schriftlezing en toespraak - Amsterdamse Studentenekklesia

Toespraak in de Amsterdamse Studentenekklesia op zondag 20 februari 2011
door Kees Kok
Hartstocht voor gerechtigheid
Lezing: Lukas 13: 10-17
Op een sabbat gaf hij onderricht in een van de synagogen
en zie, een vrouw, zij was al achttien jaar krachteloos van geest,
zij was kromgebogen, niet meer bij machte rechtop te staan.
Jezus zag haar, riep haar bij zich, zei tot haar:
Vrouw, je bent verlost van je krachteloosheid.
En hij legde op haar zijn handen
en onmiddellijk stond zij rechtop
en zij verheerlijkte God.
De overste van de synagoge protesteerde,
verontwaardigd dat Jezus genas op de sabbat,
en hij sprak tot de menigte:
Er zijn zes dagen waarop moet worden gewerkt;
kom dán om te worden genezen
en niet op de dag van de sabbat.
Maar de heer antwoordde hem en sprak:
Huichelaars,
maakt niet ieder van jullie op de sabbat
je os of je ezel los van de voederbak
om hem naar de drinkplaats te leiden?
Zij hier is een dochter van Abraham;
achttien jaren lang
heeft de satan haar in zijn greep gehouden -
moet zij niet juist op de dag van de sabbat
van haar ketenen worden bevrijd?
En toen hij dit zei,
werden al zijn tegenstanders van schaamte vervuld
en heel de menigte verheugde zich over al het ontzagwekkende
dat door hem was geschied.
Toespraak
1.
Een vrouw, krachteloos van geest – afgestompt, leeggestolen, kromgebogen, niet
meer bij machte rechtop te staan. Jezus helpt haar overeind. Zij verheerlijkt God: U
wil ik danken, zowaar als ik leef. Het gebeurt in een synagoge, op een sabbat, dag
van rust en vrijheid, bevrijdingsdag. De overste van de synagoge protesteert. Er
zijn zes dagen om te werken, de zevende moet je rusten. Genezen is werken, op
sabbat mag je niet genezen. Jezus is het daar niet mee eens: moet zij niet juist op
de dag van de sabbat van haar ketenen worden bevrijd? De sabbat is er immers
voor de mens, staat in dienst van de humaniteit, de mens is er niet voor de sabbat.
En dat geldt voor alles wat met God, godsdienst en religie te maken heeft. Wie is
die vrouw? Zomaar een toevallige synagogegangster, die door Jezus wordt
uitverkoren om zijn gave als gebedsgenezer te demonstreren? En al die andere
1

kreupelen en kromgebogenen dan? Waarom zou hij er een of enkelen genezen en
niet allen? Maar er lijkt meer aan de hand. Jezus noemt de vrouw ‘een dochter van
Abraham’. Zij is al achttien jaar geketend, in de greep van de satan. Het lijkt er op
dat zij staat voor het onderdrukte joodse volk, voor alle dochters van Abraham,
zuchtend onder de Romeinse overheersing. Een naamloze vrouw die staat voor alle
naamloze vrouwen? Zeker is wel dat vrouwenonderdrukking hoort tot het ABC van
alle onderdrukkende regimes.
2.
Zoals bij elke tekst moeten wij ook bij het lezen van het evangelie altijd goed naar
de context kijken. En die context is politiek, hard. In hetzelfde hoofdstuk,
voorafgaand aan het fragment dat wij lazen, is sprake van Galileeërs, wier bloed
Pilatus vermengd had met dat van hun offerdieren - in de tempel dus. Een bloedrig
tafereel. Die Galileeërs waren verzetsstrijders die zich met geweld verzetten tegen
de Romeinse overheersing en uitbuiting, en de Romeinen stelden daar hun eigen
war on terror tegenover. En er is ook nog sprake van een zekere toren in Siloam,
onderdeel van de stadsmuren, die is ingestort en waarbij achttien mensen zijn
omgekomen. Het fijne weten we er niet van, maar het klinkt allemaal heel luguber
en doet dezer dagen denken aan het nieuws uit het Midden Oosten. En als Lukas
zijn evangelie schrijft, zo'n veertig jaar na Jezus' dood, weet hij ook al hoe het met
dat verzet af zal lopen: de tempel verwoest, Jeruzalem in puin, het volk
gedecimeerd, en het Joodse koninkrijkje verdwenen. Daarom noemt Jezus die
Galileeërs ‘zondaars’, dwaalgeesten. Ze hebben het mis met hun politiek van
geweld, hun aanslagen. Ze moeten zich bekeren, anders gaan alle inwoners van
Jeruzalem er aan. Zij zullen net als die Galileeërs worden afgeslacht of verpletterd
onder de muren en torens van de stad. En zo is het gebeurd. Dat staat uitvoerig
beschreven in De Joodse oorlog van Flavius Josephus.
3.
In die evident politieke context dus staat het verhaal over de oprichting van de
kromgebogen vrouw. Al achttien jaar is zij in de greep van de satan. Achttien jaar
staat er twee keer. Misschien is die vrouw zelf achttien jaar jong,
vertegenwoordigster van een hele generatie, opgegroeid in onvrijheid. Nooit een
ander bewind gekend dan het Romeinse schrikbewind, zoals de Egyptische jongeren
dat van Mubarak. Alle volkeren hebben van die uitzichtloze, duistere tijden gekend.
Achttien, dertig, of zeventig jaar, maal driehonderd vijfenzestig dagen,
onderdrukking. En Lukas herinnert zijn lezers er aan dat Jeruzalem het allemaal
eerder heeft meegemaakt. Ruim zeshonderd jaar eerder was Jeruzalem ook al eens
verwoest, met tempel en al. Over de toenmalige despoot Nebukadnessar, staat
geschreven dat hij achttien jaar aan het bewind was toen het volk naar Babylon
werd gedeporteerd. Zo worden de oude profetische teksten daarover opnieuw
actueel.
4.
En de actualiteit van vandaag werpt licht op ons evangeliefragment. Het gaat niet
alleen over de despoten van die tijd, maar van alle tijden, en over hun trawanten.
Over koningen, keizers, presidenten, en over de religieuze leiders die hun macht
legitimeren; die het volk vroom en onderdanig houden, krom en krachteloos van
geest. Niet alleen in het Midden Oosten en Afrika. Ook in onze contreien hebben de
pausen in de afgelopen tweeduizend jaar doorgaans de machthebbers gesteund, ze
sloten pacten met de satan – met Hiltler, Salazar en Franco, en hadden compassie
2

met despoten als Pinochet en Videla. En vaak hebben ze ook zelf de macht
gegrepen om met harde hand en brandstapels te regeren.
5.
Jezus kiest, net als de betogers op het Tahrirplein en op al die andere pleinen, niet
voor gewelddadig verzet. Het zijn de machthebbers die geweld organiseren, zoals
we ook dezer dagen weer moeten aanzien. In ons verhaal richt Jezus de
kromgebogen vrouw op met zachte kracht. Een kracht die onmeetbaar en
onvoorspelbaar is. Die als uit het niets en in een ommezien van enkele dagen de
wereld om kan keren. Hij is daarmee een lichtend voorbeeld voor alle vereende
zachte krachten van alle fluwelen, ritselende revoluties na hem. Daarbij hoort
uiteraard het aanwijzen van de schuldigen: de despoten en hun vaak religieuze
trawanten. Zij zijn de aanstichters van het heersende onrecht: hongerende
kinderen tegenover in weelde badende halfgoden. Daarmee wekken zij de
profetische hartstocht voor gerechtigheid, de hartstochtelijke woede om wat
gebeurt Die woede is noodzakelijk en mag niet voortijdig worden getemperd. Hij
heeft zijn eigen tijd, zijn eigen dag: met name de sabbat. Want op de sabbat
worden ook de profeten gelezen, hun aanklachten, huilend van woede. Dat is voor
velen een minder aantrekkelijke kant van de religie. Veel, pausen, ayatolla’s en
rabbi’s willen dat niet horen in hun moskeeën, kerken en synagogen. Jezus noemt
de overste van de synagoge hypocriet. Hij loochent waar het op de sabbat ten
diepste om gaat: om het herstel van de menswaardigheid. Als er iets
gemeenschappelijk is aan jodendom, christendom en islam, dan is het de profetie.
Tenach, evangelie en koran zijn alle drie geboren uit profetische hartstocht, niet uit
vrome religieuze behoeften. De sabbat, de zondag, de vrijdag: langzaam verovert
de roep om de vrijheid de hele week. Het zijn dagen waarop ons een andere, betere
wereld voor ogen wordt gehouden, gedemonstreerd. Als symbool daarvan delen wij
op zondag demonstratief eerlijk het brood. De demonstraties in het Midden Oosten,
gehouden op de islamitische gebedsdagen, die ‘Vrijdagen van de Woede’, worden
genoemd, vinden niet toevallig plaats in een tijd van wereldwijd stijgende
graanprijzen. Als het brood schaarser wordt, wordt de roep om een eerlijke
verdeling dringender.
6.
‘De koningen der aarde scharen zich in slagorde en de machthebbers spannen
samen tegen Adonai-god en zijn gezalfde, zijn messias, zijn zoon. Laat ons hun
ketenen verbreken en hun touwen van ons werpen,’ aldus psalm 2. In dat oude lied
worden God en zijn afgevaardigde, zijn 'zoon', tegenover de machthebbers gezet.
Hij lacht de machthebbers uit en drijft de spot met hen. En ze worden met gelijke
munt terugbetaald: verpletterd, stukgeslagen als pottenbakkerswerk. De psalmen
hebben geen moeite met goddelijk tegengeweld. Alle woede en frustratie van de
psalmdichters wordt op hun God geprojecteerd. Die zal ze! Het is de grootspraak
van de machtelozen. Ze weten wel beter, ze weten dat hun God even machteloos is
als zij; dat hij in zijn hemel eerder huivert en huilt dan lacht en spot. Zoals Jezus
huilt om Jeruzalem, om het lot dat haar wacht. Een aantal psalmteksten en
koranverzen is daardoor heel gemakkelijk te misbruiken voor ideologische
doeleinden. Ze zijn weerloos en kwetsbaar als ze niet worden verstaan als
getuigenissen van de hartstocht voor gerechtigheid. En als ze niet voortdurend in
verband worden gebracht met de Naam van God die een en al liefde en trouw is:
erbarmend, genadig, lankmoedig. Niet voor niets staat boven elke soera van de
3

koran, hoe woedend en hartstochtelijk ook, als motto en waarschuwing de naam
van Allah: de Barmhartige Erbarmer. Dat is de norm, het eerste en laatste woord.
7.
We herlezen en herzingen de psalmen telkens opnieuw. Als protestsongs tegen de
despoten van alle tijden en hun trawanten: wee jullie, pas op, want daar is een
vrouw, een koningin of een poetsvrouw, opgericht door een timmermanszoon; en
daar is een tentenmaker opgestaan en daar een tollenaar. Ze gaan met bevende
harten de straat op, naar alle pleinen van de hemelse vrede. Ze gaan en ‘hun weg
is de ganse aarde’. En wij? Gaan we mee? Zo moge het zijn.
Psalm 2 vrij
Hoort, despoten van alle tijden
en uw trawanten:
waarom raast en tiert gij
hele volkeren geselend?
Moge het wereldwijd klinken, dit lied
tegen uw furies van onrecht
tegen uw cynische hoon en verachting
voor het mensenkind en zijn god.
De god van het mensenkind
huivert en huilt in zijn hemel.
Dan brult Hij, schudt zijn manen
en springt – onzichtbaar van licht
daalt Hij in een mensenhart af:
jij, mijn herder, mijn leeuw
jij zult mijn lammeren weiden
hun wonden wassen en zalven
om mijn heelal te hoeden
heb ik jou heden verwekt.
Het kan een timmermanszoon
een tentenmaker een tollenaar zijn
een koningin
of een poetsvrouw
4

in wie Hij zijn hartstocht ademt
zijn zachte kracht van ontferming.
Zij vrezen met grote vrezen. Maar gaan –
hun weg is de ganse aarde
tot overal waar nog opperwezens
mensen kapotslaan als lemen kruiken.
O wee trawanten, omgekochte rechters
o wee despoten, wees gewaarschuwd
wat voor een wereld wilt gij
voor uw kinderen – deze?
- Huub Oosterhuis
5