelijk nul. Toch was Hitler zelf bezeten van het idee dat de joden door
hun alles overheersende macht, het “plutokratisch” kapitalisme enerzijds en het
communistisch Bolshevisme anderzijds, Duitsland van de kaart wilden vegen. Hoe
absurd dat was wordt het best geïllustreerd door een mop, die na de pogrom van
november 1938 onder de joden in Duitsland de ronde deed: “Heb je al gehoord, er
komt een nieuwe collectieve straf voor ons (net als na de moord op een Duitse
diplomaat die als aanleiding werd genomen om de pogrom te ontketenen). Nee,
wat dan? De Duitse oorlogsmarine voelt zich bedreigt door de joden. In de haven
van Hamburg werd een Duitse pantserkruiser geramd door een joodse
kinderwagen! (In het Duits klinkt het nog iets kernachtiger: “Jüdischer
Kinderwagen rammt Deutschen Panzerkreuzer”).
Ondanks de ernst van een en ander moet ik aan dit mopje denken als ik lees
wat de nieuwe chef staf van het Israëlische leger, Luitenant Generaal Moshe
Ya’alon in een inteview zegt, dat op 2 September 2002 in Ha’aretz staat
afgedrukt 19 . Op de vraag van de journalist of hij denkt dat Arafat en Fatah erop uit
is om Israël te vernietigen antwoordt Ya’alon: “Natuurlijk”! Hier is nu een
paranoïde uitvergroting van de macht van de tegenstander in het spel
49

vergelijkbaar met die, welke wij hiervoor bij de Duitse antisemieten hebben
geconstateerd. Deze uitvergroting wordt, zoals het gaat met elke paranoïde waan
ook nog steeds groter. Drie jaar eerder had immers een voorganger van Ya’alon,
Ehud Barak, de hoogst gedecoreerde Israëlisch militair en vroegere premier
gezegd 20 : “als militaire bedreiging zijn de Palestijnen een lachertje”. Inderdaad,
Israël is in militair opzicht een van de sterkste machten van de wereld. Hun nog
steeds uitstekende leger heeft in diverse oorlogen de Arabische wereld zo veel
ontzag ingeboezemd dat de omringende Arabische landen geen neiging vertonen
hun sinds decennia onderdrukte Palestijnse “broeders” te hulp te schieten. Het
enige waar de Israëli's terecht bang voor moeten zijn, bestaat uit de
zelfmoordaanslagen die het leven van bijna alle Israëli's voortdurend bedreigen en
het daardoor in zijn kwaliteit substantieel aantasten. Maar, zoals Yishai Rozen-Tzvi
een van de Israëlische soldaten, die weigeren verder in de bezette gebieden dienst
te doen, zei 21 : “Terrorisme bestrijden, laat me niet lachen! Ons leger onderhoudt
in de bezette gebieden een broeikas van ellende, armoe en hopeloosheid, een
broeikas waar de planten van het terrorisme de ideale omstandigheden vinden om
te groeien.”
Hier gaat het nu om. Aan de ene kant wordt aan de Palestijnen de intentie en
ook de mogelijkheid toegeschreven Israël de zee in te kunnen drijven, al dan niet
met behulp van Arabische broederlanden. Aan de andere kant wordt door de
bezetting met de daarmee gepaard gaande vernedering en onderdrukking een
sfeer geschapen die steeds nieuwe mensen in de armen van extremistische
organisaties drijft. De daar uitgeoefende indoctrinatie kweekt steeds nieuwe
kandidaten die bereid zijn zich zelf op te offeren door het plegen van zelfmoord -
aanslagen. Deze, aan alle kanten onmenselijke vorm van terrorisme is de enige
echte bedreiging van Israël waartegen niet met militaire middelen te strijden valt.
Nog nooit in de geschiedenis is zelfs een gewoon guerrillaverzet, laat staan deze
misdadige zelfmoordvariant, met puur militaire middelen gebroken.
• COLLECTIEVE VERANTWOORDELIJKHEID EN COLLECTIEVE STRAFFEN
Een van de meest karakteristieke manieren van de Nazi's in Duitsland om de
bevolking te dwingen de wil van het regime uit te voeren bestond uit het principe
van de collectieve verantwoordelijkheid. Dit principe behelst, dat als vanuit een
50

epaalde groep, bv. een schoolklas, iets gebeurt dat de betreffende leiding
onwelgevallig is, de hele groep ervoor wordt gestraft. De gedachte achter dit
principe is, dat iedereen in die groep voor ieder ander medeverantwoordelijk is.
Dus als een individu iets gedaan heeft dat ongewenst is verdient de hele groep
straf. Immers, ze hadden beter op elkaar moeten letten en de wandaad moeten
voorkomen. Het spreekt vanzelf dat deze handelwijze strijdig is met de
basisprincipes van een democratische rechtsorde waarin ieder volwassen individu
uitsluitend voor zichzelf en zijn eigen daden ter verantwoording kan worden
geroepen. Een berucht voorbeeld uit die tijd in Duitsland is de zo genaamde
‘Sippenhaft’. Hierbij werd een hele familie gearresteerd als een lid van de familie
een ernstig vergrijp had gepleegd.
Helaas is ook in het huidige Israël het principe van de collectieve verantwoor-
delijkheid en van de daarmee verbonden collectieve straf aan de orde van de dag.
Na een aanslag door één extremistische Palestijn (lid van Hamas bv.) gepleegd,
moeten vaak alle Palestijnen in een bepaalde regio voor weken of langer buiten
Israël blijven of ze krijgen zelfs allen huisarrest. Daardoor zijn volkomen onschul-
dige burgers vaak even lang van werk en inkomsten verstoken. Wordt ooit een
dader van een aanslag geïdentificeerd, dan wordt veelal het huis van de drie of
meer generaties omvattende familie met de grond gelijk gemaakt.
• COLLECTIEVE VERANTWOORDELIJKHEID EN COLLECTIEVE SCHULD
Zoals reeds vermeld, het principe van de collectieve aansprakelijkheid van
groepen die het Nationaal Socialistisch staatsapparaat als vijanden van deze staat
beschouwde, was een wezenlijk onderdeel van de totalitaire ideologie. Op grond
van deze denkbeelden kon dan ook de collectieve straf, die verantwoordelijkheid
in democratische zin van ieder individu apart principieel ontkent, gemakkelijk zijn
plaats in die samenleving vinden. Er bestaat echter ook nog een heel ander type
collectieve verantwoordelijkheid. Hierbij wordt door iemand collectieve verant-
woordelijkheid en zelfs medeschuld toegekend aan burgers van een staat die, in
de ogen van dit individu, wandaden heeft gepleegd. Uiteraard is dit aan de orde
van de dag als die staat Nazi Duitsland heet en als het oordeel komt van iemand
die direct of indirect onder de wandaden van dat regime geleden heeft. Of, zoals
J.L. Heldring het formuleerde 22 : “Zo is er ook nog altijd … de neiging om het lijden
51

van onschuldigen die op de een of andere manier met de Nazi’s te maken hadden
– Duitse vrouwen en kinderen die bij bombardementen gedood zijn, of verkracht
zijn, of kinderen van NSB’ers – te reageren met het wederwoord: net goed of, ei-
gen schuld!” Deze vraag naar collectieve verantwoordelijkheid en collectieve
schuld is uitermate complex maar ook bijna overal actueel. Er zijn wel enkele al-
gemene opmerkingen te maken die dit probleem enigszins verhelderen.
We beginnen met een provocatieve paradox: De collectieve
verantwoordelijkheid van iedere individuele burger voor verwerpelijke daden door
de regering van zijn land gedaan wordt groter naar mate de democratische
vrijheden in dat land beter zijn gerealiseerd. Omgekeerd wordt de
verantwoordelijkheid van deze burger minder naarmate zijn land meer onder een
dictatuur lijdt, met name dan, als die dictatuur niet door democratische
procedures maar door een militaire of politieke coup tot stand is gekomen.
Immers, naar mate de pers vrijer is kan de gemiddelde burger beter op de hoogte
zijn van wandaden of zelfs misdaden van zijn bestuurders. Eenmaal hierover
geïnformeerd, kan deze burger ook makkelijker protest laten blijken naar mate de
demonstratievrijheid beter gewaarborgd is. Omgekeerd is er uitzonderlijke moed
en levensverachting voor nodig, om in een politiestaat als Stalin's Sovjet Unie,
Mao’s China of Hitler's Duitsland protest tegen wat dan ook openbaar te laten
blijken. Van een normale huisvader of huismoeder, of zelfs van een onafhankelijke
student, die nog wat van zijn leven verwacht, kun je een dergelijke moed dan ook
niet eisen. Diegenen die het toch doen, de Sacharovs of de ‘Geschwister Scholl’
zijn helden in de beste zin des woords. Je mag echter niemand veroordelen die dit
soort heldendom niet opbrengt. Alleen dan, maar ook slechts dan, als er gekozen
moet worden tussen het wel of niet persoonlijk plegen van een door de overheid
opgedragen manifeste misdaad, als moord of foltering, kun je gepast verzet eisen.
Uit deze analyse volgt een tweede, paradox. Bijna alle verdedigers door dik en
dun van de huidige Israëlische politiek, hoe betwistbaar en in strijd met
humanitaire waarden deze ook moge zijn, laten niet na er voortdurend op te
hameren dat Israël de enige democratische staat is te midden van een aantal
verfoeilijke Arabische dictaturen. Dit is nog steeds voor een belangrijk deel waar,
althans voor zo ver het de democratische rechten van de Joodse burgers van
52

Israël betreft. Er wordt dan ook, zeker in een Israëlische krant als Ha’Aretz,
regelmatig bericht over onmenselijke behandelingen die onschuldige Palestijnse
burgers in de bezette gebieden moeten ondergaan. Inderdaad is het ook nog
mogelijk, zij het steeds moeilijker, dat Israëlische soldaten weigeren aan het
onderdrukkingssysteem van de bezetting mee te werken. De excessen die hierbij
voorkomen kun je, als je wilt, bijna dagelijks in genoemde krant lezen. Te denken
valt hierbij aan dialysepatiënten of vrouwen in barensnood die het onmogelijk
wordt gemaakt het ziekenhuis te bereiken; ja ook de veel minder dramatisch
lijkende, maar op andere manier de toekomst en daardoor het leven bedreigende
verhindering van jonge mensen om onderwijs te verkrijgen. Dat door excessieve
acties van het Israëlische leger het aantal doden en gewonden aan Palestijnse
kant een veelvoud bedraagt van dat aan Israëlische kant, komt daar nog bovenop.
De paradox is nu, dat door deze nog steeds aanwezige openheid in de Israëlische
media de mede verantwoordelijkheid, ja, zelfs de mede schuld van elke brave
burger aan genoemde wandaden alleen maar groter wordt. Natuurlijk hebben de
Palestijnse zelfmoordterroristen een zeer belangrijk aandeel aan de verrechtsing
van de Israëlische samenleving. De Israëlische burgers hebben echter nog steeds
de mogelijkheid van de excessen van hun leger en van het lijden van de
Palestijnen kennis te nemen en, uit protest daartegen, met honderdduizenden zo
niet miljoenen de straat op te gaan. Dat zij, om welke redenen dan ook dit
nalaten,- en hierbij spelen de zelfmoordaanslagen een grote rol - kan hen toch op
een bepaald moment als mede-schuld worden aangerekend.
• ONTMENSELIJKING VAN DE TEGENSTANDER
We hebben in sectie 1. van dit hoofdstuk reeds uiteengezet hoe de Duitsers
de joden als niet tot hun cultuur behorend beschouwden en dat helaas een zelfde
mening bij uiterst prominente Israëli's t.o.v. de Palestijnen aanwezig is. Maar
zolang je nog over andere cultuur praat beschouw je de vijand nog steeds als
mens, zij het ook van een ander soort. Het demoniseren van de ander kan echter
veel verder gaan. Zo lezen we bij Roseman 23 dat de taal van Hitler, als hij het over
de joden had “… vol was met metaforen uit de wereld van ziekte en parasieten”.
53

De jood werd voorgesteld als een made, de pest, een gevaarlijke bacil etc i . Deze
vorm van demoniseren, het volledig ontmenselijken van de groep vijanden is een
flinke stap verder. Als dit stadium eenmaal bereikt is, kan op den duur elke
discriminerende maatregel door de machthebbers worden ingevoerd zonder veel
protest uit de bevolking. Het betreft dan immers geen echte mensen die
menselijke gevoelens hebben en daardoor net zo zouden kunnen lijden onder
verlies van dierbaren, om maar een voorbeeld te noemen, als men dat zelf doet.
Omdat ik dit stadium van verbale ontmenselijking door de heersers persoonlijk
heb ondervonden ben ik allergisch geworden voor deze demonisering van een
tegenstander.
We zullen maar blijven hopen dat het wel steeds verder gaande
proces van demoniseren van de Palestijnen door vooraanstaande Israëli's met de
nieuwste toevoeging door de Chef Staf Moshe Ya’alon zijn uiterste heeft bereikt:
“de Palestijnen zijn een kanker waarop chemotherapie moet worden toegepast” 24
• SLACHTOFFER VAN VERRAAD VAN BINNEN UIT
Het traumatische verlies van de Eerste Wereldoorlog kon in het denken van de
Nazi's onmogelijk veroorzaakt zijn door eigen falen of overschatting van de eigen
kracht. In tegendeel, in de plaats daarvan werd de “Dolchstosslegende” bedacht
en gekoesterd. Deze mythe hield in dat Duitsland uitsluitend de oorlog had
verloren doordat de dappere soldaten vanuit het thuisland door verraders en de
weerbaarheid ondermijnende slappelingen en profiteurs in de rug werden
aangevallen. (De stoot met de dolk in de rug)
Helaas wordt recentelijk ook in Israël het uitblijven van een duidelijke
overwinning op de Palestijnen niet toegeschreven aan mogelijk foute ideeën van
de eigen regering en legerleiding. Men probeert namelijk steeds weer, en te
vergeefs, een volksopstand met conventionele militaire middelen te bestrijden.
Dat is in de geschiedenis nog nooit gelukt. Maar, zo ziet de leiding van Israël het
niet. In het genoemde interview van 30.08.2002 zegt de Chef Staf: “Je staat daar
(met je leger) en probeert de hele toestand onder controle te houden en dan
komen er mensen uit je eigen volk en ondermijnen je. Ze ondermijnen je echt!”
i ook in het in aanhaling 11 genoemde gesprek zegt Hitler dat zolang in een staat ook nog maar
één joodse familie aanwezig is, er een bacillenhaard voor ontbinding van die staat blijft bestaan.
54

Met “ze”worden de leden van vredesbeweging in Israël bedoeld, met name die van
Gush Shalom. Dit nu is de klassieke Dolchstosslegende bijna 100 jaar na dato
verplaatst naar Israël.
• DEPORTATIE - DREIGING
Uit diverse, hierboven geciteerde bronnen blijkt dus dat in januari 1939 en
ook nog medio 1941 zelfs Hitler aan niet ‘meer’ dacht dan aan deportatie van alle
joden uit Europa. Tot aan die tijd was er van massavernietiging nog geen sprake.
Wel werden tussen 26 en 28 Oktober 1938 alle Poolse joden die op dat moment in
Duitsland woonden naar Polen gedeporteerd. Velen daarvan leefden al vele jaren
in dat land en waren goed aangepast aan hun omgeving. Deze plotselinge
deportatie met alle gevolgen van ontheemding, onzekerheid van bestaan en
vernedering is een traumatische ervaring van een nauwelijks te overschatten
kracht. Bij mijzelf heeft de noodzaak dat ik plotseling mijn ouderlijk huis moest
verlaten diepere sporen achter gelaten dan een verblijf, vijf jaar later, in
Auschwitz van 10 maanden. Van het snel koffers moeten pakken om weg te
kunnen, droom ik nog geregeld, -en in een nachtmerrie achtige vorm -, van het
kamp gelukkig nooit. De genoemde deportatie van de Poolse joden heeft op de
toen te Parijs verblijvende zoon van een gedeporteerde familie dan ook een
dusdanige indruk gemaakt, dat hij de secretaris van de Duitse Ambassade in
Parijs vermoordde. Dit op zijn beurt werd door de nazi's gebruikt om de grote
pogrom van 9 November 1938 als “collectieve straf” te organiseren.
Als we ons dit alles realiseren zijn we misschien beter in staat ons voor te
stellen wat de huizenvernietiging en de steeds sterker wordende deportatie
dreiging, maar ook reeds de op willekeurige momenten optredende beperkingen in
handelingsvrijheid voor de Palestijnen moet betekenen. (Zie ook IV. 1). En, nog
eens terugkerend naar de joden in Hitler Duitsland, ook zonder letterlijke
deportatie werd de voortdurende economische druk op de joden om hen op die
wijze tot emigratie te stimuleren of te dwingen steeds ondraaglijker Er ontstond
existentieangst. Dit gebeurde door uitoefening van bepaalde beroepen te
verbieden, maar vooral ook door de boycot van joodse winkels. Er werden SA
55

mannen bij de ingang geplaatst die het potentiële klanten heel moeilijk maakten
om die winkel binnen te gaan .
Een analoge vorm van economische druk wordt ook op Palestijnen uitgeoefend
die door de fanatieke settlers vaak gehinderd worden hun oogst binnen te halen. 25
Onder de titel “Kolonisten uit de nederzettingen doodden een Palestijn en
verwondden twee anderen bij een aanval op olijven oogstende werkers bij Nablus”
wordt er verder bericht: “Dit is op dit moment de laatste van een reeks van
dergelijke aanvallen, zeiden Palestijnse bewoners. Officieren van het Israëlische
leger bevestigden, zonder officieel gemachtigd te zijn, dat een groep jonge
bewoners van de nederzettingen in dit gebied bewuste aanvallen pleegt op de
olijven plukkers en dat het leger geen effectieve maatregelen heeft genomen om
dit te voorkomen.” Voorwaar een treurige parallel met het gedrag van de SA-
rowdies destijds. Ook andere herinneringen aan die jaren worden opgewekt als ik
een editorial in Ha’aretz lees waarin over een ander soort aanvallen op Palestijnen
geschreven wordt 26 : “Van alle ernstige en lelijke ontwikkelingen die aan de rand
van de kolonisten samenleving aan de gang zijn, is er geen meer beangstigend
dan de daden van joodse terreur. De bedrijvers ervan vallen Palestijnse doelen
aan, in de eerste plaats scholen in Oost Jeruzalem en op de West Oever, zonder
daarbij enige hinder te ondervinden. … De doelen zijn zorgvuldig gekozen en, wat
het extra erg maakt, het zijn kinderen. … In het licht van de indrukwekkende
successen die de Shin Beth gedurende de laatste twee jaar behaald heeft in het
voorkomen van van Palestijnse terreur aanslagen, vraagt het falen van de afdeling
‘joodse terreur’ van deze organisatie om een overtuigender verklaring dan die tot
nu toe is gegeven.” Wellicht wordt het begrijpelijk dat bij mij herinneringen
opkomen aan een kinder Poerim feest in 1935 of 1936 dat verstoord werd door
een inval van SA-rowdies. Ook toen hadden –uiteraard- klachten bij de politie
geen enkel gevolg.
• VERNEDERINGEN DOOR DE MACHTHEBBERS
De foto's van Duitsers in nette uniformen die verpauperde en duidelijk angsti-
ge joden uitlachen zijn maar al te goed bekend. Dit soort vernederingen konden
elke jood in Hitler-Duitsland en in bezet Nederland overkomen als hij met Duitse
autoriteiten, of zo maar met Duitsers, in aanraking kwam. Wat ik zelf in deze heb
56

moeten mee maken zal ik nooit vergeten. Toegegeven, het doet nu geen pijn
meer.
Wat daarentegen wel degelijk pijn doet is het besef dat mijn volk nu de Pales-
tijnen op volkomen soortgelijke wijze, onnodig en met averechtse uitwerking, keer
op keer vernedert. Wat er bij de z.g. checkpoints aan treiteringen en pesterijen
gebeurt doet niet onder voor wat ik in mijn jeugd heb moeten ondergaan. In de
NRC van 23.01.2001 verscheen een vertaling van een artikel van de Israëlische
Ha’Aretz journaliste Amira Hass 27 dat eindigt met de woorden, gericht aan de
Joodse Israëli's,: “Kijk maar eens goed naar jezelf en zie hoe racistisch je bent ge-
worden”. Een deprimerende constatering.
4. Epiloog
Een aantal belangrijke punten van het hierboven gegeven betoog waren reeds
opgeschreven en ook gepubliceerd in januari 2000, kort na de verkiezing van Ariel
Sharon als premier van Israël. Het viel mij toen op, hoe weinig aandacht aan deze
gevaarlijke uitslag van die verkiezingen in de Nederlandse media werd
geschonken. Als je de aandacht voor deze sensationele uitslag vergelijkt met de
grote opwinding die ontstond toen Haiders partij in Oostenrijk deel ging nemen
aan de regering of toen Milosevic nog aan de macht was, is de term
onderbelichting op zijn plaats. Het argument dat Oostenrijk of Joegoslavië zo veel
dichter bij zijn gaat niet op. Immers, de situatie in het Nabije Oosten is zo
explosief, dat het wel eens veel gevaarlijker zou kunnen zijn dan een fascistisch
Oostenrijk en misschien zelfs dan een fascistisch Joegoslavië.
Inmiddels is door 11 September 2001 de situatie allen maar gevaarlijker
geworden. De onderdrukking, verpaupering en vernedering van de Palestijnen
maakt, in combinatie met de sindsdien openlijk vertoonde partijdige houding van
de Amerikanen ten gunste van Israël de situatie daar nog veel explosiever. Het
was te hopen dat vanuit de Europese politiek en andere internationale kanalen
echte, niet te negeren druk op Israël zou worden uitgeoefend om op te houden
met de voortdurende uitbreiding van de nederzettingen, om daarna over te gaan
tot de ontruiming van de bestaande. Dit als eerste stap naar volledige beëindiging
van de hele bezetting van de Palestijnse gebieden. Niet alleen uit humanitaire
overwegingen kan de schandalige en anachronistische “Apartheid” die door de
57

huidige premier wordt gehandhaafd niet geduld worden. Ook uit eigenbelang, heel
pragmatisch dus, moeten we ons bewust zijn dat een mogelijke escalatie van het
conflict, die uit de meedogenloze en paranoïde politiek van een niet onbesproken
man als Sharon zou kunnen ontstaan, het leven in Israël nog onzekerder maakt
dan het reeds is. Een hint waaraan man in deze zou moeten denken wordt in een
recent artikel in Ha’aretz gegeven 28 . Onder de titel “Teheran waarschuwt Israël
ervoor, een aanval op de [Iraanse] reactor in Bushehr te plegen” wordt bericht dat
Israëlische bronnen bevestigen dat Sharon dit onderwerp met Bush besproken
heeft. Ten aanzien van reële plannen in deze wordt geen commentaar gegeven.
Een dergelijk avontuur zou noch voor Israël noch voor de joden in de wereld
wenselijk zijn. Mocht het gebeuren: “Wir haben es gewusst!”
58

3. LESSEN VAN AUSCHWITZ
„Wat mij de hel vertelt“
59

Inleiding.
1. ONTSTAANS GESCHIEDENIS VAN DE HOLOCAUST
‘Auschwitz’ staat hier als pars pro toto voor het geheel van de massale
moord op de Europese joden gedurende de Tweede Wereldoorlog. In de litteratuur
erover en ook in dit boek wordt meestal het woord ‘holocaust’ gebruikt. Dit was
de meest systematische vernietiging van een groep mensen op grond van hun
etnische afkomst, die ooit in de geschiedenis heeft plaats gehad. Door de hiervoor
speciaal geschapen industriële organisatie was het aantal vermoorde mensen per
maand gedurende meer dan drie jaar groter dan ooit tevoren. De gevolgen van
deze gebeurtenis, die zijn einde vond in 1945 met de ineenstorting van het
duistere Derde Rijk van Hitler, zijn nog bijna dagelijks merkbaar en zullen dat ook
nog heel lang blijven. Deze gevolgen zijn enerzijds van politieke aard. Zo is de
realisatie van de staat Israël in het Nabije Oosten ,vlak na de Tweede
Wereldoorlog, direct met de holocaust in verband te brengen. Anderzijds heeft
deze ramp ook onnoemelijk verstorend gewerkt op het familiare en persoonlijke
niveau. De directe psychotraumatische gevolgen voor de overlevenden alsmede
vooral voor de daarop volgende generaties via de z.g. transgenerationele
traumatisering zijn nauwelijks te overschatten. Dit wordt duidelijk als men zich
realiseert dat je over Auschwitz nog bijna dagelijks iets kunt horen of lezen;
ondanks het feit dat het nu 58 jaar achter ons ligt. De ene dag lees je over
schadeclaims die nog worden ingediend, toegewezen of afgewezen. Dan verschijnt
er een boek dat claimt dat Auschwitz op ernstige manier wordt misbruikt om er
geld uit te slaan of mee te verdienen. Dan weer komt er een boek dat het hele
Duitse volk al sinds ik-weet–niet–hoe-lang naar een “Auschwitz” verlangde. Dan
wordt er beweerd, iets minder extreem, dat Hitler en de zijnen van het begin af
aan de totale fysieke vernietiging van de Joden reeds gepland hadden. Of er wordt
alsnog ergens in de wereld een van de misdadigers ontdekt, die op de meest
directe en persoonlijke wijze aan Auschwitz heeft mee gewerkt, etc. etc.
De aanleiding om dit stuk te schrijven is meerledig. Enerzijds het besef dat
ondergetekende een van de weinige nog levende mensen in Nederland is die
Auschwitz persoonlijk heeft doorstaan en die het zijn plicht acht, iets van wat hij
60

daar geleerd heeft, zolang het nog kan, aan volgende generaties door te geven.
Anderzijds, en misschien vooral, omdat de huidige toestand in en om Israël, naar
mijn inzicht, niet los gezien kan worden van de traumata die het Joodse Volk in de
holocaust met al zijn gevolgen heeft opgelopen. Als derde valt te noemen dat zich
een acute aanleiding had voorgedaan om iets op te schrijven over wat ik door
mijn ervaringen in Auschwitz meen te hebben geleerd. Het betrof hier een
agressieve uiting aan mijn adres van de schrijfster Carl Friedmann. Op mijn
klacht, dat het merendeel van de joden na de Tweede Wereldoorlog niet de juiste
lessen hadden getrokken uit de misdaad die ons volk in de holocaust is aangedaan
schreef zij de apodictische zin in Trouw 29 : “Kortom, van Auschwitz hebben joden
niets geleerd omdat er van Auschwitz niets te leren vált.”
De uiterlijke omstandigheden van Auschwitz veronderstel ik genoegzaam
bekend bij de lezer. Massale vergassing van de levenden en crematie van de
lijken; in de meeste gevallen direct na aankomst, in andere gevallen na uitputting
door overmatig zwaar en wreed werk, honger, kou, ziekte en vernedering. Hierop
wil ik op deze plaats niet ingaan. Zij zijn immers, misschien wel bijna te veel, door
de pers en de televisie onder de aandacht gebracht.
De vragen die ik in dit hoofdstuk zou willen belichten zijn o.a. :
1. Hoe heeft een dergelijk verschijnsel binnen een “gecultiveerd” en ontwikkeld
volk als het Duitse kunnen gebeuren?
2. Wat hebben overlevenden uit dit gebeuren kunnen leren? En waarom blijkt de
lering zo uitermate verschillend te zijn; afhankelijk van het betroffen individu.
3. Wat zouden, in mijn visie, de gevolgen moeten zijn van de antwoorden op de
gestelde vragen voor het gedrag van de Joden in het algemeen en voor de politiek
van Israël in het bijzonder?
Auschwitz en Xenofobie
Het fenomeen Auschwitz , de systematische vernietiging van een bepaalde
etnische groep, door een zich superieur wanende andere groep is de ultieme,
meest extreme, en relatief zeldzame vorm van een veel algemener verschijnsel.
Dit verschijnsel, xenofobie, vooral in de vorm dat je het land waarin je woont niet
wenst te delen met mensen van een andere etnische of religieuze achtergrond is
zeer verbreid. In dit verband hoeven we alleen maar te kijken naar Joegoslavië
61

(Serven versus Kroaten en Albaniërs en vice versa), Ierland (Protestanten
tegenover Katholieken) Tsjechië (Tsjechen tegenover Slovaken) etc. Xenofobie die
zich in zichtbare daden uit, zoals de zogenaamde etnische zuiveringen waarover
we de laatste jaren zo veel konden lezen. Het heeft als belangrijkste ingrediënt
minachting voor de andere groep –of wel superioriteitsgevoel voor de eigen
groep,- en haat. Al die gevoelens moeten worden gedeeld door een voldoende
groot deel van de bevolking. In elk geval door meer dan een paar enkelingen. Nu
is haat van de ene groep t.o.v. de andere, een bijna duivels brouwsel dat naar
mijn inzicht op zijn minst de volgende ingrediënten bevat: In het verleden ervaren
diepgaande collectieve vernedering, aangedaan door een groep die helemaal niets
met de te vernietigen groep te maken hoeft te hebben. Angst, om opnieuw een
vergelijkbare vernederende ervaring te beleven. Gevoelens van schuld, om welke
reden dan ook, die op de te discrimineren, te verdrijven of zelfs te vernietigen
groep worden geprojecteerd.
Haat
Als haat de menselijke ziel binnendringt doet hij daar vernietigend
werk. Voordat het zover komt dat hij vernietigend naar buiten toe kan optreden
en zich in agressieve daden tegen de gehate groep uit, heeft hij allang de ziel
waarin hij huist, verwoest. Zielen door haat aangetast, zijn gedoemd in een
verarmde, maar ook vereenvoudigde wereld te leven. De mensen in die wereld
bestaan uit zwarte of witte schimmen zonder reliëf, zonder grijstinten. Nuances en
ambivalenties, die de essentie van de echte, rijke wereld uitmaken komen daar
niet voor. De eenvoud van die wereld bestaat daaruit, dat een zwarte schim zwart,
dus puur slecht, en een witte schim wit, dus goed is. Niet alleen mensen maar ook
opinies over de wereld en hoe die in elkaar zit worden door deze zielen tot
eenvoudige formules terug gebracht. Zo ontstaat een verleidelijk want
gemakkelijk wereldbeeld. In de tijd van het Nazi-bewind was dan ook “Die Juden
sind unser Unglück” (de Joden zijn de oorzaak van al ons ongeluk) dé
basisformule die alle narigheid, de Duitsers ooit overkomen afdoende kon
verklaren. Voor velen althans, en gedurende een zekere tijd.
62

Duitsland
Aan “Unglück”, narigheden, hadden de Duitsers nà de Eerste Wereldoorlog
waarachtig geen gebrek. Dat kwam des te harder aan omdat in meer dan de halve
eeuw daarvoor gouden tijden voor dit land leken te zijn aangebroken. Inderdaad,
in de tweede helft van de 19. Eeuw, tot aan de Eerste Wereldoorlog in 1914, was
Duitsland tot een van de machtigste naties van Europa uitgegroeid. De nieuwe en
succesvolle industrieën schoten uit de grond. Wetenschap en cultuur bloeiden.
Ook militair leek Duitsland onverslaanbaar. De machtige aartsvijand Frankrijk was
in de Duits-Franse oorlog van 1870-71 verpletterend verslagen. Het was dan ook
geen wonder dat men in 1914, toen de oorlog was uitgebroken, vast vertrouwend
op een spoedige overwinning ten strijde trok. En dat viel bitter tegen. Na ruim vier
jaren van de meest gruwelijke en mensenverslindende gevechten uit de
geschiedenis had Duitsland samen met Oostenrijk meer dan drie miljoen jonge
mannen verloren. Dit verlies was totaal voor niets geweest. Duitsland werd door
de geallieerden schuldig geacht aan de hele oorlog ; het moest belangrijke
gebieden afstaan aan Frankrijk en aan Polen. Het moest astronomische bedragen
aan herstelbetalingen opbrengen en toen het dat niet meer kon werd het hele
Rijnland door de Fransen militair bezet. Kortom, Duitsland werd vermorzeld. Als
klap op de vuurpijl kwam daar dan ook nog een waanzinnige, nooit eerder
vertoonde inflatie boven op. Hierdoor werden ook nog eens diegenen getroffen die
op de een of andere wijze wat spaarcenten hadden bewaard. Werkeloosheid nam
nog meer dan in andere landen endemische vormen aan. Na de roes van de jaren
na 1870, de “Gründerjahren” kon de vernedering en de verarming niet
dramatischer zijn. In deze situatie trad een man op, Adolf Hitler, die op een bijna
geniale manier zijn waanideeën over de kwalijke invloed van de Joden overal ter
wereld aan een niet te verwaarlozen deel van de Duitse bevolking kon slijten.
Waarom deze ideeën vruchtbare bodem vonden volgt hieronder.
Antisemitisme.
De Franse revolutie was een antiklerikaal kind van de verlichting. Deze had
o.a. als adagium: alle mensen zijn gelijk. Joden zijn ook mensen; dat was in die
tijd nog geen algemeen aanvaarde gedachte. Dus ook Joden dienen als alle
andere burgers behandeld te worden. Deze gedachten werden door Napoleon over
63

ijna heel Europa verspreid en zelfs met enige dwang in de praktijk gebracht. Zo
ontstond in de meeste landen de emancipatie van de Joden. Ze kregen dezelfde
rechten als alle andere burgers en konden voor het eerst ook bijna alle beroepen
kiezen die voor anderen open stonden. Aangezien de Joden op grond van hun
traditie zeer leergierig en ijverig waren, werden ze binnen korte tijd ,vooral in de
landen van midden Europa, succesvoller dan menig andere advocaat, arts,
journalist, zakenman, ondernemer of wetenschapper, om een aantal beroepen te
noemen waarin ze spoedig meer dan evenredig vertegenwoordigd waren. Redenen
voor afgunst dus voor menigeen.
Uiteraard waren de door Napoleon geïntroduceerde ideeën niet onmiddellijk
door iedereen begrepen en geïnternaliseerd. Twee millennia door de kerk
gestimuleerd antisemitisme, de Joden als de moordenaars van Gods eigen zoon,
konden niet door iedereen zo maar worden vergeten. Dus de archetypische
antisemitische gevoelens en gedachten bleven smeulen en werden door de
hierboven genoemde gevoelens van jaloezie brandend gehouden. Bovendien had
de geschiedenis nog twee ironische “grappen” in petto. In het kielzog van de
verlichting, volgens welke alle mensen gelijk waren, bloeide het nationalisme op.
Dit legde de nadruk juist op de verschillen tussen de diverse naties en volkeren,
dus als Joods volk, voor zo ver de joden als vólk werden gezien, waren ze weer
zeer verschillend van de andere volken waar tussen ze leefden. Als tweede
ontstond, primair in Frankrijk door Renan en Gobineau, de zo genaamde
‘wetenschappelijke’ rassen theorie, waarin op het bestaan van- en de verschillen
tussen, diverse menselijke rassen werd gewezen. Hierop werd door mensen als de
in Duitsland wonende Engelsman Houston Stewart Chamberlain en de Duitse
‘Hofprediger’ Adolf Stoecker voortgebouwd om aan te tonen dat joden inderdaad
vanuit hun genen minderwaardig ten opzichte van Ariërs zouden zijn. Met name
het hoofdwerk van Chamberlain: “Die Grundlagen des neunzehnten Jahrhunderts”,
een meer dan 1200 blz. omvattend werk, dat van een enorme belezenheid maar
ook van een even grote warhoofdigheid getuigt, maakte op menige Duitse burger
en pseudo - intellectueel een grote indruk 30 Een van die pseudo -intellectuelen was
Adolf Hitler zelf.
64

Maar, misschien minstens zo erg, zo niet erger, was de invloed van nog een
andere, super nationalistische en racistische figuur, Heinrich von Treitschke 31 , i . Hij
had als wel bespraakt hoogleraar directe toegang tot de toekomstige intellectuele
elite van Duitsland. Een Duits historicus van onze tijd, Christian Graf von Krockow
schrijft 32 : “Een van de initiatoren van het antisemitisme was de historicus
Heinrich von Treitschke. Als historicus en demagoog van klasse preekte hij vanaf
zijn katheder. Zijn invloed kun je nauwelijks overschatten. Hij was de opvoeder
van een gehele generatie van academici, de generatie van Kaiser Wilhelm II.”
Even verder in het boek van von Krockow haalt hij de herinneringen aan van een
Duitse Jood, Heinrich Clasz die bij von Treitschke had gestudeerd. Hij was
opgegroeid in een zeer liberaal milieu dat hij zelf in zijn herinneringen
karakteriseert met de woorden: patriottisme, tolerantie en humaniteit. Ondanks
deze opvoeding gold voor hem, na de invloed van von Treitschke te hebben
ondergaan: “Wij, de jonge generatie, wij waren vooruitstrevend. Wij voelden allen
uitsluitend nationaal. Wij wilden niets te maken hebben met tolerantie als dat
betekende dat je volks- en staatsvijanden moest ontzien.” Door deze observatie
wordt wat meer begrijpelijk, dat juist de Duitse intellectuelen, de mensen in de
vrije beroepen en met banen aan de universiteiten, zo teleurstellend passief
bleven toen hun joodse collega’s onder het regime van Hitler zo gediscrimineerd
werden.
Het succes van Hitler
Na al de hierboven genoemde vernederingen die de Duitsers hadden moeten
ondergaan en die voor de meeste Duitsers volstrekt onbegrijpelijk waren, -waarbij
het meest onbegrijpelijke gebeuren de unieke en waanzinnige inflatie was -, trad
Hitler naar voren. Omdat hij een eenvoudige verklaring voor alles had konden
velen, maar geenszins de meerderheid, de verleiding niet weerstaan hem te
volgen. Deze eenvoudige verklaring was tweeledig: Er was, volgens hem, aan de
ene kant een internationaal (financieel) Wereld Jodendom dat Duitsland wilde
i De Amerikaanse historicus van Duits-joodse origine, Fritz Stern zegt hierover (zie aanh. 30) “In
dit jaar [1879, H.G.M] waarschuwden twee als onberispelijk bekende mannen op een nette toon
voor het joods gevaar en legitimeerden daarmee het bestaan van een ‘joods vraagstuk’. De een
was Adolf Stoecker, ‘Hofprediger’ en daarmee representativ voor het Hof en de Kerk, en de ander
was Heinrich Treitschke, die als Pruisens grootste historicus werd beschouwd, een pronkstuk van
de Universiteit van Berlijn.”
65

vernietigen, o. a. door het “Diktat van Versailles” en door de inflatie. Aan de
andere kant bestond er een Joods volk met uitermate minderwaardige
eigenschappen dat zich voor genomen had door rassenvermenging het edele
Germaanse bloed van het Duitse volk te verontreinigen. Hoe minderwaardig dit
Joodse volk wel was kon je het duidelijkst zien door in Poolse en Russische getto’s
naar de daar levende bevolking te kijken. Deze ‘eenvoudige verklaring’, samen
met de belofte de Duitsers weer aanzien en achting in de wereld te geven, was
voor een deel van de bevolking kennelijk voldoende reden om op Hitler te
stemmen.
Hierbij mag niet onvermeld blijven dat bij de laatste democratische
verkiezingen die in Duitsland - vóór het Hitler - regime werden gehouden, op 6
November 1932, van de 608 zetels in de Reichstag (het Duitse parlement) aan de
partij van Hitler slechts 196 zetels, dus niet meer dan 32% van het totale aantal
konden worden toebedeeld. (Bij een opkomstpercentage van 80,6% had zijn partij
33,1 % der stemmen behaald.) 33 Op deze wijze kon Hitler op min of meer
democratische wijze op 30 Januari 1933 lid van de regering worden en , door
uiterst slim gemanipuleer, als ‘Rijkskanselier’. De toevoeging ‘min of meer’ voor
het woord ‘democratisch’ slaat daarop dat Hitler op uiterst handige wijze gebruik
maakte van het feit dat het land door de verdeeldheid van de overige partijen
praktisch onbestuurbaar was geworden. Door genoemde handigheid en door de
zwakheden van het systeem en van die van zijn tegenstanders kon zijn partij, en
daarmee hijzelf, binnen enkele maanden de totale macht aan zich trekken.
Aangezien dus in eerste instantie, d.i. eind 1932, 67% van het Duitse volk NIET
voor Hitler koos moet zijn latere, veel grotere invloed worden toegeschreven aan
andere dingen dan aan zijn antisemitisch programma. De hoofdreden voor zijn
uiteindelijke, grote succes bij de meerderheid van de Duitsers waren de
indrukwekkende resultaten die zijn minister van economische zaken, Schacht,
binnen heel korte tijd op het gebied van de bestrijding van werkeloosheid en
daarmee verdeling van welvaart bereikte, en Hitler's eigen, even indrukwekkende
resultaten op het gebied van buitenlandse politiek. Deze laatste behelsden bv. de
militaire herbezetting door Duitse troepen van het Rijnland, de toevoeging van
het Saargebied en de aansluiting van Oostenrijk bij het Duitse Rijk. Bij al deze
66

successen, die enerzijds zonder enige actie, -laat staan een vijandige-, van het
buitenland werden bereikt en waarbij anderzijds het Duitse, diep gekwetste,
zelfgevoel werd opgekrikt, waren de antisemitische maatregelen een verschijnsel
in de marge. Bovendien dachten velen, inclusief de Joden, dat na een zekere tijd,
het scherpe antisemitisme wel weer zou verminderen. Dit gevoel werd nog in de
hand gewerkt doordat in 1936, zoals we nu weten ter wille van de Olympische
Spelen in Berlijn, een groot aantal anti - Joodse maatregelen werden verzacht en
tevens vele in concentratiekampen verblijvende Joden werden vrijgelaten.
Voorzichtig toenemende discriminatie
Diegenen, voor wie dit alles ver verleden is en die alleen het eindresultaat,
d.i. Auschwitz kennen, dienen zich te realiseren dat zeker tot november 1938 de
anti - Joodse maatregelen niet op grote schaal zichtbaar waren. Deze maatregelen
behelsden primair de verboden om bepaalde beroepen uit te oefenen, zoals de
advocatuur of banen bij de overheid, en het verbod om bepaalde opleidingen te
volgen, met name universitaire. Het is opmerkelijk dat vwo-achtige en hbo-
achtige opleidingen tot die datum nog voor Joden toegankelijk waren. Verder werd
enig sociaal contact met niet – Joden steeds moeilijker omdat reeds de
verdenking van een seksuele relatie met een van hen, concentratiekamp en
daarmee dood ten gevolge kon hebben. Zichtbaar waren uiteraard de borden bij
de ingang van hotels, cafés, bioscopen, parken, zwembaden etc. dat joden op die
plekken ‘niet gewenst’ waren (Juden unerwünscht). Een dergelijk bord betekende
dus niet een wettelijk onderbouwd verbod maar het gaf elke Nazi hooligan het
‘recht’ om een jood die hij op zo ‘n plaats aantrof in elkaar te slaan. Echter, van
een “Endlösung” in de zin van vernietiging door massamoorden op industriële
schaal was nog nergens sprake.
In tegendeel. Nog in december 1938 werd de succesvolle econoom, de
architect van de weder opbloei van de Duitse economie, Hjalmar Schacht, naar
Londen gestuurd om daar met de geallieerden te onderhandelen. De bedoeling
was dat hij zou moeten bereiken dat al het geld, dat van de Duitse Joden was of
nog zou worden geconfisqueerd (geschat op 1.5 Miljard Mark), als zekerheid
moest dienen voor een internationale lening. Met de op deze wijze verkregen
vreemde valuta zou dan de emigratie van de Duitse joden naar het buitenland
67

moeten worden betaald. 34 . In dit verband werden landen genoemd als
Madagaskar, Rhodesia en Brits Guyana. Zoals bekend, is van al deze plannen,
zeker óók door aarzeling en onwil bij de geallieerden, niets terecht gekomen.
Waar het hier om gaat is dat fysieke massa vernietiging van Joden pas begonnen
is na de invasie door de Duitsers in Polen. Interessant is een opmerking van de
historicus Reitlinger die in 1953 het eerste grote boek over de “Endlösung” heeft
geschreven. Hij merkt daarin naar aanleiding van de bezetting van Tsjecho-
Slowakije in het voorjaar van 1939 op: “Het Tsjechische, door de Duitsers
geïnstalleerde regime leverde een enorme massa Joden aan de Gestapo uit,
zonder het minimum aan bescherming dat [zelfs de Nazi-]wet nog steeds aan de
Joden in Duitsland bood.” 35
Verraad aan cultureel erfenis
Samenvattend kunnen we de eerste vraag, hoe heeft een fenomeen als
Auschwitz in een land als Duitsland ooit kunnen plaats vinden, als volgt
beantwoorden: Diep gaande vernedering, armoede en chaos na de Eerste
Wereldoorlog en onbegrip bij grote delen van de bevolking hoe men zo diep kon
vallen. Op basis van smeulend antisemitisme en de mythe dat de Joden schuldig
zijn aan alle ellende enerzijds, maar ook op basis van beloften over wederopbloei
van het land die hij in eerste instantie nog kon waarmaken ook, komt door
democratische verkiezingen en het verwerven van 33% van de stemmen Hitler op
een belangrijke plaats in het regerende kabinet terecht. Door slimme trucs en
zwakheden van zijn tegenstanders zet hij deze macht spoedig om in een absolute,
dictatoriale macht. Anti Joodse maatregelen worden geleidelijk, en meestal zonder
veel vertoon naar buiten, ingevoerd. Ze worden in het licht van de zichtbare
successen van de nieuwe politiek door de bevolking min of meer op de koop toe
genomen en geëxcuseerd met woorden als, ‘het zal wel weer afnemen als we
eenmaal weer sterk zijn geworden’. Grof geweld op grote schaal verschijnt op 9
November 1938 en in de meest extreme vorm van massamoorden, na de invasie
in September 1939 in Polen. Het fenomeen Auschwitz in de meest letterlijke zin
wordt pas gepland op de beruchte Wannsee - conferentie op 20 Januari 1942.
68

Les uit de ontstaansgeschiedenis
Wat uit deze korte geschiedenis te leren valt is het volgende:
-Als je eenmaal een groep mensen als paria’s in een samenleving hebt
gekenmerkt,
-als je daarnaast een ideologie hebt opgebouwd dat deze paria’s een
minderwaardig soort zijn,
-als je bovendien een rechtssysteem hebt (opgebouwd)) waarin het tweederangs
burgerschap van deze groep wordt bevestigd en
-als je deze groep de toegang tot belangrijke delen van het onderwijs bemoeilijkt
zodat ze ook sociaal in de samenleving negatief opvallen,
dan hoeven er nog maar een paar stoppen door te slaan om datgene wat wij
tegenwoordig plegen aan te duiden als etnische zuiveringen, mogelijk te maken.
De holocaust, zoals die door de Nazi's tijdens de Tweede Wereldoorlog werd
uitgevoerd is de ultieme, meest extreme vorm van dergelijke zuiveringen. De les
die hieruit te leren valt luidt: dat elke vorm van discriminatie van groepen mensen
op grond van herkomst of geloof het begin kan zijn van steeds verder gaande
escalatie van methodes en vormen van onderdrukking. Het is die les die al
diegenen hebben getracht uit te dragen die zich onder het devies “Nooit meer
Auschwitz”, na de oorlog in diverse landen van Europa hebben ingezet om
hiertegen te strijden en te waarschuwen. Dat deze strijd nog steeds niet succesvol
is geweest zoals overal in de wereld weer blijkt, en dat hij ook in de toenmalige
koude oorlog voor minder zuivere doeleinden van politieke aard is misbruikt, doet
niets af aan de eerlijke overtuiging van al die ex-gevangenen en andere mensen
die zich met hart en ziel voor dit doel hebben ingezet.
Leren in Auschwitz
B. DE KAMP ERVARING EN ZIJN GEVOLGEN
Zoals aan het begin van dit hoofdstuk werd opgemerkt, is Auschwitz de
meest systematische, industrieel opgezette, massale vernietiging van een groep
mensen op grond van hun etnische afkomst die in de geschiedenis heeft plaats
gehad. Bij deze niet eerder vertoonde schaal past een woord van Hegel: “De
69

kwantiteit slaat om in de kwaliteit.” Dit is een filosofische manier om te zeggen,
dat een regendruppel en een zwembad, twee volkomen verschillende dingen zijn.
Ze zijn totaal verschillend, dus kwalitatief verschillend, ondanks het feit dat een
zwembad niets anders is dan een heel erg groot aantal regendruppels. Een
kwantitatief verschil dus dat door de grote kwantiteit een andere kwaliteit krijgt.
Op het fenomeen Auschwitz toegepast betekent dit, dat er paradoxen op treden
die men elders zelden heeft gezien. Een van de in het oog springende
karakteristieken, waarbij de extreme grootte tot een kwalitatieve verandering
leidt, betreft de dichtheid van mensen. Het aantal gevangenen per kubieke meter
dus, dat in de barakken van Auschwitz bij elkaar gepakt, moest trachten in leven
te blijven. Zelden eerder zullen zo veel mensen in zo een beperkte ruimte bij
elkaar hebben moeten zijn. Alleen de situatie in een onderzeeër dringt zich ter
vergelijking op en het transport van slaven op de schepen in de 17 e en 18 e eeuw.
Bij het eerste voorbeeld worden echter alleen mensen als bemanning toegelaten
na uitvoerige psychologische tests. Het tweede voorbeeld is vermoedelijk een vrij
relevante vergelijking maar het lijkt me niet waarschijnlijk dat van de
psychologische ervaringen van deze mensen veel bekend is.
Ieder van de in de kampen dicht op elkaar gepakte mensen heeft in objectieve
zin hoofdzakelijk dezelfde dingen gezien en globaal dezelfde behandeling
ondergaan. Het is mijn stellige overtuiging dat ieder nu nog op deze aarde
aanwezige overlever andere herinneringen met zich mee draagt.
Inderdaad, de druk waaraan je in Auschwitz werd onderworpen, in mo-
derne woorden de “stress”, was voor normale verhoudingen volstrekt buiten pro-
portie. Met andere woorden, je werd dusdanig onder druk gezet dat het binnenste
van je psyche bijna aan de oppervlakte lag. Vandaar de paradox dat de meest
verschrikkelijke massale belevenis op superindividuele wijze werd beleefd. Dit be-
tekent, dat je je nergens eenzamer kon voelen dan in Auschwitz. Een gevolg van
deze extreme individualisering door extreme massificering is dat er slechts een
beperkt aantal algemeen geldige uitspraken te maken zijn over hoe iemand deze
situatie heeft beleefd. Éen daarvan, die vermoedelijk ieder overlevende zal bea-
men, betreft inderdaad het gevoel van eenzaamheid. Een ander betreft het besef,
dat het niet echt te beschrijven is wat je daar hebt moeten doorstaan. Desge-
70

vraagd pleeg ik het zelf als volgt uit te drukken: “Ik weet dat ik er geweest ben,
maar voorstelbaar is het, door zijn extreme verschrikkelijkheid, ook voor mij niet
meer.” Dit wil echter niet zeggen dat je van Auschwitz, of zelfs ín Auschwitz niets
kon leren.
Wat je ván “Auschwitz” kon leren heb ik, voor zo ver het de
ontstaansgeschiedenis betreft, reeds in deel I uiteen gezet. Wat je ín het kamp
kon leren hing, zoals ook reeds is aangeduid, in de eerste plaats sterk af van de
details van je karakterstructuur, mede gevormd door alles wat je ervóór had
meegemaakt en geleerd. Daarnaast speelde toeval, geluk of pech, een minstens
even grote rol. Er zijn hierover geen algemene uitspraken mogelijk. Dat mensen
die het kamp hebben overleefd en die erin geslaagd zijn weer een weg terug te
vinden naar de normale samenleving, wel menen dat ze er iets geleerd hebben
blijkt uit een veel gebezigde uitdrukking onder diegenen die na de oorlog in de
USA terecht zijn gekomen: “I have a degree from the University of Auschwitz.” In
dit licht kan ik hier slechts enkele voorbeelden geven van wat ik persoonlijk daar
heb geleerd.
Als les verwerkte persoonlijke ervaringen
● Dat schijn heel erg kan bedriegen. Aan de ene kant kon een Joodse
medegevangene uit doodsangst een uiterst wrede Kapo worden en kameraden
half of helemaal dood ranselen, terwijl aan de andere kant een SS-er van de
bewaking van het kamp zijn leven ernstig in gevaar kon brengen door uit
medelijden een gevangene een pak boterhammen te geven. Aan deze voor mij
volstrekt onbekende SS-er heb ik een groot stuk van mijn geestelijk overleven te
danken.
● Dat uiterst strenge draconische wetten beter zijn, mits eerlijk toegepast,
dan anarchie. Zo was daar een uit de gevangenis gehaalde niet-Joodse Ober-
Kapo. Hij had wegens moord gezeten. Hij hield zich in die, uiteraard absurde,
wereld strikt aan deze wetten. Daardoor was zijn gedrag voorspelbaar. Dat gaf je
een gevoel van “zekerheid”. Deze les, dat niets erger is dan anarchie, maakt ook
duidelijk waarom zo iets als het zogenaamde ‘zinloos geweld’ Nederland op een
ongekende manier heeft wakker geschud. Eveneens wordt hierdoor belicht
71

waarom de Israëlische bevolking zo onder de misdadige, maar in dit verband
vooral onvoorspelbare zelfmoordaanslagen lijdt.
● Dat ik onder geen beding, zelfs niet om mijn leven te redden, zo wilde
worden als “zij”, die deze concentratiekampwereld hadden geschapen en in stand
hielden. Ik voelde dat mijn overleven dan zinloos zou zijn geworden.
● Dat naast de genoemde sociale paradoxen van de concentratiekamp-
wereld ook een waanzinnige paradox op persoonlijk niveau mogelijk was. Ik
bedoel hiermee het volgende. Ik beschouw het nú, na het kamp, als een zegen
dat ik heel spoedig na intrede in die wereld volledig uitgeteerd en bijna
verhongerd was. Zo iemand werd in die wereld een “Muselmann” genoemd. De
zegen bestond daaruit dat mijn uiterst verzwakte toestand het ondergaan van,
uiteraard bijna uitsluitend negatieve, emotionele ervaringen in verregaande mate,
-maar niet helemaal-, uitsloot, waardoor mijn psyche sterk werd beschermd.
● Dat ook in de uiterst barre omstandigheden van Auschwitz muziek van
onschatbare waarde kon zijn. Die paar momenten dat wij onder muziek van
uitstekende musici elke morgen de poort uit marcheerden, brachten een ogenblik
van troost. Al was het marsmuziek, ze was goed gecomponeerd en gearrangeerd.
● Dat ook uit een diep óngeloof sterkte geput kan worden en dat in dit niet
geloven in een leven na de dood steun gevonden kan worden om het lot te
trachten te dragen. Ik was inderdaad diepgaand overtuigd dat alles wat ik tot nu
toe in mijn leven had moeten meemaken voor niets zou zijn geweest als ik dood
zou gaan. Aan de andere kant wees het woord van Nietzsche 36 : “wat ons niet
vernietigt maakt ons sterker” mij reeds in het kamp erop dat mijn persoonlijke
belevenissen na de bevrijding een zin zouden kunnen worden gegeven.
● Last but not least, dat aan een 100% betrouwbare wederzijdse
vriendschap met een waardevol mens als de veel te vroeg na het kamp overleden
Jos Slagter, een niet te overschatten waarde voor het overleven van ons beide
moet worden toegekend. Dit was de enige, maar effectieve remedie tegen de
genoemde, nauwelijks te dragen eenzaamheid. Zijn leven na het kamp was
volledig gewijd aan het uitdragen van wat híj in Auschwitz geleerd had. Dit deed
hij als voorzitter van het Nederlandse Auschwitz Comité.
72

De genoemde punten benoemen dat wat ikzelf meen te hebben geleerd
in Auschwitz. Andere overlevenden zouden geheel andere keuzes kunnen maken.
Boven genoemde voorbeelden hebben mijn blik op het leven en zijn wederwaar-
digheden verruimd. Niets echter heeft zozeer mijn denken en voelen na de oorlog
bepaald als de inzichten in de betekenis of de zinloosheid van lijden. Het is daar-
om dat ik er een aparte paragraaf aan wijd en zelfs meen, dat deze inzichten ver
buiten de persoonlijke sfeer toepasbaar zouden kunnen zijn.
Lijden en zijn gevolgen
Gevolgen voor het individu
Lijden kan een persoonlijkheid volstrekt vernietigen. In sommige
gevallen, als de lijdende veel geluk heeft, kan het louterend werken. Het
hierboven aangehaalde aforisme van Nietzsche over de mogelijk versterkende
werking van lijden, bevat een belangrijk stuk waarheid. In donkere tijden heb
ik er veel troost aan ontleend. Aangezien de kans op beschadiging groter is
dan die op versterking en groei, is het niet mogelijk en zelfs onethisch, om
aan lijden heel algemeen een heilzame of louterende werking toe te schrijven.
Kortom, lijden heeft geen zin op zich zelf. De negatieve uitwerkingen van
lijden kunnen echter aanzienlijk beperkt worden als men in staat is aan het, in
principe zinloze, lijden een zin toe te kennen. Deze “zingeving van het
zinloze” ( een term die als titel voor een boek over geschiedenis is gebruikt
door de Duits Joodse filosoof Theodor Lessing) is vermoedelijk de
belangrijkste manier om na doorstaan lijden psychisch weer in een enigszins
evenwichtige toestand te geraken. De zingeving zal voornamelijk moeten
komen uit ervaringen en inzichten die iemand meent te hebben gewonnen.
Naast deze zingeving van het zinloze is er nog een belangrijke, maar veel
meer onbewuste manier om met doorstaan lijden om te gaan, dat is verdringing.
Dit uit de psychoanalyse stammende begrip is veel reëler dan menigeen geneigd is
te denken. Zoals ik in mijn beschouwing over antisemitisme in hoofdstuk 5.
uiteenzet speelt het een belangrijke rol in de houding van veel Israëli’s ten
opzichte van de Palestijnen. Hoe reëel en sterk dit effect kan zijn heb ik zelf
ervaren. Nu is het zo, dat in veel gevallen waarbij verdringing een rol speelt, of
73

wordt beweerd een rol te spelen, het bewijs niet meer geleverd kan worden, dat
de onaangename of traumatiserende ervaring die verdrongen wordt ook werkelijk
heeft plaats gevonden. Denk in dezen maar aan beschuldigingen van seksueel
misbruik in de jeugd dat door de beschuldigde wordt geloochend. In het voorbeeld
dat ik hieronder geef ligt het objectieve bewijs van de verdringing tastbaar voor
me.
Als men mij, gedurende de eerste twintig jaar na de oorlog vroeg, of ik
gedurende mijn verblijf als vluchteling in Nederland nog contact had met mijn
ouders in Duitsland antwoordde ik met stelligheid: “ Nee nauwelijks. Het enige
contact bestond uit eens per maand een z.g. Rode Kruis Brief van maximaal 30
woorden.” Ik was hier volstrekt zeker over. Ik was dan ook verbaasd toen
ongeveer in het midden van de 60er jaren van de afgelopen eeuw mijn oudste
broer, die in Engeland woonde zei, dat hij een groot pak brieven en briefkaarten
had welke ik tussen januari 1939 en maart 1943 aan mijn ouders in Duitsland
had geschreven. Zij waren aan mijn broer overhandigd door een niet joodse,
Duitse vriend van mijn ouders, die ze, uiteraard met risico voor eigen veiligheid,
voor ons had bewaard. Het totale aantal van deze brieven en briefkaarten heb ik
niet geteld. Het waren er vaak verschillende per week. In tegenstelling tot mijn
herinnering was er dus tot aan mijn onderduik een zeer intensief contact geweest
met mijn ouders en wel, gedurende mijn hele tijd in Nederland “boven de grond”.
Over deze opmerkelijke verdringing heb ik uiteraard nagedacht. Ik denk dat
de verklaring daarin ligt, dat ik direct na de oorlog geen emotionele energie bezat
die mij toestond over het verlies van mijn ouders te rouwen. Door onbewust te
loochenen dat deze brieven ooit waren geschreven, kon ik voor mezelf de illusie
op houden, dat ik mijn ouders reeds verloren had toen ik alleen naar Nederland
vluchtte. Hierdoor was de behoefte om te rouwen een gepasseerd station.
Gevolgen voor het joodse volk als geheel
Alles wat we tot nu toe over de individuele ervaringen en hun verwerking van
mensen, die de holocaust hebben overleefd, hebben gezegd geldt, mutatis
mutandis, ook voor het Joodse volk. Immers, een abnormaal grote fractie
(ongeveer 30 à 40 %) van dat “volk” is tijdens die donkere jaren vermoord. Dit
betekent in de praktijk dat bijna alle Joodse families in Europa, Amerika en Israël
74

direct of indirect erbij waren betrokken en, in heel veel gevallen nog steeds zijn
betrokken. Dat laatste verdient aandacht.
Het blijkt immers dat de tweede en de derde generatie van “oorlogsslachtoffers”,
met andere woorden de kinderen en kleinkinderen van die mensen die zelf de
oorlog persoonlijk en bewust hebben beleefd, - in de onderduik of in een kamp, -
vaak minstens zo zwaar, of in sommige gevallen nog zwaarder zijn getrauma-
tiseerd dan hun ouders of grootouders i . Hier komt nog iets bij. Het vermogen van
joden om zich rampen die hun volk overkwamen te herinneren is een onderdeel
van hun traditie. Dus de hardnekkigheid waarmee steeds weer de holocaust wordt
herdacht is bijzonder groot. Reeds Nietzsche had begrepen hoe gevaarlijk een
dergelijke traditie is 37 . Hij schrijft hierover in zijn ‘Unzeitgemässe Betrachtungen
II’:“er bestaat een mate van slapeloosheid, van het steeds herkauwen [van
gebeurde rampen, H.M] van vastbijten in de geschiedenis waarbij het leven
schade lijdt en ten slotte kapot gaat. Dit kan zowel een mens, een volk als een
cultuur betreffen.” Het in de joodse traditie passende zich-vast-bijten in geleden
leed draagt naar mijn mening bij aan de opvallend grote beschadiging van de
generaties die zelf pas na de ramp zijn geboren. Nochtans ervaar ik het als weer
een van de paradoxen die aan het fenomeen Auschwitz is verbonden. In hfdst.VI
ga ik uitvoeriger in op de gevolgen van deze traditie. De volgende hypothese waag
ik te poneren om deze paradox begrijpelijk te maken.
In de eerste plaats kunnen verschrikkingen waarover je hoort, maar die je niet
zelf hebt mee gemaakt een grotere indruk op je maken dan op degene die ze
ondergaan heeft. Dit kan komen doordat deze laatste groep, door de geleidelijk
erger wordende onderdrukking, een zekere tijd gegeven was om aan
verschrikkelijke omstandigheden gewend te raken, hierbij zeker ook geholpen
door het door mij hierboven beschreven fenomeen van acute emotionele
afstomping. Vermoedelijk nog belangrijker voor het begrijpen van de ernst van de
traumatisering van vooral de tweede generatie is het besef, dat de mensen van de
tweede generatie zijn opgevoed door vaak zwaar getraumatiseerde ouders. Met
andere woorden, vanaf hun vroegste jeugd, gedurend de jaren dus die voor de
vorming van de persoonlijkheid het meest belangrijk zijn, zijn deze mensen
i Dit reeds aan het begin van dit hoofdstuk genoemde syndroom is in de psychiatrische literatuur
uitvoerig beschreven. Het staat bekend als transgenerationele traumatisering.
75

voortdurend geconfronteerd geweest met de traumata van hun ouders. Dit staat
in contrast met de jeugdervaringen van de meesten van de zogenaamde eerste –
generatie – slachtoffers. De ouders van die mensen zullen immers veelal meer
normaal zijn geweest. Bij de ver weg levende Amerikaanse Joden komt er nog iets
bij. Zij voelen zich, met enige historische rechtvaardiging, schuldig, omdat zij zelf,
of hun (voor) ouders, niets, of bijna niets, gedaan hebben om de Europese Joden
in hun nood te helpen 38 . Zelfs bepaalde mogelijke acties om levens te redden
werden door het State Department in combinatie met Zionistische organisaties
afgewezen i . Irrationeel, maar desondanks emotioneel reëel, is het schuldgevoel
veroorzaakt door het feit dat de familie in Europa wel, en zij in Amerika niet, de
verschrikkingen van de oorlog moesten mee maken.
Kortom, door al deze effecten is het gehele Joodse volk in de westerse wereld,
inclusief Israël, nog altijd getraumatiseerd. Deze ernstige en wijd verbreide
beschadiging en de daarmee samenhangende onzekerheid en angst, aangevuld
met schuldgevoel, al of niet terecht, vormen de grondslag voor het welig tierende
Joodse extremisme. Of dit nu de vorm aanneemt van een religieus
fundamentalisme of van een agressief nationalisme op de manier van die Joodse
kolonisten die de sterfdag van een man vieren, (en mogen vieren), die in koelen
bloede 27 biddende Palestijnen heeft vermoord 39 . Veelal wordt als rechtvaardiging
van dit extremistisch gedrag aangevoerd: “Voordat de Joden op zo en grote schaal
misdaden hebben gepleegd als de niet-joodse volken tijdens de holocaust, de
Duitsers actief, de anderen door weg te kijken, kunnen we ons nog heel lang heel
veel veroorloven”.
Lessen van Auschwitz.
Naar mijn overtuiging is de belangrijkste les van “Auschwitz” voor individu
zowel als voor volk: WIJ JODEN MOGEN NOOIT ZO WORDEN ALS ZIJ, ONZE
ONDERDRUKKERS! Dit betekent niet alleen dat wij geen concentratiekampen, al of
i Volgens het in aanhaling 28 geciteerde en ook uit veel joodse bronnen, zorgvuldig
gedocumenteerde boek, had de Hongaarse diktator Horthy op 18 Juli 1944 aangeboden alle joodse
kinderen, jonger dan 10 jaar, uit Budapest te laten vertrekken als ze een inreisvisum voor een
ander land zouden hebben. Het ging hier om die kinderen tussen de 230000 joden die toen nog in
die stad aanwezig waren. De Engelsen waren bereid deze kinderen naar Palestina te laten gaan
onder de voorwaarde dat ze na de oorlog er weer vandaan zouden vertrekken. Het State
Depertment was tegen omdat ze na de oorlog de kinderen niet in de VS wilden opvangen. De
Zionisten waren tegen omdat ze vreesden dat de Zionistische claim op Palestina door instemming
met deze voorwaarde verzwakt zou kunnen worden.
76

niet met gaskamers, mogen bouwen. Dat immers is, zoals boven betoogd, slechts
de ultieme, extreme fase van een proces dat met xenofobie en daaruit
voortkomende discriminatie begint. Neen, ik vind dat wij als Joods volk, met onze
geschiedenis en met onze Tora zo vol waardevolle ethiek, die zijn neerslag heeft
gevonden in de sociale wetten van de hele westerse wereld niet eens in de buurt
mogen komen van het gedrag dat onze vijanden in de ergste tijd hebben
vertoond. Als wij deze les van Auschwitz niet spoedig ter harte nemen lopen wij
het gevaar ons zelf te verraden en daarmee onze existentie op het spel te zetten.
De zin van 2000 jaar vervolging in de diaspora, met als ultiem exces de holocaust,
kan en mag niet zijn dat wij, als volk, op het moment dat we weer een eigen land
hebben, ons tegenover de minderheid in dat land, de Palestijnen, op een wijze
gedragen die veelal lijkt op die welke de christelijke naties tegenover ons hebben
vertoond.
Er zijn een aantal redenen waarom ik deze mening zo boud durf te
verkondigen. Ten eerste is de Joodse ethiek, zoals neergelegd in de Thora, ten
aanzien van het gedrag tegenover vreemdelingen in je eigen land volstrekt
duidelijk. Op twee plaatsen, zowel in Leviticus 19:34, zeer expliciet, als ook in
Deuteronomium 10:19 wordt geëist dat de vreemdeling niet gediscrimineerd mag
worden. Wat echter bijna nog belangrijker is, is de argumentering van dit gebod.
Hier staat op beide plaatsen: “Want gij zijt vreemdeling geweest in Egypteland”.
Met andere woorden, ethisch positieve zingeving aan het zinloze van lijden is een
oer - Joodse interpretatie van de geschiedenis. Er staat heel expliciet NIET: zoals
gij bent behandeld in Egypteland zo zul je ook de vreemdeling in jouw eigen land
behandelen. Daarom moet ook een mening die zegt: -‘wat praten mensen van
vandaag over kwaad, vergeleken bij Auschwitz leven we in een bijna ideale
wereld’, als volstrekt fout en onjoods worden gekarakteriseerd. Hoe oer Joods de
ethisch positieve zingeving aan lijden is wordt ook nog eens geïllustreerd door de
uitspraak van een van de grootste rabbijnen uit de geschiedenis, Rabbi Hillel die in
de eerste eeuw voor onze jaartelling leefde: “Het hele Jodendom kan worden
samengevat in een enkele zin: wat jij niet wilt wat jou geschiedt dat doe ook ene
ander niet, de rest is commentaar”.
77

Ethische zingeving
Er is nog een belangrijk argument om te betogen dat alleen een positief
ethische zingeving van de holocaust de weg is die Joden als individu en als volk
dienen te bewandelen. Dit hangt samen met de vraag of de dood van onze
miljoenen voor niets is geweest of, dat ook aan hún lijden en dood, postuum, nog
een zin kan worden toegekend. Om deze vraag te beantwoorden moeten we ons
realiseren dat de Nazi misdadigers die het systeem Auschwitz hadden opgezet en
in stand hielden naast massale vernietiging nog een ander doel na streefden. Ze
maakten voor de niet direct vergasten de omstandigheden zo wreed dat ze door
uithongering tot spoken die nauwelijks rechtop konden lopen werden gereduceerd.
Spoken, die om een stuk brood of om een deken met elkaar vochten. Hiermee
wilden ze bewijzen wat voor “Untermenschen” de Joden waren. De ironie is
natuurlijk dat de hele beschaafde wereld vandaag ervan overtuigd is dat, als er al
van een minderwaardig soort van mensen kan worden gesproken, het juist
diegene waren die het systeem hadden bedacht en het in stand hielden. Mochten
wij als Joden kiezen voor de negatieve zingeving, voor de houding, ‘nu zijn wij aan
de beurt om vergelding te halen voor alles wat ons is aangedaan, nu mogen wij
eens de lakens uitdelen en diegenen die ons niet voldoende wel gezind zijn
discriminerend behandelen’, wij ons tot het niveau verlagen van onze voormalige
onderdrukkers. Hiermee zouden we hen achteraf toch op een bepaalde manier
gelijk geven. Verregaande discriminatie, collectieve straffen, het niet als
gelijkwaardige mensen behandelen van niet-joden in Israël, dat alles is reeds
voldoende om ons zelf als zelfbewuste Joden, trots op onze oude traditie, in
ethisch opzicht te diskwalificeren. De in het voorjaar 2001 plaats vindende
pogroms op de Palestijnen in Hebron, een term gebezigd door Salomon
Bouwman 40 , zijn reeds heel veel stappen te ver op een weg die al te lang is
gevolgd. Het laatste moment voor terugkeer, “teshuva”, ook een fraai oeroud
Joods begrip, is aangebroken. Een terugkeer naar een jodendom dat uitvoeriger in
hoofdstuk VI wordt beschreven en dat door de woorden van rabbijn Leo Baeck, de
laatste grote reform rabbijn van Duitsland als volgt wordt gekarakteriseerd: 41 “Het
respect dat wij onze medemens moeten bewijzen is niet zo maar een gebod, één
onder velen. Neen het omvat de hele inhoud van alle ethische gedragingen, het is
78

in zijn rijkdom alles wat God van ons vraagt…Dit respect voor de ander is de hele
essentie van al onze verplichtingen.”
79

4. BEGRIPSVERWARRING ALOM,
OEFENINGEN IN DENK HYGIENE
“WAT SLORDIGE DENKERS EN BEDRIEGERS TRACHTEN TE VERTELLEN”
80

1. DUIDELIJKE BEGRIPSBEPALING ALS TEGENGIF TEGEN
BEDRIEGLIJK EN VERSLUIEREND WOORDGEBRUIK
Misbruik van poly-interpretabiliteit
Het is ontmoedigend en teleurstellend om te constateren dat bewust misbruik
van woorden, met het doel de ontvanger van de boodschap te misleiden, aan de
orde van de dag is. In en om de wereld waar we ons in deze bundel op
concentreren, de wereld van het jodendom en het conflict in het Nabije Oosten,
tiert het welig. Om een voorbeeld te noemen: De Amerikaanse president George
W. Bush omschrijft zijn vriend Sharon als ‘een man van de vrede’. Hoezeer deze
man een man van de vrede is blijkt uit zijn eigen woorden in een interview in de
Israëlisch krant Ha’aretz 42 : “Wat heeft het voor zin om over onze vijanden te
klagen die hun eigen hachje willen redden. Ten slotte zien ze hoe we hen hun
velden afpakken om ze zelf te gebruiken. Wij zijn nu eenmaal een generatie van
kolonisatoren en we zullen een leven moeten leiden door ons zwaard”.
Dit misbruik wordt natuurlijk sterk in de hand gewerkt doordat in het normale
spraakgebruik heel veel begrippen en woorden niet exact gedefinieerd zijn. Een
typisch voorbeeld hiervan is inderdaad het woord ‘vrede’. In de context van een
zin als “ik wil in vrede leven” kan dit sleutelwoord gemakkelijk de betekenis
krijgen van :”Ik wens met rust te worden gelaten, … en daarom heb ik hen die
mijn vrede verstoren maar het land uit laten zetten”. Dit is de betekenis die je aan
het woord moet geven als Ariel Sharon naar waarheid zegt “ik wil vrede”, dan wil
hij namelijk een rustig land met liefst een groot deel, zo niet alle Palestijnen
elders. Op zijn best mogen ze als tweederangsburgers blijven als ze maar hun
plaats weten. ‘Vrede’ bij Sharon is een Pax Israëliana, een door Israël gedicteerde
vrede. Als daarentegen Uri Avneri, de voorman van de Israëlische vredesbeweging
Gush Shalom over vrede praat, bedoelt hij, vrede met de Palestijnen, na
onderhandelingen op basis van gelijkwaardigheid en vooral ook, met erkenning
van ieders waardigheid. Bijna nog meer misleiding wordt er bedreven met het
woord ‘democratie’. Israël laat zich voortdurend voor staan op de claim, de enige
democratie te zijn te midden van corrupte dictaturen. De tweede helft van de zin
is waar, Israël is omringd door landen met bepaald geen aantrekkelijke en
81

mensvriendelijke regimes. Maar het feit, dat er voor de Joodse burgers van de
staat, en voor hen alléén, (nog) een redelijke vorm van democratie bestaat,
betekent nog niet dat het zich met recht de titel ‘democratisch land’ mag toe
eigenen. Immers, volgens een ter zake kundige Israëli, Michael Ben-Yaïr,
voormalig procureur generaal van de staat, maakt deze staat zich schuldig aan
onder andere de volgende, met het idee van een democratie totaal in strijd zijnde,
wandaden: koloniale onderdrukking, apartheidsbeleid en schending van
internationale verdragen 43 .
De propaganda - oorlogen die niet alleen door Israël en zijn omringende lan-
den maar ook door de VS worden gevoerd, om de wereld te overtuigen van de
kwaadaardigheid van hun respectievelijke tegenstanders nemen in hevigheid en
intensiteit alleen maar toe. De nog steeds verder voortschrijdende verspreiding
van middelen voor massacommunicatie helpt hier aan mee. Wat ook opvalt is, hoe
snel de Amerikanen vroegere vijanden nu hun vrienden noemen en omgekeerd.
Als je het tot je door laat dringen werkt het verbijsterend. Omdat ik in mijn jeugd
heb gezien hoe geraffineerd gevoerde propaganda mensen kan verleiden tot het
mee doen aan-, of wegkijken bij- de ergst voorstelbare misdaden i pleit ik hier
voor het in acht nemen van de grootste alertheid ten aanzien van helder en juist
woordgebruik 44 .
Eufemismen en overdreven beschuldigingen
Een beproefd en veelvuldig toegepast middel om mensen een rad voor ogen te
draaien, altijd nodig als je geplande of reeds uitgevoerde misdaden wenst te
verbloemen, is het gebruik van eufemismen. Zo wordt er in Israël sinds de laatste
maanden van 2002 steeds openlijker voor gepleit de Palestijnen uit geheel
Palestina te deporteren of ze , op zijn minst, door dreiging en wrede
oorlogshandeling uit dit gebied te verdrijven. De hierbij gebruikte eufemismen
zijn respectievelijk ‘transfer’ of ‘voluntary transfer’. Mochten deze deportatie -
plannen niet voor de volle honderd procent slagen dan is men in sommige kringen
i Zie in dit verband ook het werk van Victor Klemperer (aanh.43) waarin hij dit manipuleren van
mensen via geraffineerd gebruik en misbruik van taal gedurend het Derde Rijk analyseert en aan
de kaak stelt
.
82

nog wel bereid een Palestijns ministaatje tot stand te laten komen. Dit zal dan
echter, om volledige en permanente beheersing van de bevolking mogelijk te
maken, worden opgesplitst in een aantal van elkaar op elk moment te isoleren
getto's Elk ervan zal op zijn beurt omsloten zijn door een ring van Israëlische
nederzettingen. Vanwege de nare klank en de onaangename associatie van dit
woord wordt hiervoor in officiële uitspraken, zoals door ex - premier Barak, het
eufemisme ‘canton’ gebruikt 45 . Hij zegt hier, gevraagd om commentaar op plannen
van Sharon: "En Sharon is onrealistisch om te denken dat het mogelijk is basis
feiten te scheppen die de Palestijnse entiteit onproblematisch maken. Een
constructie van 15 cantons met verbindingen via bruggen boven en onder de
grond. Dat is niet levensvatbaar. Het heeft geen kans." Waar het in dit verband
om gaat is uiteraard niet de levensvatbaarheid van dit soort plannen maar het
taalgebruik.
Het tegendeel van het gebruik van eufemismen die eigen geplande, of reeds
bedreven misdaden moeten versluieren is de overdreven beschuldiging. In zo een
geval wordt de vijand van geplande of gepleegde misdaden beschuldigd. Hierbij
worden echter woorden gebruikt die dusdanig negatieve associaties wekken dat
de beschuldiging dimensies aan kan nemen die geen enkele relatie meer met de
werkelijkheid hebben. Een voorbeeld hiervan vindt men in de tweede sectie van
dit hoofdstuk, ‘De tweede Wereldoorlog als moreel ijkpunt’. Een ander voorbeeld
betreft de vaak onterechte beschuldiging dat iemand antisemiet zou zijn, bij
voorbeeld omdat hij zich kritisch heeft geuit ten aanzien van de Israëlische
politiek. Deze beschuldiging wordt zo vaak geuit dat ik daar een apart hoofdstuk
aan wijd.
83

2. TWEEDE WERELDOORLOG ALS MOREEL IJKPUNT
Ondoordacht woordgebruik
Hierboven heb ik uiteengezet hoe een uiterst geraffineerde, intelligente maar
kwaadaardige man als Sharon op zijn manier misbruik maakt van het woord
‘vrede’. Ik heb dat hier genoemd om te laten zien hoe je, met slecht gedefinieerde
begrippen spelend, misleidend en gevaarlijk bezig kunt zijn. Als ik nu overga tot
signalering en hekeling van woorden die door een, Nederlandse journaliste, te
weten Elsbeth Etty zijn gebruikt, wil ik niet suggereren dat zij in de klasse van
kwaadaardigheid van een Sharon of een Bush zou thuishoren. Haar ondoordacht
woordgebruik kan echter gemakkelijk misbruikt worden.
In een weergave van de door haar gehouden Abel Herzberg - lezing staat te
lezen 46 : “Maar dat betekent toch niet dat je de normen, ontleend aan de Tweede
Wereldoorlog, niet langer als ijkpunt zou kunnen gebruiken in een debat over
verdraagzaamheid versus discriminatie?” Welnu, hier zit een grote adder onder
het gras. De gebeurtenissen van de Tweede Wereldoorlog vormen een continuüm,
van dragelijke discriminatie tot geïndustrialiseerde massamoord. Daarom kunnen
zij als zodanig geen ijkpunt vormen. Waar iemand in dit continuüm zijn ijkpunt
legt is sterk afhankelijk van waar iemand woont en wat zij/hij of zijn familie heeft
meegemaakt.
Betekenistoekenning bepaald door afkomst
Zo leggen sommigen met een joodse achtergrond, op basis van hun
familiegeschiedenis, hun ijkpunt helemaal aan het einde van de lijn, bij de
massamoord in gaskamers. Daarbij vergeleken is bijna elk onrecht door Israël de
Palestijnen aangedaan, een te verwaarlozen kleinigheid. Ter illustratie moge een
interview dienen met prof. Aryeh Eldad, tussen 1979 en 2000 Chief Medical Officer
van het Israëlische leger en nu directeur van de afdeling plastische chirurgie van
het Hadassa Universiteits Ziekenhuis in Jeruzalem Niet zo maar iemand. Hij zegt
hier tegen Yossi Klein in een gesprek over de mogelijkheden om de Palestijnen
door harde oorlogshandelingen te verdrijven …“dat hun kleine tragedie altijd te
verkiezen is boven een grote tragedie, en dat is altijd onze tragedie”. Of ook,
84

zoals de journalist de mening van deze professor samenvat: wij joden kunnen de
opinie van de overige wereld (over wat wij met de Palestijnen doen) naast ons
neer leggen omdat indertijd (tijdens de Tweede Wereldoorlog) deze wereld over
ons lot zweeg. In hetzelfde artikel van Yossi Klein, in gesprek met de
Talmoedgeleerde en docent chemie en wiskunde aan de Hebreeuwse Universiteit,
de zogenaamd gematigde rabbi Adin Steinsaltz zegt deze: “Deportatie (van de
Palestijnen en masse) is misschien niet leuk, maar het is niet zo erg als moord”.
Ook hier wordt de eindfase van die oorlog als ijkpunt genomen.
Nu weet ik best dat Elsbeth Etty, net als ikzelf, van mening is dat het ijkpunt
aan het begin van de lijn gelegd moet worden. Dus afkeuren van- en oppassen
voor elke discriminatie op basis van afkomst of ras. Maar, tegelijkertijd pleit zij in
haar lezing ervoor, de holocaust, het eindpunt dus van het continuüm van kwaad,
aan te mogen halen bij kritiek op LPF politici om te laten zien waar discriminatie
toe kan leiden. Dit ondanks het feit dat de situatie van Nederlandse asielzoekers
en allochtone medeburgers totaal verschillend is van de situatie van de joden in
Duitsland in 1933 met wier discriminatie het allemaal is begonnen. In
tegenstelling met onze allochtonen vielen de meeste Duitse joden niet op door
onaangepastheid maar eerder doordat ze nog Duitser dan Duits waren.
Mag de holocaust erbij worden gehaald?
Door de holocaust erbij te halen komt Elsbeth Etty op gevaarlijk terrein. Een van
de ergste misdaden uit de wereldgeschiedenis wordt bij het ijken van ander kwaad
betrokken. Hierdoor kan alle andere kwaad tot te verwaarlozen proporties worden
gereduceerd. Zo wordt lijden door verpaupering, beperking in bewegingsvrijheid
en opleidingsmogelijkheden, om maar een aantal dingen te noemen die de joden
onder Hitler moesten ondergaan, in zijn zwaarte en potentie tot traumatisering,
gebagatelliseerd. Deze bagatellisering betekent een belediging van- en onrecht
doen aan al die Duitse joden ( circa 300,000) die weliswaar niet in het gas hun
dood vonden, omdat ze nog op tijd konden emigreren, maar die toch ook zwaar
hebben moeten lijden. Hoe zwaar deze jaren waren, blijkt wel daaruit dat grote
aantallen van hen vrijwillig voor de dood kozen i , hetzij in het gedwongen
i Echte kwantitative gegevens heb ik niet kunnen achterhalen. Het blijft bij schattingen en
extrapolaties die uitmonden in opmerkingen als: Een suicide curve geldig voor joden in Duisland
“kan men reconstrueren die op een nauwe relatie wijst tussen discriminatie en zelfmoord. Deze
85

allingschap, hetzij nog in Duitsland 47 . Wie dit alles bagatelliseert weet niet wat
waardigheid is, weet niet wat geboortegrond betekent, weet niet hoe zwaar
‘existentie-angst’ kan wegen. De vernederingen die ik als joods jongetje moest
ondergaan als ik met Duitse instanties of met S.A.-, S.S.- of Gestapo mensen in
aanraking kwam,- ik spreek nu van de tijd vele jaren vóór Auschwitz -, staan me
nog helder voor de geest. Daarom word ik elke keer weer zo geraakt als ik zie hoe
bv. aan “check points” Palestijnse burgers vernederd en mishandel worden door
menig moreel ontspoorde kwelgeest in het uniform van het Israëlisch leger.
En nu komt een cruciale vraag aan Elsbeth Etty. Als zíj de holocaust mag
aanhalen om genoemde kritiek op politici begrijpelijk te maken, mag ik dan míjn
herinneringen aan het lijden van joden onder Hitler, vóór er van massamoord
sprake was (tot circa de tweede helft 1941) noemen, om te proberen duidelijk te
maken wat de Palestijnen nu al 36 jaar ondergaan? Of rust er volgens haar een
taboe op het toepassen van haar ijkpunt op daden nu door joden gedaan? Ook als
dit taboe mogelijkerwijs bestaat, wil ik toch het reeds in II.1 genoemde feit
herhalen dat Hitler, zeker tot Januari 1939, wat de joden betreft, geen radicaler
plannen had dan deportatie van de tot dan nog niet geëmigreerden uit Duitsland.
In een officieel gesprek zei hij toen, dat hij het betreurde dat de andere landen
voor deze deportatie geen ruimte beschikbaar wilden stellen 48 . Dit historische
gegeven wekt wel hele nare associaties op als je een oproep tot waakzaamheid
en protest onder ogen krijgt van een honderdtal Israëlisch Joodse academici (allen
met naam en woonplaats) die de volgende woorden bevat: 49 “De op dit moment
regerende Israëlische coalitie omvat partijen die “transfer” van de Palestijnse
bevolking bepleiten om op die wijze het zo genaamde ‘demografische probleem’
op te lossen….Minister President Sharon heeft laten weten het met deze
‘oplossing’ eens te zijn. De op dit moment steeds verder escalerende racistische
demagogie betreffende de Palestijnse burgers van Israël kunnen een aanwijzing
zijn voor de schaal van misdaden die mogelijkerwijs worden beraamd”.
Ik geef toe dat ik met het praten over deportatie zelf ook niet meer bij het be-
ginpunt van het ter ijking dienende continuüm van kwaad ben gebleven. Maar ook
curve laat zien dat het aan de macht komen van de Nazis, de aansluiting van Oostenrijk, de
pogroms van de ‘Kristallnacht’ en dan de aankondigingen van deportaties het aantal zelfmoorden
met sprongen liet stijgen. De conclusie ligt voor de hand dat op deze konkrete historische
momenten de wanhoop en resignatie, het gevoel van sociale declassering, de ontrechting en het
isolement een intensiteit bereikten die als afweer tot suicide leidde.”
86

zonder deze dreiging is heel veel lijden en onrecht dat vóór dit punt van deportatie
ligt, sinds 36 jaar een bijna dagelijks ervaren werkelijkheid voor de Palestijnen.
87

Inleiding
3. “JOODSE ZELFHAAT”
Er leven naar schatting ongeveer 40.000 mensen in Nederland die zich op grond
van hun afkomst Joods noemen. Aangezien volgens een oud Joods mopje twee
Joden die elkaar ontmoeten minstens drie verschillende standpunten verkondigen,
-en deze verscheidenheid in meningen is een van de belangrijkste culturele
erfenissen van het Jodendom-, moeten er onder deze mensen ongeveer 60.000
verschillende opinies bestaan. Toch is het zo dat je in deze zee van
verscheidenheid een aantal hoofdstromen kunt ontdekken. Tot twee van deze
duidelijk te onderscheiden stromen zal ik me in deze sectie beperken, daarbij
beseffend, dat menigeen zich juist ergens tússen die twee hoofdstromen thuis zal
voelen. Ik doel hier op de tweedeling die is ontstaan door het verschijnen van de
stroming ‘Een Ander Joods Geluid’. De tegenstroom, die hierdoor duidelijk
zichtbaar geworden is, omvat al diegenen die zich naar buiten toe bijna kritiekloos
achter het gehele doen en laten van de huidige Israëlische regering scharen en die
elke openbare kritiek door Joden op de daden van deze regering als verraad
beschouwen. Een vaak gehoorde beschuldiging van deze kant aan het adres van
de aanhangers van EAJG luidt: ‘jullie lijden aan Joodse zelfhaat’. Om de ware
betekenis van deze beschuldiging en de absurditeit ervan te kunnen begrijpen, is
het nodig, zeer summier, een stuk Joodse geschiedenis van de laatste 150 jaar te
schetsen.
Antisemitisme
Tot de tweede helft van de 19. eeuw leefden bijna alle joden in Midden- en West
Europa als een soort paria’s, en afhankelijk van het land in kwestie, vaak in aparte
wijken, de getto's . Het burgerschap met volledige burgerschapsrechten werd hen
in de meeste landen pas in het laatste derde deel van die eeuw gegeven. Ondanks
deze wettelijke gelijkstelling was het nog bepaald niet zo dat ook álle beroepen die
voor andere burgers toegankelijk waren, door Joden konden worden uitgeoefend.
Het antisemitisme was nog alomtegenwoordig. Het had zijn wortels in het
Christendom dat de Joden primair zag als de moordenaars van Jezus. Daarom
88

verdienden ze niet om als gelijkwaardig mens behandeld te worden. De eerste
aanstoot tot een verandering in deze situatie kwam voort uit de Franse revolutie.
De ideeën waarvoor deze revolutie stond werden door Napoleon over Europa
verspreid.
De overgang van de voornamelijk door de Kerk beheerste wereld naar de mo-
derne situatie was een complex historisch proces. In het eerste deel van hoofd-
stuk III heb ik daar wat meer over gezegd. Om het verschijnsel joodse zelfhaat te
kunnen begrijpen is het van belang hier nog eens te herhalen dat de complexiteit
van deze overgang voornamelijk berust op twee basis feiten. Het opkomend natio-
nalisme enerzijds dat een joodse natie binnen de eigen, nationale natie moeilijk
kon dulden, en de zo genaamde “wetenschappelijke” rassentheorieën anderzijds.
In deze theorieën werd de haat op basis van geloof vervangen door die op basis
van aan het “ras” toegekende eigenschappen.
Joodse zelfhaat als kind van ghetto en emancipatie
Bij sommigen van de eerste of tweede generatie geëmancipeerde Joden,
mensen dus, die nog met één been in het getto zaten, met het andere been
echter gretig de nieuwe, voor hen schijnbaar open, maatschappij wensten te
betreden, trad na enige tijd het verschijnsel van Joodse zelfhaat op. In menig
geval trad dit op bij juist diegenen die relatief succesvol waren maar vervolgens
merkten dat hun collega’s en/of concurrenten allerminst blij waren met hun
verschijnen. Dat deze successen jaloezie opwekten,vooral bij diegenen die in hun
beroep wat minder goed geslaagd waren, spreekt van zelf. Uiteraard werden de
snelle maatschappelijke carrières van de pas in de open samenleving getreden
joden ook misbruikt door de nieuwe “wetenschappelijke” antisemieten. De extra
inspanning die geëmancipeerde joden zich getroostten illustreerde voor deze
mensen de “streberigheid” van joden, welke naast alle andere slechte
eigenschappen, tot raskenmerk werd verheven. Daarnaast beschuldigden notoire
antisemieten hen ervan, dat zij door het succes in de zich voor hen openende
samenleving, zouden pogen de wereldheerschappij te veroveren.
De zelfhaat, die bij sommige Joden van de genoemde groep ontstond,
kwam tot stand door een aantal, de persoonlijkheid verscheurende krachten.
Enerzijds gaf de nieuwe wereld die lonkte en zo veel mogelijkheden bood,
89

aanleiding om zich van de oude wereld waaruit ze voort kwamen, af te keren en
om zich vol overgave in de nieuwe omgeving te storten. Anderzijds ontmoetten ze
in die wereld veel vijandschap, voortkomend uit een mengsel van oude
vooroordelen, angst voor succes van de joodse concurrent, en last but not least,
de boodschap van de nieuwe antisemieten dat joden in hun wezen, door hun z.g.
raskenmerken, minderwaardige schepsels waren. Zoals ik in hoofdstuk VI beschrijf
werd in die tijd ook de joodse godsdienst, met zijn voor Christenen wat vreemde
gebruiken, als oosters en primitief gezien. Het getto, waarin veelal armoede
heerste en waarin hun vader, of zeker grootvader mentaal nog leefde, vervulde
menig nieuw geëmancipeerde jood met schaamte en soms zelfs walging. Het
verblijf in de wereld buiten, bracht hen in nauw contact met de westerse cultuur.
Hierdoor kwamen ze uiteraard ook in aanraking met de nieuwe, pseudo -
wetenschappelijke theorieën over rassen en hun eigenschappen. Aangezien in
deze warrige theorieën de Joden steeds als minderwaardig werden beschreven
gingen sommigen van hen zichzelf als minderwaardig beschouwen. Let wel,
volgens deze theorieën waar ze uiteindelijk in gingen geloven, kwam eventueel
minderwaardig gedrag voort uit het minderwaardig zijn van het ras. Dit verklaart
dan ook dat dit soort antisemieten en hun joodse volgelingen, de zelfhaters, er
geen been in zagen de joden volstrekt tegenstrijdige eigenschappen te verwijten.
Immers, als je minderwaardig bent is ook alles wat je doet minderwaardig.
Hierdoor konden de antisemieten elke eigenschap die zij onaangenaam vonden
aan de joden toeschrijven. Al naar het uitkwam werd dat: de reeds genoemde
streberigheid, of het tegendeel de onderworpen nederigheid; de uiterlijke
onverzorgdheid of het tegendeel, de zucht om zich met sieraden te omhangen;
het onderdanige niet krijgshaftige of het agressieve en provocerende; het
zwerverachtige, niet aan grond en land gebondene of hun overdreven
vaderlandsliefde etc. etc. Dit soort vooroordelen werd door de zelfhaters
overgenomen, ze gingen in hun eigen ondeugdelijkheid geloven. Dus ook
zelfhaters vonden niet dat hun gedrag niet deugde maar dat hun wezen niet
deugde. Tegen een dergelijk geloof: ‘ik deug niet vanuit mijn diepste wezen’, is
bijna geen kruid gewassen, of het zou een wel zeer radicaal middel moeten zijn.
90

50 i
Radicaal middel: Revisionisme
Het Zionisme in het algemeen, maar vooral het rechtse extremisme daarvan,
zoals het tot uiting kwam in de revisionistische Betar 51 ii jeugdbeweging, waaruit
de latere ministerpresidenten Begin en Shamir zijn voortgekomen, had echt als
een van de uitgangspunten vernieuwing van het Joodse ras. Er moest dus heel
veel mis zijn met dit ras als de in 1931 benoemde leider van deze beweging,
Vladimir (Zeëv) Jabotinsky, een jaar later een lied in zijn liederen bundel opneemt
met o.a. de volgende tekst: “Uit bloed en zweet komt een nieuw ras te voorschijn,
trots, vrijmoedig, wreed… breng als offer je ziel en je bloed voor een nooit
eerder geziene grootheid… om te overwinnen of te sterven”. Zelf schrijft hij,
kennelijk in reactie op de traditionele zucht van de Joden om over alles uitvoerig
en met hartstocht te discussiëren of, wat de antisemieten noemden, het door
elkaar praten in de “Jodenkerk”, de volgende tekst: “Wat wij Joden vooral moeten
leren is om ons unisono te bewegen, volledig in de maat te marcheren, in een
enkele klap te slaan”… Of, in dezelfde geest: “De hoogste stadia van de civilisatie
zijn voor diegenen bereikbaar …..die de kracht bezitten hun eigen wil te
beheersen, zich als onderdeel in te voegen in de natie en samen met miljoenen
van andere mensen zo te handelen als werd er door één enkel mens gehandeld of
door een enkele machine” 52 .
Dit denken zet zich heel duidelijk af tegen wat menig moderne jood beschouwt
als de grote waarden van het Jodendom. Ik doel hierbij op de geboden tot
medemenselijke ethiek van de Thora, de ethische traditie van de profeten en van
de liberale rabbijnen vanaf Hillel tot de Duitse reformrabbijnen, een traditie die
begrippen zoals mededogen, medeleven, respect voor de ander inclusief de
vreemdeling, recht op eigen mening, streven naar vrede etc. als de belangrijkste
elementen van het jodendom beschouwt. Zoals in sectie 4 van hoofdstuk VI
i Het revisionisme is de, in de jaren na de Eerste Wereldoorlog geheel modieuze, door Jabotinsky
gestichte, facistische variant van het Zionisme. Avi Shlaim zegt erover in ref. 48: "Hij heeft de
principes geformuleerd die de kern van de Revisionistisch Zionistische ideologie en haar
programma vormden. Het eerste was de territoriale integriteit van het land van Israël, over beide
oevers van de rivier de Jordaan binnen de oorspronkelijke grenzen van het Palestijnse mandaat.
Het tweede was de onmiddelijke afkondiging van het joodse recht op de politieke soevereiniteit
over dit gehele gebied.
ii Martin Gilbert introduceert Betar in ref.49 als volgt: "De Betar jeugdbeweging, gesticht in 1923,
bleek zich te ontpoppen als de belangrijkste pleitbezorger voor en militant Zionisme en als een
comprmisloze tegenstander van de socialistische Zionistische jeugdgroepen. Met zijn rood-bruine
uniformen werd Betar door de hofdstroming van het Zionisme gekritiseerd als 'facistisch van
karakter' …"
91

uitvoeriger wordt beschreven, waren gedurende de laatste 100 jaar voor de
holocaust de meeste moderne joden in Duitsland en in de gebieden van het
vroegere Oostenrijks-Hongaarse rijk inderdaad deze mening toegedaan. De in de
vorige alinea weergegeven tekst van Jabotinsky en de zijnen kan dus nauwelijks
anders geïnterpreteerd worden dan als overcompensatie voor het in die tijd
prevalente joodse denken, als een radicale en niet zo sympathieke vorm van
zelfhaat. Het is opmerkelijk dat juist dit soort Zionisten uitgesproken negatieve
opinies erop na houdt ten aanzien van joden die streven naar volledige
assimilatie. Natuurlijk kán een dergelijk streven ook voortkomen uit zelfhaat. Zelfs
dan is het
een sympathieker vorm ervan dan de hierboven weergegeven agressieve,
racistische Jabotinsky variant. Maar zeker in de huidige tijd, met een staat Israël
waar je als jood bepaald niet altijd trots op kunt zijn en waar deze variant nogal
welig tiert, kunnen er volstrekt geldige gronden zijn, die niets met zelfhaat te
maken hebben, om alle bindingen met het jodendom te verbreken.
Een Ander Joods Geluid
Als je niet godsdienstig bent en je wilt je ook niet langer bijna kritiekloos
achter Israël scharen, hoe kun je jezelf dan in deze wereld nog joods voelen? Dat
dit toch kan bewijzen al diegenen die zich op positieve wijze bewust zijn van hun
Joodse achtergrond, er met een zekere zelfbewustheid ook voor uitkomen, maar
verkiezen, er in grote individualiteit uitdrukking aan te geven. Velen nu van de
laatst genoemde groep staan achter de ideeën van ‘Een Ander Joods Geluid’. Deze
beweging komt mede voort uit bezorgdheid voor het voortbestaan van Israël. Zijn
aanhangers menen dat dit voortbestaan bedreigd wordt door het niet als
gelijkwaardige burgers behandelen van de Palestijnse Israëli's, door de
nederzettingenpolitiek in de sinds 1967 bezette Palestijnse gebieden, door het niet
nakomen van de in Oslo gesloten akkoorden etc. Hierdoor is een toestand van
permanente guerrilla - oorlog ontstaan waarvan het einde op dit ogenblik nog niet
in zicht is. De angst die uit de huidige Israëlische politiek spreekt, dat een
Palestijnse staat naast Israël het bestaan van Israël, -een van de sterkste militaire
machten van de wereld, met veruit het beste, modernste en meest effectieve
leger in de hele regio,- zou kunnen bedreigen, moet een uit paranoia voortkomend
92

getto reflex genoemd worden i , 53 . Natuurlijk was er direct na de Tweede
Wereldoorlog, na de onvoorstelbare ramp van de holocaust, alle reden voor een
nog niet gevestigd en nog niet sterk Israël, om zich bedreigd te voelen. Maar nu,
in de huidige toestand van een supersterke gevestigde staat, werkt de politiek van
een onevenredige vergelding op onschuldige burgers, na de volstrekt te
veroordelen zelfmoord aanslagen op eveneens onschuldige burgers,
contraproductief. Het werkt de extremistische, tot wanhoopsdaden aanzettende
bewegingen als Hamas en Hezbollah allen maar in de hand. Dat in deze toestand
het basisidee van Israël als vluchthaven voor een enigszins rationeel denkend
mens verloren is gegaan, spreekt vanzelf.
Het verkeerde adres beschuldigd
In het licht van al het bovenstaande zijn de beschuldigingen van zelfhaat aan
het adres van de aanhangers van Een Ander Joods Geluid nauwelijks te geloven,
ze klinken als een wrange grap. Een belangrijk deel van de aanhangers van deze
stroming is trots op zijn Joodse achtergrond, op de grote bijdragen van het
Jodendom aan het ethische en sociale gedachtegoed van de westerse wereld. Zij
zijn overtuigd van de kracht van Israël en van de belangrijke en heilzame werking
die deze staat in het Midden Oosten zou kunnen uitoefenen. Voorwaarde hiervoor
zou zijn, een minder paranoïde getto mentaliteit en daardoor minder tot escalaties
leidende overreacties op Palestijnse agressie. Juist deze mensen nu worden
beticht van Joodse zelfhaat als ze kritiek laten horen op het huidige Israëlische
politieke doen en laten. Alsof de oude wijsheid: ‘alleen wie sterk en zelfbewust is
kan de moed opbrengen zijn zwakte en falen te laten zien’ niet meer geldig zou
zijn. De angst om uit Joodse kring kritiek op Israël te laten horen omdat anders de
“goyiem”, de niet-Joden, er misbruik van zouden kunnen maken is een
karakteristiek voorbeeld van getto - angst. Deze is nu juist, naast het altijd
smeulende antisemitisme, een van de ouders van de Joodse zelfhaat.
i Het gebruik van de psychiatrische term paranoia lijkt misschien overdreven. Ik gebruik hem hier
bewust en verwijs diegene die hem overdreven vindt naar sectie 6 van hoofdstuk VI waarin ik op
dit onderwerp in meer detail inga. Verder zij vermeld dat ook in Israël het beeld van joodse
paranoia regelmatig wordt gebruikt. Recent nog door de vroegere minister van onderwijs, Shulamit
Aloni, (zie aanh.53), die schrijft: “Voor wie zijn we eigenlijk bang? De Palestijnen? Is dat niet een
slechte grap? Maar dat mogen we niet zeggen omdat onze joodse paranoia zo ernstig is. De public
relations mensen van het leger alsook de hebzuchtigen van het ‘Grote Land van Israël’ weten
precies hoe ze hiermee manipulatief moeten omgaan”.
93

Zionisme en Racisme
4. ZIONISME, RACISME, RASSENDISCRIMINATIE,
ANTISEMITISME EN ISRAËLISCHE POLITIEK
Op de recente Wereldconferentie tegen racisme in Durban werd de oude
stelling: ‘Zionisme is Racisme’ opnieuw geponeerd. Nu kun je onmogelijk zeggen
dat de huidige Israëlische politiek geen duidelijk racistische kanten heeft. Dat is
echter iets anders dan de genoemde stelling letterlijk genomen. Zionisme en
racisme hebben met elkaar te maken, ze zijn echter niet identiek. Uit diverse
krantenartikelen naar aanleiding van de Durbanconferentie blijkt, dat de in de titel
genoemde begrippen op een vrij willekeurige manier door elkaar worden gehaald.
In een zuiver en helder betoog echter zouden ze duidelijk van elkaar gescheiden
moeten worden. Een gevolg van deze slordigheid is, dat een goed geformuleerde,
gerechtvaardigde en nodige kritiek op de Israëlische bezettingspolitiek niet van de
grond komt omdat hij vervangen wordt door de te grove en daardoor gemakkelijk
te weerleggen beschuldiging ‘Zionisme is racisme’.
Het Zionisme is de belangrijkste beweging van het jodendom sinds de Bijbelse
tijd. In zijn oervorm, zoals die door de stichters was bedoeld, heeft Zionisme net
zo veel met racisme te maken als een inbraakbeveiliging met diefstal. Het
Zionisme is immers ontstaan als reactie op de bedreiging en de discriminerende
maatregelen, die de Joden in Europa aan het eind van de 19e en het begin van de
20e eeuw, zich moesten laten welgevallen. Deze bedreigingen werden in westerse
landen als Frankrijk, Duitsland, Oostenrijk “gerechtvaardigd” op grond van pseudo
wetenschappelijke theorieën over verschillen tussen “rassen”, zoals in hoofdstuk
III is uiteengezet. Deze theorieën vormen de klassieke kern van wat terecht als
‘racisme’ kan worden aangeduid. Ze gaan van de, in principe waardevrije,
bewering uit, dat verschillende rassen verschillen in eigenschappen hebben.
Terwijl de huidige biologische wetenschap het bestaan van genetische verschillen
tussen menselijke rassen alleen maar kan bevestigen, verwordt de theoretisch
onbetwistbare basis, ‘er bestáán verschillen’, tot “racisme” als aan deze
verschillen waardeoordelen worden verbonden, dus, als een bepaald ras als
95

minderwaardig ten opzichte van een ander ras wordt bestempeld. Dit stempel van
minderwaardigheid werd 100 jaar geleden met name op het “Joodse ras” gedrukt.
De hier gebruikte aanhalingstekens symboliseren het feit, dat een Joods ras ten
enenmale niet bestaat. Er bestaat vermoedelijk geen ander oud volk in de wereld,
- de Joden als groep zijn vermoedelijk het best te beschrijven als volk-, dat
genetisch zo vermengd is als het Joodse. Elke bewering over eigenschappen van
het Joodse ras is hierdoor tot het domein van pseudo - wetenschap verwezen.
Deze grote genetische vermenging vindt uiteraard zijn oorsprong in de
geografische verspreiding van de Joden over bijna alle delen van de aarde. Die
verspreiding op zijn beurt leidde, met name in de Christelijke landen op grond van
de theologische kern van het Christendom, telkens weer, dan hier, dan daar, tot
antisemitische maatregelen en excessen. Een van deze excessen was een golf van
antisemitisme in Frankrijk in de tweede helft van de 19 e eeuw. Deze culmineerde
in, maar werd ook versterkt door het Dreyfus proces, waarin een Joodse officier in
het Franse leger, zoals later bleek ten onrechte, werd beschuldigd van
landverraad. De hele antisemitische hetze hieromheen was de directe aanleiding
voor Theodor Herzl, de grondlegger van het Zionisme, om zijn ideeën voor een
eigen Joodse staat, als vluchthaven voor bedreigde Joden te lanceren. Het streven
naar een eigen land voor het Joodse volk, hetgeen na lange en verhitte discussies
resulteerde in het streven dit te vestigen in Palestina, ontstond dus als afweer
tegen ondergane discriminatie en vervolging op grond van vermeende raciale
afkomst.
Dat het oorspronkelijke en ware Zionisme niets van discriminatie van
mensen op grond van religie, ras of sekse wilde weten is expliciet vast gelegd in
de onafhankelijkheidsverklaring van de staat Israël. Het wordt ook duidelijk uit de
memoires van een van de pioniers van het Zionisme, Chaim Weizmann. Hij was
vanaf het tweede Zionistische congres in 1898 actief in de beweging en de eerste
president van de staat. Hij schrijft 54 : “Een joodse staat met gedefinieerde grenzen
onder internationale garantie zou het einddoel moeten zijn. Het overschrijden van
deze grenzen zou een oorlogsdaad zijn die de joden niet zullen plegen, zowel om
zijn morele implicaties alsook omdat de hele wereld ertegen in opstand zou
komen. In plaats van een minderheid in Palestina te zijn zouden we een
96

meerderheid vormen in onze eigen staat. Op deze wijze zouden we op voet van
gelijkheid met onze Arabische buren in Palestina, Egypte en Irak kunnen omgaan.
Wat onze naaste buren betreft, de Palestijnen, met hen zouden we veel belangen
gemeen hebben –douane, havens, spoorwegen, irrigatie en alle mogelijke verdere
ontwikkelingsprojecten. Een dergelijke belangen gemeenschap, als ze goed wordt
aangepakt, wordt de basis van vreedzame en vruchtbare samenwerking.” De
daadwerkelijke Israëlische politiek heeft zich door de jaren heen van deze
intenties weinig aangetrokken. Immers, nog steeds, na meer dan 50 jaar, zijn de
Palestijnse Israëli's in de praktijk, en ten aanzien van grondbezit zelfs voor de
wet, geen volledig gelijkwaardige burgers. Zo goed als de stelling: “Zionisme is
Racisme” onjuist is, is de bewering: “De Israëlische politiek heeft reeds vanaf het
begin haar burgers van Palestijnse afkomst niet volledig gelijkwaardig aan de
Israëlische Joden behandeld” wel juist. Dat de ongelijkwaardigheid in behandeling
in de laatste 36 jaar alleen maar erger is geworden maakt het diegenen die de
leuze lanceren ‘Zionisme is racisme’ gemakkelijk om ervoor gehoor te vinden.
Zionisme een anachronisme
De grondvorm van het Zionisme is hoofdzakelijk het resultaat van drie
simultane krachten. Twee daarvan hebben sterk de tweede helft van de 19 e eeuw,
tot aan de Eerste Wereldoorlog, bepaald. Dit zijn nationalisme en kolonialisme. De
derde kracht, voor het uiteindelijk tot stand komen van de Zionistische beweging
de belangrijkste, is uiteraard het antisemitisme. Naast deze hoofdkrachten zijn
steeds een aantal andere krachten en stromingen werkzaam geweest. De
belangrijkste hiervan: een humanistisch socialisme, een seculier nationalistisch
fascisme, religieuze stromingen in alle mogelijke schakeringen tot aan super -
nationalistisch religieus fundamentalisme toe.
Waar het in deze paragraaf om gaat is de grondvorm. Naast de hoofdkracht, de
“schepper” als het ware, het antisemitisme, kun je met enig recht zeggen dat het
nationalisme en het kolonialisme de eigenlijke ouders van het Zionisme zijn.
Iedereen met enig historisch besef weet dat beide ouders sinds het einde van de
Tweede Wereldoorlog overal hun gezag volledig hebben verloren. Het kolonialisme
is vanaf het einde van de Tweede Wereldoorlog voor geen beschaafd mens meer
aanvaardbaar. Het nationalisme, mits binnen beheerste grenzen, wordt nog wel
97

geaccepteerd in de beschaafde wereld. Die grenzen worden echter overschreden
als de roep om herstel van de 19 e eeuwse natiestaat wordt gehoord, bij voorbeeld
in de vorm : “Frankrijk voor de Fransen”. Dat kan zich in het tijdperk van de
multiculturele en multi-etnische samenleving alleen een randfiguur als Le Pen
veroorloven.
Ondanks de geldigheid van deze huidige normen heeft het “reëel bestaande
Zionisme” i , dat wil zeggen de politiek van de staat Israël, zich geenszins
losgemaakt van deze inmiddels archaïsch geworden “ouders”. Vooral sinds het
einde van de oorlog van 1967 is het tegendeel eerder waar. In de eerder
aangehaalde woorden van een oud Procureur Generaal, Michael Ben Yaïr, (zie
aanhaling 42) hebben de Israëlische regeringen sinds die tijd gemeend, een harde
koloniale overheersing van de Palestijnen in stand te moeten houden en hebben
ze in de bezette gebieden een apartheidsregime geïnstalleerd. Deze huidige
toestand is ten opzichte van de eerste 19 jaar van het bestaan van de staat een
grote achteruitgang. Natuurlijk hebben de Arabische landen aan deze
verslechtering van de toestand ook een grote bijdrage geleverd door de op 29
November 1947, de dag van de toenmalige plenaire vergadering van de VN, de
daar voorgestelde deling niet te aanvaarden. De machtige, en bij herhaling zijn
sterkte bewezen hebbende overwinnaar van 1967 had echter toen ook een
andere, en volgens menigeen betere en wijzere keuze kunnen maken.
Toch was reeds vóór de harde bezetting en het apartheidsregime, de
anachronistische angel in de basisgedachte van het Zionisme aanwezig.
Immers het idee van een joodse staat in een joods land, een natiestaat ii dus
volgens de klassieke ideeën van de 19 e eeuw, is in de 21 e eeuw voor een staat, die
pretendeert tot de beschaafde wereld te willen behoren, verouderd en niet meer
acceptabel. Stellig geldt dit, als ter realisatie van dat natiestaat – idee een
i De uitdrukking tussen aanhalingstekens is hier, - weliswaar “tongue in cheek” -, door mij bewust
gebruikt. Hij werd in de tijd van de Koude Oorlog toegepast door de ideologen van de toen “reëel
bestaande” Communistische staten. Ik wil hiermee terloops op een zekere parallel tussen beide
ideologieën wijzen. Beide beloven ze een heilstaat en beide hebben ze hun leer vanuit de diepste
basis zo geformuleerd dat hij door critici niet aangevallen kan worden. Elke criticus van het
communisme werd in de hoek gedrukt door de bewering “jij hebt natuurlijk een burgerlijke
achtergrond” terwijl op analoge wijze elke criticus van het Zionisme middels het verwijt van
antisemiet te zijn monddood wordt gemaakt. Als die toevallig zelf joods is, geen nood, dan is het
antisemitisme uit zelfhaat.
ii Het begrip 'natie staat' [Engels:'nation state'] bestaat in het Nederlands niet volgens van Dale.
Het betekent een staat volgens het negentiende eeuwse ideaal, nl.dat binnen zijn grenzen een
etnisch bijna homogene bevolking woont, met slechts kleine percentages van wat we nu
allochtonen noemen.
98

verdrijving van een daar reeds wonend volk nodig is, een etnische zuivering. Niet
dat het niet nog recentelijk op de Balkan, dus nog wel in Europa, is gebeurd. De
daarbij betrokken volken, voor zo ver ze primair als dader bezig waren, hebben
daar uiteindelijk niet veel achting in de wereld mee verworven. In tegendeel, de
hoofddaders moeten als oorlogsmisdadigers terecht staan. Dus ondanks pogingen
van wat marginaal in de wereld staande volken, is in de voorzienbare toekomst
het standaardmodel de multi - etnische, multi - culturele, tolerante samenleving.
De enige belangrijke staten in de huidige wereld die, vooral op grond van
historische redenen nog steeds met enig recht een natie staat genoemd kunnen
worden, zijn Japan en Finland. De historie van Palestina-Israël is echter zo totaal
anders dan die van Japan of Finland, dat hieruit niets te leren valt voor de
toestand in het Nabije Oosten. Die is van het begin af aan gekarakteriseerd
geweest door koloniale verhoudingen. In 1917, toen Lord Balfour zijn beroemde
verklaring uitgaf, waardoor in het toenmalige Palestina ook de joden het recht
kregen op een nationaal tehuis, vormde de Joodse bevolking nog geen 10% van
de toenmalige bevolking daar ter plekke. Ondanks de vlucht en de verdrijving van
ongeveer 700 000 Palestijnen uit het Israël van 1949 55 en enorme stromen joodse
immigranten sinds die tijd is zelfs nu nog ongeveer 20% van de Israëli's van
Palestijnse afkomst. Dus een 19 e eeuwse natiestaat zou slechts na een nieuwe
massale verdrijving van Palestijnen tot stand kunnen komen.
Democratische joodse staat
De pioniers van het Zionisme waren bevlogen mensen. Theodor Herzl, de
bedenker van het hele idee was uiterst geassimileerd en wist weinig van het
jodendom. Met ietwat overdrijving kun je zeggen dat het enige wat hij er echt van
wist was, dat de joden in de diaspora steeds weer onder vervolgingen moesten
lijden, ook in de moderne tijd. Dit ondanks het feit dat de Franse Revolutie
gelijkheid en broederschap van alle mensen had verkondigd. Het is opmerkelijk,
en misschien zelfs significant, dat hij geboren was en leefde, in het enige grote en
machtige Europese land van die tijd (eind 19 e eeuw) dat met recht een
multiraciale en multiculturele natie vormde, ver avant la lettre. De Oostenrijks -
Hongaarse monarchie heerste immers niet alleen over Duits sprekende
Oostenrijkers maar ook over Hongaars sprekende Magyaren, Servokroatisch
99

sprekende Serven en Kroaten, Slovenisch sprekende Slovenen en Tsjechisch
sprekende Tsjechen, om maar een paar van de volken te noemen die onder de
heerschappij van deze monarchie vielen. De meer ontwikkelden hieruit hadden
veelal in Wenen gestudeerd, en leken veel meer geïntegreerd dan ze in
werkelijkheid waren. Hoe groot de onderliggende spanningen eigenlijk waren
bleek pas op 28 Juni 1914, toen door een Servische nationalist de Oostenrijkse
troonopvolger werd vermoord hetgeen de aanleiding werd voor de Eerste
Wereldoorlog. Van al deze historische gebeurtenissen, die pas 10 jaar na Herzl’s
dood in 1904, hun aanvang namen vermoedde hij waarschijnlijk niets. In zijn in
1902, zes jaar na zijn hoofdwerk “der Judenstaat” verschenen roman “Altneuland”
wordt dan ook de samenleving van de nieuwkomers, de joden, met de
oorspronkelijke bewoners van Palestina, die in dat boek moslims worden
genoemd, op de meest idyllische wijze beschreven.
Éen daarvan, Reschid Bey wordt als volgt geïntroduceerd 56 : “Hij heeft in Berlijn
gestudeerd. Zijn vader was een van diegenen die de voordelen van de joodse
immigratie onmiddellijk begreep. Hij had deel aan onze economische ontwikkeling
en werd heel rijk.” En een stukje verder op in dezelfde roman zegt dezelfde
Reschid tegen een Christen die zich verbaast dat de Moslims de joden niet als
indringers zien 57 : “Zou U diegene als een rover beschouwen die niets van U weg
neemt maar U iets brengt? De joden hebben ons welstand gebracht. Waarom
zouden we kwaad op ze zijn? Ze leven met ons als broeders , waarom zouden we
niet van ze houden ? “ Dat het in werkelijkheid niet zo idyllisch is verlopen is
uiteraard niet toe te schrijven aan fouten in gedrag en beoordeling van slecht één
partij. Het verzet van de Palestijnse kant is vanaf het eerste begin schromelijk
onderschat, zowel door Engeland, als door de Verenigde Naties en door de joden
zelf. Deze onderschatting is een typische uiting van de toen in de Westerse wereld
heersende koloniale mentaliteit ten aanzien van de oorspronkelijke bevolking in
niet Europese landen. Of, om nog eens een andere beroemde Zionist van het bijna
eerste uur, Martin Buber te citeren die in 1958 schreef 58 : “Toen wij naar Palestina
terugkeerden was de beslissende vraag, willen we hier als partner, als vriend, als
broeder komen, als een lid van een te ontwikkelen gemeenschap van de volken
van het Nabije Oosten of als de vertegenwoordigers van Kolonialisme en
100

Imperialisme ?” Dit soort romantische idealen ten spijt en ondanks de prachtige
woorden in de onafhankelijkheidsverklaring van de pas gestichte staat, is de
toestand vanaf het begin van die staat in 1948 minder democratisch dan
vermoedelijk nodig was geweest. Dit komt door een onevenredig grote invloed
van orthodox religieuze partijen waardoor verhinderd werd dat er een volledige
scheiding van “kerk” en staat, lees religie en staat, tot stand is gekomen. Een
bekend voorbeeld hiervan is dat je niet kunt trouwen zonder een rabbijn of,
inderdaad, een Mohammedaanse geestelijke. Het pure burgerlijke huwelijk op het
stadhuis bestaat in Israël niet. De bij de meeste joodse Israëli's bestaande wens
om Israël nu en in de toekomst een joods land te laten zijn, betekent onder
andere, dat een ruime meerderheid van de bevolking steeds joods zou moeten
zijn. Bovendien bestaan er alle mogelijke maatregelen en verordeningen die op
een versluierde wijze de niet - joodse bevolking benadelen. Dit is bv. merkbaar
doordat alle joden waar dan ook ter wereld op elk moment naar Israël kunnen
komen en daar zonder meer burger van het land kunnen worden. Voor een in het
huidige Israël geboren Palestijnse vluchteling bestaat dit recht van terugkeer niet.
Een Palestijnse Israëli die met een niet - joodse vrouw uit het buitenland trouwt
moet heel veel moeite doen om voor haar het Israëlisch staatsburgerschap te
verkrijgen. Aangezien men ernaar streeft het joodse aandeel van de bevolking
ruimschoots steeds hoger te doen zijn dan dat van burgers van andere etnische
achtergrond bestaat er het zo genaamde ‘demografische probleem’; dat is ‘het
gevaar’ dat door het aanzienlijk hogere geboorte - aantal per Palestijns gezin,
vergeleken bij het geboorte - aantal per joods gezin, de joodse meerderheid in
Israël binnen enkele decennia verdwenen zal zijn. Dit is voor joodse nationalisten
een onaanvaardbare risico. Het is beschamend om te moeten vaststellen dat er op
het moment van neerschrijven van deze regels (Oktober 2002) door rechtse
politici en radicale rabbijnen openlijk wordt gepraat om massale verdrijving of
deportatie van Palestijnen in Israël aan de gang te brengen. De discussies
hierover zijn zo luid en intensief dat 100 Israëlisch joodse academici het
noodzakelijk vonden een manifest de wereld in te sturen waarin zij waarschuwen
dat de chaos die bij het uitbreken van een oorlog tegen Irak zou kunnen ontstaan
door leger en rechtse politici misbruikt zou kunnen worden om een dergelijke
101

misdaad te begaan 59 i . Zoals inmiddels bekend, is deze vrees geen waarheid
geworden. Het denken hierover is uiteraard reeds racisme in erge vorm; en dat
een dergelijk racisme bij bepaalde groepen van Israëli's maar al te zeer leeft, kan
dagelijks uit Israëlische kranten worden gehaald of op de Israëlische omroep
worden gehoord ii , 60 .
Arabisch Antisemitisme
We hebben in sectie 3 van dit hoofdstuk reeds besproken hoe het
moderne antisemitisme een pseudo wetenschappelijke onderbouwing kreeg door
de rassen theorieën uit de achttiende en de negentiende eeuw. Hierin werd sterk
de nadruk gelegd op het verschil in eigenschappen van Semieten enerzijds en
Germanen en Ariërs anderzijds. Vanuit hun aanleg bezien, zo was de bewering,
waren Semieten lui of te ijverig, laf of brutaal, maar vooral parasitair en slecht.
Uiteraard werden aan Germanen/Ariërs de tegenovergestelde eigenschappen
toegeschreven, al naar gelang welke eigenschap door de betrokken antisemiet het
meest werd gewaardeerd. Een ander, belangrijk kenmerk van het antisemitisme
ligt daarin, dat de joden in geen enkel opzicht agressieve daden stelden tegenover
de antisemieten. Laat staan dat ze zich vijandig gedroegen tegenover een staat,
zelfs niet Duitsland in de dertiger jaren van de vorige eeuw. Sinds eeuwen
woonden de joden daar in volledige loyaliteit. Nochtans werd hen door de
102
antisemieten een streven naar wereldheerschappij toegeschreven, en wel langs
geheimzinnige wegen en kanalen en gesteund door sprookjesachtige rijkdommen.
i Deze door 100 academici getekende oproep bevat de volgende aanhef: “Dringende waarschuwing: De
Israëlische regering zou bezig kunnen zijn misdaden tegen de mensheid te overwegen”.
ii Hoe ver dit gaat blijkt uit een artikel van de bekende, en vroeger vooruitstrevende, Israëlische
historicus Benny Morris in The Guardian van 03.10.02. Hij vertelt hoe reeds vanaf Herzl over
verdrijving van de Palestijnen was gedacht en dat Ben Gurion in 1937 heel blij was met een Britse
aanbeveling in die richting door de Peel Commissie. Morris mijmert verder dat Ben Gurion in 1948
niet radicaal genoeg was om de Palestijnen totaal te verdrijven en dat, als hij dat wel had gedaan,
het Midden Oosten nú een gezonder en rustiger gebied zou zijn. De enormiteit van deze opmerking
wordt duidelijk als we ons voorstellen dat een Palestijnse historicus zou schrijven dat zijn volk een
rustiger leven was beschoren als Hitler zijn in 1941 begonnen programma t.o.v.de joden geheel
had kunnen voltooien.
.

Als we in het licht van het bovenstaande de bewering bezien dat de
Arabieren antisemieten zouden zijn, dient deze in de eerste plaats door de
beter van toepassing zijnde uitspraak vervangen te worden: dat de Arabieren
zich met toewijding van oude Europese antisemitische clichés bedienen in hun
propaganda tegen Israël en de Israël doorgaans kritiekloos steunende joden.
Er bestaat dus een relatie tussen ideeën en beelden die in de Arabische
propaganda gebruikt worden en die, welke vroeger in het het klassieke
antisemitisme in het westen leefden. Hier dienen wel kanttekeningen bij
geplaatst te worden.
Ten eerste mag het woord ‘antisemitisme’, dat komt uit een tijd waarin de joden
geen enkele politieke macht hadden, onder de huidige omstandigheden slechts
met omzichtigheid worden gebruikt. Hierop ga ik in het volgende hoofdstuk V
uitvoerig in. Op deze plaats is het voldoende om op te merken dat de macht van
Israël zo groot is dat het sinds zijn ontstaan voortdurend en met succes oorlogen
heeft gevoerd tegen de Arabische volken uit zijn regio. Het is nu reeds sinds
zesendertig jaar verwikkeld is in een oorlog tegen de Palestijnen.
Het feit dat de twee volken met elkaar in oorlog zijn verandert het hele beeld.
Israël, dat zichzelf en grote delen van het joodse volk in de diaspora
vertegenwoordigt, en de Palestijnen, waarmee grote delen van de Arabische
gemeenschap zich vereenzelvigen. Hierdoor kun je het oude begrip ‘antisemitisme’
dat bijna twee duizend jaar gedefinieerd was ten opzicht van joden zonder
politieke macht en al helemaal zonder enig wapen in de hand, niet zonder meer
toepassen. Het diaboliseren van een vijand met wie je in een gewapende oorlog
bent verwikkeld is weliswaar ethisch verwerpelijk maar zo gewoon als gewapende
oorlog gewoon is. Als je in de geschiedenisboekjes nakijkt hoe, tijdens de Eerste
Wereldoorlog, de Engelsen over de Duitsers dachten, of omgekeerd, hoe de
Duitsers over hen dachten, dan krijg je een idee wat diabolisering van een vijand
in oorlogstijd betekent 61 , i . Het gebruik dat de Arabieren bij hun anti Israël
103
i Welch schrijft: “Zoals alle bij de oorlog betrokken partijen…kwam ook Duitsland in de ban van een
chauvinistisch golf van hysterie die zijn uitweg zocht in een intense haat van de vijand…” Een
letterlijk voorbeeld van diabolisering geeft deze schrijver door een herafdruk van een tekening
waarop de toenmalige Engelse minister van buitenlandse zaken staat afgebeeld naast de duivel; hij
zelf ook van hoorns voorzien. De tekst daarbij: ’Engelse minister Gray (oorlogsmisdadiger en
massamoordenaar) terwijl de duivel tegen hem zegt, “man,man, van jou kan zelfs ik nog iets
leren”. Sanders en Taylor schrijven: “ [Door een Belgische verpleegster te excecuteren] voldeden
de Duitsers aan de stereotype dat door de propagandisten van de gealliëerden was gecreëerd:
Teutoonse brutaliteit en meedogenloze onmenselijkheid samengevat in de term ‘Pruisisch

propaganda maken van de sinds meer dan 100 jaar klaar liggende antisemitische
clichés en beelden is verwerpelijk. Het is ook contraproductief. Het versterkt de bij
veel Joden levende angst dat de zwartste jaren uit hun geschiedenis nog niet over
zijn, of terug zouden kunnen keren. Daardoor blijft de overtuiging van de Joodse
Israëli's: ‘alle Arabieren willen ons vernietigen’ in stand en krijgt de vrede geen
kans. Geconstateerd moet worden dat de vrede óók geen kans krijgt zo lang de
Israëlische bezetting van het rechtens aan de Palestijnen toegewezen gebieden
blijft voortbestaan.
Wat in dit verband opvalt is de grote asymmetrie. Enerzijds voortdurend
klachten van joodse kant over de haat die van Arabische zijde wordt gepredikt.
Anderzijds er zelf niet aan denken de harde bezetting te beëindigen of het eigen
taalgebruik te ontdoen van de meeste vernederende beelden die ook door
zogenaamd gematigde Israëlische politici ten aanzien van Palestijnen en Arabieren
worden gebezigd. Om met de ‘gematigde’ uitingen te beginnen: Je kunt iemand
nauwelijks dieper treffen dan zijn bestaan te ontkennen. Dit deed de Israëlische
premier van de ‘Arbeiderspartij’ Golda Meïr in 1967 toen ze haar beruchte
uitspraak deed dat de Palestijnen als volk niet bestaan 62 i . Zoals we in sectie 8 van
hoofdstuk VI uitvoeriger berichten gebruiken ook mensen als ex - premier Barak,
om maar te zwijgen van de chef staf van het Israëlische leger, Moshe Ya’alon, de
meest ontmenselijkende taal, waarbij de Palestijnen met een kankergezwel
worden vergeleken waarop chemotherapie of chirurgie toe moet worden gepast.
De asymmetrie wordt nog versterkt doordat aan de Israëlische kant dit soort
uitspraken uit de monden komen van voor het regeringsbeleid verantwoordelijke
politici. Hoe wijd verspreid de minachting voor Arabieren in Israël is, blijkt uit een
artikel van Yoav Peled van de Universiteit van Tel Aviv in The Guardian 63 die
schrijft: “… in Israël is de publieke minachting voor de Arabische cultuur historisch
geaccepteerd omdat, zoals bij alle koloniale bewegingen gebruikelijk, het Zionisme
de oorspronkelijke bevolking moest ontmenselijken om op die manier hun
104
verdrijving te rechtvaardigen. In overeenstemming hiermee heeft een groot aantal
militarisme Teutoonse brutaliteit en meedogenloze onmenselijkheid samengevat in de term
‘Pruisisch militarisme’.”
i Het is interessant te vermelden dat Mevr. Meïr hier de traditie van eerdere Zionistische leiders volgde. Zo
vermeldt Simha Flapan (zie aanhaling 136 p.57) dat Chaim Weizmann reeds in 1917 schreef: “The present
state of affairs would tend towards the creation of an Arab Palestine if there were an Arab people in Palestine.”

studies aangetoond, dat Arabieren in veel Israëlische schoolboeken en in menig
Israëlisch litterair werk beschreven worden als onbetrouwbaar, oneerlijk, lui,
verraderlijk en moorddadig." Zoals we in hoofdstuk II reeds hebben vermeld
wordt de diabolisering van Arabieren door Israëlische schoolboekjes bevestigd in
een recent artikel van de hand van Shulamit Aloni, een voormalige minister van
onderwijs en lid van de Knesset, het Israëlisch parlement. Volgens haar 64 is er
inderdaad reeds een rabbijn (Israël Hess) die in de universiteitskrant van de Bar
Ilan Universiteit schreef dat zijn onderzoekingen bewijzen dat de Palestijnen
inderdaad Amalek i zijn en dat hieruit volgt dat op hen allen genocide moet
worden gepleegd. Dat er in een Israëlisch Russische krant ervoor gepleit wordt om
Israëlische Arabieren te castreren om het terrorisme te bestrijden zonder dat er
ook maar één reactie uit het publiek komt 65 is dan alweer bijna mild. Ook een
andere uitspraak tijdens een interview met de minister en oud-generaal, Effi
Eitam, die de derde tempel op de tempelberg wil bouwen 66 “Vindt U het
ondragelijk dat de tempelberg niet in onze handen is ?” “Ja, bepaald wel. Maar dat
zal worden opgelost.” Klinkt, vergeleken bij dreigingen met moord en castratie al
bijna onschuldig. Hiervoor behoeven immers alleen de twee moskeeën die daar
staan verwijderd te worden. Is het dan verbazend als menige Palestijn of Arabier
zijn woede en onzekerheid en zijn hierdoor vergrote -, zo niet opgewekte -, haat
via antisemitisch gepraat of geschrijf lucht geeft? Nog afgezien daarvan moet
geconstateerd worden, dat al deze uitingen van de kant van de Israëli's minstens
zo antisemitisch zijn als het Arabisch geschrijf in de schoolboekjes, waar zo veel
over geklaagd wordt. Hoe zorgvuldig je eigenlijk zou moeten zijn bij de keuze van
belangrijke termen blijkt uit het feit dat de Arabieren uiteraard ook Semieten zijn.
i Zie voetnoot in II.2 p.38
105

Paranoïde angst
5. KRITISCH FOCUS OP ISRAËL, DOORGAANS NIET UIT
ANTISEMITISME
Joris Luyendijk, tot voor kort correspondent in het Midden Oosten voor de NRC,
heeft terecht een naam verworven om zijn heldere en indringende analyses van
de wanhopige toestand in dat gebied. Hij weet als weinig anderen waar hij over
praat en hoe een aantal, op het eerste gezicht onbegrijpelijke dingen, begrijpelijk
gemaakt kunnen worden. Ook in zijn stuk, ‘Nooit veilig, altijd bang’ heeft hij weer
een aantal uiterst scherpe en ter zake doende observaties 67 . Zo beschrijft hij hoe
de zo “gevoelige drie-eenheid holocaust, Israël en bezetting” in veel epacten van
het politieke gedrag van Israël kan verklaren. Vooral de angst voor een volgende
holocaust is bepalend zowel van het vredeskamp als dat van rechts Israël. Volgens
zijn prachtige formulering zeggen beide partijen: “dit mag nooit meer gebeuren”.
Maar, gaat hij verder “Als het vredeskamp dit zegt bedoelt het: ‘met mensen’. Als
rechts Israël dit zegt bedoelt het: ‘met ons’.” De bijna paranoïde angst van veel
Joden, in en buiten Israël, heeft Luyendijk scherp in de gaten en hij ziet hoe
bepalend deze is voor het gedrag van praktisch het hele politieke spectrum in
Israël.
Uit wat hij, naar mijn mening, in zijn analyse over het hoofd ziet, krijg ik de
indruk dat hij zich teveel met zijn Israëlische vrienden heeft geïdentificeerd.
Immers, het lijkt erop dat hij zelf bijna gaat geloven in de alom-tegenwoordige
vijandige “goyim”, die niets liever willen dan opnieuw de Joden uitroeien. Waarom
zou hij anders dit wat ordinaire scheldwoord voor iedereen die niet - Joods is, zelf
menen te moeten gebruiken? Gelooft hij in de in Israël gekoesterde, en bewust
aangewakkerde mythe van het steeds meer om zich heen grijpende
antisemitisme? Dit zou je kunnen vermoeden uit de door hem expliciet gestelde,-
maar nergens verder beantwoorde -,vraag die ik hieronder weergeef.
106

Waarom focus op Israël?
Luyendijk schrijft:“Maar opnieuw is de vraag: waarom wordt alleen Israël zo fel
en onophoudelijk bekritiseerd? Als overal in het Midden-Oosten op grote schaal de
mensenrechten worden geschonden, waarom wordt driekwart van alle kritiek dan
gereserveerd voor Israël dat vergeleken bij de rest nog best mee valt? Is het
vreemd dat Israëliërs in deze selectiviteit een vorm van (al dan niet bewust)
antisemitisme vermoeden? Waarom is het zo veel erger als een moslim wordt
onderdrukt door een jood dan door een medemoslim”.
Mijn antwoord op deze vraag is drieledig. Ten eerste wordt door de Israëlische
regering zelf, op een volkomen onoorbare, ja, zelfs misdadige wijze misbruik
gemaakt van het woord antisemitisme. Zo is er eind April 2002, toen er van
Europese zijde enige kritiek kwam op het optreden van Israël in Jenin, dat ook
door Luyendijk “een zwarte bladzijde in de geschiedenis van Israël” wordt
genoemd, door Shimon Peres, toen minister van Buitenlandse zaken in het kabinet
Sharon het volgende gezegd: “Terwijl vroeger in Europa het antisemitisme
gericht was tegen de individuele jood, is het antisemitisme vandaag helaas gericht
tegen de joodse staat” 68 . Door deze uitspraak wordt elk kritisch woord over het
gedrag van de staat besmet met het antisemitisme – taboe. Dit is
onaanvaardbaar, omdat de politiek van Israël zich daarmee boven alle kritiek
verheft. Dat dit niet alleen een uitglijder van de heer Peres is blijkt daaruit dat in
November jl. op een symposium door Shlomo Gur, Israëlische secretaris van het
EU-Israël forum werd gezegd: “er hangt een zwarte wolk van antisemitisme boven
de relaties tussen de EU en Israël die een open dialoog in de weg staat” 69 .
Als tweede punt van mijn antwoord op de vraag van Luyendijk het volgende.
Bijna tweeduizend jaar is het antisemitisme in Europa endemisch. Het heeft tot de
meest geïndustrialiseerde mensenvernietiging in de geschiedenis van de mensheid
geleid. Dat hierdoor het woord antisemitisme een sterk negatieve emotionele
lading met zich mee draagt is begrijpelijk en terecht. Daarom is echter ook extra
voorzichtigheid geboden bij het gebruik van de beschuldiging dat iemand door
antisemitische motieven gedreven zou zijn. Wat vergeten wordt is, dat tot de
overwinning in de Zesdaagse Oorlog van 1967, het antisemitisme steeds
107
gedefinieerd was als discriminatie, vervolging, haat en ten slotte vernietiging van

een minderheid zonder enige politieke macht. Het is van belang zich te realiseren
dat onder alle veranderingen door de lange geschiedenis heen deze ene factor
altijd dezelfde is gebleven: de politieke machteloosheid van de Joden. Dat nu voor
het eerst sinds de Oudheid de Joden een niet te verwaarlozen politieke en
militaire macht in de wereld vormen en deze ook gebruiken, en soms misbruiken,
maakt, dat er op een nieuwe wijze naar dit oude verschijnsel moet worden
gekeken. Hoe groot deze macht is en hoe radicaal verschillend daardoor de positie
van de joden nú is van die van vroeger, toen het klassieke beeld van het
antisemitisme nog geldig was, blijkt uit de volgende voorbeelden. In juni 2002
hield de Amerikaanse president George W. Bush een rede over de toestand in het
Midden-Oosten die door de toenmalige Israëlische minister Rivlin met de woorden
werd gekarakteriseerd 70 :”Het lijkt wel of een leider van Likud, (de partij van
Sharon) de rede heeft geschreven. In perfecte overeenstemming hiermee pochte
Sharon eind 2002 in een interview, dat de huidige plannen van de Amerikaanse
regering ten aanzien van het Midden-Oosten voor een belangrijk deel onder zijn
invloed tot stand gekomen waren. De combinatie van de uitspraken van Peres en
Gur enerzijds, met de grote macht van Israël in de wereld anderzijds leidt tot de
onaanvaardbare toestand dat een belangrijke macht zich aan welke kritiek dan
ook tracht te onttrekken. Dit kan alleen verholpen worden door kritiek op de
politiek van Israël volledig los te koppelen van het woord antisemitisme. Als
kritiek op grond van schending van mensenrechten en/of zelfs alleen maar van
effectiviteit terecht is, moet hij geuit kunnen worden.
Identificatie met joodse medeburgers
Ten slotte het derde punt van mijn antwoord op de vraag van Luyendijk. Is het
ooit bij hem opgekomen dat de aandacht voor alles wat Israël fout doet
grotendeels voort zou kunnen komen uit een verregaande identificatie met de
joodse medeburgers in onze samenleving? In de eerste plaats zijn de joden de
oudste groep vreemdelingen in bijna alle Europese landen. Voor het merendeel
zijn zij sinds de tweede helft van de 19 e eeuw in verregaande mate in de
samenleving geïntegreerd. In West en Midden Europa is sindsdien de volledige
beheersing van de taal van het land van door de meeste joden een feit. Ja, de
bijdrage aan de nationale litteratuur, cultuur en wetenschap is zeker in Midden
108

Europa onevenredig groot maar ook in Nederland is deze bijdrage, al vóór de
Tweede Wereldoorlog, aanzienlijk. Met andere woorden: voor heel veel beschaafde
Europeanen zijn de joden in hun land, hún joden, bijna zijzelf. Aangezien een
belangrijk deel van de joodse bevolkingen nog steeds naar buiten toe kritiekloos
staat achter alles wat Israël doet, -goed of kwaad -, ligt de toeschrijving van
medeverantwoordelijkheid voor die daden aan ‘onze joden’ voor de hand. Dit
betekent dus dat deze beschaafde Europeanen verwerpelijke, door Israël
gepleegde daden ervaren, alsof ze bijna door hen zelf waren gedaan. Net zo als
goede Nederlanders tegen de Politionele Acties protesteerden en Amerikanen
tegen de Viëtnam oorlog, zo is er via de identificatie van de diverse Europese
bevolkingen met “hun joden” veel kritische aandacht voor de oorlog tegen de
Palestijnen. Onder diegenen die hier tegen in het geweer komen zullen er
sommigen zijn, die geheel of gedeeltelijk door schuldgevoel tegenover de joden
worden gedreven. Schuldgevoel ten aanzien van het hen aangedane onrecht in de
Tweede Wereldoorlog. Dit gevoel kan door projectie soms ook in de buurt komen
van ouderwets antisemitisme. Maar ik denk dat de meerderheid van diegenen in
de beschaafde wereld die kritiek op politieke daden van Israël laten horen, dit om
de genoemde positieve motieven doen. De ongeneeslijke antisemieten, die in
beperkt aantal natuurlijk ook bestaan, zullen, als ze desondanks toch nog enige
beschaving willen tonen, liever in het openbaar hun mond houden. Het
antisemitisme taboe is nog steeds sterk, en terecht. Die manifeste antisemieten
die nu naar buiten treden en de kranten halen via aanvallen op mensen met
keppeltjes, op grafstenen of op synagogen, behoren in het algemeen tot sociale
randgroepen. Voor hen geldt de wijze uitspraak van Abel Hertzberg, die net uit
Bergen Belsen komend zei, dat dit soort antisemitisme een probleem is voor de
antisemiet en niet voor de joden. Zo is het, deze onaangepaste en
maatschappelijk niet geslaagde mensen hebben een probleem, hún probleem;
het is hen niet gelukt aansluiting te vinden aan onze samenleving. (zie ook
hoofdstuk V, p.109).
Geen ander Saudisch geluid
109
Als laatste kan ik niet onvermeld laten dat een deel van de belangrijkste waarden
en normen van onze Westerse cultuur: onze medemenselijke ethiek kompleet met

verzorgingsstaat joodse waarden en normen zijn die door het Christendom in onze
samenleving geïnternaliseerd zijn. Verder, dat bij de joden in de meeste landen
van Europa en in de VS een heel belangrijke en indringende Verlichting heeft
plaats gevonden (in Nederland met vertraging en in mindere mate). Deze was in
de tweede helft van de !8 e eeuw door de verlichtingsfilosoof Mozes Mendelssohn
geïnitieerd. Dit heeft de verregaande culturele integratie van de joden in Europa
en hun bijdragen aan de Europese cultuur ook buiten de ethiek sterk bevordert.
Tevens werd en wordt hierdoor de identificatie van een beschaafde niet joodse
Europeaan met zijn joodse medeburger pas goed mogelijk. Ten slotte is nu ook
impliciet het antwoord gegeven op de door Joris Luyendijk gestelde vraag
waarom er geen ‘Ander Saoedisch Geluid’ bestaat.
110

5. ANTISEMITISME ALS SPOOK
MISBRUIKT
“WAT EEN OPGEROEPEN SPOOK VERTELT”
111

Preambule
1. ANTISEMITISME VOOR 1967
Wat zullen vele van mijn joodse broeders en zusters verontwaardigd zijn het
antisemitisme met het begrip spook geassocieerd te zien. Het heeft in zijn meest
perverse vorm tot de holocaust geleid. Voorwaar geen spook maar een verplette-
rende, objectieve werkelijkheid. Het antisemitisme, dat dus tijdens de Tweede We-
reldoorlog nog steeds moeilijk voorstelbare vormen had aangenomen, kreeg na de
stichting van de staat Israël een nieuwe achtergrond. Mede door de Israëlische
overwinning op de Arabische landen in 1967 en de daarop volgende, nog steeds
voortdurende, bezetting van de Palestijnse gebieden, heeft Israël zich tot een niet te
verwaarlozen machtsfactor in het Midden Oosten alsook in de wereld ontwikkeld.
Mocht de nieuwe staat voordien in een groot deel van de wereld bewondering
hebben afgedwongen, na '67 is daarin een omslag gekomen. Bij de structurering
van dit essay heb ik dit jaartal tot uitgangspunt genomen van ingrijpende
veranderingen die zich op het terrein van echt of vermeend antisemitisme in de
wereld hebben voorgedaan.
Definitie van het spook
Juist de alles overtreffende omvang van de gruwelijke massamoord die zich nog
geen zestig jaar geleden heeft voltrokken, veroorzaakt bij vele joden steeds
opnieuw gevoelens van angst. Die angst kan gemakkelijk gebruikt en ook mis-
bruikt worden om uitingen van echt of vermeend antisemitisme op te blazen tot
een spook. In feite zijn deze uitingen nog steeds beperkt en niet virulent.
Nochtans, het antisemitisme bestaat en het is een gevaarlijk verschijnsel. Veel
gevaarlijker is echter een duivels mengsel bestaand uit echt wel aanwezig, maar
nog lang niet virulent antisemitisme met de angst ervoor. Angst bij joden,
112
begrijpelijk gezien het verleden, maar vandaag de dag in de meeste gevallen niet
terecht. Hierdoor kan ook zonder concrete uiting van enig antisemitisme al veel
lijden veroorzaakt worden. Angst ook bij niet-joden, die vrezen van antisemitisme
te kunnen worden beschuldigd als ze zich een kritische opmerking over het gedrag

van Israël zouden laten ontvallen. Deze angst bij niet-joden kán op zijn beurt
antijoodse gevoelens genereren die uiteindelijk in antisemitisme kunnen
ontaarden. Dit mengsel van angst en de vaak kleine sporen van werkelijk
aanwezig antisemitisme vormen samen het beide groepen bedreigende veel groter
geheel: het spook.
Wortels van het antisemitisme
Hoewel het Christendom de hoofdverantwoordelijke is voor het
antisemitisme dat zich nu bijna tweeduizend jaar in de westerse christelijke wereld
in velerlei vormen manifesteert, ligt de oorsprong van het verschijnsel al in de
klassieke antieke wereld van vóór het ontstaan van het Christendom. Een eerlijke
poging om dit fenomeen te begrijpen, brengt met zich mee dat eerst eens een
waarheid moet worden vastgesteld waar menige jood geen oren naar zal hebben:
de vroegste oorzaak van het antisemitisme ligt bij het jodendom zelf. Immers, de
grondslag van het jodendom werd onder meer gevormd door strenge spijs - en
gedragswetten. Gedragswetten tegenover beelden, vreemde goden of heersers
voorstellend, die voor de joden een gruwel waren, maar voor de niet-joden
objecten die op eerbiedige wijze moesten worden benaderd. Vermoedelijk nog
belangrijker echter waren de beperkende spijswetten, juist in die wereld waar
gastvrijheid, met zijn componenten van het aanbieden en aannemen van spijzen
en geschenken misschien wel tot de belangrijkste intermenselijke deugden
behoorde. In zo’n wereld moest het gedrag, dat die wetten voor de joden met zich
mee brachten, irritatie en zelfs agressie opwekken. Zo heeft de Romeinse politicus
Cicero reeds omstreeks het midden van de eerste eeuw vóór de westerse jaar-
telling zijn beklag erover geuit dat de joden, te midden van de massa andere
vreemdelingen in Rome, opvielen doordat zij zulke lastpakken waren 71 .
In Alexandrië, waar grote aantallen joden leefden, hebben zich in de jaren dertig
van de eerste eeuw, met zekerheid pogromachtige relletjes tegen joden
voorgedaan 72 . Juist in het Helleense cultuurgebied, met als centrum Alexandrië, was
het officiële cultuurideaal gericht op de verbroedering van alle volken en mensen. De
historicus A.S Rijxman schrijft hierover 73 : "de Hellenen voelden zich gekwetst door
het vermeende of werkelijke superioriteitsgevoel van de joden...".
113

• HET UITVERKOREN VOLK
De formulering in Exodus 19:5, waarin God zich tot de joden richt, luidt: "indien
gij aandachtig naar Mij luistert en mijn verbond bewaart, dan zult gij uit alle volken
Mij ten eigendom zijn ..." Henri Atlan schrijft in 'Contemporary Jewish Thought' 74 :
"Dit perfecte samengaan tussen een bepaald volk en zijn god had uiteraard het
directe oogmerk dat volk van andere volken te onderscheiden, het ervan te separe-
ren..." In Exodus 19:6 staat vervolgens: “En gij zult Mij een koninkrijk van priesters
zijn en een heilig volk." Waarop Atlan laconiek noteert: "De consequenties van dit
plan konden even goed ongelukkig en catastrofaal zijn als zegenrijk, afhankelijk als
zij waren... van de relaties (van het joodse volk) met de hen omringende volkeren".
Het is een onloochenbaar feit dat het joodse volk het enige volk uit de antieke
wereld is, dat nog steeds herkenbaar is; vooral daardoor dat het een millennia oude
cultuur nog levend koestert. Dit zal zeker door velen als een zegen worden
beschouwd. Er valt echter te bedenken dat die zegen met veel lijden gepaard is
gegaan. De conclusie is dan ook dat zegen en catastrofe het joodse volk in ruime
mate is ten deel gevallen.
• ANDERSENS SPROOKJE VAN 'HET LELIJKE EENDJE' ALS MODEL
Er zit een elementaire wijsheid in het sprookje van Andersen dat ons iets zegt
over de psychologie van de antisemitische reflex. In dit sprookje wordt er binnen
een gemeenschap van eenden een jong zwaantje geboren. Omdat het er
simpelweg anders uitziet wordt het door de andere eenden als vreemd gezien -
het wordt gemeden en gepest. Dit is een elementaire reflex van elke biologische
gemeenschap waarbinnen zich één of meer individuen van een ander soort
bevinden. Dat aan het eind van het verhaal het lelijke eendje erachter komt een
zwaan te zijn en gelukzalig met een zwanenfamilie vertrekt, versterkt nog de
analogie met de joden in de diaspora en hun recente ‘bevrijding’ door het
verrijzen van de staat Israël, waarbinnen voor tachtig procent hun 'soortgenoten'
leven.
Elke jood die in de diaspora wordt geboren doet als kind, net als het lelijke
eendje de onaangename ervaring op van het anders zijn. En net als dit eendje
114

zullen tal van joden op een gegeven moment tegen de hen omringende eenden
zeggen: En ik ben lekker een zwaan, mooier dan jullie, lekker puh!
We moeten eraan toevoegen dat, volgens de Thora, het Oude Testament, het
anders willen zijn dan andere volken een bewuste keus is geweest van het joodse
volk als geheel 75 . Die keuze is in de woestijn bij de berg Sinaï gedaan en is
sindsdien door de joodse gemeenschap in zijn lange geschiedenis telkens opnieuw
bevestigd.
• DE ZELFVERKOZEN AFZONDERING IN DE DIASPORA
Volgens de overlevering was het de beroemde rabbi Jochanan ben
Zakkai die het transformatieproces van het jodendom na de vernietiging van de
Tempel door de Romeinen vorm gaf en leidde. Het streven was ervoor te zorgen
dat de joden, hoe verstrooid zij ook over de aarde leefden, toch overal een joodse
gemeenschap zouden vinden. Voor het bewaren van de joodse identiteit was het
bovendien van groot belang dat de joden dicht bij elkaar woonden, opdat sociale
controle zou kunnen worden uitgeoefend op iedereen die zich bij de reeds
aanwezige joodse gemeenschap mocht- en wenste aan te sluiten. Nieuwkomers
hadden er alle belang bij steun te zoeken bij geloofsgenoten, omdat die over
middelen en instituties beschikten om de hulpbehoevenden op weg te helpen.
Twee specifieke verplichtingen dienen hier genoemd te worden die er
sterk toe hebben bijgedragen dat joden in de diaspora dicht bij elkaar, in
afgezonderde gemeenschappen bleven leven. In de eerste plaats het voorschrift
dat een valide godsdienst oefening vereist dat een quorum van tien "volwassen"
mannen, (d.w.z. mannen na hun Bar Mitzwah) aanwezig is. Het is een van de
meest geëerbiedigde wetten, waaraan zich zelfs vrij vergaand geassimileerde
joden niet graag onttrekken: gehoor geven aan het verzoek door hun
115
aanwezigheid een echte godsdienstoefening mogelijk te maken. In vroeger tijden,
toen afstanden bijna uitsluitend te voet werden afgelegd, moesten joden alleen al
om die reden dicht bij elkaar wonen. Dit kwam in feite neer op een vrijwillige, op
religieuze gronden verkozen, gettovorming. Een tweede regel die deze vrijwillige
separatie en concentratie in stand hield was de zogenaamde 'eruv'. Dat was een
markering rondom het joodse woongebied die ervoor zorgde dat ook op sabbat,
als er geen werkverplichtingen te vervullen waren, joden binnen de grenzen van

het getto bleven en zich daardoor niet aan de sociale controle daar konden
onttrekken.
De christelijke kerk als hoofdmotor van het antisemitisme
Het valt dus niet te loochenen dat de joden zelf een belangrijk aandeel hadden
in het apart blijven van de bevolking, te midden waarvan zij als minderheid
leefden. Alleen al hierdoor bevorderden zij xenofobische afweer en vaak afkeer..
De pausen hebben sinds de vijfde eeuw van de mogelijkheid die gevoelens verder
aan te wakkeren misbruik gemaakt voor hun eigen doeleinden. De aanzienlijk
hardere discriminatie, door kerkelijke wetgeving ontstond pas op het derde en
vierde concilie van Lateranen, in de jaren 1179 en 1215. Daar werd o.a. bepaald
dat een jood geen christelijke dienstbode mocht hebben, dat christenen niet in
een voor joden bestemde wijk mochten wonen en dat joden te onderscheiden
moesten zijn door het dragen van een gele lap of een jodenhoed. Het is niet
zonder betekenis dat de nazi's, 700 jaar later, de joden soortgelijke dwang
hebben opgelegd 76 . Aan de discriminatoire wetten van de Kerk gingen in de
twaalfde eeuw twee kruistochten vooraf die vooral in de joodse nederzettingen
langs de Rijn vergezeld gingen van moord en doodslag.
Het is niet mijn bedoeling de hele geschiedenis van het antisemitisme
vanaf de middeleeuwen op te halen. Ik wil alleen de meest karakteristieke trekken
ervan schetsten in de laatste vijf eeuwen, tot het ontstaan van de staat Israël.
De Kerk, die het hele middeleeuwse leven beheerste, was zich er weliswaar
van bewust dat zij de erfgenaam van de joodse leer was, maar voor haar stond
op de voorgrond dat de christenheid het licht had gezien en in Jezus de zoon van
God had herkend en erkend. Zij stelde dat met hem de door de joden verwachte
Messias was gekomen. Deze opvatting werd door de joden echter niet gedeeld en
daarom vond de Kerk het nodig hen als moordenaars en loochenaars van de
Heiland te brandmerken. Teneinde den volke te tonen dat de loochening van
Christus tot verdoemenis en ongeluk leidt, zorgde de Kerk ervoor dat het leven
van de joden precies die kenmerken vertoonde. Ze moesten niet verdwijnen, maar
juist blijven bestaan als paria’s onder de christenen. Daarom moesten ze ook in
aparte wijken leven en zo min mogelijk contact met niet-joden onderhouden.
116

Aangezien zij echter een onmisbare functie hadden in de internationale handel,
Kerk en staat van geldmiddelen konden voorzien en de vorsten met hun rijke
ervaring konden dienen, werden ze na iedere vervolging of verdrijving weer
binnengehaald. Het is onloochenbaar dat zowel de joden zelf, alsook christelijke
antisemieten, beiden, het in de middeleeuwen van belang achtten om in
gescheidenheid te leven en geen vermenging te bevorderen. Dat de joden onder
aanvaarding van die voorwaarden toch graag over meer beroepsmatige
mogelijkheden hadden beschikt en minder aan restricties hadden willen
blootstaan, spreekt vanzelf.
Het complexe karakter van antisemitisme
• DE MULTICAUSALE OORSPRONG
De Kerk heeft zich aan de grofste wandaden schuldig gemaakt. De
afschuwelijke volksmythen van joden als loochenaars van God, schenders van
hostiën, vergiftigers van bronnen, moordenaars van christenkinderen wier bloed in
ritueel voedsel zou worden gemengd, zijn in de christelijke wereld tot ondergronds
sluimerende archetypes verworden. Al die beschuldigingen namen niet weg dat
joden ook in de middeleeuwen een economische factor waren die door de Kerk
werd gemanipuleerd. Zo stond zij joden niet toe grond te bezitten en ambachten
uit te oefenen, terwijl zij christenen verbood rente te vorderen voor uitgeleend
geld. Daardoor bleef er voor de joden voornamelijk de geldhandel over waarmee
zij in hun levensonderhoud konden voorzien. Het hoeft geen betoog dat het voor
schuldenaren moeilijk was van hun schuldeisers te houden. Als door economische
neergang het water de schuldenaren tot aan de lippen kwam bood een pogrom
uitkomst om de nood te lenigen. Een eventueel schuldgevoel dat zo'n actie
meebracht kon gesust worden met een beroep op het kerkelijke archetype: 'het
zijn Gods moordenaars'.
Zoals we hebben kunnen vaststellen berustte het antisemitisme op een
meervoud van krachten uit de buitenwereld: xenofobie, de kerkelijke theologie en
de economische tegenstellingen. Soms traden die ieder afzonderlijk op, soms
117

gelijktijdig naast elkaar. In tijden van hongersnood, epidemieën of oorlog bestond
er meer behoefte aan een zondebok dan in tijden van voorspoed.
• DE VERSCHILLENDE NIVEAUS VAN VIRULENTIE
Zolang er joden zijn zal de antisemitische kwaal waarmee de christelijke
wereld behept is, waarschijnlijk niet verdwijnen. Daarvoor zit het te diep veran-
kerd in het christelijk gedachtegoed. Het hangt van de individuele instelling van
een bepaalde jood/jodin af hoe die de antisemitische houding verwerkt. Een klein
beetje antisemitisme kan sommige joden het gevoel geven dat zij anders zijn, en
ook al gauw, dat zij beter zijn dan de anderen. Het maakt ook alert; je spant je
wat meer in dan de niet-joodse mededinger. Het is mogelijk dat je jouw kansen
daardoor beter benut en er ook 'beter' van wordt.
Het is onloochenbaar dat het antisemitisme in zijn essentie een uiterst
negatieve kracht is. Het klinkt daarom wat paradoxaal om te constateren dat deze
kracht, in een milde variant, ook een beschermende werking heeft gehad die tot
het behoud van het jodendom heeft bijgedragen. Immers de opkomst en
verbreiding van de Verlichting heeft er niet toe geleid dat de onzekerheid voor de
joden op slag verdween. Allerlei vormen van antisemitisme bleven zich
manifesteren en wellicht is dat de reden dat de neiging tot assimilatie beperkt
bleef en dat de meerderheid van de joden ervoor koos toch de joodse gemeen-
schap niet te verlaten.
Het aantal beperkingen waaraan joden in het maatschappelijk verkeer zijn
onderworpen kan groter of kleiner zijn en meer of minder terreinen van het
maatschappelijk leven beslaan. Op het moment dat in een land bepaalde beroepen
niet meer, of slechts bij uitzondering voor joden toegankelijk zijn, dat bepaalde
clubs en misschien wel bepaalde hotels geen joden toelaten, hebben we te maken
met een meer virulente vorm. De virulentie van het antisemitisme is uiteraard ook
afhankelijk van de houding van de overheid. Die kan matigend of animerend
118
optreden, ze kan ook een maatschappelijke onderstroom stilzwijgend gedogen.

• ANTISEMITISME ALS PROBLEEM VAN DE ANTISEMIET
Zo lang antisemitisme niet levens- en existentiebedreigend is, anders gezegd:
zo lang het als een randverschijnsel voorkomt en geen breed-maatschappelijk
draagvlak heeft, geldt de reeds eerder aangehaalde uitspraak van de jurist en
schrijver Abel Herzberg, die Bergen Belsen overleefde: 'antisemitisme is het
probleem van de antisemiet'. Antisemitisme als randverschijnsel heeft dus iets te
maken met de problematiek van randgroepen. Dat zijn de niet - geslaagden, de
jaloersen, de verbitterden. Die hebben een probleem, hún probleem. Dit soort
antisemitisme is irritant, storend en hinderlijk; maar, zo lang het tot randgroepen
beperkt blijft en zo lang het aantal mensen dat er toe gerekend moet worden
beperkt blijft, niet echt bedreigend. Deze meestal jonge mensen, die geen
aansluiting vinden bij de gevestigde samenleving, willen met hun provocerend
gedrag aandacht vragen. Hierbij kun je denken aan neo-Nazi-achtige skinheads
maar ook aan Marokkaanse jongeren. Bij deze laatste groep speelt echter de
identificatie met hun Palestijnse ‘broeders’, die reeds 36 jaar lang onder
Israëlische bezetting gebukt gaan, ook een rol. Hierdoor komt de factor Israël bij
deze groep Moslims mede in het vizier. Daarop komen we in de volgende
paragraaf terug.
Hoe gecompliceerd de situatie t.a.v. het antisemitisme door het bestaan van
Israël ook moge zijn geworden, een belangrijk motief voor het gedrag van
randgroepen blijft toch ook het trekken van aandacht. Die krijgen ze echter op de
verkeerde wijze door grote stukken in de krant over toenemend antisemitisme, als
ze weer eens Joodse graven hebben besmeurd. Die aandacht in de publiciteit
smaakt naar meer en stimuleert tot nieuwe wandaden. Beter zou het zijn door
sociaal opbouwwerk te trachten hen weg te trekken uit de kring van werklozen
zonder opleiding. Ik weet ook wel, dat zo iets niet van de ene dag op de andere
kan worden bereikt maar positieve, opbouwende aandacht is beter dan opgeklopte
sensatieberichten.
119
Dat soort rancuneus antisemitisme, geladen met onbestemde gevoelens van
haat jegens joden is het ware, fundamentele antisemitisme. Het is onafhankelijk
van wat joden doen of laten, individueel of collectief. Toen ik in Hitler-Duitsland
leefde en met mijn familie in de tram stapte, zei mijn vader altijd: "stil, jongens,

anders zeggen ze dat joden altijd kabaal maken." Hij realiseerde zich niet, dat als
wij ons zijn aanwijzing ter harte namen en gingen fluisteren, de medepassagiers
zouden zeggen: "de joden hebben altijd geheimen." Inderdaad, voor antisemieten
pur sang zijn joden zowel bolsjewistische revolutionairen als kapitalistische
uitbuiters, overijverige strebers als luie parasieten, onverzorgde viezeriken als
haute couture exhibitionisten etc.
De Joden, 2000 jaar machteloze slachtoffer
Er is in het leven van de joden sinds de verwoesting van de tempel in het jaar
70, tot de overwinning van de Israëli’s op de hen bedreigende Arabieren in 1967
veel gebeurd. Maar bij alle wisselingen bleef de positie van de joden grosso modo
dezelfde. De joden in Europa vormden een kleine minderheid die wel geletterd
was, maar afgezien van een bovenlaag, vrij arm. Als totaliteit waren ze zwak,
onderdrukt, gediscrimineerd en vooral machteloos. In het Duitse conglomeraat
van kleine vorstendommen bestonden groepen rijke hofjoden die de financiële
belangen van vorsten behartigden. Een enkeling kwam tot aanzien en invloed. De
emancipatie die zich in het midden van de 19e eeuw begon te voltrekken, leidde
ertoe dat joden in Midden- en West-Europa een wat prominenter rol in het
openbare leven gingen spelen. In Duitsland waren zij sinds de laatste decennia
van de negentiende eeuw tot 1933 aanzienlijk ruimer dan de overige bevolking
vertegenwoordigd in de wetenschappen, literatuur, toneel, muziek etc.,
journalistiek, vrije beroepen en middenstand. Een laag percentage van ongeveer
2% zou in overeenstemming zijn geweest met hun omvang binnen de bevolking.
Dat ze door deze oververtegenwoordiging in de hogere beroepen echter over
macht zouden hebben beschikt is een verzinsel dat een werkzaam effect heeft
gehad in de antisemitische propaganda. Menig beroep, menige carrière, menige
club of vereniging bleef voor hen gesloten. Hun politieke invloed op het
wereldtoneel was te verwaarlozen. Er is internationaal gedurende de holocaust
niets gebeurd om de joden in bescherming te nemen. Tegen deze achtergrond van
machteloosheid heeft zich de antisemitische tragedie afgespeeld.
120

Nu, in het jaar 2003 is de situatie anders. Het wezenlijke verschil, dat elke
echte of vermeende antisemitische uiting in een ander licht plaatst, komt voort uit
het bestaan van de staat Israël. Hiermee is er voor het eerst sinds bijna 2000 jaar
weer een politiek joods machtscentrum dat een niet te verwaarlozen rol speelt in
het politieke evenwicht van staten: zie het nu zo acute spanningsveld tussen het
Westen en de Islamitische wereld. Daardoor heeft op dit moment Israël een
onevenredig grote invloed op de supermacht Verenigde Staten. Israël ontleent
hieraan een gevoel van veiligheid en hetzelfde geldt voor veel joden in de
121
diaspora. Die twee-eenheid is reeds in het vorige hoofdstuk beschreven. Hij blijft
echter opmerkelijk omdat de politiek van Sharon op zijn zwakst gezegd omstreden
is, zowel qua effectiviteit alsook in humanitair en internationaal juridisch opzicht.

2. ANTISEMITISME NA 1967
De staat Israël in het antisemitische krachtenveld
De idee van een eigen joodse staat, het kernpunt van het zionisme, is ontstaan
als remedie voor het bijna tweeduizend jaar rondwarende antisemitisme in
Europa. Zoals betoogd, lag de oorsprong daarvan vooral in de beschuldigingen
van de vroege kerkvaders. Na de Franse Revolutie en de geleidelijke secularisatie
kwamen er pseudo-wetenschappelijke theorieën, met uit de lucht gegrepen raciale
hypothesen in de mode, waaruit Hitler en de zijnen hun bloed-en-bodem mengsel
brouwden.
Het zionisme kon tot een levensvatbare ideologie worden uitgebouwd doordat
in het centrum van het joodse leven, in Oost-Europa, de ene pogrom op de andere
volgde en doordat ook in het westen virulente antisemitische uitbarstingen
voorkwamen als de Dreyfus-affaire in Frankrijk. De oorspronkelijke zionistische
gedachte was een eigen land te stichten dat te allen tijde als vluchthaven zou
kunnen dienen voor joden die aan antisemitische agressie blootstonden. Het
streven was er ook op gericht de beroepsstructuur van de joden grondig te
veranderen. De vroege zionisten geloofden oprecht dat het bezit van een eigen
staat op termijn tot de verdwijning van het antisemitisme zou leiden. De opbouw
van zo'n staat werd dan ook vanaf 1906 met groot idealisme, zeldzame inzet en
veel zweet en tranen ter hand genomen. Dit idealisme is daarom in dit verband
noemenswaard, omdat het aantoont dat het antisemitisme een mythisch geloof is
dat met het werkelijke gedrag van Joden geen relatie heeft. Immers, een van de
grootste experts op het gebied van het antisemitisme Hitler zelf, wist het zo goed.
Schrijvend over de joden betoogde hij in 'Mein Kampf': "... als hun intellectuele
vermogens gemakkelijk de indruk kunnen wekken dat zij gelijkwaardig zouden
zijn aan die van andere rassen, dan toch mist dit volk de meest essentiële voor-
waarde voor een volk van cultuur, te weten de mogelijkheid tot idealisme." 77
Welnu, zonder hun indrukwekkende idealisme was er van de opbouw van een
joodse staat niets terechtgekomen Het is bovendien niet de enige antisemitische
stelling die de joodse pioniers hebben gefalsificeerd.
122

Israël verwordt van remedie tot oorzaak
Het is wel een wrang voorbeeld van dialectiek in de geschiedenis, dat de
joodse staat, die is gesticht met het doel het antisemitisme onschadelijk te
maken, nu een van de belangrijkste oorzaken dreigt te worden van een nieuw,
daarmee vaak verward verschijnsel. Dat is het anti - Israëlisme. Het lijkt wel
enigszins op het oude antisemitisme maar het is er geenszins identiek mee. Deze
geheel nieuwe plant kan hier en daar nog wel voeding verkrijgen uit de oude
wortels, maar de huidige politiek van de staat Israël zorgt er wel voor dat het ook
geheel uit zichzelf krachtig kan groeien. Dat het zo kan lijken op het ouderwetse
antisemitisme komt vooral doordat zo veel joden zich naar buiten toe volledig
kritiekloos opstellen tegenover de Israëlische politiek, ook als die volgens criteria
van humaniteit en/of internationaal recht de toets der kritiek niet kan doorstaan.
Dat er na de Tweede Wereldoorlog, dus na de uitroeiing van het
grootste deel van het Europese jodendom een periode kwam waarin de net
gevestigde, echter van alle kanten bedreigde staat Israël praktisch boven de wet
stond, is begrijpelijk. Dat joden buiten Israël zich in verregaande mate met de
jonge staat, hun potentiële vluchthaven, identificeerden wekt evenmin
verwondering. Na de in juni 1967 door Israël bevochten zege op de omringende
landen, die een poging deden de jonge staat van de kaart te vegen, is er in de
regionale positie van Israël iets heel erg mis gegaan. Volgens de oud - procureur
generaal van Israël, Michael Ben-Yair, verkoos het land "een bezettende koloniale
macht te worden die in de bezette gebieden een discriminerend en onderdrukkend
apartheidsregime vestigde." In 1967 waren er slechts weinigen die zagen dat
Israël met het stichten van nederzettingen en het bezet houden van Palestijns
gebied een verkeerde, om niet te zeggen een funeste kant opging. Het
vredesproces van Oslo dat in 1993 van start was gegaan, verleidde ook de weini-
gen die hoorbare kritiek uitten op de voortgaande nederzettingenpolitiek, nog
hoop te blijven koesteren op een goede afloop. Een duidelijke veroordeling van de
Israëlische politiek door joden in de diaspora werd nauwelijks gehoord. Integen-
deel, kritiekloze aanvaarding van alle politieke daden van alle Israëlische
regeringen verwerd voor de meeste joden tot een automatische reflex. Een
belangrijk woordvoerder voor deze houding: ‘volledig kritiekloos achter Israël
123

staan’, was en is Elie Wiesel. Hij heeft in grote kringen veel gezag dat hij ontleent
aan het feit dat hij Auschwitz heeft overleefd, een groot aantal boeken heeft
geschreven en met een Nobelprijs is onderscheiden. Deze man, die beter zou
moeten weten, wil ten opzichte van oorlogsmisdaden, begaan door Israëli's, geen
woord naar buiten brengen. Hij verdedigt dat door in een interview in September
1982 te zeggen dat de taak van joden tegenover Israëls politiek niet is, deze
kritisch te beoordelen. Zij moeten alleen maar van het door hen ondergane lijden
getuigen. 78
Deze houding van de meeste joden was natuurlijk gedurende de eerste jaren
na de oorlog volstrekt begrijpelijk. Ook ik zelf zou het niet in mijn hoofd gehaald
hebben vóór 1967 hoorbare kritiek op daden van de jonge staat te uiten. De
grote catastrofe van de jaren '40-'45 was nog te dichtbij om emotioneel afstand
te kunnen nemen van het Israëlische beleid. Inmiddels schuift dat traumatische
gebeuren steeds verder naar het verleden waardoor het voor de niet-joodse
wereld ook steeds minder aanvaardbaar wordt om ongewenste politiek nog langer
te vergoelijken. Inderdaad, voor mensen die menen dat in de politiek, ja zelfs in
een oorlogssituatie, bepaalde normen voor intermenselijk gedrag gehandhaafd
dienen te blijven, wordt het steeds moeilijker het gedrag van de Israëlische
regering nog kritiekloos te aanvaarden. Ook al wordt dit door de Israëlische
propaganda voorgesteld als nodig en onvermijdelijk ter bestrijding van de
Palestijnse terreur.
Uiteraard zijn de Palestijnse zelfmoordacties op weerloze burgers puur terreur.
Zoals alle terreurdaden zijn zij dus hoogst verwerpelijk. Ze vinden echter hun te-
genhanger in het Israëlisch staatsterrorisme. In zijn 'minst agressieve' vorm uit
dit zich door collectieve straffen opgelegd aan Palestijnse burgers. Hierbij moet
gedacht worden aan reisverboden, verbod op straat te verschijnen, oogstvernieti-
ging, ontzegging van medische zorg en onderwijs etc. In zijn meest agressieve
vorm treedt dit staatsterrorisme op in de gedaante van vernietiging van huizen
124
met mensen er nog in, beschieting uit tanks, bombardementen uit helikopters en
F16’s. Het gebruik van deze zware wapens poogt men te 'rechtvaardigen' door te
vermelden dat men een zo genaamde gerichte executie wenste uit te voeren. De
onschuldige slachtoffers die daarbij vallen kan het weinig schelen of hun dood 'be-

doeld' was. Dit geldt uiteraard nog meer voor hun nabestaanden. Belangrijker is
het zich te realiseren dat het totaal aantal doden dat door de wederzijdse terreur
is veroorzaakt, aan de Palestijnse kant sinds de Tweede Intifada ongeveer drie
maal zo hoog ligt als dat in dezelfde periode bij de Israëli's Met een dergelijke
overkill probeert de staat Israël te strijden tegen onafhankelijke groepen als Ha-
mas en Islamitische Jihad, milities die zich doorgaans onttrekken aan het geves-
tigde, maar inmiddels ook volledig vernietigde, Palestijnse gezag. Een keiharde
bezetting die reeds 36 jaar voortduurt met nog geen einde in zicht betekent voor
de Palestijnen een onvoorstelbaar lijden en wanhoop. Een meerderheid van de Is-
raëlische burgers lijkt hier blind en doof voor.
Hebben de joden het monopolie op lijden?
Tweeduizend jaar vervolging die in de verschrikkingen van de holocaust culmi-
neerden heeft bij veel joden het gevoel gewekt dat geen volk zo lijdt als dat van
hen. Zoals ik in hoofdstuk VI beschrijf, speelt hierbij de joodse traditie van her-
denken van geleden leed een belangrijke rol. De terechte, en voortdurend aanwe-
zige vrees voor Palestijnse zelfmoordaanslagen, die al tal van slachtoffers hebben
geëist, versterkt dit gevoel uiteraard en verleent de lijdensgeschiedenis van de jo-
den nog weer eens een nieuwe dimensie. Deze aanspraak op het monopolie op
lijden, brengt automatisch met zich mee dat het lijden van anderen wordt geklei-
neerd. Dat geldt dan in het bijzonder voor dat van de Palestijnen, wier lot door
deze instelling extra wordt verzwaard. Immers, erkenning van onrecht dat is on-
dergaan verzacht de pijn, loochening of bagatellisering ervan versterkt de pijn. De
monopolie - aanspraak heeft ook een demoraliserende invloed op het gedrag van
Israëlische soldaten, die er nog meer door verruwen dan door het oorlogshand-
werk op zichzelf. Het door die combinatie van affecties veroorzaakte, vaak harde,
meedogenloze en soms inhumane optreden van het Israëlische leger, maakt de
Israëlische krijgsmacht buiten Israël bepaald niet bemind. Dat geldt ook voor die
joden zonder wapenrok, waar dan ook ter wereld, die er kritiekloos naar lijken te
kijken en de indruk wekken het zo wel goed te vinden.
125

Latent en virulent antisemitisme
Het in de Christelijke wereld nu eenmaal altijd latent aanwezige antisemitisme,
dat de laatste vijf decennia nauwelijks naar buiten trad, vindt nu nieuwe aangrij-
pingspunten om zich te manifesteren. Om het nog eens te herhalen: het virulente,
agressieve antisemitisme, heeft geen enkele aanleiding nodig om zich te uiten.
Het latente, endemische antisemitisme, dat ook bij mensen voorkomt aan wie
ontwikkeling noch enige beschaving kan worden ontzegd, is door de holocaust
lange tijd als onderwerp taboe geweest. Dat wordt echter al te makkelijk opgehe-
ven wanneer manifest afkeurenswaardig gedrag van joden daarvoor aangrij-
pingspunten biedt. Hiermee raken we aan een complex verschijnsel.
Wij gaan ervan uit dat echte antisemieten alles wat joden doen en alles wat
met jodendom te maken heeft af keuren. Dat impliceert niet dat iedereen die zich
kritisch uit ten aanzien van joden of joodse zaken een antisemiet is. Hij kan
immers gelijk hebben; waarom zou hij dan moeten zwijgen? Het kan toch niet zo
zijn dat de holocaust alle joden die deze hebben overleefd en al hun nakomelingen
te eeuwigen dage vrijwaart van iedere kritiek? Het is zelfs zo, dat het niet uiten
van terechte kritiek op het handelen van joden eerder op sluimerend
antisemitisme kan wijzen dan het wel uiten. Een enigszins intelligent individu, dat
zich ervan bewust is niet vrij te zijn van antisemitische affecties, heeft aan de
holocaust een remming overgehouden die hem verhindert over joden te zeggen
wat hij vindt. Hij sluit niet uit dat er onderbuikgevoelens in zijn oordeel meespelen
waarvoor hij zich zou kunnen schamen en daarom laat hij een confrontatie liever
achterwege. Een dergelijke houding heeft menig jood enerzijds nogal verwend.
Anderzijds is hij hierdoor overgevoelig geworden voor elk signaal van echt of
vermeend antisemitisme. Onzekerheid ligt aan de basis van beide partijen. Bij
deze joden komt die voort uit een gevoel van dreiging dat hen nog steeds als een
mist omgeeft, met als gevolg overtrokken reacties. Omgekeerd voelen niet-joden
die wel met kritiek naar buiten komen, zich ten onrechte van antisemitisme
beschuldigd. Zulke onterechte beschuldigingen wakkeren de kritiek eerder aan
dan dat zij die dempen, met het gevolg dat er een vicieuze cirkel ontstaat. Op die
manier kan antisemitisme van randverschijnsel omslaan in een gevaarlijk alge-
meen gevoelen.
126

Kan antisemitisme sommige joden (onbewust) welkom zijn?
De manier waarop sommige joden menen niet-joden van antisemitisch gedrag
te moeten beschuldigen, stemt tot nadenken. Ik herinner aan het conflict tussen
Gretta Duisenberg en haar joodse buren naar aanleiding van de door haar
uitgehangen Palestijnse vlag. De buren, beangstigd door de gebeurtenissen in
Israël, hadden de demonstratie van Mw. Duisenberg zodanig opgeklopt dat die de
kolommen van het Nieuw Israëlitisch Weekblad bereikte. Om de tragikomedie
nog te verhevigen kwam daar overheen een reactie van een joodse advocaat die
meende een aanklacht tegen haar te moeten indienen. Daarbij beriep hij zich op
een organisatie met de naam 'Federatief Joods Nederland' waar 99 procent van de
Nederlandse joden waarschijnlijk nog nooit van gehoord heeft. Dat hij op hol was
geslagen bleek uit het feit dat hij de Jewish Congres in de Verenigde Staten had
aangeschreven met het verzoek te bewerkstelligen dat de echtgenoot van Mw.
Duisenberg, directeur van de Europese Bank, tot persona non grata in de
Verenigde Staten zou worden verklaard. Deze hele affaire die de verandering in
het verschijnsel dat met antisemitisme wordt aangeduid goed illustreert kan in
een prachtige one-liner die ik ergens las worden samengevat: “Vroeger was een
antisemiet iemand die niet van joden hield; nu is het iemand waar joden niet van
houden”.
Ik vind het gedrag in deze zaak aan joodse zijde dom en zielig. Dom, omdat
een dergelijke, onevenredige reactie op een voor velen hoogstens irritante
gebeurtenis onnutte schade brengt en dus contraproductief is. Zielig, omdat het
aantoont hoe diep de beschadigingen zijn die de holocaust bij deze mensen
teweeg heeft gebracht. Terwijl zij het antisemitisme willen bestrijden, wakkeren
zij het door hun paranoia en hun stuurloze agressie juist aan. Zou een denkfout
aan de basis van dit gedrag kunnen liggen? Het lijkt erop dat zij veronderstellen
dat de holocaust tot stand kon komen omdat de joden van voor de oorlog zich
gedwee naar de slachtbank hebben laten leiden. Waaruit zij de conclusie trekken
dat je voortaan bij de geringste schijn van antisemitisme op je achterste benen
moet gaan staan. Twaalf jaar virulent antisemitisme hebben mij geleerd dat de
127
aanval niet altijd de beste verdediging is. Aanvallen uit angst al helemaal niet. Wil

men heden ten dage het endemisch antisemitisme bestrijden, dan moet men zich
vooral zodanig presenteren dat men au serieux kan worden genomen. Dat bereikt
men niet met dwaze beschuldigingen uit te kramen, laat staan, met zich steeds
op de splinter in andermans oog te richten en de balk in eigen oog, te weten het
huidige gedrag van Israël, niet te willen zien.
Het kan nog erger. Als mensen die onder trauma's of schuldgevoelens gebukt
gaan tot onzuivere redeneringen komen, kan dat de betrokkenen niet altijd
worden verweten. Als daarentegen staatslieden en beroepspolitici
waandenkbeelden debiteren, is het wat anders. Zulke verklaringen berusten
meestal op verborgen agenda's en soms ook op misdadige bedoelingen. Met
verbijstering moest dan ook reeds in het vorige hoofdstuk gemeld worden 79 dat de
als gematigd geldende Israëlische minister Shimon Peres in Washington het lef
had te beweren, dat de kritiek die in Europa op het optreden van Israël in Jenin
werd geleverd, uit antisemitisme voortkwam. Dit soort aantijging werd onlangs
nog herhaald op een symposium in Tel-Aviv in November 2002 80 . Hierbij werd
door de Israëlische secretaris van het EU-Israël forum, Shlomo Gur, gesproken
over “een zwarte wolk van antisemitisme die boven de relaties tussen Israël en de
EU hangt”. Dat is daarom zo infaam omdat hiermee heel bewust een spook wordt
opgeroepen, met geen andere bedoeling dan gerechtvaardigde kritiek verdacht te
maken. Of is er toch nog iets meer? Willen deze vertegenwoordigers van de
regering het antisemitisme te hulp roepen om gedesoriënteerde joden ertoe te
brengen naar Israël te verhuizen? Immers, hoe feller het antisemitisme in Europa
oplaait, hoe meer joden zullen pogen zich te redden door een toevlucht te zoeken
in het joodse land. Het kan dan ook geen toeval zijn dat de Israëlische minister
van binnenlandse zaken, Eli Yishai, direct na de aantijging van Peres een oproep
richtte tot de Franse joden om snel hun koffers te pakken en naar Israël te
komen 81 . De waarheid van dit niet zo aardige vermoeden wordt door nieuwe
evidentie steeds waarschijnlijker 82 . Zo vond er in de week van 4 augustus 2003
een conferentie in Jeruzalem plaats waarin vertegenwoordigers van joodse
organisaties uit de hele wereld en vertegenwoordigers van Israëls regering en
128
universiteiten bij elkaar waren gekomen, om een gemeenschappelijke strategie
voor de 'oorlog tegen het antisemitisme' te ontwikkelen. De schrijver van het hier

aangehaalde artikel, Nathan Sjaransky is minister voor diaspora zaken,
samenleving en Jeruzalem. Hij schrijft: "Het nieuwe antisemitisme verschijnt in de
vermomming van 'politieke kritiek op Israël', bestaande uit een discriminerende
benadering en dubbele standaarden tegenover de staat van de joden, daarbij
tevens zijn recht van bestaan betwistend." Na geklaagd te hebben dat de band
tussen de joden in de diaspora en Israël gedurende de laatste jaren erg verzwakt
is en tot een zekere verwijdering heeft geleid, komt hij tot de volgende conclusie:
"Op een wat absurde manier geeft ons de 'oorlog tegen het antisemitisme' een
nieuwe gelegenheid om de ontstane verwijdering te repareren. …. Als we daarin
slagen en als we het klaar spelen om de uit elkaar gescheurde delen van de
joodse natie weer bij elkaar te brengen en als we hen het gevoel geven dat we
weer broeders zijn, dan hebben we een kans. Deze gelegenheid mogen we niet
missen." Het walgelijke van dit alles is niet alleen de onwaarachtigheid, maar ook
de onmenselijkheid om de strijd van Israël tegen de Palestijnen over de ruggen
van getormenteerde joden in Europa te willen uitvechten.
Antisemitisme als deus ex machina
Bovengeschetste contraproductieve reacties kunnen niet zonder meer worden
toegeschreven aan gebrek aan geestelijke vermogens of maatschappelijk succes.
Ik denk dat zij uit een psychische constellatie voortkomen en wel in het bijzonder
uit een verschijnsel dat bekend staat onder de naam cognitieve dissonantie. Uri
Avneri, de leider van de Israëlische Vredesbeweging 'Gush Shalom' heeft het
gedrag van joodse Israëli's al eens met dit begrip in verband gebracht. Het gaat
om een gevoel van onbehagen dat ontstaat wanneer het beeld dat iemand van
zichzelf heeft niet meer overeenstemt met de werkelijkheid. In het geval van de
Israëli's zou dat ertoe leiden dat zij een sterke neiging hebben de Palestijnen te
diaboliseren in plaats van na te denken over mogelijk door henzelf gemaakte
fouten. Inderdaad, ook in Israël hebben veel joden het slachtofferschap dat hun
naasten in de Tweede Wereldoorlog heeft getroffen zodanig verinnerlijkt, dat zij
zichzelf nauwelijks anders kunnen zien dan ook als slachtoffer. Hun niet altijd
correcte optreden tegenover de Palestijnen wordt verdrongen. De
129

zelfmoordaanslagen en de tergende onzekerheid waar en wanneer een volgende
aanslag zal plaats hebben tot gevolg dat zij de, op zichzelf verklaarbare,
gevoelens van lijden nog eens uitvergroten. Zij zijn ervan overtuigd dat de
Palestijnen nergens anders op uit zijn dan hen te vernietigen, hen in zee te
drijven. Zulke Palestijnen zijn er ongetwijfeld, maar, dat allen bij elkaar noch het
aantal noch de middelen daartoe kunnen opbrengen, wordt niet waargenomen.
Wat het Israëlische leger ook doet, met mateloze hardheid optreden, de
Palestijnen vernederen, hun huizen en infrastructuur vernietigen, doelgerichte
moorden op hun leiders uitvoeren, ambulances beschieten, de Israëli's gaan in
hun gevoel altijd vrijuit omdat tweeduizend jaar vervolgingen hen bij voorbaat
van alle schuld ontslaan. Het valt niet te ontkennen dat zij de laatste jaren in een
situatie van voortdurende angst moeten leven. Dit veroorzaakt reëel lijden. Het
is echter ook waar dat de cognitieve dissonantie, dus de psychologische
onmogelijkheid zichzelf anders dan als slachtoffer te zien, hen blind maakt voor
hun positie van onderdrukker van de Palestijnen, die zij nu reeds 36 jaar lang
vervullen. Ze kunnen niet zien dat zij door deze onderdrukking mede-oorzaak
zijn van hun eigen ongewisse lot. Nee, daders van oorlogsmisdrijven kunnen
joodse Israëli's voor hun eigen gevoel nooit zijn.
In scherp contrast met het dagelijkse lijden door de voortdurende angst van
veel joden in Israël, staat het leven van de meeste joden in Nederland. Ondanks
hun meestal comfortabel bestaan beleven zij zichzelf toch ook nog als slachtoffer.
Gezien hun geschiedenis of die van hun familie niet geheel ten onrechte. Zij
identificeren zich, vooral door dit gemeenschappelijke slachtofferschap, heel vaak
zo diepgaand met de joden in Israël, dat deze identificatie hen tot kritiekloze
verdedigers van de Israëlische politiek maakt. Zij kunnen zich echter niet
helemaal afschermen voor de beelden die hun huiskamer binnenkomen en die
130
laten zien hoe Israëli's soms als vandalen in Palestijnse steden huishouden. Die
waarnemingen zijn zo strijdig met hun innerlijk gevoel van oer-slachtoffer, dat de
cognitieve dissonantie die zij ondergaan nog moeilijker te verdragen is. Daartegen
bestaat echter een remedie. Men moet zich vooral inbeelden aan fel antisemitisme
bloot te staan, want dat versterkt weer het gevoel van slachtofferschap en biedt
als zodanig verlichting. En zo fungeert latent dan wel virulent aanwezig antisemi-

tisme als deus ex machina. Dit proces heeft bedenkelijke kanten. De joodse angst
voor antisemitisme is gezien de geschiedenis begrijpelijk. Irreële angst echter, die
niet door de feitelijke situatie wordt gerechtvaardigd, angst, die zich aan
zelfcontrole onttrekt of die ernaar tendeert uit eigen, onbewuste behoefte te
worden opgeroepen, kan zich tot een self-fulfilling prophecy ontwikkelen.
Is kritiek op Israël gelijk aan antisemitisme?
We vermeldden reeds het harde bezettingsregime en de buitenproportionele
reacties van het Israëlische staatsterrorisme op de terroristische daden van de di-
verse Palestijns groepen. In de ogen van velen zou het optreden van Israël pas
gerechtvaardigd zijn als de Palestijnse terreur zou voortduren nadat de bezetting
zou zijn beëindigd en alle joodse nederzettingen op Palestijns gebied zouden zijn
ontruimd. Maar ook dan zou nog enige matiging moeten worden betracht, want
de wijze waarop Israël recentelijk in dichtbevolkte Palestijnse woongebieden toe-
sloeg is barbaars. Boven op dit alles kwamen nog de plannen om de oorlog tegen
Irak te misbruiken voor verdrijving en/of deportatie van alle Palestijnen. Hier
werd zo openlijk over gepraat dat de Jordaanse regering de Israëli's verzocht
heeft deze plannen te ontkennen. Sharon weigerde dit. 83
Als nu dergelijke plannen, laat staan hun uitvoering, worden bekritiseerd,
heeft dat in het algemeen niets met antisemitisme te maken. En wel daarom
omdat aan een bewering van het tegendeel een klassieke, reeds door
Aristoteles gesignaleerde, logische fout ten grondslag ligt. Die zei reeds: “Alle
schimmels zijn paarden, maar dat betekent niet dat alle paarden schimmels
zijn”. Op precies dezelfde manier geldt: “alle antisemieten zullen kritiek op
Israël uiten maar dat betekent niet, dat alle mensen die kritiek op Israël uiten
ook antisemiet zijn”. Ondanks dit alles doen Shimon Peres en Nathan Sjaranski
de boven aangehaalde uitspraken. Zij proberen daarmee Israëls politiek boven
alle kritiek te verheffen. Wat bereikt wordt is echter alleen dat Israël zich buiten
de gemeenschap van beschaafde landen plaatst. De joden, waar ter wereld, die
toch volharden in het zich onvoorwaardelijk achter de politiek van Israël te
scharen, maken zich hierdoor mede-verantwoordelijk voor haar daden en
worden mede betrokken bij kritiek op Israël. Dat, op zijn beurt, maakt oude
131

gevoelens van vervolgd zijn weer in hun wakker. Ze dienen zich echter te
realiseren dat ze niet langer slachtoffer zijn, maar nu zelf dader zijn geworden.
Het zou goed zijn meer aandacht te schenken aan de balk in eigen oog.
Niet-joden, aan de andere kant, dienen zich zo langzamerhand van hun
schuldgevoel ten aanzien van de holocaust te bevrijden en zouden, zo nodig,
joden die manifeste misdaden plegen zonder reserve moeten kunnen bekritise-
ren. Niemand mag zich aan zijn verantwoordelijkheid onttrekken. De
medeverantwoordelijkheid van ieder vrij mens, zeker als hij joods is, wordt
beeldend uitgedrukt door de Israëlisch-Nederlandse dichteres, Tsafy Levi, die
schreef: "Ook de handen van wie het ziet en als verlamd blijft staan, kleuren
rood." Wie zich vriend van de joden wil noemen, blijft in gebreke als hij zijn
joodse relaties de kritische waarheid onthoudt. Het ontbreken van confrontatie
met kritiek kan op den duur funeste gevolgen hebben. De waan van onaantast-
baarheid bevordert de voortzetting van inhumaan handelen, waardoor het
gevaar dreigt dat de deur naar werkelijk antisemitisme op den duur wijd open
gaat.
Epiloog
Samenvattend kunnen we zeggen dat er buiten de moreel vaak verwerpelijke
politiek van Israël, op dit moment geen reden is om opnieuw een opleving te
verwachten van een voor de joden in de wereld bedreigend antisemitisme.
Gerechtvaardigde kritiek op de politiek van de staat Israël moet principieel en
duidelijk onderscheiden worden van woorden en daden, die in tegenstelling
daarmee, de benaming antisemitisch wél met recht dragen. Er bestaat het gevaar
dat, uit een fout begrepen gevoel van loyaliteit, de meeste joden blijven volharden
in het zich naar buiten toe volstrekt kritiekloos achter Israël scharen. Daardoor zal
het steeds moeilijker worden kritiek op de politiek van de staat en die op joodse
mensen, van elkaar te onderscheiden. Joden, die zich zo vergaande met hun staat
identificeren, dat ze een aanval op de staat steeds weer, en daardoor steeds
meer, als op de eigen persoon gericht beschouwen, zullen steeds vaker ertoe
neigen de criticus als antisemiet te bestempelen. Deze, op zijn beurt, zal een
132
dergelijke beschuldiging zo onterecht en onrechtvaardig vinden, dat het voor hem
steeds moeilijker wordt negatieve gevoelens ten opzichte van de hem beledigende

persoon te onderdrukken. Zodra anti-gevoelens,-hoe duidelijk zij in den beginne
ook puur op de zaak gericht waren-, meer en meer vermengd raken met
gevoelens tegen personen, joodse personen in dit geval, komt de situatie in een
gevarenzone. Want, niet van joodse mensen houden staat veel dichter bij het
oude antisemitisme dan kritiek op de politiek van de staat puur; die heeft, zoals in
dit hoofdstuk is beargumenteerd, in principe niets met antisemitisme te maken. Je
moet kritiek op een staat kunnen hebben en joden mogen hun geweten niet
verloochenen. Als ze dat wel doen en menen een onjuiste of zelfs onmenselijke
politiek te moeten verdedigen en dan ook nog onterechte beschuldigingen
rondstrooien, kunnen ze niet verrast zijn als oude archetypische gevoelens weer
wakker worden. Zou het niet beter zijn als de joden in de wereld, of althans een
groot deel van hen, NU Israël het mandaat ontnemen om mede namens hen te
praten? Dit zou kunnen gebeuren doordat veel meer joodse organisaties dan tot
nu toe publiekelijk afstand nemen van de huidige escalerende politiek van Israël.
Daarenboven zouden joodse individuen waar dan ook ter wereld zich in groter
getale actief en dus zichtbaar moeten inzetten voor vredesgroepen.
Er bestaat geen hartstocht die zo grondig de psyche Het enige dat nodig is om het kwaad
van al haar capaciteiten om te handelen en te denken te laten overwinnen is,
berooft, als angst dat goede mensen niets doen
Edmund Burke 1729- 1797
133

VI. HET EINDE VAN HET JODENDOM, HET EINDE VAN
EEN GESCHIEDENIS
‘WAT DE TOEKOMST U KAN VERTELLEN’
134

1. EEN PERSOONLIJKE SCHETS VAN HET KLASSIEKE JODENDOM
Inleiding, demografie versus ethiek
Het einde van het jodendom is al eerder voorspeld; althans voorzover het
joodse leven in de Europese diaspora hiermee bedoeld is 84 . De benadering van
Bernard Wasserstein verschilt evenwel in diverse opzichten van de mijne. Zijn
boek, 'Het einde van de diaspora', van 1996 is een wetenschappelijk onderzoek
naar de toekomst, - of beter gezegd het ontbreken daarvan-, van de joden in
Europa. Hij laat de rest van de wereld buiten beschouwing en ook Israël valt
vooral op, doordat het in zijn analyse nauwelijks wordt betrokken. Wasserstein
heeft een zeer optimistische kijk op dat land. Het is ‘uniek omdat de joden er de
meerderheid vormen’, schrijft hij. ‘Het land is gecreëerd en wordt in stand
gehouden met de vooropgezette bedoeling het voortbestaan en de creativiteit van
de joden te waarborgen. Tenzij er een onvoorstelbare ramp gebeurt, is er geen
reden om aan het voortbestaan van Israël te twijfelen.’ Deze conclusie is des te
opmerkelijker omdat zijn voorspelling omtrent het verdwijnen van het jodendom
in Europa vooral op demografische gegevens berust. En het is uitgerekend de
zogeheten demografische bom waardoor Israëli’s op dit moment vrezen voor het
voortbestaan van hun land 85 . Professor Arnon Sofer heeft berekend dat het
aandeel van de joden in de totale bevolking zal afnemen van de huidige 73
procent tot 68 procent in 2020. Dat komt door de hogere geboortecijfers onder de
niet-joodse bevolking Dit percentage zal uiteraard nog verder teruglopen als de
pleitbezorgers van een Groot-Israël hun zin krijgen. Volgens de extrapolaties van
professor Sergio DellaPergola zal in dat geval in 2010 nog slechts 44 tot 47
procent van de bevolking joods zijn. En in 2050 zal dit percentage nog geen 37
procent bedragen 86 . Dit is een van de voornaamste redenen dat deze nationalisten
openlijk pleiten voor de ‘transfer’ van de Palestijnen in Israël en de bezette
Palestijnse gebieden, waarbij tranfer een eufemisme is voor deportatie en etnische
zuivering. Het gevaar dat zo’n misdaad door de Israëlische overheid op touw
wordt gezet, moet niet worden onderschat.
135

Het potentiële gevaar dat de joodse staat tot zo’n politiek zal overgaan,
brengt me op het belangrijkste verschil tussen de benadering van Wasserstein en
die van mij. Zoals eerder gezegd, is hij tot zijn conclusie gekomen op basis van
een demografische analyse van de situatie in alle Europese landen waar een
joodse gemeenschap van enige omvang bestaat. Mijn voorspelling dat het
jodendom binnen de komende tweehonderd jaar zal verdwijnen, is echter niet op
systematisch wetenschappelijk onderzoek gebaseerd. Integendeel, mijn betoog is
van kwalitatieve aard en betreft de secularisatie, de mogelijkheden van volledige
assimilatie en, last but not least, de situatie op ethisch vlak. Dat ook Wasserstein
oog voor deze ontwikkelingen heeft, blijkt uit een citaat op de op een na laatste
pagina van zijn boek 87 . Hij haalt daar de ex-voorzitter van het Joodse
Wereldcongres, Nahum Goldmann, aan, die opmerkte: ‘In de loop van de
geschiedenis zijn er volkeren verdwenen, niet als gevolg van moord maar door
zelfmoord.’ Wasserstein voegt eraan toe: ‘Mochten de Europese joden op den duur
verdwijnen, dan zal dat gebeuren doordat ze als groep de wil tot overleven zijn
kwijtgeraakt.’ Ik ga van eenzelfde soort redenering uit: Een volk dat verraad
pleegt aan de morele waarden die het fundament van zijn eeuwenlange en
verbazingwekkende voortbestaan vormden, zal niet vitaal genoeg zijn om een
eigen identiteit te bewaren in een steeds homogenere wereld. Bij deze zin kunnen
verschillende vraagtekens worden geplaatst.
In de eerste plaats de vraag: zijn de joden wel een volk. Ik denk van
wel. Niet omdat ze dezelfde raciale afkomst hebben; dat is allerminst het geval,
zoals ik in paragraaf 3 van dit hoofdstuk zal betogen. Neen, ze kunnen als een
volk worden beschouwd omdat ze in de diaspora ruim vijftienhonderd jaar lang
hetzelfde geloof hadden. Voorts delen ze een geschiedenis van discriminatie, die
per tijd en land weliswaar verschilde, maar toch tot die gemeenschappelijke
ervaringen leidde die nodig zijn om een volk te vormen. De tweede vraag is in
136
hoeverre je een volk kunt definiëren op basis van een bepaalde ethiek. Zoals ik in
paragraaf 4 zal laten zien, kun je volgens veel joodse denkers inderdaad stellen

dat een bepaalde moraal de kern van het jodendom vormt. Dan volgt
onvermijdelijk de vraag hoe je joden en het joodse geloof dan omschrijft. Maar
deze beide begrippen zijn veel te complex om er een korte definitie van te kunnen
geven. In feite is dit essay, en je zou zelfs kunnen zeggen dit hele boek, mede
een lange omschrijving van wat ‘jodendom’ en ‘jood’ naar mijn mening zouden
moeten inhouden. Ik ben ervan overtuigd dat alle lezers van dit boek ook zelf
ideeën hebben over de betekenis van deze begrippen. Dat moet voldoende zijn.
De twee kanten van het jodendom
Ik heb de euvele moed gehad te stellen dat het jodendom zijn elementaire
morele waarden heeft verraden en dat dit bij een heleboel joden tot zoveel
gevoelens van schuld en schaamte leidt, dat ze het jodendom uiteindelijk de rug
zouden kunnen toekeren. Deze radicale visie vraagt om uitleg. Zoals eerder
gezegd, er is kritiek mogelijk op het standpunt dat het jodendom op ethiek
gebaseerd is. Maar persoonlijk geloof ik dat stellig. En deze opvatting leeft bij veel
joden die zich nog min of meer verbonden voelen met hun afkomst uit Midden-
Europa, evenals bij alle joden die de idealen van de profeten op een of andere
manier serieus nemen. De Midden-Europese achtergrond is hier van belang
vanwege de invloed van Moses Mendelssohn en zijn volgelingen. Het jodendom in
de diaspora bereikte volgens mij zijn hoogtepunt in de jaren tussen 1750 en
1933 i . De grote prestaties op intellectueel, materieel en moreel vlak die deze
periode kenmerken, werden geleverd in Centraal-Europa. Duitsland was daarvan
het centrum. Ik zal hier nog uitvoeriger op ingaan, zoals ik ook zal terugkomen op
de ethische kant van het jodendom. Maar eerst wil ik me concentreren op de
schaduwzijde ervan. Daarmee doel ik op de elitaire opvatting dat de joden het
uitverkoren volk zijn, de acceptatie van chauvinisme en xenofobie, het openlijk
verkondigde idee dat het ‘betere ras’ etnische zuivering mag doorvoeren en het
feit dat een ander volk wordt onderdrukt en vernederd met instemming van
rabbijnen. Dat laatste laat zien dat er over de leerstellingen van het jodendom valt
te twisten. Het bevat kennelijk ook ideeën die aanzetten tot gedrag dat heden ten
i Hiermee wil niet gezegd zijn dat niet ook de 11 e en het begin van de 12 e eeuw onder de Moslims
in Spanje een periode van belangrijke joodse bloei is geweest.
137

dage door het meer verlichte deel van de mensheid als barbaars wordt
beschouwd.
De schaduwzijde van het klassieke jodendom
Een van de meer bekende schaduwzijden van het jodendom is de neiging zich in
de eigen groep op te sluiten. Deze neiging hangt samen met het idee dat de joden
het uitverkoren volk zijn, het enige volk waarmee de enig ware God een verbond
heeft gesloten. De zeer strenge voedselwetten maken het contact met niet-joden
nog moeilijker. Ik heb er al op gewezen dat deze separatistische kant van het
jodendom heeft bijgedragen aan de oorsprong van het antisemitisme. Maar
tegelijkertijd heeft zij er ook voor gezorgd dat het jodendom vanaf de Oudheid
tot onze tijd kon overleven. Dit separatisme vormt echter lang niet het
gevaarlijkste element van de schaduwzijde. Die twijfelachtige eer komt toe aan
iets dat zo duister en bedreigend is dat het mij, opgevoed in de beste tradities van
het Duitse jodendom, bijna tachtig jaar heeft gekost om het te ontdekken en
onder ogen te zien. Het is triest te moeten zeggen dat mijn aandacht voor dit
aspect van het jodendom werd getrokken toen ik interviews las met fanatiek
religieuze joodse kolonisten in de bezette gebieden. Zij verdedigden hun agressie,
hun pogroms of moordaanslagen op de Palestijnen met verwijzingen naar deze
duistere kant van het joodse geloof. Pas toen ik dat las, realiseerde ik me dat ook
die kant al sinds het ontstaan van het jodendom, dus in de Thora of het Oude
Testament, aanwezig is.
Het is geen opbouwende lectuur, maar ik zal toch in zo kort mogelijk
bestek een paar citaten uit het Oude Testament geven om dit te illustreren.
Daarbij wil ik er op wijzen dat dit soort teksten noch in verlichte joodse kringen
noch door christenen die de joodse bijbel als hun oorsprong beschouwen, ooit
worden vermeld. Zo wordt in een gezaghebbende verzameling Talmoedische
commentaren geen van de hieronder geciteerde Bijbelteksten besproken88.
Jozua 8: 24-28 doet verslag van de verwoesting van de stad Ai en de
dood van alle twaalfduizend inwoners. Jozua 10: 28-39 vertelt op eentonige wijze
dat de steden Makkeda, Libna, Lachis, Gezer, Hebron en Debir met de grond gelijk
werden gemaakt en telkens wordt herhaald dat geen levende ziel de aanval
138
overleefde. Jozua 21:44 beschrijft vervolgens de gezegende omstandigheden in

een land waar de etnische zuivering met succes is uitgevoerd: ‘En de Here gaf hun
aan alle zijden rust […] niet één van al hun vijanden heeft tegenover hen kunnen
standhouden i .’ Dezelfde taferelen van genocide, inclusief de tactiek van de
verschroeide aarde, vind je in Richteren 9:45, in het eerste boek Samuël 15:3 en
18, en nogmaals in hetzelfde boek onder 27:9 en 11.
Het is nauwelijks te geloven, maar heden ten dage rechtvaardigen
joodse godsdienstfanaten hun optreden met deze Bijbelteksten. Volgens het boek
Rabin, een politieke moord zei de moordenaar van Rabin bijvoorbeeld: ‘Als ik in
bijbelse tijden aan de verovering van Eretz Israël had meegedaan, dan zou ik ook
baby’s en kinderen hebben vermoord, zoals in het boek Jozua wordt verteld. 88 ’
Helaas kunnen we onszelf dus niet geruststellen met de gedachte dat dit
onmenselijke gedrag tot een ver verleden behoort of inmiddels alleen nog maar
voorkomt in verre landen waarvan de inwoners weinig weet hebben van onze
humanistische idealen en cultuur. En evenmin blijkt het alleen te worden
verdedigd door religieuze of nationalistische fanaten als de moordenaar van Rabin.
Dat is helaas niet zo want dit soort denkbeelden, die vroeger alleen openlijk
werden verkondigd door extreem-rechts, stuiten nu, in het voorjaar van 2003, op
steeds minder verzet bij het minder fanatieke deel van de Israëlische bevolking.
De discussie
- weliswaar nog niet over genocide, maar wel over de verdrijving van alle
Palestijnen die ten westen van de Jordaan wonen -, is zelfs al tot de hoogste
politieke regionen in Israël doorgedrongen. Zoals in hoofdstuk V is vermeld 89 heeft
de regering van Jordanië haar Israëlische tegenhanger verzocht om een officiële
ontkenning van dergelijke plannen. Sharon weigerde die ontkenning uit te
spreken ii . In mijn ogen is het ronduit tragisch dat degenen die zulke plannen
serieus overwegen, deel uitmaken van hetzelfde volk dat met zijn sociale ethiek
de basis heeft gelegd voor de moderne verzorgingsstaat en zoveel heeft
bijgedragen om die ingevoerd te krijgen.
139
i Er is een speciale reden waarom ik mij zo aan deze tekst stoor, waarin verhaalt wordt hoe mooi
het is als nergens meer een vijand te zien is. Dat komt omdat er in mijn jeugd door de Nazis een
lied werd gezongen dat luidde:”Duitsland oh Duitsland wat ben je toch mooi, nergens meer een
jood te zien.”
ii Het is even interessant als treurig dat ook deze wat mildere vorm van xenofobie zijn voorbeeld
vindt in de Tora. Zo lezen we in Num.33:50: “Maar indien gij de inwoners niet voor Uw aangezicht
zult verdrijven zo zal het geschieden dat, die gij van hen zult laten overblijven, tot doornen zullen
zijn in uwe ogen en tot prikkelen in uwe zijden en u zullen benauwen in het land waarin gij woont.”

De positieve prestaties van het klassieke jodendom
Sabbat en sociale ethiek
Het jodendom heeft ongetwijfeld ook veel positieve bijdragen aan de moderne
wereld geleverd. De verplichte rustdag, de sabbat, werd via het christendom en
de islam gemeengoed in grote delen van de wereld. Het idee, dat er één dag in de
week niet gewerkt hoeft te worden, is belangrijk. Dat de orthodoxen dit gebod op
zo’n dwangmatige wijze opvatten, laat onverlet dat mensen op deze dag de
gelegenheid hebben om na te denken, te leren en te discussiëren; allemaal zaken
die de mensheid ten goede zijn gekomen.
Het historische feit dat de sociale ethiek in de westerse wereld expliciet
door het joodse volk werd geformuleerd, heeft misschien vrij diepliggende
oorzaken. Een vreemdeling roept automatisch onzekerheid en angst op. De eerste
regels inzake gastvrijheid hadden betrekking op hem. Zolang hij in je huis is en
samen met je eet, zijn jij en hij veilig. Het niet opvolgen van het gebod tot
gastvrijheid, - het aanbieden en accepteren van voedsel om te laten zien dat je
geen agressieve bedoelingen hebt-, is een diep geworteld taboe. Maar vanwege de
strikte voedselwetten konden de joden niet aan deze norm voldoen. Het is goed
denkbaar dat ze om deze reden iets anders moesten bedenken.
De regels waaraan joden in de omgang met vreemdelingen behoren te
voldoen, zijn helder en goed gemotiveerd. Ze zijn neergelegd in Leviticus 19:34.
Daar staat: ‘De vreemdeling die onder u vertoeft zal voor u gelden als een onder u
geboren Israëliet; gij zult hem liefhebben als uzelf, want ook gij zijt vreemdeling
geweest in het land Egypte’. Hoewel deze traditionele vertaling waaraan wij in de
Westerse Wereld gewend zijn, niet helemaal correct is, was hij goed genoeg om
als basis te dienen voor onze sociale ethiek. Het deel na de punt-komma luidt
eigenlijk: ‘gij zult hem liefhebben HIJ IS als uzelf’. Wegens de daarna volgende
motivering ‘want ook gij zijt vreemdeling geweest’ is de vertaling zoals ik hem
geef veel logischer. Het is ook de vertaling die door Hermann Cohen wordt
140
gegeven 90 . En nadat de joden aan het begin van hun geschiedenis vreemdelingen
waren geweest, zouden ze dat weer worden voor de duur van bijna tweeduizend
jaar. Als iemand weet hoe het voelt vreemdeling te zijn, dan zijn zij het wel. Ook
Exodus 20:10 behelst een voor de huidige moraal nog steeds essentieel gebod,

namelijk dat ook de bediende op sabbat vrij moet krijgen. Het feit dat dit gebod in
Deuteronomium 5:14 wordt herhaald, onderstreept dat het serieus moet worden
genomen. Dat het ook daadwerkelijk werd nageleefd, in elk geval in Duitsland
voor 1933 en vermoedelijk ook elders in Europa, staat me nog helder voor de
geest. In mijn jeugd, toen gezinnen uit de middenklasse nog een dienstbode
hadden, wist iedereen dat huishoudelijk personeel over het algemeen het liefst bij
een joodse familie werkte omdat die doorgaans vrijer en zorgzamer met het
personeel omging. In paragraaf 4. van dit hoofdstuk zal ik terugkomen op de
plaats die de sociale ethiek na Moses Mendelssohn in het Duitse jodendom kreeg.
Intellectuele traditie
De joden hebben een belangrijke invloed gehad op de westerse intellectuele
traditie en de methoden om op gedisciplineerde wijze met teksten om te gaan.
Daarvoor zijn bewijzen te over. Reeds in de eerste eeuw n. Chr. pleitte de kring
rond rabbijn Jochanan ben Zakkai (geboren in Jabne) ervoor de bestudering van
de Thora in de plaats te stellen van de tempeldienst 91 . In de visie van de rabbijn
en zijn leerlingen diende deze studie zelfs het doel en de zin van het leven te
worden. Per slot van rekening staat in de Talmoed: ‘Als je veel van de Thora hebt
geleerd, laat je er dan niet op voorstaan, want het was met dit doel dat je werd
gecreëerd.’ 92 Wie dit een overdreven vorm van intellectualisme vindt, heeft gelijk,
en bovendien is het slechts is een van de vele uitspraken met deze strekking. Als
gevolg van de nadruk op studie moesten alle jongens leren lezen en schrijven 93 .
Vanaf omstreeks 150 n. Chr. schijnt het gewoonte geweest te zijn dat jongens
vanaf hun zesde, zevende jaar naar school gingen. In een land als Nederland werd
de leerplicht pas in de tweede helft van de negentiende eeuw ingevoerd; men zal
dus begrijpen dat er meer dan één reden is waarom de joden het volk van het
boek worden genoemd.
Hoewel de joden tot het begin van de negentiende eeuw slechts een
klein aandeel hadden aan de intellectuele ontwikkelingen buiten hun eigen cultuur,
zijn er ten minste twee uitzonderingen. De eerste betreft de volstrekt
141
ondogmatische uitleg van de Heilige Schrift. In de Talmoed staan de tegenstrijdige
commentaren van diverse rabbijnen naast elkaar. De student wordt bijgevolg van

meet af aan met allerlei uiteenlopende opvattingen geconfronteerd. Hij moet zelf
over een vraagstuk nadenken, samen met zijn leraar en mede-studenten. De
oefening om niets op het gezag van wie dan ook aan te nemen, maar enkel en
alleen op je eigen denken en de discussies met anderen af te gaan, heeft zeker
invloed gehad op de methoden en praktijken van moderne wetenschappers. Deze
benadering heeft als uitgangspunt dat alle standpunten en interpretaties van
geleerden steekhoudend zijn, mits ze op een coherente wijze beargumenteerd
zijn. En dit principe geldt niet alleen voor de debatten tussen rabbijnen, maar
feitelijk ook voor die tussen een rabbijn en zijn leerlingen.
Worden dogmatische opvattingen dus afgewezen, elk betoog dat goed is
opgebouwd en geformuleerd, verdient het om gehoord te worden. Met het oog
daarop wordt de student een gedisciplineerde discussietechniek bijgebracht, die
aan de zogeheten hermeneutische regels moet voldoen. Vandaar vermoedelijk dat
de Talmoed degene die de Thora wil bestuderen, gebiedt: ‘Zoek een meester en
een medeleerling en geef iedereen het voordeel van de twijfel.’ Maar omgekeerd
wordt er ook op gewezen dat zelfs de beste leraar iets van een intelligente jonge
leerling kan leren: ‘Studenten nemen actief deel aan het uitwerken van een
overtuigende interpretatie’, aldus een van de regels 94 . Het open oor voor de
mening van een briljante student, zo bekend in de moderne wetenschap, staat
dus op één lijn met de oude leertraditie van het klassieke jodendom. In dit
verband kan ik de verleiding niet weerstaan twee anekdotes te vertellen uit mijn
leven als theoretisch natuurkundige.
Vroegere kennissen van mij waren ooit assistent geweest van de
beroemde theoreticus en Nobelprijswinnaar Wolfgang Pauli te Zürich. Een van
hen, Ralph Kronig, later hoogleraar in Delft, vertelde mij het volgende. Hij was in
Zürich aangenomen om een jaar lang de intellectuele sparringpartner van Pauli te
zijn. ‘Herr Pauli, wat verwacht u van mij?’ vroeg hij na aankomst. ‘Herr Kronig’,
antwoordde de hoogleraar, ‘het zal uw taak zijn mij regelmatig tegen te spreken,
maar daarbij moet u altijd met gedetailleerde argumenten komen.’ Pauli was van
joodse komaf. Zelf echter stuitte ik op de joodse leertraditie in een gesprek met
mijn professor theoretische fysica, Jan de Boer. Hij is niet van joodse huize, maar
was onmiskenbaar beïnvloed door de vele collega’s en docenten die wel een
142

joodse achtergrond hadden. Nadat ik na mijn kandidaatsexamen een
onderzoeksopdracht tot zijn tevredenheid had voltooid, zei hij: ‘Omdat ik jou als
mijn leerling heb aangenomen, zullen we elke vrijdagmiddag van 2 tot 5 uur
samenwerken, alleen wij tweeën. Nu is het duidelijk dat ik, vooralsnog, meer van
de theoretische natuurkunde afweet dan jij. Ik ben me er evenwel van bewust, en
ook jij moet je dat realiseren, dat ik niet alles volledig begrijp. Mijn begrip kan
onvoldoende diep gaan en ik kan ook redeneer-fouten maken. Dus als ik bij het
bespreken van dingen opmerkingen maak waarvan jij denkt dat ze misschien
onjuist zijn, dan moet je niet zeggen: “Professor, wat u nu zegt is onzin.” In plaats
daarvan moet je zeggen: “Professor, ik begrijp niet helemaal wat u net hebt
uitgelegd.” Dan zal ik het nog eens proberen en het is zeker mogelijk dat ik de
zaak zelf niet helemaal begrepen had. Dat zou de reden kunnen zijn dat je mijn
eerste uitleg niet begreep.’ Deze houding past helemaal in de Talmoedische
traditie, die door een niet-jood in de moderne wetenschap werd toegepast.
Je zou kunnen stellen dat het jodendom de wereld als geheel het meest
heeft beïnvloed door de introductie van het monotheïsme. Het staat als een paal
boven water dat de twee grootste monotheïstische godsdiensten, het christendom
en de islam, hun oorsprong vonden in het jodendom. Het enige wat kan worden
betwijfeld is of de balans van hun invloed op de wereldgeschiedenis in laatste
instantie uitslaat naar de positieve dan wel de negatieve kant. De vraag is dus of
het monotheïsme tot de positieve bijdragen van het jodendom moet worden
gerekend.
Vanuit zuiver filosofisch standpunt bezien, - althans vanuit de
metafysica-, kan het idee van één prima causa, of één schepper, als een stap
voorwaarts worden beschouwd in vergelijking met het polytheïsme. Vanuit moreel
oogpunt gezien is dat niet zo zeker, en wel om tenminste twee redenen. Ten
eerste roept het denkbeeld van de ene schepper-vader onmiddellijk het eeuwige
probleem op van de leer van de rechtvaardige God: hoe kan een goedertierener
en/of rechtvaardige God-vader het kwaad in de wereld toestaan? Ten tweede, en
veel problematischer: heeft het monotheïsme niet tot legio oorlogen en misdaden
tegen de menselijkheid geleid? De kruistochten, de inquisitie, de Dertigjarige
143
Oorlog en de holocaust kunnen niet los worden gezien van hun monotheïstische,

christelijke elementen. Het onmenselijke optreden van de joden in de oudheid uit
naam van hun enige ware God heb ik hierboven al genoemd. In de moderne tijd
hebben zowel joden en moslims als christenen uit naam van dezelfde God heel
wat misdaden begaan. De introductie van het monotheïsme kan dus niet louter als
een zegen worden opgevat.
144

Inleiding
2. OVERLEVEN
Aangezien er in Duitsland voor de door Hitler veroorzaakte catastrofe eeuwenlang
joodse gemeenschappen hebben bestaan die gedurende een bepaalde periode
ook grote bloei hebben gekend, zullen we ons vooral tot dat land beperken.
Afgezien van Italië hebben er in geen enkel land in het Westen zo lang joden
gewoond. Nergens anders ook waren zij zo succesvol en invloedrijk als in het
Duitsland voor Hitler. Alleen daar wist de joodse gemeenschap op het juiste
moment een adequaat antwoord te vinden op het belangrijkste (en nog steeds
acute) probleem van de moderne joden: hoe kun je een geëmancipeerde,
moderne burger zijn en tegelijkertijd trouw blijven aan de belangrijkste en meest
relevante joodse waarden? Nochtans was het in Duitsland waar de grootste ramp
die de joden ooit is overkomen, werd geconcipieerd en uitgevoerd.
Het overleven van het joodse volk is beslist opmerkelijk. Het is een van
de weinige volkeren uit de klassieke oudheid die hun identiteit tot op heden
hebben bewaard. Dat komt door een groot aantal factoren, waarbij je een
onderscheid moet maken tussen de eeuwen voor de Verlichting en de Franse
Revolutie, en de periode daarna.
Het vasthouden aan de religieuze voorschriften was zinvol
In de eerste periode, -ruwweg de middeleeuwen-, speelden de godsdienst in het
algemeen en de katholieke kerk in het bijzonder een dominante rol. In die wereld
paste het jodendom toen nogal goed, zij het op een tweeslachtige manier. Aan de
ene kant vond het hele concept van een rechtvaardige God zijn oorsprong in het
jodendom. En gezegd moet worden dat de kerk deze relatie ook nooit heeft
ontkend, al was het alleen maar doordat zij de Thora of het Oude Testament altijd
als een van haar twee heilige boeken heeft beschouwd. Aan de andere kant stond
het voor altijd vast dat de joden de vuige moordenaars waren van de zoon van
God, Jezus Christus. Daar moesten ze voor boeten en de discriminatie was zo
sterk dat ze maar een paar beroepen mochten uitoefenen; maar ze mochten niet
worden gedood. Hun zichtbare leed was bedoeld als waarschuwing aan al degenen
die op het idee konden komen dat God bestond, maar Jezus Christus niet zijn
145

enige zoon was. In die tijd, waarin de godsdienst het meest natuurlijke sociale
verband vormde, overleefden de joden als groep vooral doordat ze om diverse
redenen trouw bleven aan de religieuze voorschriften van de Halacha, waarin de
613 rituele geboden staan. Fysiek mocht het bestaan dan vaak zwaar zijn door de
discriminatie, die tot armoede leidde, en de vervolging, waardoor de joden vaak
huis en haard moesten verlaten, maar de hechte gemeenschap bood ook een
zekere bescherming. De armen kregen steun en voor de zwakken werd gezorgd,
zodat het voor iedereen die zulke hulp op enig moment in het leven nodig had,
geen optie was de gemeenschap te verlaten. En door de sterke sociale controle
was dat ook vrijwel onmogelijk. Hoewel het dus niet makkelijk was een jood te
zijn, kon er geen twijfel aan bestaan dat je er een was en wat dat betekende.
Reformatie
In het begin van de zestiende eeuw verloor de katholieke kerk in landen waar
joden woonden, aan macht door de Reformatie. De opkomst van het
protestantisme had een aantal ingrijpende gevolgen. Op politiek terrein leidde de
rebellie van Luther tot een van de meest cruciale gebeurtenissen in de Europese
geschiedenis, te weten de Dertigjarige Oorlog.
In de wereld van het denken maakte het verlies van het monopolie van
de katholieke kerk op wat er gedacht en gezegd mocht worden, de weg vrij voor
ontwikkelingen van groot belang. In de tweede helft van de zestiende eeuw
werden de eerste stappen naar het tijdperk van de Verlichting gezet. Honderd jaar
later begon de wetenschappelijke revolutie. Op den duur zou die een amper te
overschatten invloed op het dagelijks leven krijgen.
Gevolgen van de Dertigjarige Oorlog
Niets brengt zulke tastbare maatschappelijke veranderingen teweeg als een
historische ramp. In de Duitse staten was de Dertigjarige Oorlog zo’n ramp. De
oorlog veranderde ook de positie van de joden 95 , een verandering die volgens
velen uiteindelijk dramatische gevolgen zou krijgen. 96 In deze verwoestende strijd
werden tegelijkertijd minstens drie conflicten uitgevochten. 97 De keizer en de
146
Duitse vorsten stonden tegenover elkaar; het was een oorlog tussen katholieken

en protestanten; en de belangrijkste Europese landen bevochten elkaars macht op
het continent, maar dat wel op Duits grondgebied. Als gevolg van de uitkomst van
de beide eerste conflicten werd Duitsland minder centralistisch bestuurd, zodat de
joden meer kansen kregen zich aan de nieuwe situatie aan te passen. Met het
Verdrag van Westfalen werd de macht van de Habsburgse keizer formeel sterk
ingeperkt. Aangezien het land in puin lag en de bevolking van 21 tot wellicht
dertien miljoen was gereduceerd, moesten de min of meer onafhankelijke Duitse
vorsten hun land weer opbouwen. 98 Al tijdens de Dertigjarige Oorlog hadden joden
een grote rol gespeeld, niet alleen als financiers van de diverse partijen, maar ook
als leveranciers van wapens en andere uitrusting. Bij de wederopbouw werd er
een nog groter beroep op de joden gedaan om hun potentieel als financiers en
handelaren te mobiliseren. Duitsland was opgedeeld in een groot aantal
onafhankelijke staatjes en de vele heersers hadden de hulp van joden nodig bij
het opbouwen van hun land en het uitoefenen van hun macht. Zo nam in de
Duitse landen een fenomeen dat in de Middeleeuwen al sporadisch had bestaan,
der Hofjude (de hofjood), belangrijke proporties aan.
De hofjoden
Volgens schattingen waren er in de zeventiende en achttiende eeuw een paar
duizend van deze bevoorrechte joden. 99 Samen met hun gezin vormden zij over de
gettomuren heen het eerste contact met de omringende christelijke samenleving.
Maar geleidelijk aan namen ook de mogelijkheden voor het bedrijven van handel,
zoals in zijde, metalen, paarden en vee, voor andere joden toe. Zo kwamen steeds
meer van hen in aanraking met de wereld buiten het getto. Ook begonnen de
eerste joden als marskramer over het platteland te trekken. Was halverwege de
zeventiende eeuw alleen een enkele hofjood in staat Duits te lezen en in die taal
brieven te schrijven, honderd jaar later beheersten alle joodse zakenlieden met
enig succes en inkomen het Duits. Thuis bleven ze tot begin negentiende eeuw het
West-Jiddische dialect spreken. Begin achttiende eeuw kregen joden ook toegang
tot een aantal protestantse universiteiten.
147

De eerste stappen in de buitenwereld werden wellicht vergemakkelijkt
door een dramatisch verschijnsel in de joodse wereld zelf, namelijk de opkomst en
val van de zeer charismatische valse messias, Sabbataj Zewi uit Gaza, rond 1650.
In weerwil van zijn weinig eervolle einde (hij werd gedwongen zich tot de islam te
bekeren), was zijn invloed via de sabbattistische sektes gedurende de hele
achttiende eeuw voelbaar. De hele episode tastte het prestige van de rabbijnen
aan, zodat het sabbattisme ironisch genoeg de weg plaveide voor de volgende
belangrijke ontwikkeling in de joodse wereld. 100 Dat was de Haskalah, de joodse
versie van de Verlichting.
Verlichting
Kant, een van de reuzen van de Duitse Verlichting, definieerde de nieuwe
wereldvisie met een citaat van de klassieke dichter Horatius: Sapere aude. ‘Heb
de moed je eigen verstand te gebruiken’, zo vertaalde Kant deze spreuk. 101 De
mens diende kortom alle irrationele, dogmatische opvattingen te laten varen, met
inbegrip van de onverdraagzaamheid en bijgelovigheid die destijds nog zo sterk
waren door de hegemonie van geloof en kerk. 102 Gezien deze doelstelling hadden
de verlichtingsfilosofen in de meeste gevallen weinig op met het jodendom. 103 De
joden vormden in hun ogen een geloofsgemeenschap en hun godsdienst zou nog
net iets irrationeler en onbeschaafder zijn dan godsdiensten toch al waren. Dit
soort kritiek was vooral sterk in Frankrijk, waar Voltaire hatelijke dingen over de
joden schreef. 104 Toen in zijn kielzog de godsdienst steeds meer door wetenschap
(en pseudo-wetenschap) werd vervangen, kwamen in Frankrijk ook de eerste
theoriën op over de inferioriteit van het joodse ras.
Interessant genoeg stelde uitgerekend de Duitse Verlichting de joden in
een veel positiever daglicht. 105 Zoals de Amerikaanse historicus Fritz Stern zo goed
heeft beschreven, was Duitsland toentertijd geen natiestaat i , zoals Frankrijk en
Groot-Brittannië dat wel waren. In elk geval tot 1871, toen Bismarck het Duitse
keizerrijk uitriep, vormde de Duitse Kultur het substituut voor deze bindende
kracht. In welk vorstendom of koninkrijk de Duitse Bildungsbürger ook woonde,
hij of zij las en citeerde Goethe, Schiller of Lessing, om maar enkele van de
grootste beroemdheden uit die tijd te noemen. Ook de joden hadden geen
i Zie voetnoot in IV.3
148

natiestaat, maar hun gemeenschappelijke noemer was de Thora en de waardering
voor geleerdheid en kennis. Volgens Paliakov speelde nog een tweede factor een
rol, namelijk de positie van de hofjoden en hun nazaten 106 . Die waren welvarend
en richtten hun dorst naar kennis steeds meer op de Duitse cultuur.
Moses Mendelssohn
Moses Mendelssohn is een van de belangrijkste personen in de moderne joodse
geschiedenis. Hij kwam in 1729 ter wereld in het getto van Dessau. Daar was hij
een van de leerlingen van de beroemde rabbijn David Fränkel. In 1743 volgde hij
zijn leraar naar Berlijn om zijn studie van de Talmoed en Thora voor te zetten. In
de Pruisische hoofdstad leerde hij weldra twee jonge joodse universiteitsstudenten
kennen, beiden nakomelingen van hofjoden. Abraham Kisch gaf hem les in Latijn;
Aaron Salomon Gumpertz was goed thuis in de letteren en
natuurwetenschappen. 107 De laatste vormde voor Mendelssohn het bewijs dat
kennis van de seculiere literatuur, filosofie en wetenschappen nog niet wilde
zeggen dat iemand geen geleerde en vrome jood was.
In 1754 ontmoette Mendelssohn de grote verlichtingsdenker Lessing.
Op dat moment had hij zich al uitgebreid verdiept in de filosofie. 108 De ontmoeting
stond aan het begin van een langdurige vriendschap. Twee voorbeelden kunnen
de grote invloed van Mendelssohn op Lessing illustreren. Om te beginnen vormde
een probleem dat Mendelssohn op tafel had gelegd, de inspiratiebron van
Laokoon, Lessings invloedrijke en baanbrekende werk over esthetica. 109 En ten
tweede schreef Lessing zijn beroemde toneelstuk Nathan der Weise naar
aanleiding van zijn vriendschap met de joodse filosoof. Het was het eerste
toneelstuk waarin joden niet als karikaturen, maar als echte menselijk wezens
met bewonderenswaardige karaktertrekken werden opgevoerd. Voor het
toenmalige publiek was dat een geheel nieuwe ervaring.
Mendelssohn had mede zo’n grote invloed op de joodse gemeenschap
door zijn vertaling in prachtig Hoogduits van de Pentateuch. In dit opzicht is zijn
invloed op de Duitse joden te vergelijken met die van Luther op de niet-joodse
wereld van tweehonderd jaar eerder. De nog in Hebreeuwse letters gedrukte
vertaling verscheen tussen 1781 en 1783. 110 Nog geen generatie later stond de
149

ijbel van Mendelssohn in de boekenkast van elk ontwikkeld joods gezin in
Midden-Europa. 111 Doordat een groot aantal joden Duits leerden, konden ze ook de
cultuur in die taal absorberen. Zoals we zullen zien, zouden ze dat vol
enthousiasme, ijver en met veel succes doen.
De leerlingen van Mendelssohn
Van degenen die sterk door de meester werden beïnvloed (en die hem
beïnvloedden), moeten er enkelen worden genoemd. In de eerste plaats is er
Marcus Herz (1747-1803). Herz had aan de Universiteit van Koningsbergen naast
medicijnen bij Kant filosofie gestudeerd. Hij voorzag in zijn levensonderhoud als
arts. Zijn vijftien jaar jongere vrouw, Henriette, zou bekend worden als de eerste
gastvrouw van een culturele salon in Berlijn. Alle beroemdheden uit het
intellectuele en artistieke milieu van die tijd, zoals de gebroeders Von Humbold,
Schiller, Heine, Schlegel en Schleiermacher, verzamelden zich in haar salon. Een
vriend van Herz uit Koningsbergen, die ook bij Kant had gestudeerd, was David
Friedländer. Hij werd een van de beste jonge vrienden van Mendelssohn.
Friedländer was een groot voorstander van de aanpassing van de joden aan het
Westen, niet alleen in het dagelijks leven, maar ook op godsdienstig gebied.
Samen met zijn zwager, Isaac Itzig, stichtte hij in 1781 de eerste joodse school
waar ook seculiere vakken als Frans, Duits, geografie en boekhouden werden
onderwezen. 112
150

3. UITDAGINGEN VAN DE EMANCIPATIE EN NIEUW ANTISEMITISME
Een scholkgolf in de geschiedenis, overzicht
In 1789 brak de Franse Revolutie uit. Daarmee ‘kreeg het woord “revolutie” zijn
moderne betekenis: niet enkel een politieke opstand, maar de omverwerping van
een hele machtsstructuur met al zijn sociale, economische en culturele
fundamenten’. 113 De revolutie veranderde ook veel voor de joodse gemeenschap,
temeer daar de contacten met de niet-joodse wereld in de voorafgaande vijftig
jaar al intensiever waren geworden. In het bijzonder de denkbeelden over de
menselijke natuur zouden de levensomstandigheden van de joden veranderen.
Dat kostte meer tijd dan de voorstanders van de revolutie en de nieuwe ideeën
hadden verwacht, maar uiteindelijk kwam de verandering er, zij het niet voor
lang.
De definitie van het woord revolutie die ik hierboven uit het boek van
Davies heb aangehaald, -een boek uit 1997-, stemt goed overeen met de
beschrijving die de joodse historicus S.M.Dubnov in 1920 gaf. Hij beschreef de
ontwikkelingen na de revolutie als een afwisseling van emancipatie en reactie
daarop, in twee golven. Hij maakte een duidelijk onderscheid tussen de eerste
emancipatie en de erop volgende reactie en de tweede emancipatie gevolgd door
de tweede reactie. 114 De natuurkundige in mij ziet hierin een historische ‘schokgolf’
die door de dramatische gebeurtenissen van 1789 op gang werd gebracht.
Dubnow onderscheidt dus een viertal fasen:
De eerste emancipatie, de Franse (1789-1815). Na de emancipatie van
de joden in Frankrijk riepen andere landen onder invloed van de Franse Republiek
of Napoleons keizerrijk de gelijkheid van alle burgers uit.
De eerste reactie, een algemeen politieke (1815-1840). De rechten die
de joden hadden gekregen, werden vrijwel overal weer ingetrokken.
De tweede emancipatie, de Duitse (1848-1881). In de landen met een
overwegend Duitse cultuur kregen de joden gelijke rechten, hoewel die gelijkheid
voor de wet niet overal volledig was.
151

De tweede reactie, de antisemitische (1881-1945). Het antisemitisme
onder de bevolking was zo sterk dat de gelijkberechtiging van de joden niet
(volledig) in de praktijk kon worden gebracht.
Deze beide trends van emancipatie en reactie riepen ook tweeërlei
reacties op in de joodse gemeenschap. Vanuit het vertrouwen dat de groeiende
secularisatie ooit het gelijke en volledige staatsburgerschap zou brengen, kwam er
een vergaande assimilatie op gang. (Het is interessant dat Dubnow als vroege
zionist dit assimilatieproces ook ‘de-nationalisatie’ noemt. Als gewetensvol
historicus erkende hij echter ook dat deze ‘de-nationalisatie’ in de joodse
geschiedenis meermaals te zien was geweest, en met name in de hellenistische
periode en tijdens de Arabische Renaissance.)
Maar de reactionaire ontwikkelingen leidden ook tot de terugkeer van
joods nationalisme. Zoals we zullen zien liepen deze nationalistische sentimenten
gelijk op met die in de meeste Europese landen (en ze konden die zelfs
overtreffen).
De geschiedenis wat gedetailleerder
Behalve door sociaal-economische ontwikkelingen werd de Franse Revolutie ook
veroorzaakt door een mentaliteitsverandering. Het rationalisme bracht de
Verlichting voort, die onder meer inhield dat het absolutisme niet langer werd
geaccepteerd. Dat leidde tot antiklerikalisme en anti-royalisme. Een van de
belangrijke consequenties van het rationalisme was het idee dat alle mensen
gelijk zijn. Ook joden zijn menselijke wezens, een visie die aan het eind van de
achttiende eeuw allerminst algemeen aanvaard was. Het betekende dat joden op
dezelfde manier moesten worden behandeld als alle andere burgers. Napoleon
verspreidde deze denkbeelden over vrijwel heel Europa. In feite werd de
uitvoering ervan soms afgedwongen met behulp van enig geweld. Het is derhalve
niet verwonderlijk dat na de val van Napoleon in 1815 de nieuwe machthebbers
allerlei bevrijdende maatregelen met betrekking tot de joden niet meteen in hun
wetboek opnamen. Dit onverwachte uitstel stelde menig jood die zich de West-
Europese cultuur reeds eigen had gemaakt, zwaar teleur. In het kersverse
seculiere tijdperk was terugkeer naar de orthodoxie geen optie en het liberale
152

jodendom moest nog tot ontwikkeling komen. Met als gevolg dat heel wat joden
zich in de eerste decennia van de negentiende eeuw formeel tot het christendom
bekeerden.
In de tweede helft van de negentiende eeuw echter werden de joden in
het grootste deel van Europa gelijk voor de wet en werden ook de meeste
beroepen voor hen toegankelijk. Vanwege alle vroegere restricties hadden ze
voorheen hun geld moeten verdienen in de handel, en met name in het
geldwezen. Nu konden de joden voor het eerst veel vrijelijker een beroep kiezen
dat aansloot bij hun interesse en talent. In de joodse traditie stonden intellectuele
vaardigheden niet alleen hoog aangeschreven, maar er werd van jongs af aan ook
veel aandacht aan besteed; en dat gold ook voor inzet en zorgvuldigheid bij de
beroepsuitoefening. Vandaar dat joden aan het eind van de negentiende eeuw
bijzonder succesvol waren als juristen, artsen, ondernemers, wetenschappers en
in hun meer traditionele beroep, de handel. Vooral in Midden-Europa waren de
joden algauw oververtegenwoordigd in deze sectoren. Deze krachttoer was zo
opmerkelijk dat de vermaarde Duitse schrijver Theodor Fontane er een gedicht
aan wijdde. In al zijn boeken, schrijft hij, had hij het Pruisische platteland en de
bewoners ervan geportretteerd. Maar wie kwamen hem op zijn 75ste verjaardag
feliciteren? Geen Pruisen, maar, geheel onverwacht, vele, vele joden die zijn werk
goed kenden. Om enkel zinnen uit het gedicht ‘Op mijn vijfenzeventigste’ te
citeren:
‘Voor iedereen had ik betekenis ‘Jedem bin ich was gewesen
Allen lazen wat van mij te lezen is Alle haben sie mich gelesen
Allen kenden mij heel lang Alle kannten sie mich lange schon
En daar gaat het om … Und das ist die Hauptsache…
"Kom binnen Cohn, wees maar niet bang” “kommen Sie Cohn.”
Al dit succes riep afgunst op. En de combinatie van die jaloezie en de ontwikkeling
van theorieën over mens en maatschappij zouden een buitgewoon gevaarlijke
cocktail blijken te zijn.
153

Zoals boven beschreven, duurde het ruim vijftig jaar voordat de
denkbeelden die Napoleon over Europa had verspreid, min of meer in de praktijk
waren
gebracht. In die periode had de geschiedenis op twee gebieden onaangename
verrassingen voor de joden in petto. Om te beginnen kwam meteen na de
Verlichting (die had geleerd dat alle mensen gelijk waren) het moderne
nationalisme op. Dat hield in dat de joden wederom als wezenlijk anders dan de
rest van de bevolking werden gezien, althans in die joodse en niet-joodse kringen
die de joden als een apart volk beschouwden. De tweede verrassing was dat op
het moment dat de godsdienst als discriminerende factor enigszins aan belang
inboette, een nieuwe doctrine het levenslicht zag. Dat was de pseudo-
wetenschappelijke rassentheorie. (zie ook hfdstk III). In de ogen van de racisten
waren de joden geen volk. Maar een volk zijn ze, vanwege hun
gemeenschappelijke godsdienst, hun gedeelde ervaringen in de diaspora en hun
gemeenschappelijke cultuur. De antisemieten evenwel definieerden de joden als
een ras, ongeacht het feit dat de joden zich na tweeduizend jaar verstrooiïng
vermoedelijk meer met andere volkeren hebben vermengd dan enig ander volk ter
wereld. Op grond van deze intensieve genetische vermenging mist dus de
bewering dat de joden een ras zijn, en daarmee uiteraard ook, dat ze een ras van
inferieure kwaliteit zouden zijn, elke basis in de wetenschap. Maar dat verhinderde
niet dat dit soort doctrines in een groot deel van Europa ingang vonden. 115 De laat
negentiende-eeuwse versie van de theorie, die de ‘Semitische rassen’
minderwaardig achtte aan het Germaanse ras, dat foutief Arisch werd genoemd,
drong in de jaren zeventig van de negentiende eeuw door tot het Duitse politieke
leven. Opvallend genoeg gebeurde dat na de beurskrach van 1873. Op basis van
deze theorie werden mensen in twee groepen ingedeeld: de eerstgenoemde groep
was slecht, lui, laf, parasitair en dergelijke; de tweede groep had de omgekeerde
eigenschappen. De meest spectaculaire antisemitische gebeurtenis, die gevolgen
van waarlijk historisch belang zou krijgen, vond plaats in Frankrijk. De zogeheten
Dreyfus-affaire hield de Franse publieke opinie maar liefst twaalf jaar lang, van
154
1894 tot 1906, in twee kampen verdeeld. Dreyfus, de enige officier in de generale
staf die van joodse afkomst was, werd op basis van vervalste documenten wegens

155
hoogverraad veroordeeld. Alleen dankzij het luidkeelse protest van de invloedrijke
schrijver Emile Zola werd de zaak herzien en de onschuld van Dreyfus bewezen.

4. HET EERSTE ANTWOORD OP DE EMANCIPATIE
Onderwijs- en godsdiensthervorming
Mendelssohn was nog een vrome jood geweest, die de kennis van het Hebreeuws
wilde bevorderen opdat de joden het eigen erfgoed beter zouden leren kennen.
Zijn jeugdige vriend David Freidländer was radicaler. Zelf hield hij zich niet meer
aan de religieuze rituelen en hij zette zich in voor de hervorming van de joodse
godsdienst. 116 Onder invloed van de Verlichting vond hij dat de preken en gebeden
van de mystieke invloeden van de kabbala dienden te worden gezuiverd. De hele
esthetische vormgeving van de ceremonieën moest aantrekkelijker worden
gemaakt en van ‘oriëntaalse invloeden’, zoals het werd genoemd, ontdaan
worden. Maar na fel verzet van de conservatieven kwamen de aanhangers van
Mendelssohn tot de conclusie dat het onderwijs aan jongeren de beste manier was
om veranderingen te bewerkstelligen. Zo werden er tussen 1778 en 1816 tien
moderne joodse scholen opgericht, die naast joodse vakken hetzelfde curriculum
boden als Duitse scholen. 117
Een van de toonaangevende pedagogen was Israël Jacobson. In 1801
stichtte hij een school in Seessen; acht jaar later, toen Jérôme Bonaparte koning
van Westfalen was, richtte hij een invloedrijke school in Kassel op. Als innovatie
werden sommige van de gebeden in het Duits opgezegd, er werden Duitse
liederen gezongen en er was wekelijks een preek in het Duits. In 1818 ging de
eerste echte hervormingsbeweging van start met de bouw en inwijding van een
synagoge in Hamburg. In de eerste decennia richtten de hervormers zich
voornamelijk op de esthetische kanten van de dienst: die moest verwesterd
worden, met meer decorum en waardigheid. Teneinde de traditiegetrouwe joden
van repliek te kunnen dienen, werd de vernieuwingsdrang allengs echter ook
filosofisch onderbouwd.
De wetenschap van het jodendom
156
Een onderdeel van de vroege hervormingsbeweging was de ‘Vereniging voor de
cultuur en wetenschap van het jodendom’, die zich bezighield met de bestudering
van de joodse geschiedenis en godsdienstige geschriften. Een van de voornaamste

woordvoerders van deze groep was Leopold Zunz, die in 1832 Die
gottesdienstlichen Vorträge der Juden (De preken van de joden) publiceerde. In
veel joodse gemeenschappen, zo toonde hij aan, waren de preken over
bijbelverhalen in de spreektaal gehouden. 118 In het jodendom was er dus niet
zelden ruimte geweest voor nieuwe ideeën en expressievormen, die aan plaats en
tijd waren aangepast. Ook verandering behoorde tot de traditie.
Van alle Duitse filosofen had Kant verreweg het meeste invloed op de
opkomst van het liberale jodendom. Dit in weerwil van het feit dat de filosoof er
met betrekking tot het joodse geloof nogal vreemde ideeën op na hield. 119 In
reactie daarop wilden hervormers bewijzen dat het jodendom de godsdienst was
die de meeste aandacht aan de moraal besteedde, en dus bijzonder waardevol
was voor de toekomst. Een van de eersten die deze denkwijze verwoordden, was
Solomon Ludwig Steinheim. In zijn hoofdwerk, Die Offenbarung nach dem
Lehrbegriff der Synagoge (De openbaring volgens het geloofsleer van de
synagoge; 1835) betoogde hij dat in joodse teksten over de moraal vaak het idee
wordt verwoord dat de vrije mens God dient door vrijwillig een moreel
verantwoord leven te leiden.
Onverwachte uitdagingen, de beschuldiging van legalisme
In de eerste helft van de negentiende eeuw stond de hervormingsbeweging vooral
in het teken van het universalistische denken van de Verlichting. 120 De hervormers
geloofden dat de modernisering van het jodendom deel uitmaakte van de
algehele vooruitgang van de verlichte mensheid. Maar in de loop der tijd traden
het nationalisme en het nieuwe antisemitisme meer en meer op de voorgrond; de
emancipatie van de joden bleek niet gepaard te gaan met een groeiende
waardering voor hen. Dat plaatste het liberale jodendom voor een onverwachte
crisis. Een verrassing van de geschiedenis is nu eenmaal niet te voorzien.
Vanaf ongeveer 1880 maakte het wetenschappelijk onderzoek naar de
klassieke culturen en talen grote vorderingen. Zo trad steeds duidelijker aan het
licht dat het jodendom veel geboden en rituelen had overgenomen uit
Mesopotamië. Een aantal wetenschappers op dit terrein benadrukte dat bij het
joodse geloof de wetten een grote rol speelden. De leer van Jezus daarentegen
157

zou spiritueler zijn en de moraal meer centraal stellen. Zeker, deze schrijvers
erkenden dat ook de joodse profeten groot belang aan de moraal hadden gehecht.
Maar ze stelden vervolgens dat die boodschap was ondergesneeuwd door het
buitensporige legalisme van de rabbijnen. 121 Deze half wetenschappelijke en half
theologische aanval op de joden en het joodse geloof had zeker ook te maken met
het nieuwe antisemitisme. Hij riep vanzelfsprekend een reactie van joodse zijde
op. Liberale joodse denkers, die de moraal juist als de kern van het jodendom
beschouwden, achtten het van groot belang om aan te tonen dat de individuele en
sociale ethiek in de joodse traditie niet minder sterk aanwezig was dan in het
christendom. Daarmee wilden ze niet alleen de aantijging van hun kritici
weerleggen, maar ook de joden wier zelfrespect aangetast dreigde te worden, een
steun in de rug geven. Met die doelen voor ogen publiceerde Moritz Lazarus in
1898 De ethiek van het jodendom. Daarin formuleerde hij op uitvoerige wijze de
uitgangspunten van de hervormingsbeweging, die er al langer voor pleitte dat het
jodendom in plaats van de rituelen de moraliteit tot de kern van het geloof zou
verheffen. Het was Lazarus die liet zien dat de joodse en christelijke moraal in die
zin verschillen dat de eerste een meer sociaal karakter heeft.
Ethiek als de essentie van het moderne jodendom
Ik zal geen overzicht geven van alle joodse denkers en schrijvers die zich in deze
periode bezighielden met het belang van de moraal in het joodse geloof. Noch zal
ik op hun ideeën ingaan. Ik zal alleen aan de hand van een aantal citaten laten
zien dat deze schrijvers de sociale moraal als de kern van het jodendom
beschouwden.
In Response to Modernity noemt Michael A. Meyer de filosoof Hermann Cohen
(1842-1918, oprichter van de neo-kantiaanse ‘Marburger Schule’) de belangrijkste
joodse denker van het eind van de negentiende eeuw. 122 Cohen, aldus Meyer,
‘achtte de joodse ceremoniën uitsluitend en alleen van belang voorzover zij morele
waarden konden symboliseren.’ Hij geloofde dat ‘de eenheid van God eens haar
complement zou vinden in de eenheid van de mensheid. In zijn visie was het
messianisme de belangrijkste en origineelste vrucht van de joodse geest. En
158

daarbij doelde hij niet op iets dat ooit, in een verre toekomst zou gebeuren, maar
op de opdracht van morele verheffing die geen einde kent.’
De laatste grote Duitse liberale rabbijn (en dus een persoon van
bijzonder belang) was dr Leo Baeck (1873-1956). Hij overleefde de holocaust; na
de Tweede Wereldoorlog ging hij naar Groot-Brittannië. Ik zal een paar citaten
aanhalen uit de eerste editie van zijn hoofdwerk, Das Wesen des Judentums (De
essentie van het jodendom), uit 1905 123 . Hij laat zich daarin zeer expliciet uit over
de rol van de moraal: ‘De mens is naar het evenbeeld van God geschapen. […]
Hoe groot de verschillen tussen mensen ook kunnen zijn, wat zij gemeen hebben
en wat hen karakteriseert is dit evenbeeld van God in hen. De meest edelmoedige
aard die een mens kan bezitten, bezitten zij allemaal. Wie deze edelmoedige aard
bij iemand ontkent, berooft ons allen ervan. […] De eenheid van de mensheid kan
niet duidelijker en absoluter worden uitgedrukt. […] Zoals Simon ben Asai zei: “Dit
is het boek van de geschiedenis der mensheid. Toen God de mens schiep, schiep
hij hem naar zijn evenbeeld” -, in deze zin ligt de hele Thora besloten.’
In het hoofdstuk getiteld ‘Het geloof in de medemens’ verwoordt Baeck
de consequenties van deze gedachtegang nog uitdrukkelijker. ‘Met dit religieuze
concept van “de mens” wordt impliciet ook het idee van de medemens
geïntroduceerd. Ook dat is een van de grootse ontdekkingen van het joodse genie.
En dat weer leidt direct tot het concept van de mensheid en de hoogste eis die
aan menselijk gedrag wordt gesteld. Dat is respect voor de innerlijke aard van
onze medemens, respect voor zijn waardigheid en voor de goddelijke natuur van
iedereen met een menselijk gelaat. […] Het respect dat we aan de medemens
verschuldigd zijn, is dus niet zomaar een de vele geboden. Nee, in feite is dit het
enige dat we moeten weten: in zijn rijkheid is dit alles wat God van ons vraagt. Hij
vraagt het omdat hij, van zijn kant, ons onze menselijke waardigheid gaf. Dit
respect voor de ander vormt de essentie van al onze verplichtingen.’ 124
Het erfgoed van het Amerikaanse jodendom
Hoeveel invloed deze ethische renaissance op het jodendom had, komt naar voren
uit de korte beginselverklaringen van de sterke Amerikaanse tak van het liberale
jodendom. 125 In het zogeheten Pittsburghse programma (1885, nog voor het
159

ontstaan van de zionistische beweging) lezen we het volgende: ‘Wij beschouwen
de mozaïsche wetgeving als een aantal regels die het joodse volk opvoedden voor
de opdracht die het als volk in Palestina had. In de huidige tijd aanvaarden wij
alleen [mijn cursivering, H.G.M.] de morele geboden als bindend en handhaven
wij alleen die ceremoniën die ons leven verheffen en heiligen; we verwerpen
daarentegen al die ceremonieën welke niet meer passen bij de inzichten en
gewoontes van de moderne samenleving.’ Ik vind dit een prachtige tekst, die in
weloverwogen bewoordingen samenvat wat het moderne jodendom werkelijk zou
moeten inhouden. Het laatste punt van dit programma betreft de mede-
verantwoordelijkheid van moderne joden voor sociaal onrecht in het algemeen:
‘Geheel in overeenstemming met de geest van de mozaïsche wetgeving, die is
gericht op de regulering van de relatie tussen rijk en arm, achten wij het onze
plicht deel te nemen aan de grote opdracht van onze moderne tijd om, op basis
van recht en rechtvaardigheid, oplossingen te zoeken voor de problemen die de
tegenstellingen en kwaden van het huidige maatschappelijke stelsel met zich
meebrengen.’
De volgende beginselverklaring dateert pas van 1937. Gezien deze
datum veronderstel ik dat ze werd ingegeven door de ervaringen van de Eerste
Wereldoorlog en de gruwelijke dreiging van het Hitler-regime in Duitsland. De
tekst was veel uitvoeriger: ‘Ethiek en godsdienst: in het jodendom vormen religie
en moraliteit een onverbrekelijke eenheid. Het zoeken naar God betekent het
streven naar heiligheid, oprechtheid en goedheid. De liefde voor God is niet
compleet zonder de liefde voor de medemens. Het jodendom benadrukt de
verwantschap van het menselijk ras, de heiligheid en waardigheid van het
menselijk leven en de persoonlijkheid, en het recht van het individu op vrijheid en
het najagen van zijn gekozen roeping. Rechtvaardigheid voor allen, ongeacht ras,
geloofsovertuiging of klasse, is een onvervreemdbaar goed en een verplichting
waaraan niemand zich kan onttrekken.’
Het laatste punt in deze verklaring draagt de kop ‘Vrede’: ‘Het
jodendom heeft vanaf de dagen van de profeten tegenover de mensheid het ideaal
van de universele vrede verkondigd. De geestelijke en fysieke ontwapening van
alle volkeren is een van zijn essentiële beginselen. Bij het streven naar
160

vooruitgang verafschuwt het iedere vorm van geweld en vertrouwt het op morele
opvoeding, liefde en medemenselijkheid. Het beschouwt rechtvaardigheid als het
fundament van het welzijn van volkeren en als de voorwaarde voor duurzame
vrede.’
161

5. HET ANDERE ANTWOORD OP NIEUW ANTISEMITISME: ZIONISME
Nationalisme in Europa
Zoals al eerder gezegd, de geschiedenis had na de Franse Revolutie twee
onaangename verrassingen voor de joden in petto. De revolutie wekte hoop. In de
Napoleontische tijd, van 1806 tot 1812, kwam een aantal Duitse landen onder
Frans bestuur te staan. De Fransen gaven de joden in enkele van die landen,
waaronder Westfalen, volledige burgerrechten. Maar de vooruitgang was
doorgaans van korte duur. Enerzijds vonden dankzij het expansionisme van
Napoleon de liberale ideeën omtrent de gelijkheid van alle mensen ook elders
ingang. Anderzijds leidden de Franse bezetting en de Napoleontische oorlogen tot
de opkomst van het nationale bewustzijn. Dit nationalisme was van een nog
ongekende virulentie.
De nieuwe nationalistische sentimenten, opvattingen en politieke
bewegingen zouden kenmerkend zijn voor de hele negentiende en twintigste
eeuw. Dit had op twee manieren invloed op de positie van de joden in Europa. In
de eerste plaats werden in allerlei landen in het begin van de negentiende eeuw
de joden opnieuw door velen gezien als buitenlanders of vreemdelingen, al was
het wel op een andere manier dan voor de Verlichting. Ze mochten dan menselijk
wezens zijn, conform de leuzen van de Franse Revolutie, maar ze behoorden niet
tot ‘ons’. Het nationalisme impliceerde dat bijvoorbeeld Frankrijk van de Fransen
was en dat een mooie, moderne homogene staat geen ander volk, dat wil zeggen
de joden, als een volk binnen het volk kon tolereren. Illustratief voor deze visie is
de roemruchte uitspraak van een voorstander van de emancipatie, graaf
Clermont-Tonnère. ‘Aan de joden als volk moet alles worden ontzegd; aan de
joden als menselijke individuen moet alles worden verleend’, zo verkondigde hij
reeds in december 1789 in de Nationale Vergadering. 126
De Jood ‘met een streepje’
Voordat de ideeën van de Verlichting en de Franse Revolutie ingang vonden,
waren de joden ook als vreemdelingen gezien. Als vreemdelingen met een ander
geloof, niet een totaal onbekend geloof, maar een verkeerd geloof. In tal van
162

landen en regio’s waren joden de enige vreemdelingen. Na de Franse tijd
begonnen allerlei volkeren te ijveren voor een natiestaat i . Dat dwong, -als tweede
gevolg van het nieuwe nationalisme -,de joden op hun beurt hun afzonderlijke
etniciteit, ofwel de claim dat ze behoorden tot een ander volk dan de meerderheid,
te bagatelliseren. Tallozen zouden dat zelfs geheel ontkennen. Een jood in
Frankrijk beschouwde zich als een Fransman die het mozaïsche geloof aanhing;
een Duitse-jood (en hier komt de jood ‘met het streepje’ in het spel 127 ) zag zich
als een Duitse burger met de joodse of mozaïsche gezindheid. Zo werd menig
Duits-joodse burger lid van de Central Verein Deutscher Staatsbürger Jüdischen
Glaubens (De algemene vereniging van Duitse staatsburgers met het joodse
geloof). In de Eerste Wereldoorlog zou deze vorm van emancipatie, samen met
het ultra-nationalisme in Europa, een dramatisch hoogtepunt bereiken. In deze
oorlog bestookten heel wat joden ‘met een streepje’ elkaar vanuit de vijandelijke
loopgraven.
De geboorte van het nieuwe joodse nationalisme
Het was niet geheel zonder problemen een jood ‘met een streepje’ in het
legeruniform van een Europees land te zijn. Ik heb al gewezen op de valse
beschuldigingen van verraad die de Franse kapitein Alfred Dreyfus over zich heen
moest laten komen. Kennelijk hadden hoge kringen er geen been in gezien een
oprechte en volledig geassimileerde jood bewust valselijk te beschuldigden.
Bovendien ging het antisemitisme als een lopend vuurtje over heel Frankrijk. Dit
alles maakte de Dreyfus-affaire tot een belangrijke gebeurtenis, en niet alleen in
Frankrijk. Dankzij een vlammend protest van Emile Zola kwam er een eind aan de
zaak, maar het leed was al geschied. Dreyfus was in oktober 1894 gearresteerd;
pas in juli 1906 werd hij officieel van alle blaam gezuiverd en kreeg hij zijn functie
in het leger terug.
Hoe belangrijk de hele affaire ook was, de gevolgen waren
buitenproportioneel. We worden er nog steeds dagelijks mee geconfronteerd, en
ze zijn niet aangenaam. Toen het proces tegen Dreyfus in 1894 begon, was een
andere jood ‘met een streepje’, een zeer geassimileerde journalist uit Oostenrijk,
toevallig correspondent in Parijs voor de Weense Neue Freie Presse. Zijn naam
i Zie voetnoot in IV.3.
163

was Theodor Herzl (1860-1904). Hij zou het antisemitisme dat voor zijn ogen een
heel land, dat ook nog als buitengewoon beschaafd bekend stond, in zijn greep
kreeg, nooit meer vergeten. Voordien had hij zich amper met het jodendom
verbonden gevoeld. Hij realiseerde zich ook zelf dat zijn bekering het gevolg was
van het Dreyfus-proces. ‘De vijand dwingt ons, geheel buiten onze eigen wil om,
een volk te worden’, schreef hij. 128 De enige mogelijkheid die hij nog zag, was dat
dit volk naar een eigen land zou vertrekken. Vanuit dat idee schreef hij zijn boek
Der Judenstaat, dat in 1895 verscheen.
De gebeurtenissen in Rusland
Toen Herzl zijn boek publiceerde, wist hij niet dat er in 1892 in Rusland reeds een
boek was verschenen waarin Leo Pinsker, een joodse arts, dezelfde ideeën had
verkondigd. 129 Zoals Herzls drijfveer de antisemitische vloedgolf in Frankrijk was,
zo schreef Pinsker zijn boek naar aanleiding van de golf van Russische pogroms
die in 1881 in Elisawetgrad begonnen. De pogroms gingen in het volgende jaar
door en zouden zich in 1903 en 1905 herhalen. Het is belangrijk op te merken dat
dit geweld door de politiestaat onder tsaar Alexander III werd gesteund. En bij alle
gevaren die de Russische joden toch al bedreigden, beperkte die ook nog de
toegang van joden tot het hoger onderwijs. Met als gevolg dat alleen al in 1881
achtduizend joden naar de Verenigde Staten emigreerden. Tot 1914 zouden drie
miljoen joden hun voorbeeld volgen. Deze aantallen bewijzen hoe groot de
wanhoop onder de Oost-Europese joden was. Maar vanuit deze wanhoop, die zich
met nieuwe hoop vermengde, kwam er ook een veel kleinere emigratiestroom
naar Palestina op gang. De ideologie van deze eerste pioneers was hun aangereikt
door Moses Lev Lilienblum (1843-1910). Hij had naam gemaakt als pleitbezorger
van godsdiensthervorming. Maar reeds in 1881 propageerde hij in artikelen de
wedergeboorte van Palestina als ‘Nationale Thuis’ van de joden. Deze beweging
werd indertijd bekend onder de naam ‘Palestinofilie’. Lilienblum wilde dat de
kolonisatie van Palestina werd gestart en bevorderd zodat binnen een eeuw
praktisch alle joden vanuit het vijandige Europa naar het land van hun
voorvaderen, waarop ze recht hadden, zouden emigreren.
164

Het uiterst antisemitische bewind van tsaar Alexander III maakte het
bestaan van de joden steeds moeilijker. In 1882 werd de vrijheid van vestiging
van joden verder ingeperkt. Joden die een tijd buiten hun geboortestreek hadden
gewoond, moesten vergunning vragen om naar huis te mogen terugkeren. Zelfs
mannen die vanwege de militaire dienst weg waren geweest, werd die vergunning
niet zelden geweigerd. Dit was zonneklaar een buitengewoon cynische vorm van
repressie en vernedering. Ook verhuizing van het ene dorp naar het andere was in
veel gevallen verboden. In 1887 werden de quota voor scholen en universiteiten
voor joden verlaagd.
Gezien deze omstandigheden was het geen wonder dat niet alleen de
emigratie naar de VS, maar ook het aantal voorstanders van een nationaal thuis in
Palestina snel toenam. De Palestinofielen of Vrienden van Zion richtten in diverse
steden een groep op. Het centrum was Odessa, waar Pinsker en Lilienblum een
echte organisatie voor territoriale wedergeboorte in het leven riepen. De eerste
bijeenkomst van de afgevaardigden van deze kringen vond in 1884 in Katowice
plaats.
De eerste pioniers (de ‘eerste aliyah’)
In het voorjaar van 1882 werd in Charkov een groep opgericht onder het
acroniem Bilu (Beit ia’acov lekhu u-nelcha, ofwel Huis van Jacob, wij willen
vertrekken). De leden, merendeels studenten, wilden het oude vaderland
koloniseren door modelboerderijen in het leven te roepen. Het plan werd
overgenomen door joden in andere Russische steden, waarbij het in totaal om
zo’n honderd mensen ging. In juni of juli van dat jaar vertrokken enkele tientallen
van hen naar Palestina. Zij werden door de aldaar wonende Arabieren, laat staan
door de Turkse autoriteiten, niet met open armen ontvangen. De laatsten
voorkwamen zelfs dat ze in Jaffa aan land gingen, zodat ze uitweken naar het
Egyptische Port Saïd. Zo kwamen ze via de Sinaï-woestijn Palestina binnen.
Aangezien de Turkse overheid de pioniers niet zoveel grond wilde geven dat ze
met hun kolonisatie konden beginnen, werkten de meesten van hen als
landarbeider op bestaande joodse boerenbedrijven, zoals ‘Mikweh-Irael’, dat in
1870 in het leven was groepen door het Parijse ‘Verbond’, een joodse
165

liefdadigheidsorganisatie. Maar anderen wisten een stuk grond te verwerven en zij
zouden de eerste landbouwnederzetting onder de naam ‘Rishon le Zion’
opbouwen. Vanwege de hitte, droogte en ongezonde omstandigheden in het
nieuwe oude vaderland hadden de kolonisten het zwaar. Voor al deze idealisten,
die alleen nog maar hadden geleerd en gestudeerd, was het geen makkelijk begin.
Maar ze luidden ook een nieuw hoofdstuk van de joodse geschiedenis in. Als de
eerste niet-godsdienstige, nationalistische kolonisten waren ze naar Palestina
gekomen, en daarmee waren ze ‘het eerste schaap over de dam’. In de analen
van het zionisme staat deze immigratie bekend als de ‘Eerste Aliyah’, de eerste
‘stap op weg’ naar de toekomst in het land der vaderen. In hetzelfde jaar, 1882,
kwamen er nog twee groepen uit Roemenië en het jaar daarop volgden meer
groepen uit Rusland. De ontginning van grond die eeuwenlang niet in cultuur was
gebracht, vereiste niet alleen harde arbeid, maar ook veel kapitaal. Gelukkig
kregen de pioniers in 1884 hulp van de Parijse bankier, filantroop en
kunstverzamelaar baron Edmond Rothschild, die miljoenen Franken in hun
plannen stak. Maar later raakten ze in de problemen doordat er frictie ontstond
tussen hen en de (niet-idealistische) beheerders die de bankier had aangesteld om
toezicht op de besteding van de gelden te houden.
Voordat Herzls baanbrekende boek Der Judenstaat verscheen en een
jaar later, in 1897, het Eerste Zionistencongres werd gehouden, vonden er twee
gebeurtenissen plaats die nog vermeld moeten worden. In Odessa sloot Asher
Ginsberg, die met zijn geschriften over de zionistische ideologie bekend zou
worden onder het pseudoniem Achad Haam, zich aan bij de beide proto-
zionistische pioniers, Pinsker en Lilienblum. Helaas, of misschien moet ik zeggen
tragischerwijze, zou zijn invloed te beperkt blijven. Na een bezoek aan Palestina in
1891 publiceerde hij een artikel, ‘De waarheid uit Palestina’ getiteld. “Joodse
kolonisten behandelen de Arabieren vijandig en wreed. Ze beschuldigen hen
onterecht en slaan hen ongegeneerd zonder voldoende reden, en zijn daar nog
trots op ook”, aldus Ginsberg. 130 Chaim Weizman, de zionistische pionier die de
eerste president van de staat Israël werd, zou dit artikel ‘een klassieke tekst uit de
zionistische geschiedenis en literatuur’ noemen. 131 Over de auteur zei hij: ‘Hij
166
beschouwde het zionisme als de joodse renaissance in spiritueel nationale zin. De

kolonisatie en het politieke programma hadden alleen zin als ze organisch deel
uitmaakten van de heropvoeding van het joodse volk.’
De andere gebeurtenis was de stichting van een basisschool in Jaffa
rond 1890, waar les werd gegeven in het vernieuwde Hebreeuws, het Ivriet.
Zowel de oprichting van de school als de reconstructie van de oude taal tot een
moderne spreektaal was vooral te danken aan de enorme inspanning van één
man, Eliëzer Ben Jehoeda.
Herzl als katalysator
Toen het boek van Herzl verscheen, zag de situatie in Europa er als volgt uit. In
Rusland bestond een virulent antisemitisme. Dat had reeds geleid tot massale
emigratie van Russische joden naar de VS en tot de vestiging van een klein aantal
jonge idealisten in Palestina. Daarnaast hadden behoorlijk wat joodse studenten
uit de middenklasse de wijk genomen naar West-Europa. Zij studeerden in steden
als Berlijn, Zürich en Genève, waar ze een kring van Russische joden vormden. Ze
koesterden de idealen van de palestinofielen, die hun centrum in Odessa hadden.
Ook in Duitsland bestond een sterk, maar nog niet virulent antisemitisme, dat
vooral salonfähig was gemaakt door de populaire hoogleraar geschiedenis,
Heinrich von Treitschke, en de hofpredikant Stöcker. In Oostenrijk profiteerde de
politicus Karl Lueger, leider van de Christelijk Sociale Partij, van het
antisemitisme. De totale ommezwaai die een geassimileerde en geseculariseerde
jood als Theodor Herzl als gevolg van de antisemitische hetze in Frankrijk maakte,
is al genoemd. En met zijn boek, Der Judenstaat, had hij weer grote invloed op de
Russische studenten aan de diverse universiteiten in West-Europa. Dat laatste
komt goed naar voren uit de autobiografie van Chaim Weizmann. “Het geschrift
sloeg in als een donderslag bij heldere hemel. In wezen bevatte de Joodse staat
voor ons geen enkel nieuw idee. […] Ook merkten wij op dat deze Herzl in zijn
boekje niet verwees naar zijn voorgangers, niet naar Moses Hess en Leon Pinsker
noch naar Nathan Birnbaum, die net als Herzl uit Wenen kwam en het woord
waaronder de beweging bekend werd, ‘zionisme’, zelfs had bedacht en ingevoerd.
[…] Toch had De joodse staat een diepgaande invloed op ons. Niet de ideeën,
maar de persoonlijkheid erachter spraken ons aan. Hier was iemand die van
167

moed, helderheid en energie getuigde. […] Zoals gezegd, bestonden er aan de
universiteiten van Montpellier, Parijs en andere steden al sterke zionistische
groepen. Die vormden grotendeels de eerste aanhang die Herzl kreeg.” 132
De organisator en inspirator Herzl riep het eerste Zionistische
Wereldcongres bijeen. In augustus 1897 verzamelden zich in Bazel tweehonderd
afgevaardigden. Weizmann citeert trots een passage die Herzl onmiddellijk na het
congres schreef 133 : “En toen […] stond er vlak voor onze ogen een Russisch
jodendom op waarvan wij de kracht zelfs niet hadden vermoed. Zeventig van onze
afgevaardigden kwamen uit Rusland en het was ons allemaal duidelijk dat zij de
opvattingen en sentimenten van de vijf miljoen joden in dat land
vertegenwoordigden. En wat een vernedering voor ons die zich zo vanzelfsprekend
superieur waanden! Al deze hoogleraren, artsen, juristen, industriëlen, ingenieurs
en kooplieden hadden een opleiding genoten die beslist niet voor de onze
onderdeed. Vrijwel allemaal spreken zij twee, drie talen, en dat ze hun vak
verstaan, bewijst het simpele feit dat ze geslaagd zijn in een land waar dat voor
joden buitengewoon moeilijk is.” Nochtans, aldus Weizmann, zou blijken dat het
zionisme van de westerse en de Russische joden sterk uiteenliep. “Maar ondanks
al zijn intuïtief waarnemingsvermogen en ruimdenkende begrip kon Herzl zijn
eigen visie op het zionisme niet veranderen. Hoeveel moeilijker was dat dan voor
de kleinere geesten die hem omringden! In onze ogen was het zionisme van de
westerlingen een mechanisch, om zo te zeggen sociologisch concept, gebaseerd
op een abstract idee, zonder wortels in de tradities en de emoties van het joodse
volk. … Wij, de onfortuinlijke Russische joden, werden door hen, de
geëmancipeerde westerlingen, naar Palestina gestuurd. En als Palestina niet
beschikbaar was, wel, dan moest er maar een ander gebied worden gevonden. …
Wij zagen ons in onze houding jegens de westerse leiders bevestigd toen op een
cruciaal moment in de zionistische geschiedenis, - na de Kishinev-pogrom (1903)
-, Herzl Palestina als een tijdelijke, verzoenende maatregel inruilde voor Oeganda.
… Het feit dat het jodendom met al zijn vezels, zowel gevoelsmatig als door de
traditie, met Palestina was verbonden, leek het verstand van de westerlingen te
boven te gaan.”
168

De bruid was al getrouwd
De joden mogen dan een gevoelsmatige band met Palestina hebben, er is nog een
ander feit dat in al deze warme passages van Weizmanns autobiografie ontbreekt.
Dat kan niet compacter worden geïllustreerd dan met de anekdote die ik citeer uit
The Iron Wall van Avi Schlaim: ‘Omdat de Weense rabbijnen Herzls ideeën na het
congres in Bazel wilden onderzoeken, stuurden ze twee vertegenwoordigers naar
Palestina. De opdracht om te zien hoe de zaken ervoor stonden, resulteerde in een
telegram uit Palestina, waarin de beide rabbijnen schreven: “De bruid is mooi,
maar ze is al getrouwd met een andere man”.’ 134 In een periode van toenemend
nationalisme en weinig respect voor ‘inheemse’ bevolkingen, maakten de
berichten dat er in Palestina reeds Arabieren woonden, duidelijk geen
doorslaggevende indruk. Zoals het volgende citaat leert, beschouwde ook Herzl
het joodse vraagstuk niet als een sociale of religieuze, maar als een nationale
kwestie: ‘Wij moeten dit probleem tot een internationaal politiek probleem maken,
dat in samenspraak met de beschaafde volkeren zal worden opgelost (cursief van
mij, H.G.M.). Wij zijn een VOLK, wij zijn EEN volk’. 135 In de ogen van Herzl vormde
het nationalisme een positieve kracht, die hij ook ten volle wilde uitbuiten. ‘Met
een vlag [als symbool van een volk, H.G.M] kun je mensen naar iedere plaats
leiden die je maar wilt, zelfs naar het beloofde land. Ze leven voor een vlag en ze
sterven voor een vlag. In feite is een vlag het enige waarvoor ze en masse willen
sterven als ze geleerd hebben dat te doen’, zo schreef hij aan baron baron Hirsch,
die had betwijfeld of het zionisme ooit succes zou hebben. Ter verduidelijking
voegde hij er nog aan toe: ‘Weet u hoe het Duitse Keizerrijk is ontstaan? Het werd
gebouwd op dromen, liederen, fantasieën en zwart-rood-gouden lintjes.’ 136 Vanuit
dit nationalistische denken geloofde Herzl dat de Palestijnen blij zouden zijn met
de komst van de joden en de welvaart die ze zouden brengen.
Joods socialisme
Rond de eeuwwisseling waren in West- en Midden-Europa heel wat
geseculariseerde joden actief in de diverse socialistische partijen. In het bijzonder
de marxistische versies waren populair. Die vertegenwoordigden geen religieus
169
messianisme, maar een messianisme dat een sociaal-wetenschappelijke basis zou

hebben. Het marxisme beloofde een ideale wereld, zonder sociale tegenstellingen
en ook zonder antisemitisme. In dit verband belangrijk is dat er in Oost-Europa,
en tot op zekere hoogte ook in Nederland, een joodse vakbond, de Bund,
bestond. Met deze vakbond konden socialistische ideeën worden nagestreefd,
zonder dat de joodse identiteit opgegeven hoefde te worden. In het begin van de
twintigste eeuw was het aantal geseculariseerde joden dat geloofde dat het
socialisme zou afrekenen met de vloek van het antisemitisme, veel groter dan de
groep die het heil van het zionisme verwachtte. Veel van degenen die het
zionisme omarmden, probeerden de idealen van zionisme en socialisme met
elkaar te verenigen.
De pogroms waar de Russische joden tussen 1903 en 1907 weer door
werden geteisterd, leidde tot de tweede emigratiestroom naar Palestina. In de
periode 1904-1914 kwamen er veertigduizend meest jonge idealisten aan, die
tezamen de ‘Tweede Aliyah’ vormden. Het waren bijzonder gemotiveerde pioniers,
die in veel gevallen door een combinatie van zionistische en socialistische idealen
werden gedreven. De enige manier waarop het joodse volk alle problemen achter
zich kon laten, zo meenden zij, was hard te werken onder de zware
omstandigheden in het land. Zij wilden niet meer dat Arabische arbeiders, betaald
met het geld van Rothschild, het zware werk deden. Vanuit deze socialistische
idealen stichtten ze in 1910 het eerste coöperatieve landbouwbedrijf in de vorm
van de kibboets Deganyah.
Vooroordelen gelogenstraft en kwaliteiten geperverteerd
Een van de vooroordelen over joden die ook in Hitler's Mein Kampf te vinden zijn,
was dat ze niet uit idealisme konden handelen. Als ooit een vooroordeel werd
gelogenstraft, dan is het wel dit. Na 1910 zouden de kibboetsniks immers
decennia lang worden bewonderd door talloze niet-joden omdat zij idealen
waarmaakten en daarvoor niet zelden grote offers brachten. Een ander bekend
stereotype was dat joden te laf waren om goede soldaten te zijn, een mythe die
standhield ondanks de grote inzet van joodse soldaten in de Eerste Wereldoorlog.
De manier waarop deze beide vooroordelen de grond zijn ingeboord, is voor mij
een bron van ambivalente gevoelens. De negatieve kanten die aan alle
170

indrukwekkende prestaties kleven, hebben namelijk niet zelden de overhand
gekregen. Daardoor zijn een aantal prestaties van de eerste jaren teniet gedaan,
vervormd of geperverteerd.
Een voorbeeld is de klassieke kibboets. Vóór de bezetting van de
Palestijnse gebieden had die twee los van elkaar staande doelstellingen. De
kibboets was in de eerste plaats een idealistische commune, waarin het
eigenbelang ondergeschikt werd gemaakt aan het algemeen belang: een eigen
land voor een verstrooid volk. In de tweede plaats waren ze bedoeld als
gewapende, doch defensieve, fortificaties tegen indringers uit de Arabische
buurlanden. De situatie is echter sinds de oorlog van 1967 totaal anders geworden
wel als gevolg van de toenemende paranoia van de meeste joden in Israël en de
diaspora. (De vraag hoe deze paranoia is ontstaan en het gedrag van een heel
volk in hoge mate kan bepalen, is het onderwerp van de volgende paragraaf.) Hier
is van belang dat de idee van de kibboets nu vooral nog voortleeft in de
geperverteerde vorm van de nederzettingen op Palestijns territorium, die zijn
opgezet om een deel van dat gebied te bezetten.
Ook het vooroordeel dat de joden geen goede soldaten zijn, is met een
angstaanjagende grondigheid naar het rijk der fabelen verwezen. Alle oorlogen
tussen 1947 en 1973 hebben aangetoond dat de Israëliër militairen van hoog tot
laag over militair vakmanschap en vechtlust beschikken. En de pervertering van
die moed, die mijns inziens de basis legde voor de huidige vicieuze cirkel van
staatsterreur door het Israëlische leger (IDF) enerzijds en de moorddadige terreur
door Palestijnse desperado’s anderzijds, gaat nog verder terug. Ver voor de
oprichting van Israël maakten joden zich immers schuldig aan dezelfde misdaden
die inmiddels zo vurig worden veroordeeld: het ombrengen van ongewapende
burgers. En ook het doelbewust doden van vooraanstaande personen die
verondersteld worden een gevaar voor Israël te zijn, kent een lange geschiedenis.
Afgezien van een paar spectaculaire aanslagen die zich in alle openbaarheid
171
voltrokken, heeft het grote publiek daar weinig weet van. Dat de Irgoen op 22 juli
1946 een vleugel van het King David Hotel in Jeruzalem opblies, waarbij negentig
ongewapende burgers de dood vonden, is algemeen bekend. 137 Maar dat kan niet
worden gezegd van de terreuraanslagen in Arabische wijken die de Irgoen tussen

1936 en 1939, tijdens de Arabische opstand, pleegde. In de meeste boeken over
de voorgeschiedenis van Israël ontbreken ze, maar Weizmann noemt ze wel in zijn
autobiografie, zij het dat hij ze zoveel mogelijk verdoezelt. 138 ‘Het [een Brits
rapport, H.G.M.] wekte sterk de indruk dat joden tot terrorisme aanzetten, terwijl
het nu eenmaal bij mensen hoort dat vroeger of later een aantal uit het gelid
breken. Zo nam een dissidente joodse minderheid in de zomer van 1938 een
voorbeeld aan de Arabieren en aan de regering’, aldus Weizmann. In het boek
Zionism and the Palestinians noemt Simha Flapan de dingen bij hun naam. 139
‘Leden van de Irgoen lanceerden terroristische aanslagen op burgers, hetgeen tot
een ongekende geweldsescalatie leidde’, schrijft hij. ‘Je zou kunnen stellen dat de
Irgoen het patroon van terrorisme vestigde dat dertig jaar later door Al-Fatah
werd overgenomen. Zo werd er een groentekar waarin een bom was verstopt, op
een Arabische markt in Jeruzalem gezet. Voorts werd er een bus beschoten en
werden er bommen gegooid op markten (Jeruzalem, Haifa).’ Een berucht
voorbeeld van de andere militaire uitwas, de zogeheten targeted killings, is de
moord op VN-bemiddelaar graaf Bernadotte op 17 september 1948. 140 De aanslag
werd uitgevoerd in opdracht van een driemanschap van de Stern-groep, onder wie
Yizhak Shamir, de latere premier van Israël. ‘Wij beschouwen het terrorisme
allereerst als een onderdeel van de politieke strijd die we onder de huidige
omstandigheden voeren. Het speelt een belangrijke rol […] in onze oorlog tegen
de bezetter’, aldus Shamir in 1943. 141 De Stern-groep was ook verantwoordelijk
voor een minder bekende moordaanslag. Na de moord op de Britse lord Moyne in
1944 schreef Chaim Weizmann, indertijd een van de meest prominente zionisten:
‘Ik kan nauwelijks woorden vinden om mijn morele verontwaardiging en
ontzetting over de moord op lord Moyne uit te drukken. Ik weet dat mijn
gevoelens door joden in de hele wereld worden gedeeld.’ Ook uitte hij zijn diepe
teleurstelling over het feit dat ‘her en der de zuivere moraal die van oudsher bij
het zionisme hoort, verslapt als gevolg van een zekere militarisering en een zwak
voor het uiterlijk vertoon ervan. En hier en daar is er nog iets ergers aan de hand
- de tragische, zinloze en on-joodse toevlucht tot terrorisme, die de zuiver
defensieve functie van de Haganah perverteert.’ 142 Zo dacht de man erover die
172
niet lang daarna de eerste president van de prille joodse staat zou worden. Gezien

deze vrij onbekende feiten kun je niet zeggen dat de morele verontwaardiging
over Palestijns terrorisme die je in Israël nu zo dikwijls hoort, geheel van
hypocrisie is gespeend.
De geschiedenis van het zionisme en Israël is complex. Indrukwekkende
positieve en al even negatieve ontwikkelingen gaan reeds vanaf het begin hand in
hand. Het is niet mijn bedoeling die hele geschiedenis te beschrijven. Ik had reeds
in paragraaf 4. van dit hoofdstuk geschetst hoe het moderne jodendom als geheel
een hoogtepunt bereikte in de tachtig jaar voordat Hitler aan de macht kwam.
Naar mijn mening is het momenteel in verval. Dat dit verval steeds meer in een
versnelling raakte, komt hoofdzakelijk door de nawerking van de holocaust. Door
die extreme tragedie heeft het joodse volk in zijn totaliteit het vermogen tot
rationeel denken verloren, zodat het geen adequaat antwoord meer kan geven op
de grote uitdagingen waarvoor het stond en staat. Nadat ik onder III.2 al iets heb
gezegd over de psychologische mechanismen die het collectieve joodse bewustzijn
zo negatief hebben beïnvloed, zal ik dit proces nu wat uitvoeriger beschrijven.
173

Inleiding
6. DE HOLOCAUST
Een kleine tweeduizend jaar lang heeft het jodendom de vitaliteit gehad alle
problemen in de diaspora het hoofd te bieden. Maar ik vrees dat de geschiedenis
deze duizenden jaren oude cultuur er uiteindelijk toch onder heeft gekregen. De
enorme invloed van de holocaust heeft volgens mij de kern, de hele aard, kortom
de essentie van het jodendom, vernietigd, mogelijk voor altijd. Daarmee spreek ik
nog geen waardeoordeel uit. Ik geloof absoluut in het aforisme van La
Rochefoucauld, dat in mijn parafrasering luidt: ‘Als de essentie van het jodendom
is vernietigd door de gruwelijke invloed van de holocaust, wil dat nog niet zeggen
dat het jodendom niet sterk genoeg was. Het kan ook zijn dat de destructieve
uitwerking van de holocaust op het collectieve bewustzijn van het joodse volk te
sterk was.’ Dat de joden zich eeuwenlang onder steevast moeilijke
omstandigheden wisten te handhaven, bewijst dat de tweede verklaring juist is.
Bijna tweeduizend jaar deed het joodse volk niets verkeerds
In hoofdstuk V zagen we dat het klassieke antisemitisme in wezen los staat van
het doen en laten van joden. Antisemieten verfoeien de aanwezigheid van joden,
ongeacht hun daden. De echte antisemiet vindt alles wat een jood doet
verwerpelijk omdat een jood het doet. Als deze stelling klopt, en ik ben daarvan
overtuigd, volgt daar logischerwijze uit dat de joden in Duitsland, waar het
allemaal is begonnen, niets tegen de oorzaken van de holocaust konden
ondernemen. Met andere woorden, de holocaust was een gril van de geschiedenis,
ofwel het gevolg van een toevallige samenloop van gebeurtenissen: de Eerste
Wereldoorlog, het Verdrag van Versailles, de krankzinnige hyperinflatie in
Duitsland, de economische wereldcrisis en Adolf Hitler. Hoe al deze factoren aan
de opkomst van Hitler, en daarmee aan de holocaust, hebben bijgedragen, heb ik
in hoofdstuk III beschreven.
174
Tegenover dit standpunt staat de zionistische mythe dat de holocaust
mede is veroorzaakt door de vergaande assimilatie van veel Duitse joden. Ik kan
niet ontkennen dat de poging tot het verzoenen van de Duitse en joodse identiteit

persoonlijke problemen met zich meebracht. Maar als de vraag is of de joden in
Duitsland of elders in Europa ook maar iets hadden kunnen doen om de holocaust
te voorkomen, dan moet het antwoord negatief zijn. Of de Amerikaanse joden er
iets tegen hadden kunnen ondernemen, en met name in de latere stadia van de
genocide, is een vraag waarop het antwoord misschien wat genuanceerder moet
zijn.
De verwoestende gevolgen van de holocaust
Er is al veel gezegd over de desastreuze gevolgen van de holocaust voor drie, zo
niet veel meer generaties joden. Talrijke Israëlische joden, een groot deel van de
joden in Europa en een aanzienlijk deel van de joden in de VS leven nog steeds
met de consequenties ervan. Deze getraumatiseerde mensen hebben in de
meeste gevallen een Europese achtergrond, in die zin dat ze zelf of hun ouders of
grootouders er vandaan komen. Allemaal komen ze uit gedecimeerde families. Ze
hebben ofwel zelf onvoorstelbare dingen meegemaakt, of ze hebben gehoord over
de verschrikkingen die familieleden, al dan niet omgekomen, hebben beleefd. Dat
schijnt soms nog dieper in te grijpen. Blijkbaar laat informatie uit de tweede hand
meer ruimte voor fantasie. En mensen lijken zich soms dingen voor te stellen die
nog erger zijn dan wat er werkelijk is gebeurd. Het is dus begrijpelijk dat het
trauma van de tweede en derde generatie vaak minstens even sterk is als dat van
de zogeheten eerste generatie. De laatst genoemde heeft ten minste gedurende
die jaren die voor de karaktervorming en de psychische stabiliteit het belangrijkst
zijn nog min of meer ‘normale’ ouders gehad. Volgende generaties misten zulke
ouders hun leven lang. Al deze emotioneel beschadigde individuen tezamen
hebben zoveel invloed, dat het joodse volk collectief paranoïde lijkt te zijn
geworden.
Irrationele angsten
Zowel de meeste joden in Israël als velen in de diaspora geloven stellig dat de
Palestijnen (liefst met behulp van de rest van de Arabische wereld) ‘alle joden de
Middellandse Zee in willen drijven’. Deze angst, die in joodse kringen in en buiten
Israël regelmatig wordt geuit, is beslist weinig realistisch. Natuurlijk, het
175

dreigement wordt door Palestijnse en andere Arabische extremisten vaak genoeg
uitgesproken, zoals joodse extremisten, onder wie leden van de regering-Sharon,
dreigen met de deportatie van alle Palestijnen. Deze vrees van joden is om twee
redenen irreëel. Om te beginnen zouden de verenigde Arabische landen, -als zo’n
eenheid er ooit al zou komen-, zo’n vernietiging niet kunnen uitvoeren, omdat ze
in militair opzicht niet op kan tegen Israël. Ten tweede maakt deze angst blind
voor alle signalen uit de Arabische wereld die op het tegendeel wijzen. Zo kwam
de Arabische topontmoeting op 27 maart 2002 in Beiroet met een vredesvoorstel
dat in alle opzichten fair was. Gezien de bedoelingen van premier Sharon kwam de
kleinerende reactie van zijn regering niet als een verrassing 143 . Wat echter wel
verbaasde was dat dit belangrijke initiatief niet leidde tot grote demonstraties in
Israël. Misschien dat de Israëlische propagandamachine daaraan debet was, maar
dat is zeker niet de enige verklaring. Het Israëlische publiek klampt zich namelijk
zo vast aan de paranoïde overtuiging, of de geruststellende gedachte: ‘wij zijn
eeuwig en altijd het slachtoffer geweest en dat zijn we nog steeds’, dat er in de
media weinig aandacht was voor de historische stap van de Arabische wereld. Dit
gevoel van slachtofferschap komt in de twee meest gangbare vooroordelen tot
uiting: ‘De Arabieren willen ons de zee indrijven’ en ‘er is niemand met wie we
kunnen praten’. Dit laatste idee werd vooral in de tijd van Barak erin gehamerd en
bleek bestand tegen het bovengenoemde Arabische vredesinitiatief. Deze houding
is zo verbazingwekkend dat zij om een verklaring roept.
Herdenken en sequentiele traumatisering
Als ik het jodendom in paar woorden zou moeten typeren, dan zou één daarvan
zeker ‘herdenken’ zijn. Om David Gronkies te citeren: ‘In het jodendom is
herdenken een gebod, dat niet alleen bepaalt wat, maar ook hoe er herdacht moet
worden. … Van de oproepen in Deuteronomium om “de dagen van weleer” (32:7)
en “datgene wat Amalek u heeft aangedaan” te gedenken, tot de voortdurende
opmerking “dat jullie slaven in Egypte waren”, is het joodse geheugen gevuld met
de hele sage zoals die voor het eerst werd opgetekend in de Schrift en in
collectieve rituele ceremonieën wordt herdacht.’ 144 In de joodse geschiedenis
komt zoveel vervolging, verbanning, verwoesting en dood voor dat dit gebod
176

etekent dat veel joden zich intens met juist deze negatieve ervaringen
bezighouden. Het is niet toevallig dat de heiligste plek van het jodendom de
Klaagmuur is, die een restant van de door de Romeinen verwoeste Tweede
Tempel zou zijn. En bovenop het rituele herdenken van de ellende in bijbelse
tijden komen nog de herinneringen aan latere vervolgingen, verdrijvingen en
pogroms. Het is derhalve niet ondenkbaar dat een gebeurtenis van de omvang
van de holocaust meer was dan de veerkracht van de collectieve joodse ziel kon
verdragen. Voor zover ik weet is er vrij weinig bekend over het verschil tussen het
verwerken van traumatische gebeurtenissen door een individu en een hechte
gemeenschap als het joodse volk i . Maar je kunt je voorstellen dat recent leed en
de rouw over nieuwe doden veel traumatischer is als het bovenop het rituele
gedenken van vroeger lijden komt 145 . Deze hypothese komt overeen met de
theorie die de Nederlandse psychiater van Duits-joodse afkomst, dr Hans Keilson,
ontwikkelde op basis van ervaringen met joodse holocaust-overlevenden. Hij
noemde zijn idee de theorie van ‘opeenvolgende traumatisering’. In het kort komt
zij erop neer dat een bedreigende gebeurtenis voor een persoon traumatischer is
naarmate er meer traumatische ervaringen aan vooraf zijn gegaan. Zoals met al
dit soort theorieën kan zij uitsluitend geldigheid claimen voor het gemiddelde
gedrag dat een groot aantal gevallen vertoont. Het gedrag van een enkel individu
kan ervan afwijken zonder dat daardoor de theorie niet meer geldig zou zijn. Mijn
persoonlijke ervaringen stroken er inderdaad niet mee, maar ik ben zo overtuigd
dat zij voor de meeste mensen wel opgaat, dat ik een aanvulling op deze theorie
wil voorstellen.
Een mogelijke aanvulling op de theorie van Keilson
De aanvulling is nodig ter verklaring van de werkelijk ziekelijke preoccupatie met
de holocaust en kleinere rampen uit het verleden en de paranoïde angsten waar
zoveel joden door worden achtervolgd. Een paar jaar geleden gaf Ha’aretz een
amusant voorbeeld van deze paranoia aan de hand van een gesprek tussen
Sharon en Peres: ‘Peres zei dat hij als minister van Buitenlandse Zaken
177
i Afgezien van de profetische woorden van Nietzsche die hieronder worden aangehaald, uit ook
Dominique DelaCapra vermoedens in deze richting (zie aanhaling 144). Hij citeert uit een artikel
van Charles Maier: “Ik geloof dat we in zekere zin aan het gedenken verslaafd zijn geraakt… Ik
denk dat het tijd is zich af te vragen of verslaving aan herdenken niet tot neurasthenie en handicap
kan leiden”. Ikzelf meen in het volgende deze vraag bevestigend te moeten beantwoorden.

verantwoordelijk was voor de buitenlandse betrekkingen en klaagde dat het
gebrek aan beleid op dit terrein “de hele wereld tegen ons” opzet. “De hele wereld
is toch al tegen ons”, zei Sharon. “Dan moeten we de wereld misschien maar
verlaten”, zei Peres cynisch. 146
In november 2002 vond er evenwel een minder amusant voorval plaats
waaruit blijkt hoe diep de vervolgingswaan in het collectieve joodse bewustzijn is
doorgedrongen en hoe het voor politieke doeleinden wordt misbruikt. Een groepje
ultra-orthodoxe zeloten had zich geroepen gevoeld een gebedsdienst te houden in
de ‘grot van de patriarchen’, die middenin het Arabische deel van Hebron ligt. Ze
hadden bescherming gekregen van gewapende lijfwachten uit de nederzettingen
en waren allemaal weer heelhuids thuisgekomen. Maar toen de laatste gewapende
lijfwachten op de terugweg waren, waren ze vanuit een goed opgezette hinderlaag
door Palestijnen aangevallen. In het daaropvolgende gevecht werden twaalf
lijfwachten gedood. Op 19 november schreef Ha’aretz over de publiciteit rond de
gebeurtenis: “Ultra-orthodoxe kranten maakten er een verhaal van over een
pogrom tegen joodse gelovigen. … Alsof alles had plaatsgevonden in een stadje in
Galicië en Poolse officieren wegliepen terwijl de Kozakken een massamoord
pleegden. … De kolonisten gebruiken opzettelijk de terminologie uit de diaspora.
Ze trekken bewust de bedrieglijke vergelijking tussen de wanhoop van zwakke
joden die het slachtoffer van wrede pogroms waren en de situatie in de gebieden.
… Nu zijn ze er opnieuw in geslaagd het debat over de vraag over hun vestiging in
Hebron af te wenden … met huiveringwekkende berichten over een aanval op
joden die alleen maar wilden bidden [alleen de gewapende lijfwachten waren
aangevallen, H.G.M], en er is geen betere manier om de pijnlijkste herinneringen
van de bevolking wakker te roepen. Broeders, het dorp brandt. … Het joodse volk
is in gevaar.’ 147
Het opmerkelijke aan dit voorbeeld, waarvan er in de media en joodse
boeken talloze te vinden zijn, is niet alleen dat dit soort gruwelijke taferelen van
een eeuw of nog langer geleden worden opgeroepen, maar dat dit ook met zoveel
succes gebeurt. Volgens mij kan dit worden verklaard vanuit de volgende
aanvulling op Keilsons theorie. Binnen het religieus rituele kader worden de
178
pijnlijke gebeurtenissen uit het verleden van het joodse volk zo vaak herdacht, dat

ze hetzelfde effect hebben als de voorafgaande traumatische ervaringen die in
Keilsons theorie zo’n belangrijke rol spelen. Met als gevolg dat ook in dit geval elk
volgend trauma wordt versterkt. En aangezien er in het verleden zoveel van zulke
gebeurtenissen zijn, die door de traditiegetrouwen zo regelmatig worden herdacht,
is deze versterkende factor werkelijk groot. Naar mijn idee komt de neiging tot
paranoïa die je bij zoveel joden ziet, hier vandaan. Paranoia is een overdreven
gevoel van angst, dat gevaarlijk en contraproductief is, ook al hadden de joden in
het verleden nog zoveel reden om bang te zijn. Maar iedere angst, en zeker
overdreven angst, werkt uiteindelijk als een selffulfilling prophecy en is dus
contra-productief.
Een al te goed geheugen kan rampzalige gevolgen hebben, zoals
Nietzsche in 1874 opmerkte: “De vreugde, de onschuld, de gelukkige daad, het
vertrouwen in wat er komen gaat, dit alles hangt voor individuen zowel als
volkeren af van de vraag of ze onderscheid kunnen maken tussen de verwachte
ontwikkeling, de veelbelovende kant, en de donkere kant die niet kan worden
voorzien. Het hangt af van de vraag of je op het juiste moment kunt vergeten en
ten diepste kunt beseffen wanneer het juiste moment gekomen is. … Het hangt af
van de vraag of je voelt wanneer het nodig is je bewust te zijn van je eigen
verleden en wanneer het goed is dat te vergeten. … Niet-historische en historische
vermogens zijn beide even belangrijk voor de gezondheid van zowel een individu
als voor een heel beschaafd volk.’ 148
Bekijk je de collectieve geestelijke gezondheid van het joodse volk met
deze wijsheid van een man van het niveau van Nietzsche in het achterhoofd, dan
moet je constateren dat er een groot probleem is. De oorzaak zou weleens
gelegen kunnen zijn in de kern van de joodse cultuur: het gebod om te gedenken.
Paranoia en macht
Het spreekt vanzelf dat iemand die door gevoelens van angst en argwaan wordt
beheerst, niet erg gelukkig is. Wie zich bedreigd, opgejaagd en gediscrimineerd
voelt, zal weinig levensvreugde ervaren. Dat is voor zo iemand persoonlijk en voor
zijn omgeving al erg genoeg. Maar het is nog veel erger als zo’n ongelukkige
179
persoon (laat staan zo’n ongelukkig volk) beschikt over een destructieve macht; in

dat geval moet er alarm worden geslagen. Het geval van Israël is bijzonder
verontrustend. Zoals ik zojuist heb betoogd, moet een groot deel van de Israëli’s
als paranoïde worden omschreven en ze wonen in een land met een formidabele
militaire macht. Dat is gevaarlijk. En tot overmaat van ramp staan de meeste
joden in de diaspora, die aan dezelfde obsessies lijden, blindelings achter de
Israëlische politiek. Niet weinigen van hen werken samen met een groep christen-
fundamentalisten, die op zijn minst even onkritisch tegenover Israël staat.
Tezamen hebben zij een aanzienlijke invloed op de huidige Amerikaanse regering
en op president Bush jr. persoonlijk. 149 Met als gevolg dat er van buitenaf weinig
krachten lijken te zijn die erop toezien dat Israël in zijn beleid inzake de
Palestijnen bepaalde grenzen in acht neemt. Dat mag een gevaarlijke situatie
worden genoemd.
180

Voor 1933 weinig zionisten
7. DE DESILLUSIE OVER ISRAËL
Veel mensen, onder wie ikzelf, die in hun jeugd niet met de zionistische idealen
werden opgevoed, veranderden later van mening. We waren nog jong; de
angstaanjagende maatregelen die door het Hitler-regime tegen de joden in
Duitsland werden genomen, konden ons op andere gedachten brengen. Was de
repressie onder het nazi-regime al voldoende reden om zionist te worden, deze
oriëntatie werd ook bewust versterkt. Zo werden alle niet-zionistische
jongerenorganisaties verboden, waaronder die waarvan ik tot 1936 lid was. 150
Deze vereniging had deel uitgemaakt van het hele milieu van Duitse joden die
trots waren op hetgeen ze voor het vaderland hadden gedaan, zoals op het feit
dat ze in de Eerste Wereldoorlog aan het front hadden gevochten. Deze mensen,
onder wie mijn ouders, konden hun ideeën niet zo snel veranderen. Ze konden
zich niet voorstellen dat het hele Hitler-drama lang zou duren. Maar in 1936 of
1937 dreven ze zeker niet langer de spot met mij als ik van mijn zionistische
jongerengroep thuis kwam.
Massale bekering tot het Zionisme
Toen na de Tweede Wereldoorlog de omvang van de holocaust bekend werden,
won de zionistische zaak uiteraard enorm aan populariteit. Het leeuwendeel van
de joden, waar ter wereld ze ook woonden, bekeerde zich min of meer tot het
zionisme, zeker nadat op 14 mei 1948 de staat Israël was uitgeroepen door de
eerste premier, Ben Goerion. Deze proclamatie behelsde twee belangrijke
principes. De eerste, die op dat moment, zo kort na de schok van de grote
catastrofe, buitengewoon belangrijk was, wat dat alle joden desgewenst naar
Israël konden emigreren. Zo was er eindelijk een veilig toevluchtsoord voor de
joden die elders werden of nog zouden worden vervolgd. Daarmee was een
181
belangrijk deel van de zionistische droom gerealiseerd. Het andere hoopgevende
principe was de belofte dat iedereen met een Israëlisch paspoort volledig gelijke
sociale en politieke rechten zou krijgen, ongeacht godsdienst, ras en geslacht. De
vrijheid van godsdienst, meningsuiting, onderwijs en cultuur werd gewaarborgd.

De hoop niet ingelost
Het is niet mijn bedoeling te analyseren waarom de situatie in en rond Israël nu zo
mijlenver afstaat van de verwachtingen van eertijds. De ontwikkelingen zijn
dermate ingewikkeld en de versies van beide kanten, de joodse en de Palestijnse,
lopen zo ver uiteen, dat zo’n analyse in wezen zinloos is. Beide partijen zijn
ongetwijfeld verantwoordelijk voor de toenemende gevoelens van haat en
wantrouwen tussen de twee volkeren. De Israëli’s zetten de veelal wrede
bezetting voort van de gebieden die door de VN aan de Palestijnen zijn
toegewezen, en ze versterken hun positie daar nog door steeds meer
nederzettingen en wegen te bouwen. De Palestijnen van hun kant hebben telkens
weer burgers binnen het eigenlijke Israël vermoord, niet alleen een misdaad,
maar ook contra-productief. Hetzelfde geldt zonneklaar voor de bombardementen
op dicht bevolkte Palestijnse gebieden, de verwoesting van oogsten en huizen en
de andere methoden waarmee de Palestijnen collectief of individueel worden
vernederd.
Behalve het verleden zal ik in deze paragraaf ook, voor één keer, alle
morele overwegingen buiten beschouwing laten. Ik zal alleen een paar feiten
noemen. Voor beide volkeren is het bestaan zeer zwaar geworden: ongelooflijk
hard voor de Palestijnen, maar ook (wat minder, maar toch nog erg genoeg), voor
de Israëli’s. Voor hen kan ieder ritje met de bus, ieder bezoek aan een restaurant
of café het laatste zijn. Door de kolossale bedragen die het veiligheidsbeleid en de
nederzettingen in de bezette gebieden opslorpen, verkeert de Israëlische
economie in crisis. Economisch gezien heeft het land er nog nooit zo slecht
voorgestaan als nu, begin 2003. Er zijn nog nooit zoveel werklozen geweest. En
ook het percentage van de bevolking dat onder de armoedegrens leeft, is groter
dan ooit. Kortom, de politiek die Israël de afgelopen vijftig jaar inzake de
Palestijnse kwestie heeft gevoerd, is mislukt. Hoe beschamend laag het morele
gehalte van het beleid na 1967 ook is, er moet een nog harder oordeel worden
geveld. Vrij vertaald naar Talleyrand moet worden gezegd: ‘Het is erger geweest
dan misdaden, het lijkt volkomen verkeerd geweest te zijn’. Toch werd Sharon,
nadat hij de zelfmoordaanslagen twee jaar op contraproductieve wijze had
182

estreden, weer herkozen, zonder dat hij enige koerswijziging had aangekondigd.
En dat terwijl er aan beide zijden in die twee jaar aanzienlijk meer slachtoffers
waren gevallen dan in elke eerdere periode van twee jaar.
Dit betekent dat joden niet langer een veilig heenkomen kunnen vinden
in Israël. Dat veilige toevluchtsoord was een van de voornaamste redenen dat zo
goed als alle joden en de meeste andere mensen van goede wil Israël tientallen
jaren lang hebben gesteund. Gegeven de situatie waarin de politici het land
hebben gemanoeuvreerd, is het verbazingwekkend dat er überhaupt nog sprake is
van immigratie. Dat er nog joden zijn die Israël prefereren boven de VS, Canada
of Australië bewijst hoe sterk de paranoia van sommige joden in de diaspora is, zij
het dat ook extreem-nationalistische sentimenten en religieuze motieven
natuurlijk een rol spelen. Het lijkt duidelijk dat het hoofddoel van de zionistische
beweging, een veilig land voor alle joden, niet is gerealiseerd. En vermoedelijk zal
dat doel de komende jaren, zo al ooit, ook niet bereikt worden.
183

De joden
8. CONCLUSIE: ALGEHELE MISLUKKING
Het jodendom van de diaspora beleefde zijn hoogtepunt in het Midden-Europa van
de tweede helft van de negentiende eeuw tot het aantreden van Hitler in 1933,
zoals ik in paragraaf 4 stelde. Ik heb daarvoor twee argumenten. In de eerste
plaats is sinds de tijd van rabbi Yehoshuah ben Yoseef uit Nazareth, die gewoonlijk
Jezus wordt genoemd, de oriëntatie op de morele inhoud van het jodendom nooit
zo sterk geweest als in deze tachtig jaar. Ten tweede verrijkten recent
geëmancipeerde joden de westerse wereld met grootste prestaties. Het was de
tijd van Einstein, Freud, Marx, Ehrlich, Disraeli, Rathenau, Kafka, Roth, Zweig,
Werfel, Mahler, Menuhin en Oistrach, om maar een willekeurig aantal van de
bekendste namen uit de lange lijst te noemen. De eerdere, historisch gezien nog
belangrijker bijdrage van het jodendom aan de mensheid, gaat terug tot de eerste
eeuwen van onze jaartelling. In die periode kwamen de beide grote
monotheïstische godsdiensten die uit het jodendom voortkwamen, op. Doordat zij
een groot deel van de mensheid bekeerden, verspreidden ze ook vele elementen
van de sociale ethiek van het jodendom. De moderne verzorgingsstaat, die in
vrijwel de hele westerse wereld als norm geldt, zou zonder de wortels in het
jodendom onvoorstelbaar zijn geweest. Volgens de joodse leer heeft de
hulpbehoevende recht op hulp van de gemeenschap. En de welgestelde heeft de
plicht de gemeenschap de daartoe benodigde middelen te verschaffen. Het krijgen
van hulp is minder vernederend als de ontvanger weet dat de rijke zonder hem
niet aan zijn verplichting jegens de gemeenschap kan voldoen. In het christendom
ligt dat anders. Christenen lieten deze hulp over aan de liefdadigheid, zodat de
hulpbehoevenden dankbaar moesten zijn voor de soep die door de kerk of rijke
dames werd uitgedeeld. Dat is het wezenlijke verschil tussen de verzorgingsstaat
van na de Tweede Wereldoorlog en de armenhulp van voor die tijd.
184
Uiteraard hebben niet alle christenen de hoge morele eisen nageleefd
die het geloof aan hen persoonlijk stelt. Een overlevende van Auschwitz weet dat
vermoedelijk beter dan wie dan ook. Als je de daders aldaar naar hun geloof had

gevraagd, dan zouden ze praktisch allemaal ‘christen’ hebben gezegd. Niettemin
kan het volgende worden geconstateerd.
Het lijdt geen twijfel dat de Duitsers lering uit hun extreme ontsporing
hebben getrokken. Na de Tweede Wereldoorlog hebben ze op allerlei momenten
bewezen dat ze de democratische beginselen begrepen en ook in hoge mate
geïnternaliseerd hebben. De naoorlogse historici die beweerden dat zij vanwege
hun geschiedenis tot een bestaan onder autocratische, zo niet dictatoriale regimes
gepredisponeerd waren, hadden dus ongelijk. De Duitsers zijn er tevens in
geslaagd vreedzame, en zelfs vriendschappelijke relaties op te bouwen met de
oude ‘aartsvijand’ Frankrijk. En minstens even belangrijk: ze hebben bijzonder
veel berouw getoond en alles gedaan om het onherstelbare te herstellen. Naar
mijn mening kun je zonder overdrijving stellen dat de dappere en idealistische
pioniers die de joodse staat opbouwden, daarbij werden gesteund door
hardwerkende Duitsers. Hoewel die zelf voor de reusachtige taak stonden hun
eigen land, - zij het ook met met hulp van de VS-, weer op te bouwen, gingen ze
ermee akkoord dat gelden, waaraan zo’n grote behoefte was, naar Israël gingen.
Zo stelde de Duitse bevolking de middelen ter beschikking voor de
schadeloosstelling aan de staat Israël en talrijke van zijn burgers. Kortom ze
toonde en toont nog steeds in woord en gebaar berouw, iets wat in het jodendom
zo essentieel is en ‘teshuva’ wordt genoemd, dat wil zeggen: terugkeer op de weg
van het kwaad.
Dit staat in contrast met de reactie van de joodse bevolking als geheel
op het buitengewoon grote probleem waarmee zij na de Tweede Wereldoorlog
werd geconfronteerd. Dat was en is inderdaad een enorm probleem. De
Palestijnen hebben het bovendien vergroot doordat ze de harde en vernederende
bezetting van tientallen jaren beantwoorden met grof geweld, waartegen, waar
het de vorm van zelfmoordaanslagen aanneemt, weinig kan worden gedaan. Maar
dat de meeste joden in Israël en de diaspora hun toevlucht hebben genomen tot
de nationalistische, harde, wraakzuchtige kant van het jodendom, is een grote
teleurstelling. Die desillusie 151 wordt gevoeld door alle joden, helaas een
minderheid, die de sociale ethiek die evenzeer tot het jodendom behoort, serieus
nemen. Tot deze groep behoren de vredesactivisten in en buiten Israël en de
185

moedige Israëli’s die militaire dienst weigeren in de bezette gebieden. Ik kan niet
beoordelen hoe al deze mensen precies denken over de situatie waarin het
jodendom zich op dit ogenblik bevindt. Maar opgevoed als ik ben met de morele
principes waarop de hervormers in de laatste tachtig jaar voor Hitler zo’n zwaar
accent legden, ben ik ervan overtuigd dat het jodendom verraad aan zichzelf heeft
gepleegd.
Zionisme
De situatie waarin Israël verkeert, is vanuit zuiver pragmatisch oogpunt bezien in
nagenoeg alle opzichten problematisch. Het vormt geen veilig toevluchtsoord
meer, zodat een van de voornaamste doelstellingen van het zionisme niet is
gerealiseerd. De oorzaak van deze mislukking, zo zal ik in deze paragraaf
betogen, is dat het zionisme aan zijn anachronistische uitgangspunten (zie
paragraaf 5) heeft vastgehouden. Als de kopstukken van alle politieke partijen in
Israël het zionisme minder dogmatisch hadden opgevat, dan had het inzicht
kunnen doorbreken dat het kolonialisme noch het idee van de natiestaat in de
tweede helft van de twintigste eeuw levensvatbaar was. Dan had de geschiedenis
een andere wending kunnen nemen. De laatste kans voor zo’n ommezwaai deed
zich voor na de oorlog van juni 1967. Maar het gedrag dat volgens Israëli’s zo
typisch is voor de Palestijnen kenmerkt hen evenzeer. En in feite nog meer omdat
zij als de sterkere partij meer ruimte hebben voor initiatieven. ‘Ze missen nooit
een kans om een kans te missen’, aldus het credo dat aan Abba Eban wordt
toegeschreven. Dus misten de Israëli’s de laatste kans.
De weg die na de Zesdaagse Oorlog wel werd ingeslagen, is in
dramatische bewoordingen beschreven door de Israëlische ex-procureur generaal,
Michael Ben-Yaïr 152 : ‘De staat Israël is niet alleen voortgekomen uit het besef van
de zionistische beweging dat er een oplossing voor de vervolging van de joden
moest komen, maar ook uit de erkenning van de verlichte wereld dat zo’n
oplossing noodzakelijk was. De erkenning van de verlichte wereld dat de oplossing
moreel gerechtvaardigd was, was een factor van principieel belang bij de
oprichting van Israël. Met andere woorden, de vestiging van Israël had een
duidelijk en erkend moreel fundament. Of het zionistische idee zonder die morele
basis realiteit was geworden, moet betwijfeld worden. … De Zesdaagse Oorlog
186

werd ons opgedrongen; de zevende dag van de oorlog, die op 12 juni 1967 begon
en tot op heden voortduurt, is het product van onze eigen keuze. Wij kozen er
geestdriftig voor een koloniaal land te worden, internationale verdragen naast ons
neer te leggen, land te onteigenen, kolonisten van Israël naar de bezette gebieden
te sturen en diefstal te plegen, alsook om rechtvaardiging voor al deze activiteiten
te vinden. Aangezien wij de bezette gebieden zo dolgraag wilden behouden,
creëerden zij twee rechtssystemen: één -progressief, liberaal- voor Israël; een
ander -wreed, onrechtvaardig - voor de bezette gebieden. Na de verovering van
die gebieden stelden we daar in feite onmiddellijk een apartheidsregime in. Dit
repressieve systeem bestaat tot op de dag van vandaag.’
Het spreekt vanzelf dat ik me grotendeels in het betoog van deze
juridische expert kan vinden. Maar uit de eerdere hoofdstukken van dit boek kan
ook worden opgemaakt dat ik het oneens ben met de zinsnede: “op de zevende
dag … kozen we ervoor een koloniaal land te worden”. Nee, ik vrees dat hij
eigenlijk had moeten schrijven: “op de zevende dag kozen we ervoor het koloniale
karakter van ons land niet langer te verhullen, maar het ongegeneerd aan de hele
wereld te laten zien”. Dag zeven had ook aangegrepen kunnen worden om voor
eens en altijd met de koloniale opstelling jegens de Palestijnen te breken en ze
voortaan als gelijkwaardige partners te behandelen.
Daarin heeft het zionisme als ideologie mijns inziens fundamenteel
gefaald. Dat falen is des te tragischer omdat de verantwoordelijke politici hadden
kunnen weten hoe gevaarlijk de minachting voor de Palestijnen was. In 1929
schreef Herbert Samuel, de Hoge Commissaris voor Palestina, namelijk al aan
Weizmann: ‘Na een jaar in Palestina ben ik tot de conclusie gekomen dat de
Arabische factor door het zionisme wordt onderschat; tenzij het zionisme een
bijzonder voorzichtige koers vaart zou het weleens op de Arabische rots
schipbreuk kunnen lijden.’ 153 Mij klinken deze woorden nogal profetisch in de oren.
Degenen die de Palestijnen niet van belang achtten, dat wil zeggen alle
zionistische en Israëlische machthebbers voor en na de vestiging van de staat,
zagen de negentiende-eeuwse koloniale wortels van hun denken niet of wilden die
niet zien. ‘Kolonialisme is een systeem waaronder de niet-inheemse bevolking van
een bepaald gebied officieel politieke rechten heeft die de inheemse bevolking
187

worden onthouden. … Het kolonialisme berust op en wordt mogelijk gemaakt door
de ongelijkheid in macht en technologie van beide partijen’, aldus Benjamin Beit-
Hallahmi van de Universiteit van Haifa in het artikel ‘Explaining the Resistance to
Colonialism in West Asia’. 154 Zo’n situatie leidt tot diepe verachting voor de
inheemse bevolking. Daarvan getuigt ook een interview met Ehud Barak, de ex-
premier van Israël. Hij werd beroemd vanwege het succes waarmee hij de wereld
deed geloven dat zijn aanbod van geïsoleerde wantoestans aan de Palestijnen een
genereus aanbod was. Het is geen toeval dat zelfs president George W. Bush in
zijn toespraak van het voorjaar van 2002 stelde dat de Palestijnen recht hadden
op een levensvatbare staat. Het ‘genereuze aanbod’ van Barak maakte de opbouw
van zo’n staat onmogelijk.
In het interview van begin 2001 zegt de ex-leider van de linkse
Arbeiderspartij over de Palestijnen, die hij (geheel naar zionistisch gebruik)
Arabieren noemt 155 : ‘Vanwege het karakter van de Arabische manier van denken
ontbreekt in hun cultuur het begrip compromis. Kennelijk is compromis een
westers concept om conflicten op te lossen.’ Even verderop zegt hij over links in
Israël: ‘Links is in verwarring. … Linkse mensen zien dat hun buren [de
Palestijnen, H.G.M.] niet goedaardig zijn. Ze maken geen deel uit van de westerse
cultuur’. We weten allemaal dat de ontkenning van goedaardig kwaadaardig is,
een term waarmee in de medische wereld een uitzaaiende tumor wordt
aangeduid. En inderdaad verklaarde de kersverse chefstaf Moshe Ya’alon in
augustus 2002 156 : ‘De Palestijnen zijn een kankergezwel … levensbedreigend.’ Dat
hij dit serieus meende, laat de volgende opmerking in hetzelfde interview zien:
‘Als kanker zich manifesteert zijn er allerlei oplossingen. Sommigen zullen zeggen
dat organen moeten worden geamputeerd. Maar op dit moment pas ik [met de
herbezetting van de Gazastrook en de Palestijnse steden op de Westoever,
H.G.M.] chemotherapie toe, ja.’ Een paar dagen later meldde dezelfde krant onder
de kop ‘Sharon steunt Ya’alons uitspraken over Palestijnen als kankergezwel’:
‘Premier Sharon zei gisteren dat de controversiële opmerkingen van IDF-stafchef
Moshe Ya’alon van eerder deze week “juist en correct” waren en “de situatie zoals
die is” beschreven.’ 157
188

Ik vraag me af of ook maar iemand die geloft in de humanistische
idealen van de beschaafde Westerse Wereld een positieve indruk krijgt van
prominente zionisten die zich dermate discriminerend en onmenselijk uitlaten.
Begin 2003 werd Sharon, onmiskenbaar een vertegenwoordiger van dit soort
denken, met grote meerderheid herkozen. Ik geloof derhalve te mogen stellen dat
het zionisme als het jodendom ook in dit opzicht heeft gefaald.
God heeft gefaald
Zoals beschreven in paragraaf 6, geldt in de joodse traditie het herdenken van de
rampen van weleer als een Goddelijk gebod. Voor de geestelijke gezondheid van
het joodse volk is dit ronduit rampzalig. Het heeft geresulteerd in de collectieve
paranoïa van ons volk in Israël en de diaspora. Dat de Israëlische politici de
situatie niet helder inschatten, komt vermoedelijk vooral door deze gevoelens van
wantrouwen en angst jegens anderen. Zo zou je kunnen stellen dat ook God in elk
geval in dit opzicht heeft gefaald. Zijn gebod tot het herdenken van alle narigheid
die ons in de geschiedenis is overkomen, heeft tot een situatie geleid die
inmiddels desastreus kan worden genoemd. De kans is groot dat ons hierdoor
steeds nieuwe rampen te wachten staan.
Opgemerkt moet worden dat dit gedenken een actieve (doch
ongezonde) bezigheid is die hoort bij de religieuze rituelen. In onze
geseculariseerde wereld houdt zich slechts een minderheid, -zij het geenszins een
verwaarloosbare -, nog met enige strengheid aan die regels. Er zijn echter veel
meer mensen die zichzelf als jood of als iemand van joodse afkomst zien, en die
zich zo sterk met de Israëlische politiek identificeren dat ze in het openbaar geen
woord van kritiek zullen laten horen. Zij behoren tot een nieuw type joden, een
type dat door de Franse filosoof Alain Finkielkraut reeds in 1980 werd beschreven.
Zijn ouders waren overlevenden van de holocaust en zelf was hij naar eigen
zeggen ‘gedoemd door identificatie, martelaar bij volmacht, overlever via mijn
ouders’. Ik citeer uit de Duitse vertaling van zijn boek Le juif imaginaire (De
imaginaire jood). ‘Dat ik een jood ben’, aldus Finkielkraut, ‘betekende, in ieder
geval voor mij, dat ik het recht had mij leed toe te eigenen dat ik niet had
ondergaan en, door het lot van mijn volk, kon ontsnappen aan de feitelijke
189

middelmatigheid van mijn leven. Jodendom hield voor mij enkel een beetje lijden
en tragiek in dat de banaliteit van mijn dagelijks bestaan kruidde.’ 158 Zo geeft de
holocaust een extra dimensie aan het leven van na de oorlog geboren joden en
voegt hij een nieuwe dimensie toe aan alle ellende, die de joden reeds voor de
holocaust was overkomen.
Een van de eerste denkers die de holocaust absoluut uniek noemde, is
Emil Fackenheim, rabbijn en hoogleraar filosofie aan de Universiteit van Toronto.
‘Pas twintig jaar na de val van het Derde Rijk begon ik serieus te overwegen dat
de holocaust wellicht een uniek kwaad in de joodse en de hele geschiedenis is
geweest’, schrijft hij in in zijn boek ‘To mend the world’ (Het helen van de wereld,
1982; cursief van mij, H.M.G.). 159
Bij het analyseren van deze zin kan ik me niet aan de indruk onttrekken
dat de theoloog in hem de overhand kreeg op de filosoof en historicus. Uniciteit is
immers vooral een theologische begrip, in die zin dat God uniek is en dat elk
individu (dat naar zijn evenbeeld is geschapen) in die zin op Hem lijkt dat ook hij
of zij uniek is. Als historisch begrip betekend uniciteit niets, omdat (zoals elke
historicus weet) de geschiedenis zich nooit op precies dezelfde wijze herhaalt; elke
historische situatie is uniek. Een van de eerste Griekse filosofen, Heraclitus,
formuleerde dit inzicht in de beroemde spreuk pantha rei, ‘alles stroomt’, ofwel ‘je
kunt nooit twee keer in hetzelfde water van de rivier stappen’. Aangezien
Fackenheim dit als professioneel filosoof vast en zeker weet, kan zijn opmerking
alleen in de theologische context worden begrepen. Zo wordt de holocaust tot een
fenomeen van theologische dimensies verheven. Deze verheffing van de
catastrofe, vaak afgekort tot ‘Auschwitz’, tot een nieuwe religie is vooral
bevorderd door Elie Wiesel. In een van de boeken van Maurice Friedmann, een
goede vriend van Wiesel, zijn de volgende drie citaten uit Wiesels levenswerk
‘tegen het zwijgen’ te vinden: ‘In het begin is Auschwitz, dat is het onvermijdelijke
startpunt.’ ‘Voor mij, als jood van deze generatie, is de holocaust de maatstaf.’ En
ten slotte: ‘Niets mag met de holocaust vergeleken worden, maar alles moet
eraan worden gerelateerd.’ 160 Het is mogelijk dat Wiesel met deze korte uitspraken
vooral duidelijk heeft willen maken hoe zijn persoonlijke wereldbeeld -na zijn
190
traumatische ervaringen in Auschwitz- er uit ziet. Niettemin zijn zijn formuleringen

zo algemeen dat zijn bewonderaars ze gemakkelijk een religieuze betekenis
konden toedichten. ‘De holocaust’, aldus ook Friedmann, ‘is een unieke en
onvergelijkelijke gebeurtenis die nooit eerder heeft plaatsgevonden en ook nooit
weer zal plaatsvinden.’ 161 Dit is een theologische uitspraak, die vanuit de
geschiedschrijving bezien inhoudsloos is. Een van de historici die de idee van
uniciteit hebben bekritiseerd, is de Belgische filosoof en historicus Gie van den
Berghe 162 . ‘Zij [de aanhangers van dit idee, H.G.M.] eisen welbeschouwd een
volledige status aparte op; ze willen dat de judeocide wordt erkend als het ergste
dat mensen ooit is overkomen. Zij eisen de rol op van slachtoffer in de meest
absolute en zuivere zin van het woord. … In 1977 noemde Emil Fackenheim de
holocaust het enige voorbeeld van het Absolute Kwaad’. Tot slot wil ik nog een
citaat aanhalen uit een eerder boek van Fackenheim, God’s presence in history,
waarin zijn lezingen uit 1968 zijn gebundeld 163 : ‘Elie Wiesel heeft de openbarende
betekenis van de holocaust vergeleken met de ervaring op de Berg Sinaï en de
angst uitgesproken, dat wij niet willen luisteren. We schrikken terug voor deze
gewaagde vergelijking - maar nog meer voor het niet luisteren.’ Hier wordt
Auschwitz wel heel duidelijk in een theologisch kader geplaatst.
Zoals eerder gezegd, hebben historische gebeurtenissen geen
intrinsieke betekenis en behelzen ze dus op zichzelf geen boodschap. Iedere
boodschap die erin wordt gelezen of gehoord, moet er eerst worden ingelegd. Dat
wil zeggen dat ‘de luisteraar’ zin aan een gebeurtenis moet geven. Wanneer ik zelf
naar de signalen luister die het grootste drama in de joodse geschiedenis uitzendt,
dan hoor ik helaas volstrekt andere geluiden dan de meeste andere joden. Ik heb
het idee dat zij helemaal niet luisteren. Daardoor hebben ze de les die uit de
‘nieuwe Sinai-ervaring’ kan worden getrokken, verkeerd begrepen. Ze volgen het
advies van Elie Wiesel, om de ervaring van de holocaust als maatstaf te
gebruiken, op een verkeerde wijze op. Door alles daaraan af te meten, lijken de
misdaden tegen de menselijkheid die Israël tot nog toe tegen de Palestijnen heeft
begaan, namelijk minder erg dan wat de joden hebben meegemaakt. Zij horen
dus geluiden als: ‘Ga maar door, je hoeft je niet schuldig te voelen want je bent
nog niet zo erg als de anderen waren.’ Ik hoor iets heel anders. Dat klinkt als:
‘Word nooit zoals zij, de daders!’ En ook: ‘gebruik Auschwitz nooit als meetlat
191

want daar was het te extreem voor.’ In plaats daarvan moet een andere maatstaf
gelden, te weten het meest elementaire morele gebod van het jodendom. In de
beroemde woorden van Hillel luidt dat: ‘Wat u niet wilt dat u geschiedt doe dat
ook een ander niet. Daar komt de hele Thora op neer. De rest is commentaar. Ga
heen en studeer.’ 164 Dat dit spreekwoord ook in Israël nog in 1974 van eminent
belang werd geacht, blijkt uit het feit dat de samenstellers van een Israëlisch
pocketboek over joodse waarden het op de allereerste pagina zetten.
192

9. HET EIND VAN HET JODENDOM, HET EIND VAN EEN
GESCHIEDENIS
De betekenis van het voortbestaan tot nu toe
Tot slot van dit essay over het einde van het jodendom wil ik voor het laatst de
door mij bij herhaling geponeerde stelling toepassen, dat je aan een historisch
fenomeen betekenis, -die er niet a priori in zit-, moet toekennen. Ik doe dat door
een persoonlijke en erg ethisch gekleurde vraag te stellen: waarom ‘verdienden’
- naar mijn persoonlijke mening, en in het licht van een door mij aangebrachte
zingeving-, de joden het de eeuwenlange diaspora te overleven? En dat ondanks
of mede dankzij alle problemen die ze het hoofd moesten bieden. Mijn antwoord
zal inmiddels duidelijk zijn: ze hadden belangrijke bijdragen te leveren aan de
mensheid, met name op het vlak van de sociale ethiek en op intellectueel en
cultureel terrein. Een kleine tweeduizend jaar waren ze in veel Europese landen de
enige vreemdelingen; ze hadden geen politieke macht en gaven als groep blijk
van een opmerkelijke overlevingsdrift. Doordat het ze aan politieke macht
ontbrak, konden ze anderen zelden onderdrukken; integendeel, na de emancipatie
liepen ze voorop bij het streven naar sociale en humanitaire vooruitgang. De
hervormers van het joodse geloof, die de eeuwenoude godsdienst aanpasten aan
de moderne, geseculariseerde samenleving door het accent op de morele
betekenis ervan te leggen, leverden een grootse prestatie. Zij plaveiden de weg
voor het onevenredig grote aandeel dat mensen van joodse afkomst vooral vanaf
de tweede helft van de negentiende eeuw aan de maatschappelijke ontwikkeling
hadden. Dit alles lijkt verloren te zijn gegaan. Als gevolg van de collectieve
paranoia van een aanzienlijk deel van het joodse volk heeft de duistere kant van
het jodendom - in mijn ogen nodeloos- de overhand gekregen. Israël is snel op
weg een land te worden zoals er in het Midden-Oosten zovele zijn, met alle
negatieve connotaties van dien. Degenen in de diaspora die daarop geen openlijke
kritiek willen leveren, verraden het verlichte denken dat tot hun erfgoed behoort.
Als deze ontwikkeling zich voortzet, en daar lijkt het vooralsnog op, heeft het
jodendom de wereld niets meer te bieden. Er zijn al genoeg landen met een
193

weinig verlichte politiek dat een verworden joodse staat niet langer interessant is
voor de rest van de wereld.
Het verdwijnen van Israël als Joodse staat
Ik wil nogmaals benadrukken dat een joodse democratische staat sinds de tweede
helft van de twintigste eeuw een anachronisme is. Het negentiende-eeuwse idee
165 i
van de natiestaat heeft het veld moeten ruimen voor het idee van de
multiculturele en multi-etnische samenleving. Israël kan als joodse democratische
staat enkel en alleen blijven bestaan, als het de rechten van de niet-joodse
bevolking beperkt. Het koloniale apartheidsregime van de afgelopen zesendertig
jaar wordt zo gehandhaafd. Naar mijn mening is de huidige situatie de ergst
voorstelbare. De repressie in de chaotische en anarchistische Palestijnse gebieden
is de ideale voedingsbodem voor de wanhoop en het fanatisme waardoor mensen
verleid kunnen worden zelfmoordaanslagen te plegen met het doel zoveel
mogelijk Israëli’s in de dood mee te slepen. Sinds de eerste zelfmoordaanslag
ooit, op 6 april 1994 in Afula 166 , is Israël er niet in geslaagd de Palestijnen van
dergelijke aanslagen te weerhouden. Opgemerkt moet worden dat deze eerste
aanslag werd gepleegd na de massamoord die de fanatieke joodse nationalist
Goldstein op 25 februari in Hebron pleegde door negenentwintig in gebed
verzonken Araberen te vermoorden. Tot ontzetting van de Palestijnen werd niet
de groep rond Goldstein gestraft, maar kregen zij een uitgaansverbod opgelegd
dat zes weken zou duren. En hun frustratie en wraakgevoelens worden nog
verterkt doordat zij nog steeds dagelijks aan het bloedbad worden herinnerd. ‘Het
graf van de massamoordenaar Baruch Goldstein in Kiryat Arba is een nationaal
heiligdom geworden dat door Israëlische soldaten en politiemensen wordt
bewaakt’, aldus Hirsch Goodman. ‘Die bewaking geldt ook degenen die bij het graf
van de moordenaar komen bidden. Je vraagt je af waarvoor zij bidden? Wat
denken wij dat er in het hoofd omgaat van degenen die naar Goldsteins graf gaan
om er inspiratie op te doen? In welk ander land wordt getolereerd dat het graf van
een massamoordenaar een nationaal heiligdom is? Maar wij zwijgen.’ 167 In theorie
zijn er drie uitwegen uit de huidige situatie denkbaar.
i Dat ik niet de enige ben die somber is blijkt uit het aangehaalde artikel van Avraham Burg,
Traditioneel joods, lid van de arbeiderspartij, tussen 1999 en 2003 voorzitter van de Knesset, het
Israëlisch parlament. "Het aftellen van het einde van de Israëlische samenleving is begonnen."
194

Enkele scenarios voor de komende decennia ii
a) Groot-Israël zonder Palestijnen
De aanwijzingen dat Sharon en de Israëlische militairen de confrontatie prefereren
boven een vredesregeling zijn ook in Augustus 2003 bijna dagelijks te zien 168 . In
de hier aangehaalde, bijna willekeurig gekozen artikelen komen problemen aan de
orde zoals: het niet officieel aanvaarden van de ‘hudna’,de wapenstilstand waar-
aan zelfs de Palestijnse extremisten zich langer dan een maand hadden gehouden
en die op 21Augustus definitief is vernietigd door vermoording van de nota bene
gematigde Hamas leider Abu Shanab door het Israëlische leger. Verder blijkt dat
zelfs de uiterst conservatieve president van het Joods Wereld Congres vindt dat de
bouw van de muur door Palestijns Gebied de opbouw van vertrouwen, zo nodig
voor vrede, tegen werkt. Ook het stoppen van alle bouw in de nederzettingen dat
volgens afspraak allang had moeten gebeuren wordt dood gezwegen, laat staan
dat het wordt uitgevoerd. Door de steeds weer herhaalde eis dat de Palestijnse
Autoriteit met geweld tegen de extremistische Palestijnse organisaties moet optre-
den wordt het gevaar van een Palestijnse burgeroorlog opgeroepen.
Dit gedrag van de huidige regering roept de verdenking op dat deze maximale
onrust en kneveling van de Palestijnen prefereert boven de pogingen tot vrede.
Het ligt dan voor de hand te vermoeden dat men hoopt op een goed moment het
ideaal van rechts in Israël te kunnen verwezenlijken: namelijk het hele gebied
tussen de Jordaan en de Middellandse Zee vrij te maken van Palestijnen. Nog
afgezien van de morele implicaties van zo’n etnische zuivering, is het illusoir te
geloven dat de joodse bevolking van ‘Groot-Israël’ daarna in alle rust en vrede
kan leven. Een tweede nakba (ramp) -het woord waarmee de Palestijnen de
verdrijving en vlucht in 1947 aanduiden -, zal zeker tot ongelooflijke gevoelens
van woede, frustratie en wraak leiden. Met als gevolg nog meer
zelfmoordaanslagen in Israël en dan waarschijnlijk ook op joden elders. Dat het
land zich met een muur voor eeuwig en altijd potdicht kan afsluiten voor
wraakzuchtige Arabieren, is niet goed denkbaar. Bovendien zou zo’n zuivering in
ii Een soortgelijke analys als de hier volgende betreffende de mogelijkheden voor een stabiele
toekomst op langere temijn voor Israël en zijn omgeving is gepubliceerd door Boaz Evron:
“Demography as enemy of democracy” Ha’aretz 11.09.02. Bij zijn analyse laat hij ook expliciet het
grote aantal niet-joodse Russen in Israël een rol spelen dat de hele situatie vanuit nationalistisch
joods standpunt alleen nog erger maakt. Ook hij concludeert dat op den duur alleen een multietnische
democratische staat met volledige gelijkwaardigheid van alle burgers, joods of niet,
stabiel kan zijn.
195

de 21 e eeuwde morele positie van Israël zo aantasten dat de joodse staat erop zou
mogen rekenen voortaan te behoren tot de groep van de meest gehate en
verachte pariastaten ter wereld. Ettelijke joden in en buiten Israël zouden dat
weliswaar als een bevestiging zien van hun idee dat iedereen altijd tegen de joden
is, maar die verklaring klopt niet. Het ligt juist andersom. Doordat de joden vanaf
de tweede helft van de negentiende eeuw zo goed in de Europese cultuur waren
geïntegreerd, worden zij (ondanks de gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog)
als een deel daarvan gezien. Dat is de reden dat de meer ontwikkelde
opiniemakers in het Westen veel hogere morele eisen aan Israël stellen dan aan
landen als Saoedi-Arabië of Irak.
b) Opgeschoond Oslo
Aan de andere kant van het spectrum van theoretische ‘oplossingen’ voor het
Palestijns-Israëlische conflict staat een scenario dat ik uiterst onwaarschijnlijk
acht: de terugkeer naar een “opgeschoond” Oslo-proces. Die opschoning is nodig
omdat het oorspronkelijke proces vanaf het begin tot mislukken gedoemd was.
Israël onderhandelde namelijk niet op basis van gelijkwaardigheid en pleegde
bovendien bedrog doordat het nederzettingen bleef bouwen in de gebieden die
volgens VN-resoluties van de Palestijnen zijn. Dit bedrog werd mogelijk door de
grote ongelijkheid van macht van de twee partijen 169 , maar ook door Arafat en de
zijnen, uit naïviteit dan wel eigenbelang in de vorm van macht en geld. Maar laten
we toch even aannemen dat het wonder geschiedt en dat deze onwaarschijnlijke
oplossing er komt. Met uitzondering van de nederzettingen, die beide partners - in
een door wonderbaarlijke krachten van buiten geschapen sfeer van
gelijkwaardigheid -overeenkomen in stand te houden, worden zij allemaal
ontruimd. De huizen worden aan de Palestijnen overgedragen als gedeeltelijke
compensatie voor de schade van de vluchtelingen van 1947-1948. Daarna leven
de beide landen in vrede en welvaart naast elkaar. Maar zelfs een dergelijk
wonder zou op de langere termijn niet tot een duurzame democratische joodse
staat in Israël leiden. De reden is dat de bevolking daar reeds nu voor 20%
bestaat uit Arabieren en dat percentage neemt alleen maar toe. Tenzij er nog
meer wonderen gebeuren, zullen de joden over vijftig tot honderd jaar in de
196

minderheid zijn. Dan kan de contradictie van een land dat joods en democratisch
is, niet langer worden verhuld.
c) Tweevolkerenstaat
Naar mijn mening is er slechts één scenario dat op de lange termijn tot een
stabiele en levensvatbare staat zal leiden. Dat is een democratische, multi-
etnische staat waarvan joden en Palestijnen de hoofdcomponenten vormen. Zoals
zoveel in de geschiedenis zou dit een paradoxale oplossing zijn. Zij is immers in
strijd met de zionistische opvatting van de meerderheid van de joodse Israëli’s:
die wil in een ‘joodse staat’ wonen waar op zijn minst de overgrote meerderheid
van de bevolking joods is, wat dat ook betekent. Daar staat tegenover dat een
multi-etnische democratische samenleving in de huidige eeuw nauw aansluit bij
sommige ideeën van enkele zionistische pioniers, onder wie Herzl, die wilden dat
de joden een volk als elk ander volk zouden worden. Die laatste droom zou met
dit voorlopig onmogelijke scenario zelfs helemaal in vervulling gaan. Dan pas
immers zouden de Israëli's geheel op andere beschaafde volkeren gaan lijken.
Israël zou een land worden zoals Groot-Brittannië, waar de Britten samenleven
met burgers afkomstig uit het Verre Oosten, en Frankrijk, waar een aanzienlijk
deel van de bevolking oorspronkelijk uit Afrika komt. Dit is de enige manier
waarop de wens die Herzl in zijn dagboek uitsprak, kan worden gerealiseerd: een
gewoon volk ‘zodanig dat het denigrerende woord “jood” een even eerzaam begrip
wordt als Duitser, Engelsman of Fransman.’ 170 (Uiteraard moet in dit verband het
woord ‘jood’ nu door ‘Israëli’ worden vervangen.) Interessant genoeg
bekritiseerde de hoofdredacteur van Ha’aretz, Gershom Schocken, in 1985 om
ongeveer dezelfde redenen het verbod in Israël om te trouwen met een Arabier of
een andere niet-jood. ‘In een soeverein land dat het vreedzaam samenleven van
de diverse bevolkingsgroepen en normale betrekkingen met de buurlanden moet
bevorderen, is dit verbod een vloek geworden. Met het voortbestaan ervan
worden de spanningen binnen het land en het isolement in de regio alleen maar
vergroot’, zo oordeelde Schocken. 171 Zou zo’n multi-etnische staat er ooit komen,
dan zal het joodse volk eindelijk niet meer zo anders zijn dan andere volkeren.
Aangezien de eerste zionisten het eeuwige antisemitisme aan zulke verschillen
197

toeschreven, geloofden zij dat het zou verdwijnen als het joodse volk een volk als
alle andere was. Mocht het ooit zover komen, dan zullen de uitzonderlijke
lotgevallen van het joodse volk nog slechts een interessant hoofdstuk van de
geschiedenis vormen.
d) en de ‘Road Map’ dan?
Het is natuurlijk niet goed mogelijk om in het begin van Augustus 2003 over
mogelijke scenario's betreffende het Israëlisch-Palestijnse conflict te schrijven
zonder ook commentaar te geven op de z.g. ‘Roadmap for Peace’. Dit door de
Amerikaanse regering onder President George W.Bush samen met de V.N., de
E.U. en Rusland, het z.g. Kwartet, gelanceerde plan wordt door sommigen gezien
als een echte poging tot een oplossing. Zelfs als het echt zou kunnen worden
doorgevoerd stelt het een vorm van vrede tussen de beide volken voor, die geen
Palestijn met enig gevoel voor nationale en zelfs persoonlijke waardigheid op den
duur zou kunnen aanvaarden. Maar het lijkt op dit moment, Augustus 2003 uiterst
onwaarschijnlijk dat het ooit echt tot uitvoering van zelfs deze plannen zal komen.
In de eerste plaats daardoor dat Sharon zijn uiterste best doet om door dralen
met uitoering van alles en door het bijna uitsluitend uitspreken van loze beloftes
tijd te winnen. Zoals in de NRC direct na het bezoek van Sharon aan Bush einde
Juli 2003 wordt bericht: 172 “Behalve de toezegging dat het de komst van een
Palestijnse staat zal verwelkomen en militaire activiteiten terugschroeven, had
Israël nu ook meer dan honderd illegale nederzettingen op de Westelijke
Jordaanoever daadwerkelijk moeten ontmantelen. En alle bouwwerkzaamheden in
de 150 nederzettingen die van voor maart 2001 dateren, hadden nu stilgelegd
moeten zijn. Een handjevol krakkemikkige caravans en roestige containers is
inderdaad opgeruimd, maar na enkele schermutselingen zijn de kolonisten
gewoon teruggekeerd. Aan stopzetting van bouwactiviteiten in de oudere
198

nederzettingen met in totaal 220 000 joodse inwoners is Sharon nog niet
begonnen, want dat ligt uiterst gevoelig in zijn regering en vermoedelijk ook in
zijn eigen hoofd.” In tegendeel, direct na Sharons bezoek is er op 31 Juli een
inschrijving geopend voor de bouw van 22 wooneenheden in een nederzetting in
de Gaza strip. 173 Hiertegenover staat dat de Palestijnen, en met name de
extremisten onder hen zich al wekenlang hebben beheerst en geen aanslagen
hebben gepleegd. Dat er door steeds meer dralen van de kant van Israël en vooral
ook door het doorgaan met de bouw van de muur i het einde van het Palestijnse
geduld steeds dichter bij komt spreekt vanzelf. Bush zei hierover alleen maar: ” Ik
denk dat de muur een probleem is en dat heb ik met premier Sharon besproken.
Het is erg moeilijk vertrouwen te ontwikkelen tussen de Palestijnen en Israël als
er een muur slangachtig over de Westelijke Jordaanoever kruipt” 174 . Volgens de
logica van de in dit hele boek gehouden redeneringen is het eind van het
Palestijnse geduld precies dat, waar Sharon op wacht. Hoe erger de komende
aanslagen zullen zijn, met des te meer kracht en geweld kan het Israëlische leger
weer in actie komen zodat steeds meer Palestijnen verkiezen te vluchten. Dat is,
zoals we gezien hebben, wat de Israëlis ‘voluntary transfer’ noemen.
Het einde van het jodendom in de diaspora
Aan het begin van dit essay ging ik kort in op het boek Vanishing Diaspora van
Wasserstein. Nu ik bijna aan het slot ervan ben, kom ik er nog even op terug. Als
gevolg van zijn demografische benadering onderschat Wasserstein volgens mij het
belang van een factor die de volledige assimilatie van de joden in Europa zal
199
bespoedigen. En voorzover hij er wel oog voor heeft, schat hij de gevolgen ervan
totaal anders in dan ik 175 . De ontwikkeling waarop ik doel, hangt samen met de
multi-etnische samenleving die in de plaats is gekomen van de natiestaat van voor
de Tweede Wereldoorlog. De bevolking in een groot deel van Europa was destijds
-en ook nog een aantal jaren daarna - veel homogener dan thans. Joden vielen
i De muur is een hoofdstuk apart. Hij is het levende bewijs van de beweringen in dit boek dat de
verschillen tussen politiek rechts en politiek links, als het gaat om het als gelijkwaardig
beschouwen van de Palestijnen, flinterdun zijn. Dit geldt uiteraard niet voor de extreme flanken
van beide zijden. Het idee van de muur komt uit het linke kamp en werd sterk gepropageerd door
de inmiddels al weer uit het zicht verdwenen nieuwe politieke ster van links, Amram Mitzna. Het
is een te complex onderwerp om op dit moment in een apart essay te behandelen. De kortst
mogelijke illustratie van de problemen omtrent de muur wordt geleverd door de volgende
parabel. Door de huidige voorstanders ervan wordt als verdediging aangevoerd dat een
duidelijke afscheiding tussen twee buren de vrede bevordert. Dat is waar tenzij die afscheiding
midden door de tuin en ook nog door een deel van het huis van die buren loopt. Dat nu is precies
het geval met de muur in zijn huidige toestand en zijn toekomstige planning.

dus veel meer op. Dit kwam, zeker in Duitsland, vooral door een afwijkende
physiognomie en andere lichaamsbouw. Daar bovenop kwam nog de vaak
afwijkende naam, die veel moeilijker dan heden ten dage gewijzigd kon worden.
Ten slotte speelde het toentertijd zo rabiate antisemitisme een belangrijke rol. De
antisemieten van toen maakten er een sport van joden te herkennen en die
konden bijgevolg slechts bij uitzondering onopgemerkt in de meerderheid opgaan.
Indertijd was je een jood, of je dat nu wilde of niet, omdat je –antisemitische-
omgeving je als zodanig zag. De vrijheid je joodse identiteit te laten varen was
joden toen niet of nauwelijks gegeven.
Thans bestaat die vrijheid wel. Joden kunnen nu in verregaande mate
zelf bepalen ze zichzelf als joods wensen te beschouwen of niet. Interessant
genoeg trekt Wasserstein uit de nieuwe sociale omstandigheden een geheel
andere conclusie dan ik. ‘In de multiculturele, pluralistische Europese samenleving
hoeft een jood zijn joodse identiteit niet langer te verbergen’, schrijft hij. Vanuit
mijn perspectief denk ik dat deze samenleving en het ontbreken van virulent
antisemitisme een ander gevolg zullen hebben. Joden die in deze geseculariseerde
wereld het geloof der vaderen niet langer aanhangen, noch iets zien in het nieuwe
fenomeen, de ‘holocaust-religie’, en bovendien het optreden van Israël jegens de
Palestijnen verafschuwen, kunnen het jodendom nu veel gemakkelijker de rug
toekeren dan voor de Tweede Wereldoorlog. Ze hebben geen enkele van buiten
opgelegde verplichting meer aan hun joodse afkomst. Ze hebben de vrijheid te
kiezen.
Het moge duidelijk zijn dat mijn visie op de positie die de joden op de
lange termijn in de wereld zullen hebben, veel radicaler is dan die van
Wasserstein. Zijn boek verscheen in 1996, toen het vredesproces in het Midden-
Oosten nog een reële kans leek te hebben. Het is dus begrijpelijk dat hij geloofde
dat Israël voor altijd een joodse staat zou blijven. Waarom hij zijn voorspelling dat
de joodse diaspora langzamerhand zou verdwijnen, niet tot de joden in de VS
uitbreidde, is mij niet geheel duidelijk. Het is ook in strijd met de cijfers van
Sergio DellaPergolo van de Hebreeuwse Universiteit in Jeruzalem 176 . Volgens diens
berekening gaan er door gemengde huwelijken meer kinderen voor het joodse
200
volk verloren dan er bijkomen, en hij maakt geen onderscheid tussen Europa en

de VS. Het is ook moeilijk te zien waarom de sociologische en demografische
ontwikkelingen die maken dat steeds minder joden in de diaspora zichzelf als
joods beschouwen, in Europa significant zouden verschillen van die in de VS. En
als de vrees voor een grootschalige ‘transfer’ van Palestijnen wordt bewaarheid,
dan zou dat proces weleens veel sneller kunnen gaan. De associatie van ons volk
met ernstige misdaden, die niet zoals vroeger uit de duim gezogen maar realiteit
zijn, zou de joodse identiteit beslist minder aantrekkelijk maken.
Zoals ik in het voorwoord heb aangegeven, is een van de
uitgangspunten van mijn hele analyse dat de seculariasatie die de westerse
wereld vanaf de Verlichting typeert, zich voortzet. Maar er zijn aanwijzingen dat
deze aanname niet klopt 177 . ‘Zowel de betrokkenheid bij- als de relevantie van
christendom, islam, jodendom, hindoeïsme, boeddhisme en de Russisch orthodoxe
kerk nemen weer toe’, aldus Samuel Huntington. …De fundamentalistische
bewegingen zijn dramatisch en kunnen een grote politieke invloed krijgen. Maar
daaronder is nog een bredere en meer elementaire godsdienstige ontwikkeling te
zien, die het leven aan het eind van de twintigste eeuw een andere wending geeft.
…Om met George Weigel te spreken: de “de-secularisatie van de wereld” is een
van de dominante sociale feiten van de late twintigste eeuw.’ 178
In al deze essays ben ik er vanuit gegaan dat de joden deel uitmaken
van de westerse wereld en cultuur. Zo wilde bijvoorbeeld de Duits-joodse
hervormingsbeweging de zogeheten ‘orientaalse elementen’ van de religieuze
rituelen wijzigen of zelfs elimineren. Ik verwacht niet dat de herleving van de
joodse orthodoxie een enorme omvang zal aannemen. Maar misschien is hier de
wens de vader van de gedachte. Als ik het bij het verkeerde eind heb, dan zou
ook dát in mijn ogen het einde van het jodendom betekenen. Niet omdat er
binnen het grote veld van orthodoxie niet ook stromingen bestaan die zich geheel
identificeren met de ethische kant van het jodendom en daarmee het bloed-en
201
bodem nationalisme van de extremisten verwerpen. Neen ik zeg dit omdat in mijn
visie de joden een modern volk dat zich in het verleden een eervolle plaats in de
huidige verlichte Westerse samenleving heeft verworven. Mocht er inderdaad door
demografische oorzaken en door voortschrijdende assimilatie een ‘einde aan het

jodendom’ komen, dan hoop ik dat dit volk en deze cultuur niet eerst tot een pre-
verlichte fundamentalistische theocratie verwordt.
Meer macht, een gevaarlijke ontwikkeling
Tot slot moet ik nog één bittere opmerking maken. De joden zouden op den duur
als afzonderlijk volk kunnen verdwijnen, zo vreesde de eerdergenoemde filosoof
en historicus Emil Falckenheim, als gevolg van de decimering van het joodse volk
in de Tweede Wereldoorlog. Hij wees er terecht op dat dit zou betekenen dat
Hitler alsnog zou winnen. 179 In zijn beruchte redevoeringen van januari 1939
dreigde de Duitse jodenhater per slot van rekening met de vernietiging van de
joden in Europa 180 . Fackenheim nu wilde deze postume zege voorkomen door aan
de 613 geboden van de gelovige jood een 614e toe te voegen. Dat nieuwe gebod
moest inhouden dat een jood de joodse gemeenschap niet mocht verlaten, omdat
hij niet aan Hitlers postume overwinning mocht meewerken. Maar zo’n verbod zou
geen effect hebben omdat iedereen die, om welke reden dan ook, de banden met
het jodendom wil verbreken, zich niets meer van de 613 of 614 geboden aantrekt.
Een deserteur poetst niet langer de knopen van zijn legeruniform op het moment
dat hij dat volgens de voorschriften moet doen.
In het bijzonder de afgelopen paar jaar lijkt een andere voorspelling die
Hitler en andere beruchte antisemieten deden - en nog steeds doen - in
gevaarlijke mate bewaarheid te worden. Ik doel hiermee op de mythe (en tot vrij
recent was het een mythe) dat de joden de wereld willen overheersen. Doordat
Israël een van de sterkste militaire machten ter wereld is, verkeren de joden nu in
een volstrekt andere positie dan in de kleine tweeduizend jaar voor 1967. Tot die
tijd konden zij worden getypeerd als een volk zonder enige politieke macht. Als
gevolg van allerlei factoren is de invloed van Israël en de joden in de diaspora de
afgelopen dertig jaar voortdurend toegenomen, en de laatste paar jaar is die
invloed zelfs ongekend. Sinds de Amerikaanse president Bush en de Israëlische
premier Sharon elkaar als goede vrienden hebben gevonden, is de Israëlisch-
joodse invloed op de enige supermacht ter wereld angstaanjagend en ongezond
groot geworden. Ik noemde al de smakeloze en provocerende uitspraak van
202
minister Rivlin, dat de toespraak van Bush van eind juni 2002 door een topman

van Likoed geschreven had kunnen zijn. Het is niet het enige voorbeeld van
opschepperij over de macht van Israël. Zo maakt de grootste en succesvolste pro-
Israëlische lobbygroep, AIPAC, op zijn webside reclame voor zichzelf met citaten
van Amerikaanse politieke kopstukken. Eén daarvan komt van minister van
Buitenlandse Zaken Colin Powel: ‘AIPAC werd opgericht … om de prille Israëlische
staat met de uitdagingen van de onafhankelijkheid te helpen. U geniet wereldwijd
de reputatie dat u een van de meest succesvolle organisaties op dit gebied bent.’
Al eerder liet de ex-voorzitter van het Huis van Afgevaardigden, Newt Gingrich,
zich even lovend uit: ‘Op de hele planeet … is er geen groep die een publiek
belang beter verdedigt dan u.’ In Israël zelf constateerde de bekende
commentator Meron Benvenisti in Ha’aretz: ‘Een machtige coalitie, bestaande uit
de rechtse regering van Israël, een joodse lobby in de VS, de doorslaggevende
invloed van christen-fundamentalisten en neo-conservatieve
regeringsambtenaren, zal erop toezien dat de ‘road map’ hetzelfde lot beschoren
is als de plannen van Mitchell, Tenet en Zinni, … die in vergetelheid zijn geraakt. 181
In het rechts-georiënteerde dagblad Jerusalem Post stond over Elliot Abrams,
voorzitter van de Nationale Veiligheidsraad van Condoleezza Rice, te lezen 182 : ‘Je
kon er altijd op vertrouwen dat Elliot de koers van Israël helder uiteenzette en kon
uitleggen waarom een idee in de joodse gemeenschap al dan niet goed zou vallen.
… Abrams kreeg eerder deze maand uit de eerste hand een kijkje in de wereld van
Sharon toen hij samen met Hadley, de vice-voorzitter van de Nationale
Veiligheidsraad, een geheim bezoek aan Israël bracht. Volgens Israëlische
bronnen nam de premier de gasten mee op een helikoptervlucht boven de joodse
nederzettingen op de Westoever.’ 183 En nogmaals Ha’aretz: ‘Sharon hoeft de
laatste commentaren van Richard Perle [de geestelijk vader van de oorlog tegen
Irak, die zegt dat de VS de Arabieren niets verschuldigd zijn] niet te lezen om te
weten dat hij van een president die zich als “Nationale Held” verkiesbaar stelt voor
een tweede termijn, niets te vrezen heeft.’ Perle behoorde tot voor kort zowel tot
de top van het Amerikaanse ministerie van Defensie als tot de directie van de
Jerusalem Post, die inmiddels is overgenomen door een extreem-rechtse
zionistische groepering. Het laatste citaat, van 9 april 2003, komt uit de koker van
Uri Avnery, oprichter en voorman van de Israëlische vredesbeweging Gush
203

Sahlom. Het gaat over de hechte kring van invloedrijke joodse neo-conservatieve
havikken, zoals Perle en Paul Wolfowitz, de nr. 2 op het ministerie van Defensie
als vader van de oorlog in Irak. ‘Hun grote moment kwam na de aanval op de
Twin Towers. Het Amerikaanse publiek evenals de politici verkeerden in een
shock, volkomen gedesoriënteerd en niet in staat een wereld te begrijpen die van
het ene op het andere moment veranderd was. … Een luttele negen dagen na de
aanslag publiceerde William Kristol (zoon van de grondlegger van de groep, Irving
Kristol) een open brief aan president Bush. De VS, zo schreef hij, konden niet
volstaan met het oprollen van het netwerk van Osama bin Laden. Zij moesten
ook “Sadam Hussein verdrijven” en “vergeldingsmaatregelen” nemen tegen Syrië
en Iran vanwege hun steun aan Hezbollah.’ Zo zou ik nog wel even kunnen
doorgaan, maar dit zijn wellicht al te veel citaten. Ze zijn echter nodig om de
verontrusting die de afgelopen tijd zowel binnen als buiten Israël is ontstaan, te
illustreren. Daarbij valt op dat de beschrijving van de wederzijdse banden tussen
de Israëlische regering en de VS sterk lijkt op de mythologische complottheorieën
die je eerder alleen van notoire antisemieten hoorde. Nu wordt de invloed goed-
gedocumenteerd beschreven door hetzij patriottische Israëlische joden die zien
dat hun land de afgrond tegemoet gaat, hetzij door joden die prat gaan op de
nieuw verworven macht.
De recente joodse geschiedenis leert dat gebrek aan politieke macht
buitengewoon gevaarlijk kan zijn. Veel meer voorbeelden uit de
wereldgeschiedenis laten echter zien dat te ook te veel macht tot de ondergang
van een land kan leiden, zij het op een andere manier. In het geval van de joden
is er altijd het gevaar dat de besmettelijke ziekte die antisemitisme heet,
plotseling weer virulent wordt. Het startschot kan een grotere oorlog zijn die
minder voorspoedig verloopt dan was gehoopt en waarvoor de joden - al dan niet
terecht - medeverantwoordelijk worden gehouden. In dat geval zullen de joden
misschien nog sneller uit de wereldgeschiedenis verdwijnen dan ik hierboven
verwachtte.
204

Epiloog
Dit boek geeft een pessimistisch beeld van de toekomst van het jodendom in de
wereld. De selectie en beoordeling van de feiten zijn beïnvloed door de
dramatische periode van de joodse geschiedenis waarin ik mijn leven moest
leiden. Ik kan niet ontkennen dat ik teleurgesteld ben. Niet over mijn eigen leven.
Integendeel, ondanks de moeilijke tijden die ik heb moeten doormaken, kijk ik
daar met voldoening op terug. Nee, mijn teleurstelling betreft enkel en alleen de
wijze waarop het jodendom, als drager van een cultuur en moraal, zich heeft
ontwikkeld. Het lijkt me onwaarschijnlijk dat het door hoopvolle en idealistische
pioniers opgebouwde Israël kan worden gered en dat Israëli’s en Palestijnen op
basis van wederzijds vertrouwen een duurzame vrede zullen sluiten. De negatieve
krachten die van meet af aan ook aanwezig waren, en met name de minachting
voor de Palestijnen, hebben uiteindelijk de overhand gekregen op het
humanistische idealisme en de sociale ethiek. De Arabieren, en in het bijzonder de
Palestijnen, zijn medeverantwoordelijk voor de huidige, voor beide volkeren zo
uitzichtloze situatie. Gegeven het enorme verschil in militaire en economische
macht tussen beide partijen, kan de vicieuze cirkel alleen op initiatief van de
sterkere partij, Israël, doorbroken worden.
Niets minder dan een wonder is nodig om een toestand te bereiken
waarin Israël en de Palestijnen als goede buren naast elkaar kunnen leven.
Theoretisch is het mogelijk als er in Israël een geboren charismatisch leider zou
opstaan. Hij of zij zou het typisch joodse concept ‘teshuva’ nieuw leven moeten
inblazen, opdat de Israëli’s terugkeren op hun weg van toenemend geweld en
verachting jegens de Palestijnen. Zo iemand zou zijn of haar mede-joden ervan
moeten overtuigen dat elk streven naar duurzame vrede moet beginnen met een
excuus aan de Palestijnen voor de wijze waarop zij de afgelopen 36 jaar het
grootste deel van de tijd zijn behandeld. Uiteraard dient dat psychologische
gebaar gepaard te gaan met de materiële vergoeding van alle schade die de
Palestijnen hebben geleden. Paradoxalerwijze zou de Duitse poging om datgene
wat zij de joden hebben aangedaan, goed te maken, als voorbeeld kunnen dienen
bij deze moeilijke taak. Zo’n schadeloosstelling maakt het leed natuurlijk nooit
goed, maar is voor het creëren van vertrouwen van eminent belang.
205

Dat de wereld zou instemmen met de terugkeer van de joden naar het
land waar zij zowat tweeduizend jaar eerder hadden geleefd, was hoogst
onwaarschijnlijk. Daar was een catastrofe van een amper te bevatten omvang
voor nodig. Je kunt alleen maar hopen dat de nog onwaarschijnlijker vrede tussen
de joodse Israëli’s en de Palestijnen door een wonder tot stand zal komen. Helaas
is de vrees niet ongerechtvaardigd dat ook die er pas zal komen na een
vergelijkbare of zelfs nog grotere menselijke ramp.
206

207

208

209

INDEX
aanvallen................................................
op oliven-plukkers................54
Adolf Hitler.........................................60
Alon........................................................
Benny................................42
Aloni.......................................................
Shulamit.....................42, 100
Altneuland..........................................95
Amalek...................................................
Arabieren als.......................42
Palestijnen als...................100
ambivalenties.....................................59
anarchie..............................................69
angst................................................106
angst......................................................
ghetto................................90
anti - Israëlisme................................116
antisemitisch..........................................
programma.........................63
antisemitisme.............................93, 102
als taboe...........................119
beschuldiging....................103
van Kerk.............................61
virulent.............................112
virulent, latent...................119
Antisemitisme.........................................
als randverschijnsel............113
Apartheid............................................56
apartheidsregime..............................116
Ariërs..................................................98
Auschwitz.....................................19, 57
als eindresultaat..................64
Gleiwitz..............................35
University of........................68
vergelijkingen met...............37
Avneri.....................................................
Uri..............................79, 122
bagatellisering........................................
van lijden...........................82
Bantustans..........................................47
Barak..................................................38
Ehud...........................48, 100
Begin......................................................
Menachem..........................87
Ben-Yaïr.................................................
Michael...............................79
BenYair...................................................
Michael.............................116
beroepen................................................
intellectuele........................27
beroepsstructuur....................................
foute..................................27
beschuldiging.........................................
210
overdreven.........................80
bezetting................................................
Israëlisch............................99
bloedenbodem..................................115
Blut und Boden...................................47
Bouwman................................................
Salomon.............................76
Buber......................................................
Martin................................96
burger....................................................
tweederangs.......................41
burgerschapsrechten..........................85
Bush.......................................................
George W..........................103
canton................................................80
Chamberlain...........................................
Houston Stewart..................61
check points........................................83
chemotherapie....................................52
Christendom.....................................105
cognitieve dissonantie...............122, 124
collateral damage...............................40
collectieve..............................................
straf...................................49
straffen..............................37
verantwoordelijkheid............49
schuld...............................50
concentratiekamp...................................
Dachau...............................27
cultuur....................................................
Westerse..........................105
deling.....................................................
Palestina.............................46
democratieën..........................................
Westerse............................29
democratische........................................
vrijheden............................50
demoniseren.......................................52
demoniseren...........................................
van joden...........................39
demonisering..........................................
van Palestijnen....................38
deportatie...............................................
dreigin van.........................54
Poolse joden.......................53
van joden...........................53
Deportatie..............................................
Palestijnen..........................82
deporteren..............................................
van joden...........................39
Deuteronomium 10\...............................
19.....................................75
diaboliseren........................................99

diabolisering...........................................
van Arabieren....................100
dictaturen...............................................
Arabische............................51
dictatuur.............................................26
Diktat van Versailles...........................63
discriminatie......................40, 42, 74, 82
discriminatie...........................................
van joden...........................40
van Palestijnen....................41
Dolchstosslegende..............................53
Dreyfus...................................................
proces................................91
Dreyfusaffaire...................................115
Duisenberg.............................................
Gretta..............................120
Duitse burgers....................................19
Duitsers..............................................20
goede.................................45
eenzaamheid.......................................68
Eerste Wereldoorlog............................60
Eldad......................................................
Aryeh.................................81
Eliyahu....................................................
Mordechai...........................47
emancipatie................................61, 114
eruv..................................................109
ethiek.................................................88
ethiek.....................................................
joodse................................75
etnische zuivering...............................94
etnische zuiveringen.....................59, 66
Etty.........................................................
Elsbeth...............................81
eufemismen........................................80
existentie-angst..................................83
extremisme.............................................
joods.................................74
fascisme.............................................93
Friedmann..............................................
Carl...................................58
fundamentalisme..........................74, 93
gaskamers..........................................20
gedemoniseerd...................................38
generatie................................................
tweede..........................37, 72
genocide................................40, 42, 100
Germanen...........................................98
geschiedenis.......................................19
beleefde.............................20
leren uit.............................43
Gestapo.........................................26, 34
getraumatiseerd.................................20
Duits volk...........................45
Joods volk...........................46
getto reflex.........................................89
ghetto.....................................................
joods.................................85
211
Warschau...........................43
ghetto’s..................................................
Paledtijnse..........................80
Greuelpropaganda...............................29
grond......................................................
heiligheid van......................47
Gur.........................................................
Shlomo.............................121
haat....................................................59
herdenken.........................................118
herinneren..............................................
rampen..............................73
herstelbetalingen................................60
Herzberg.................................................
Abel.................................112
Abel J.................................81
Herzl.......................................................
Theodor........................92, 95
Hess.......................................................
Israel.................................42
Hillel...................................................75
Hitler..................................................26
bezetenheid van..................47
bloeijaren van.....................28
heerschappij van.................20
joden onder........................83
jodendom voor....................10
opkomst van.......................46
plannen..............................58
succcessen van....................64
taal van..............................52
troepen van........................43
'Machtergreifung'.................45
hofjoden...........................................114
holocaust......................................19, 20
tot stand koming van............39
traumatisering door..............41
huizenvernietiging..............................54
idealen....................................................
van jodendom.....................40
idealisme................................................
in Zionisme.......................115
ijken.......................................................
van kwaad..........................82
ijkpunt....................................................
Tewweede Wereldoorlog.......81
inflatie................................................60
integratie................................................
van joden..........................105
Intifada..................................................
tweede.............................118
Israël......................................................
als democratie.....................79
als macht..........................106

als vertegenwoordiger..........99
bedreiging van....................49
behandeling Palestijnen........36
burgers van........................51
extreme stromingen in..........47
invloe van.........................115
kracht van..........................89
kritiek op..........................102
land van.............................47
leger van............................43
militaire macht....................48
optreden van.....................121
politici................................38
politiek van.........................40
repressie door.....................41
vredeskamp........................38
Israëlis...................................................
gevoelens van.....................45
Jabotinsky..............................................
Vladimir (Zeëv)...................87
Jenin.................................................102
joden......................................................
Duitse................................20
jodendom...............................................
beleving van.......................24
Duitse................................21
Jodendom...............................................
Wereld-..............................63
Judea en Samaria................................46
Judenstaat..........................................95
kerk....................................................96
kolonialisme.......................................93
Kristallnacht.......................................29
kritiek.....................................................
op Israël......................90, 103
kruistochten......................................110
Le Pen.................................................93
Lebensraum........................................46
Lessing...................................................
Theodor..............................71
Levi........................................................
Tsafi.................................125
lijden......................................................
levensvernietigend...............40
monopolie op.....................118
Palestijns..........................118
Luyendijk................................................
Joris.................................101
maatregel...............................................
discriminerend.....................52
macht.....................................................
politieke.............................99
van Israël....................98, 103
machteloosheid.......................................
212
joodse..............................103
Marokkaanse..........................................
jongeren...........................113
massale moord.......................................
beswluit tot.........................39
massamoord.......................................40
massavernietiging.........................20, 53
meetlat...................................................
holocaust als.......................40
Mendelssohn...........................................
Moses.........................21, 105
Messias.............................................110
middeleeuwen...................................111
minachting..............................................
voor Arabieren...................100
minderwaardigheid.............................91
misdaad..............................................19
moordpartijen.....................................19
Muselmann.........................................69
Napoleon.......................................61, 85
natiestaat...........................................94
nationalisme.......................................93
nationalisme...........................................
agressief.............................74
nederzettingen............................44, 116
Nietzsche............................................71
omsingelingscomplex..........................46
onafhankelijkheidsverklaring..................
Israël.................................92
ondermijnen...........................................
vredesbeweging...................53
onhistorisch........................................20
onrecht...................................................
door Israël..........................81
ontmenselijken...................................52
ontmenselijking......................................
verbale...............................52
oorlogsmisdaden....................................
door Israëlis......................117
oorlogsslachtoffers.............................72
Oslo........................................................
vredesproces.....................116
ouders....................................................
getraumatiseerde.................73
overheersing...........................................
koloniale.............................94
Palestijnen..............................................
als kanker...........................52
behandeling van..................36
parallellen.....................................41, 45
paranoia.............................................89
paria’..................................................66
Pax Israëliana.....................................78
Peres......................................................
Shimon..............102, 121, 124
Peretz.....................................................
Y.L.....................................42
pogrom.............................................111

pogrom...................................................
november '38......................54
november 1938...................29
pogroms.................................................
op Palestijnen......................76
politiestaat.........................................50
poly-interpretabiliteit..........................78
probleem................................................
demografisch.................83, 97
propaganda............................................
anti Israël...........................99
tegen Israël........................98
racisme...................................90, 91, 97
ras..........................................................
venieuwing joodse...............87
raskenmerk.........................................86
rassen theorie.....................................61
rassentheorieën..................................85
rechtsorde..............................................
democratische.....................49
reflex......................................................
antisemitisch.....................108
regime....................................................
democratisch.......................26
Republiek................................................
van Weimar........................26
Rivlin................................................103
road map............................................47
rouwen...............................................72
Rozen-Tzvi..............................................
Yishai.................................48
Sacharov.............................................51
Schacht...................................................
Hjalmaar............................64
Hjalmar..............................63
Scholl......................................................
Geschwister........................51
schoolboeken..........................................
Israëlische........................100
schuld.....................................................
mede.................................51
schuldgevoel...........................................
merikaanse joden................74
secularisatie.....................................115
Semieten............................................98
Shamir....................................................
Yitzchak.............................87
Sharon................................................78
politiek van.......................115
Sinai.......................................................
berg.................................108
Sjaransky................................................
Nathan.............................122
slachtofferschap................................123
Slagter....................................................
Jos.....................................70
socialisme...........................................93
213
soldaten..................................................
Israëlische........................118
spijswetten.......................................107
staatsburgerschap..................................
Israëlisch............................97
staatsterrorisme...............................124
staatsterrorisme.....................................
Israëlisch..........................117
Steinsaltz................................................
Adin...................................82
Stoecker.................................................
Adolf..................................61
straffen...................................................
collective..........................117
Stroop.....................................................
Jürgen................................43
taboe......................................................
doorbroken.........................43
targeted killings..................................18
tempe.....................................................
verwoesting van.................114
terreur....................................................
joodse..........................54, 55
Palsetijnse..........................55
verdenking van....................18
terreurdaden.....................................117
terrorisme.........................................100
teshuva...............................................76
transfer.........................................80, 83
transfer..................................................
voluntary............................80
traumatisering....................................37
transgenerationele...............57
Treitschke...............................................
Heinrich von........................62
tweederangsburgers...........................78
Untermenschen...................................76
vandalen...........................................123
verantwoordelijkheid..............................
mede-................................51
verdrijving....................................42, 94
verdringing.........................................71
verkiezingen...........................................
democratische.....................26
duitsland 1932....................63
verlichting.....................................19, 61
Verlichting........................................112
verlichtings-filosoof............................21
vernedering..................................40, 42
collective............................59
van Duitsers........................46
van Palestijnen....................41
vernederingen........................................
van joden...........................55
van Palestijnen....................55
vernietiging............................................
massa................................65

verpaupering..........................................
van joden...........................40
verraad...............................................84
verraders............................................53
verrechtsing........................................51
verruwing...........................................40
vluchthaven...........................89, 92, 115
volk........................................................
uitverkoren.......................107
vrede......................................................
van Versailles......................45
vreemdeling........................................75
waan......................................................
paranoide...........................48
waarden.................................................
humanitaire........................51
waarden en normen............................19
waarden en normen............................19
Wannsee - conferentie........................66
weerloos.............................................44
Weizmann...............................................
Chaim................................92
wereldheerschappij.............................86
Wereldoorlog..........................................
Eerste................25, 30, 45, 99
Tweede..............................19
Werkdorp Wieringen...........................32
werkeloosheid........................................
Duitsland '33.......................63
214
wetten....................................................
discriminatoire...................110
draconische.........................69
Wiesel.....................................................
Elie..................................117
xenofobie......................................59, 74
Ya’alon...................................................
Moshe.........................48, 100
Yishai.....................................................
Eli....................................121
zelfgevoel...............................................
hersteld Duits......................64
zelfhaat...................................86, 88, 90
zelfhaat..................................................
joodse................................84
zelfmoord - aanslagen.........................49
zelfmoordaanslagen................18, 52, 69
zelfmoordaanslagen................................
gevaar van..........................48
zelfmoordactie....................................44
zingeving......................................71, 75
zinloos geweld....................................69
Zionisme.................................................
racisme..............................91
'Gush Shalom'...................................122
'Mein Kampf'...........................................
Hitler's..............................115
‘Een Ander Joods Geluid......................88

Bronvermelding
215

1 Bernard Wasserstein, Het Einde van een Diaspora, Ambo bv Baarn, 1996
2 Een dergelijke schaamte wordt door divers auteurs beschreven in: “Een ander Joods Geluid” , Kritische opvattingen
over Israël, samengesteld door Milo Anstadt, Uitgeverij Contact, Amsterdam/ Antwerpen 2003
3 Max van Wezel, De schaamte nog niet voorbij, Nieuw Israëlitisch Weekblad, 1 Augustus 2003
4 Een theoretische beschouwing op psychoanalytische grondslag over de samenhang van trauma, herinnering en
geschiedschrijving vindt men in twee boeken van Dominick LaCapra: ‘History and Memory after Auschwitz’ (zie
ref.136) en ‘Writing History writing Trauma’ The Johns Hopkins University Press , Baltimore and London, 2001
5 Joachim Meynert Was vor der Endlösung geschah Lit Verlag, Münster 1988 p.160
6 F. Weinreb, Collaboratie en Verzet, 1940-1945, Meulenhof, Amsterdam 1969
7 Arthur Schopenhauer, Parerga et Paralipomena - Erster Band, Aphorismen zur Lebensweisheit, Von dem was
einer vorstellt, Reclam Leipzig 1890, p.442. Op deze plek citeert Schopenhauer letterlijk G. Chr. Lichtenberg
die in zijn paragraaf ‘Über den Umgang mit Büchern’ een andere formulering gebruikt die luidt: “Wenn ein Buch
und ein Kopf zusammenstossen und es klinkt hohl, ist das allemal im Buch?” De door mij gebruikte formulering
heb ik mijn leven lang aan Schopenhauer toegeschreven. Het is vemoedelijk een door mijzelf bedachte
parafrase die in het door mij gebruikte verband veel geschikter is.
8 Anet Bleich Laat de Shoa erbuiten NIW 18.05.01
9 Ari Shavit (Interviewer) , Between two worlds, Ha’aretz Magazine 02.02.01
10 Mark Roseman, Die Wannsee-Konferenz Econ Ullstein List Verlag, München Berlin 2002 p. 31
11 Ian Kershaw, Hitler, Nederlandse uitgave, Het Spectrum, Utrecht, 2000. p.643,644.
12 Sharon Sadeh, Calls for U.K. chief rabbi to quit for criticizing Israel, Ha’aretz 27.08.02.
13 Shulamit Aloni Murder of population under cover of rightousness Ha’aretz 06.03.03
14 Zie hier Deut. 25:17,18
15 Amir Oren At the gates of Yassergrad Ha’aretz 26.01.02
16 Gideon Samet You won’t be able to say we didn’t know Ha’aretz 28.01.01
17 Amos Harel, Arafat calls for urgent Quartet meeting on Israeli ‘escalation’, Ha’aretz 01.08.03.
18 Nadav Shragai, No government has the right to set up a foreign state in the land of Israel, Ha’aretz 24.06.03
19 Ari Shavit (interviewer) The enemy within Ha’aretz 02.09.02
20 Avi Shlaim; The Iron Wall , Israel and the Arab World, Penguin Books London 2001; p. XII
21 Yishai Rosen Tzvi in een toespraak tijdens een vredesdemonstratie op 9 Februari 2002 in Tel-Aviv, aangehaald
in ‘De Moed om te Weigeren, uitgave van de stichtingen SIVMO en EAJG, Amsterdam 2002, p.45
22 J.L.Heldring Mensen en Symbolen NRC 04.12.02
23 Mark Roseman, op.cit. p.16
24 zie ref. 9
25 Arnon Regular,Amos Harel en Baruch Kra, Settlers attack Palestinian olive harvesters, kill one, Ha’aretz
07.10.02.
26 ‘Blind Evil, Editorial, Ha’aretz, 19.09 02.

27 Amira Hass, De spiegel liegt niet, NRC, 23.01.01
28 Ha’aretz Service an Agencies, Tehran warns Israel against strikes on Bushehr reactor, Ha’aretz 18.08.03.
29 Friedman, Niks geleerd, Trouw 24.02.01
30 Houston Stewart Chamberlin,Die Grundlagen d. Neunzehnten Jahrhunderts, F. Bruckmann A.G. München 1898
31
Fritz Stern , ‘ Gold und Eisen, Bismarck und sein Bankier Bleichröder’, Duitse editie, Ullstein Verlag,
Reinbek bei Hamburg, 1988 p. 702-3:
32
Christian Graf von Krockow, Kaiser Wilhelm II. Und seine Zeit, Siedler Verlag, Berlin,1999, p. 76,77
33 Ian Kershaw, op.cit. (zie aanh. 11) p.510
34 Gerald Reitlinger, The Final Solution, Vallentine,Mitchell, London 1953 p.20,21
35 Ibid p.22,23
36 Friederich Nietzsche, Der Wille zur Macht, in Kröners Taschenbuch Ausgabe uit 1969 Nr. 934
37 Friedrich Nietzsche, Unzeitgemässe Betrachtungen II, Alfred Kröner Verlag, Stuttgart 1921 , Klassiker
Ausgabe, p.134
38
David S. Wyman, Das Unerwünschte Volk, Amerika und die Vernichtung der Europäischen Juden,
Fischer Taschenbuch Verlag, Frankfurt/M, 2000, p.287-88.
39
Kra Baruch, Police allow Kach to hold Purim commemoration at Goldstein’s Grave, Ha’aretz 08.03.01
40 Salomon Bouman, Hebron, stad van haat bloed en angst, NRC, 03.04.01
41 Leo Bäck, Das Wesen des Judentums, Verlag von Nathansen & Lamm, Berlin 1905, p.114
42 Ari Shavit, Ha’aretz Magazine 02.02.01 (zie aanhaling 9)
43 Michael Ben-Yair, The war’s seventh day, Ha’aretz 03.03.02
44 Victor Klemperer “LTI, Notizbuch eines Philologen” Verlag Phillip Reclam jun. Leipzig 1975.
45 Ari Shavit, interviewer, Between two worlds, zie aanh. 9
46 Elsbeth Etty, Tweede Wereldoorlog moet moreel ijkpunt blijven, NRC, 23.09.02
47 Konrad Kwiet und Helmut Eschwege, Selbstbehauptung und Widerstand deutscher Juden im Kampf um
Existenz und Menschenwürde 1933-1945, Hamburg 1984, p.198
48 Zie aanhaling 10
49 Prof. Avraham Oz, University of Haifa, A Message from the Middle East 24.09.02
50 Avi Shlaim, op.cit, p.12
51 Martin Gilbert, Israel, a History, Transworld Publishers Ltd. London, 1999, p.68
52 Göran Rosenberg, Das verlorene Land, Jüdicher Verlag im Suhrkamp Verlag, Frankfurt M. 1998 p. 155,166
53 Shulamit Aloni, ‘onze ijdele eigengerechtigdheid’, Ha’aretz 23.07.03,
54 Chaim Weizmann, Trial and Error, the autobiography of Chaim Weizmann, First Schocken paperback edition
1966 p.386
55 Avi Shlaim, The Iron Wall ,op.cit. p.54
56 Theodor Herzl, Altneuland, Haifa Publishing Company Ltd.1962 p. 54

57 Ibid. p.100
58 Martin Buber, Jewish Newsletter, June 2, 1958
59 Professor Avraham Oz: A Message from the Middle East. 24.09.2002
60 Benny Morris, A new exodus for the Middle East? The Guardian, 03.10.02.
61 David Welch, Germany, Propaganda and Total War, 1914-1918, The Athlone Press, London 2000, p.58
M.L.Sanders and Philip M. Taylor, British Propaganda during the First World War, 1914-1918, p.145-47
62 Avi Shlaim, op.cit., p.311
63 Yoav Peled, University of Tel Aviv, Was Barak telling the truth? The Guardian 24.05.02
64 Shulamit Aloni, zie aanhaling 5
65 Lily Galili, Israeli-Russian Journalist calls for castration as anti- terror step, Ha’aretz, 18.01.02
66 Ari Shavit, Dear God, this is Effi, Ha’Aretz 20.03.02
67 Joris Luyendijk, ‘Nooit veilig, altijd bang’ , NRC, 11/12.01.03
68 Reuters, Peres equates European criticism of Israel to anti-Semitism, Ha’aretz 22.04.02
69 Salomon Bouman, Een ‘zwarte wolk’ van antisemitisme, NRC 27.11.02
70 CRC-correspondent in Tel Aviv: ‘Rede lijkt wel werk van Likud’, NRC 25.06.02
71 Robert M. Seltzer, Jewish People, Jewish Thought, Macmillan Publishing Co.,Inc. New York 1980, p.175
72 Ibid. p.175
73 A.S. Rijxman, Het antisemitisme als reisgenoot in de joodse geschiedenis, in: Bijdragen en mededelingen
van het Genootshap voor de Joodse Wetenschap, eigen uitgave , Amsterdam 2002 p.45
74 Henri Atlan, Chosen People, in Arthur A Cohen Paul Mendes-Flohr, editors of: Contemporary Jewish Rligious
Thought, Collier Macmillan Publishers, London 1988 p.55
75 Exodus, 19:8
76 Hans Jansen, Cristelijke Theologie na Auschwitz, Uitgeverij Boekencentrum B.V., s’Gravenhage, p.105
77 Adolf Hitler, Mein Kampf, Translated by Ralph Manheim, Houghton Mifflin Company, Boston Newyork,
1999 p.301
78 Mark Chmiel, Elie Wiesel and the Question of Palestine, Tikkun, Vol.17 No. 6, Nov./Dec 2001 p.61
79 Zie aanhaling 37
80 Zie aanhaling 38
81 Yossi Melman, Yishai urges French Jews to immigrate after Le Pen advance, Ha’aretz 23.04.02
82 Natan Sharansky, Anti-Semitisme is our problem, Ha'aretz 10.08.03
83 Aluf Benn, P.M. rejects Jordan’s request to rule out ‘transfer’in Iraq war, Ha’aretz 28.11.02
84 Bernard Wasserstein, Het einde van een diaspora, Ambo bv, Baarn 1966, p254
85 Avraham Tal
86 Akiva Elder, Transfer is dead, long live apartheid, Ha'aretz,23.10.01.

87 wasserstein 252
88 Kapeliuk, Rabin politischer mord
89 Zie aanhaling 84
90 Herman Cohen 137
91 Stemberger 16,17
92 Pirke avoth
93 Stemberger over leerplicht 110
94 Stemberger over student 123
95 michael meyer Hrsg. 99
96 Shirer
97 Davies 563
98 Davies568
99 michael Meyer 107
100 meyer223
101 henriette herz
102 davies 596
103 davies598
104 poliakof 100
105 poliakof 185
106 poliakov VI 29
107 altmann 23
108 altmann27
109 altmann70
110 michael meyer Hrsg.294
111 sachar 49
112 altman 352
113 davies 74
114 dubnov 66-74
115 Seltzer 628
116 Blau
117 Michael Meyer modernity65

118 blau 35
119 meyer modernity 65
120 meyer modern 200 ff
121 idem 204
122 idem 205 ff
123 Bäck 93-95
124 idem 113-114
125 meyer modern 388-394
126 Dubnow 88
127 blau 24
128 dubnow III 331
129 idem 184 en Rosenberg ch5
130 tom segev 39
131 weizman 36
132 idem 43 f
133 idem 53
134 Shlaim 3
135 Dubnow III 333
136 idem 335
137 gilbert 134
138 weizm 397
139 flapan116
140 gilbert 228
141 Chomsky 259
142 weizmann 437-39
143 BBC News
144 David G. Roskies 581
145 lacapra 13 14
146 Gideon Alon 30.09.02
147 Avirama Golan 19.11.02
148 Nietzsche, Unzeitgem. 135
149 Uri Avneri 09.04.03
150 Meynert 153

151 Yitzhak Frankenthal 24
152 Michael Ben-Yair, The War’s Seventh Day zie ref 43
153 Simha Flapan p.61
154 Benjamin Beit Hallahmi
155 Ari Shavit, Between two Worlds,
156 Yair Sheleg 02.09.02
157 Aluf benn, 30.08.02
158 Alain Finkielkraut, 7-9
159 Emil Fackenheim, mend 9
160 Maurice friedman, 94 95
161 idem 95
162 Gie van den berge 147
163 Fackenheim gods presence 84
164 Geoffrey Wigoder etc
165 Avraham Burg IHT
166 Martin Gilbert 569
167 Hirsh Goodman Sept.9. 2002
168 Amos Harel, Analysis/Ofificially we never accepted the hudna, Ha’aretz 12.08.03
AP, AFP, Reuters, BBC, Geweld in Israëll laait opnieuw op, NRC 22.08.03.
Oscar Garschagen, Dood Hamas-oprichter zal worden gewroken, met liquidatie van Hamasleider Abu Shanab
wordt cirkel van geweld gesloten, NRC 22.08.03
Amira Barkat, WJC president Bronfman urged Bush to oppose fence, Ha’aretz 06.08.03
Yossi Sarid, Why Bush likes tall tales, Ha’aretz 06.08.03
Arnon Regular, Arafat is ‘part of the problem’, Ha’aretz 28.08.03
169 Baruch Kimmerling, Joel S. Migdal, The Palestinian People, A History, Harvard Unuversity Press, Cambridge,
Mass., London 2003, p.356
170 Göran Rosenberg 91
171 Aangehaald in Tom Segev, 110
172 Oscar Garschagen, Angst en wantrouwen nog niet overwonnen, Stappenplan nog geen vredesplan, NRC
30.07.03
173 Ha’aretz Service and Agencies, U.S. on Gaza tender: settlement ‘freeze is a freeze’, Ha’aretz 01.08.03.
174 Kritiek Bush op bouwen muur Israël, NRC 26/27.07.03.
175 Wasserstein 246
176 Yair Sheleg, 13.02.02
177 Samuel P. Huntington 96

178 Aangehaald in Huntington: George Weigel 27
179 Fackenheim mend the world 10
180 Mark Roseman, p.32
181 Benvenisti 10.04.03
182 Michael Dobbs, Jerusalem Post 30.05.03
183 Yoel Marcus