schriftlezing, ten geleide en toespraak - Amsterdamse ...
schriftlezing, ten geleide en toespraak - Amsterdamse ...
schriftlezing, ten geleide en toespraak - Amsterdamse ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Toespraak in de <strong>Amsterdamse</strong> Stud<strong>en</strong><strong>t<strong>en</strong></strong>ekklesia op 25 september 2011<br />
door Huub Oosterhuis<br />
God of niet?<br />
Fragm<strong>en</strong>t uit het boek van de Uittocht<br />
Exodus 3:6-8<br />
Hij sprak:<br />
Ik b<strong>en</strong> de God van jouw vader, ik,<br />
de God van Abraham, de God van Izaäk, de God van Jakob.<br />
Mozes borg zijn aangezicht,<br />
hij vreesde naar God te kijk<strong>en</strong>.<br />
JHWH sprak:<br />
Gezi<strong>en</strong> heb ik, gezi<strong>en</strong> de vernedering<br />
van mijn volk dat in Egypte is,<br />
<strong>en</strong> gehoord heb ik hun luid schreeuw<strong>en</strong> voor hun drijvers<br />
<strong>en</strong> ik weet hun lijd<strong>en</strong>.<br />
Afgedaald b<strong>en</strong> ik<br />
om te redd<strong>en</strong> mijn volk uit de hand van Egypte.<br />
Ik zal het opwaarts voer<strong>en</strong> uit dit land naar e<strong>en</strong> goed wijd land.<br />
Fragm<strong>en</strong>t uit het boek van de Uittocht<br />
Exodus 34:5-7<br />
JHWH daalde af, in de wolk.<br />
Hij ging staan, daar bij hem.<br />
Hij riep de naam JHWH.<br />
JHWH ging zijn aangezicht voorbij,<br />
hij riep:<br />
JHWH is JHWH,<br />
godheid erbarm<strong>en</strong>d <strong>en</strong> g<strong>en</strong>adig,<br />
lankmoedig <strong>en</strong> overvloei<strong>en</strong>d van vri<strong>en</strong>dschap <strong>en</strong> trouw,<br />
vri<strong>en</strong>dschap tot het duiz<strong>en</strong>dste geslacht bewar<strong>en</strong>d.<br />
T<strong>en</strong> <strong>geleide</strong><br />
De gangbare betek<strong>en</strong>is van het woord ‘god’, in woord<strong>en</strong>boek<strong>en</strong>, <strong>en</strong>quêtes <strong>en</strong> publieke<br />
opinie is Opperwez<strong>en</strong> – altijd e<strong>en</strong> Hij, soms e<strong>en</strong> Het, dat wordt algauw Het Noodlot.<br />
Het woord ‘God’ is ingesponn<strong>en</strong> in misverstand<strong>en</strong> <strong>en</strong> praatjes. Er is e<strong>en</strong> onbewuste taal<br />
over God, e<strong>en</strong> taalvergaarbak waarin van alles bij elkaar zit. En er zijn heel wat<br />
geruch<strong>t<strong>en</strong></strong> over ‘God’ in omloop.<br />
Ik d<strong>en</strong>k dat vel<strong>en</strong> van h<strong>en</strong> die op zondag in e<strong>en</strong> kerk bije<strong>en</strong>kom<strong>en</strong>, del<strong>en</strong> in die<br />
onbewustheid, <strong>en</strong> door die geruch<strong>t<strong>en</strong></strong> in verwarring word<strong>en</strong> gebracht <strong>en</strong> er ge<strong>en</strong> verweer<br />
teg<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>: ze d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat ze het hebb<strong>en</strong> over de God van de bijbel, maar ze hebb<strong>en</strong><br />
het over e<strong>en</strong> almachtig opperwez<strong>en</strong>. In deze Ekklesia gaan wij uit van het bijbelse<br />
bevrijdingsverhaal, waarin e<strong>en</strong> ‘god’ geschrev<strong>en</strong> staat, <strong>en</strong> wel deze:<br />
En het geschiedde<br />
in die vele dag<strong>en</strong>, in die vele jar<strong>en</strong>:<br />
de koning van Egypte stierf.<br />
1
Maar de kinder<strong>en</strong> van Israël zucht<strong>t<strong>en</strong></strong>, vanuit hun di<strong>en</strong>st.<br />
Zij schreeuwd<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> hun roep<strong>en</strong> om hulp steeg omhoog naar God, vanuit de di<strong>en</strong>st.<br />
God hoorde hun gehuil,<br />
God gedacht zijn verbond met Abraham, met Izaäk <strong>en</strong> met Jakob,<br />
God zag de kinder<strong>en</strong> van Israël,<br />
God wist.<br />
Toespraak<br />
1.<br />
To<strong>en</strong> Nietzsche zijn beroemde woord<strong>en</strong> ‘God is dood’ neerschreef, bedoelde hij: de god<br />
van de christelijke beschaving, van de christelijke spraakverwarring, het Opperwez<strong>en</strong> van<br />
het Heilig Roomse Rijk der Habsburgers <strong>en</strong> van alle koning<strong>en</strong>, keizers <strong>en</strong> tsar<strong>en</strong> van<br />
Europa. De God van het burgerlijk fatso<strong>en</strong>, <strong>en</strong> van de vrome caritas, ‘e<strong>en</strong> God van de<br />
donkere hoek<strong>en</strong> <strong>en</strong> ga<strong>t<strong>en</strong></strong>, de God van alle ongezonde buur<strong>t<strong>en</strong></strong> ter wereld’, schamperde<br />
hij.<br />
Ik heb geleerd te onderscheid<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de christelijke cultuurgod <strong>en</strong> de God van de<br />
bijbel.<br />
In de dag<strong>en</strong> van Nietzsche was het bijbelse verhaal over God nog gevang<strong>en</strong> in<br />
christelijke dogma’s, kerkelijke rituel<strong>en</strong> <strong>en</strong> wijsgerige bespiegeling<strong>en</strong>.<br />
Dat is het vandaag niet meer, niet meer zo totaal <strong>en</strong> onverbiddelijk. Wie wil kan e<strong>en</strong><br />
ander verhaal over God op het spoor kom<strong>en</strong>.<br />
Sinds het eind van de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw is het bijbelse verhaal over God langzaam maar<br />
steeds overtuig<strong>en</strong>der ‘vrijgekom<strong>en</strong>’: op grond van to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de k<strong>en</strong>nis van de oudoosters<br />
context <strong>en</strong> de maatschappelijke verhouding<strong>en</strong> waarbinn<strong>en</strong> de bijbelse geschrif<strong>t<strong>en</strong></strong> zijn<br />
ontstaan; maar ook onder invloed van joodse leermeesters - én omdat vel<strong>en</strong>, chris<strong>t<strong>en</strong></strong><strong>en</strong>,<br />
zeer vel<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k ik, door bittere oorlogservaring<strong>en</strong> <strong>en</strong> diepe schaamte over ‘de<br />
jod<strong>en</strong>moord’ bewog<strong>en</strong>, zijn gaan verlang<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> ander verhaal over God, in e<strong>en</strong><br />
andere taal dan het overgeleverde christelijke jargon. Na 1945 groeide het besef, dat de<br />
Europese cultuurgod niet dezelfde is als de god van de joodse bijbel <strong>en</strong> de oudste<br />
geschrif<strong>t<strong>en</strong></strong> van de christelijke beweging.<br />
Wat of wie is de god van de joodse bijbel?<br />
2.<br />
De bijbel is het verhaal over e<strong>en</strong> god die bevrijding wil uit onderdrukking. ‘God’ is hij die<br />
de ell<strong>en</strong>de van de onderdruk<strong>t<strong>en</strong></strong> ziet; die hun klach<strong>t<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> noodkre<strong>t<strong>en</strong></strong> hoort; de afdaalt<br />
om te bevrijd<strong>en</strong>, afdaalt uit zijn hemel, van zijn ‘troon’ – oudoosterse, nog altijd<br />
herk<strong>en</strong>bare beeldspraak.<br />
Het ‘ethisch appèl’ op het gewe<strong>t<strong>en</strong></strong> van ieder m<strong>en</strong>s solidair te zijn, lief te hebb<strong>en</strong>, met<br />
verregaande praktische politieke gevolg<strong>en</strong>, is het meest k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>de van de bijbel. En<br />
uniek in de wereldliteratuur is het dat dit beroep op het gewe<strong>t<strong>en</strong></strong> van ieder m<strong>en</strong>s in de<br />
mond wordt gelegd van e<strong>en</strong> god met de naam ‘Ik zal er zijn, ik stuur jou naar m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in<br />
nood’. Hij zal zijn in m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die elkaar bevrijd<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> god, e<strong>en</strong> andere dan alle<br />
Oudoosterse <strong>en</strong> Nieuwe-Tijd-god<strong>en</strong>, die ons toeroept: dat wij recht <strong>en</strong> solidariteit <strong>en</strong><br />
ontferming zull<strong>en</strong> do<strong>en</strong>. Alle<strong>en</strong> de stem die dit roept, wordt in de bijbel ‘God’ g<strong>en</strong>oemd.<br />
2
Je hoeft niet in de god van de bijbel te gelov<strong>en</strong> om dit ethisch appèl, deze Thora, te<br />
herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> als het ijkpunt van alle m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>rech<strong>t<strong>en</strong></strong>.<br />
3.<br />
Er zijn nog altijd heel wat geruch<strong>t<strong>en</strong></strong> over God in omloop. Maar ze zijn niet meer<br />
onontkoombaar. Vanaf 1945 zijn er plaats<strong>en</strong> gesticht, leerhuiz<strong>en</strong> naar joodse traditie,<br />
waar zeergeleerde <strong>en</strong> doodgewone m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> bije<strong>en</strong>kom<strong>en</strong> om anders te ler<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>,<br />
andere vrag<strong>en</strong> te stell<strong>en</strong>, scherper te lez<strong>en</strong>.<br />
Anders gaan d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>-<strong>en</strong>-voel<strong>en</strong> – opnieuw vorm gev<strong>en</strong> aan je lev<strong>en</strong>,<br />
godsdi<strong>en</strong>stige gedach<strong>t<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> religieuze intuïties - veel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die zev<strong>en</strong>tig, zestig, vijftig<br />
jaar geled<strong>en</strong> gedoopt werd<strong>en</strong> zijn er nog hartstochtelijk mee bezig: je moet van veel<br />
vooroordel<strong>en</strong> <strong>en</strong> dode woord<strong>en</strong> af, je moet nieuwe inzich<strong>t<strong>en</strong></strong> aandurv<strong>en</strong> én nieuwe<br />
melodieën - het blijkt e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>swerk.<br />
Veel oudere <strong>en</strong> jongere tijdg<strong>en</strong>o<strong>t<strong>en</strong></strong> hebb<strong>en</strong> die andere, nieuwe manier van bijbellez<strong>en</strong><strong>en</strong>-gelov<strong>en</strong><br />
niet meegemaakt, meestal niet aangedurfd. Ze zijn van het oude afgeraakt,<br />
afgevall<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat was dát. Het nieuwe heeft h<strong>en</strong> niet bereikt, niet blijv<strong>en</strong>d. Nog niet<br />
misschi<strong>en</strong>.<br />
4.<br />
‘Goddelijk’ is in onze taal het woord bij uitstek voor wat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> het hoogste,<br />
belangrijkste, beste vind<strong>en</strong>.<br />
Wij will<strong>en</strong> voor het hoogst d<strong>en</strong>kbare e<strong>en</strong> vol <strong>en</strong> omvat<strong>t<strong>en</strong></strong>d woord dat beeld<strong>en</strong> oproept.<br />
‘Liefde’ is zo’n woord, ik d<strong>en</strong>k het <strong>en</strong>ige dat in aanmerking komt. Het roept intimiteit op<br />
én ruimte. Het is e<strong>en</strong> woord voor verlang<strong>en</strong> én voor inzet, <strong>en</strong>gagem<strong>en</strong>t, trouw,<br />
solidariteit.<br />
Het woord ‘liefde’ komt in al zijn betek<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> het dichtst bij de Naam van de bijbelse<br />
God over wie in psalm 36 staat geschrev<strong>en</strong>: ‘Uw vri<strong>en</strong>dschap reikt tot in de hemel, uw<br />
trouw tot aan het firmam<strong>en</strong>t’. God is liefde. Vri<strong>en</strong>d voor het lev<strong>en</strong>.<br />
5.<br />
Bestaat God? Wat is ‘bestaan’? Wat de ding<strong>en</strong> do<strong>en</strong>, de stoel naast de tafel? Wat<br />
bloem<strong>en</strong> do<strong>en</strong> <strong>en</strong> sterr<strong>en</strong>, de vogels van de hemel, de viss<strong>en</strong> van de zee, wat wij m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
do<strong>en</strong>? Is er nog meer, in<strong>t<strong>en</strong></strong>ser, subtieler bestaan d<strong>en</strong>kbaar?<br />
God bestaat niet zoals e<strong>en</strong> taart bestaat, zeg je. Je kunt gelov<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> God die niet<br />
bestaat, zeg je. God is zo groot dat hij niet hoeft te bestaan, roept e<strong>en</strong> ander.<br />
Verwarr<strong>en</strong>d woordspel, eeuw<strong>en</strong> oud. Zijn er bestaanswijz<strong>en</strong> die wij niet kunn<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>?<br />
Is er ‘bestaan’ bov<strong>en</strong> gevoel <strong>en</strong> verbeelding <strong>en</strong> d<strong>en</strong>kkracht uit? Ik d<strong>en</strong>k het.<br />
6.<br />
De bijbel poneert God: daar staat hij, in de tekst, <strong>en</strong> hij spreekt. Zonder <strong>en</strong>ige discussie<br />
over de vraag óf hij bestaat, bestaan kán, ooit niet bestond, of bedacht is – <strong>en</strong> door wie -<br />
<strong>en</strong> waarom.<br />
Binn<strong>en</strong> dat verhaal word<strong>en</strong> psalm<strong>en</strong> gezong<strong>en</strong>: over het wonder van de bevrijding, de<br />
uittocht. E<strong>en</strong> naamloos nietig m<strong>en</strong>s roept: ‘Uit de diepte roep ik jou’ – Gij, Gij peilt mijn<br />
hart - als ik kijk naar de hemel, de maan <strong>en</strong> de sterr<strong>en</strong>, wat is dan de m<strong>en</strong>s.’ En ‘Gij zijt<br />
Gij, godheid, barmhartig – Gij draagt ons onze zond<strong>en</strong> niet na.’<br />
3
Heb jij ooit God ervar<strong>en</strong>? Schrijf het op, godservaring, to<strong>en</strong> <strong>en</strong> to<strong>en</strong>. Je kinder<strong>en</strong> werd<strong>en</strong><br />
gebor<strong>en</strong>, je was erbij, je zag ze aan het licht kom<strong>en</strong>, onstuitbaar – was die geboorte de<br />
aanleiding, de ‘bemiddeling’ zegt Edward Schillebeeckx, tot de ervaring van God? Je b<strong>en</strong>t<br />
ontkom<strong>en</strong>, net niet lev<strong>en</strong>d verslond<strong>en</strong>, je leeft nog, <strong>en</strong> je wil lev<strong>en</strong> opnieuw – ervaar je<br />
God als je redder zoals dat in psalm<strong>en</strong> gezong<strong>en</strong> wordt? Ervar<strong>en</strong> wij wat wij zing<strong>en</strong>?<br />
Bestaat de God over wie het bijbelse verhaal vertelt dat Hij afdaalt om te bevrijd<strong>en</strong>, dat<br />
hij liefde ‘bewaart’ tot het duiz<strong>en</strong>dste geslacht, teg<strong>en</strong> alle ontrouw in? Het is e<strong>en</strong> niet-tegelov<strong>en</strong>-verhaal.<br />
Wie bed<strong>en</strong>kt zoiets, waar komt dit verhaal vandaan?<br />
Maar Het Verhaal heeft in m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> het verlang<strong>en</strong> <strong>en</strong> de hoop gewekt dat zijn beeldspraak<br />
over e<strong>en</strong> nieuwe wereld in vervulling zal gaan. Het blijkt zo sterk <strong>en</strong> activer<strong>en</strong>d dat het<br />
soms in m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> de kracht opwekt om die onbewez<strong>en</strong> neergeschrev<strong>en</strong> God gehoor te<br />
gev<strong>en</strong>, zich te la<strong>t<strong>en</strong></strong> stur<strong>en</strong> naar m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in nood . Gewone m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, van dag tot dag<br />
lev<strong>en</strong>d, in deze woeste wereld, die ge<strong>en</strong> kwaad met kwaad vergeld<strong>en</strong>, maar het kwade<br />
prober<strong>en</strong> te overwinn<strong>en</strong> door het goede. Die, door het bijbelse verhaal geïnspireerd,<br />
prober<strong>en</strong> om voor elkaar zo goed als God te zijn.<br />
Er zijn ook heel wat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die zegg<strong>en</strong> niet te gelov<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> God, maar lev<strong>en</strong> in de<br />
geest van de bijbelse Thora, voor e<strong>en</strong> betere wereld. En – zeker we<strong>t<strong>en</strong></strong> – het is niet in de<br />
geest <strong>en</strong> ‘naar het beeld’ van de bijbelse God om van de vraag of hij bestaat of niet e<strong>en</strong><br />
punt te mak<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> twistpunt tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> of zelfs e<strong>en</strong> breekpunt. Zover zijn we, hoop<br />
ik.<br />
7.<br />
Ik had God wel e<strong>en</strong>s will<strong>en</strong> voel<strong>en</strong>, zoals je dat leest bij mystiek<strong>en</strong>; als e<strong>en</strong> hand op mijn<br />
hoofd of, zoals de dichter Hans Andreus graag wou, ‘als e<strong>en</strong> lichtheid in mij adem<strong>en</strong>d’. Of<br />
zoals ik m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> wel hoor zegg<strong>en</strong> over e<strong>en</strong> dode, dat die vlakbij h<strong>en</strong> is, dat voel<strong>en</strong> ze.<br />
Ik heb zoiets nooit gevoeld. Ik moet het do<strong>en</strong> met de beeld<strong>en</strong> <strong>en</strong> gelijk<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> die mij<br />
steeds opnieuw tegemoetkom<strong>en</strong> uit het grote bijbelse verhaal. Geloof ik in de God van<br />
dat grote verhaal? Gelov<strong>en</strong> in de betek<strong>en</strong>is van vertrouw<strong>en</strong>, overgave, hoop: geef ik mij<br />
over, als in e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>dschap, als in e<strong>en</strong> grote liefde, aan die woord<strong>en</strong> dat hij trouw <strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>adig is, aan die tar<strong>t<strong>en</strong></strong>de beeldspraak dat hij ons hoort <strong>en</strong> ziet. En dat hij sterker,<br />
eeuwiger is dan de dood?<br />
Zoals geschrev<strong>en</strong> staat in e<strong>en</strong> oud docum<strong>en</strong>t, e<strong>en</strong> brief uit de eerste eeuw van de<br />
Jezusbeweging:<br />
Nog is de dood niet overmocht, die laatste vijand.<br />
Maar als ook de dood zal onderworp<strong>en</strong> zijn,<br />
dan zal de Zoon neerkniel<strong>en</strong> voor zijn Vader<br />
<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong>: Nu is het volbracht.<br />
Dan zal God alles zijn in all<strong>en</strong>.<br />
Geloof ik dat? Ik zeg <strong>en</strong> herhaal als e<strong>en</strong> mantra. Ik hoop het, <strong>en</strong> ik heb het lief, dat<br />
visio<strong>en</strong>. En de grootste is de liefde.<br />
4