woord ten geleide, schriftlezing en toespraak - Amsterdamse ...

Toespraak in de Amsterdamse Studentenekklesia op 28 november 2010
door Kees Kok
De laatste zondag van Willem Barnard (1920-2010)
Ten geleide
Vandaag, op deze eerste zondag van de Advent, willen wij stilstaan bij leven
en werk van Willem Barnard, vorige week zondag overleden, eergisteren in
Utrecht begraven. Hij was een van de pioniers, en wel de meest invloedrijke,
van de liturgische vernieuwing binnen de – toen nog – Nederlands Hervormde
Kerk. Hij schreef kerkliederen en Schriftcommentaren, en publiceerde
gedichten onder het pseudoniem Guillaume van der Graft.
In zijn vrije poëzie was hij minder zeker van zijn geloof dan in zijn
kerkliederen. Dat maakt zijn gedichten spannender; passender ook, denk ik,
bij deze laagkerkelijke ekklesia, op zoek naar 'de sporen van uw voorbijgang'.
Over wat er na de dood komt, wist ook Barnard niets: 'Zonder te weten
waarheen worden de mensen uitgeluid.'
In januari 1991 was Willem Barnard hier in De Rode Hoed aanwezig bij een
poëzieconcert. Hij schreef daarover in zijn dagboek: 'Wat mij het meest is
bijgebleven? Het begin, toen de lichten werden gedempt en de muziek
inzette, de piano eerst, geneurie daarna en tenslotte de woorden van 'Zonder
te weten waarheen', een melodie van Tom Löwenthal die mijn hoofd tussen
beide oren in beslag nam. Een 'meezinger'. Maar hoe! Toch niet triviaal, toch
niet goedkoop van toon en sentiment'.
Zonder te weten waarheen het beweegt
zonder te weten waarheen
vallen de appels en rijst het deeg
zonder te weten waarheen
waaien de dagen en slaat de tijd
zonder te weten waarheen
worden de mensen uitgeluid
zonder te weten waarheen
Willem Barnard
Voorlezing uit het verhaal over Jezus van Nazaret
Lukas 21,25-36
Er zullen tekenen zijn aan zon, maan en sterren
en op aarde onder de volkeren verwarring, paniek
om ‘het geraas van de zee en haar golven’.
Mensen zullen het besterven van angst omdat zij voorvoelen
wat komen zal over deze bewoonde wereld
want ‘de grondvesten van de hemel’ zullen wankelen.
Maar dan ook zullen zij zien
‘de mensenzoon die daar komt op een wolk’,
1

met macht en grote heerlijkheid.
Wanneer dit alles begint te geschieden,
richt u dan op, heft uw hoofden omhoog
want uw verlossing is dichtbij.
Hij sprak tot hen een parabel:
Kijk naar de vijgenboom en alle bomen:
als die uitbotten, als je dat ziet,
weet je vanzelf dat de zomer al dichtbij is.
Zo ook, wanneer je dit alles ziet gebeuren, weet je
dat het koninkrijk van God dichtbij is.
Amen, ik zeg je:
dit geslacht zal niet voorbijgaan voordat alles is geschied.
De hemel en de aarde zullen voorbijgaan,
maar mijn woorden zullen niet voorbijgaan.
Weest waakzaam
dat je hart niet wordt beneveld in een roes van dronkenschap
en door de zorgen des levens,
dat die dag niet onverhoeds over je heen valt,
als een klapnet.
Want komen zal hij
‘over allen, waar zij ook zitten,
over heel het aangezicht van de aarde’.
Waakt dus, ieder uur, en bidt
dat gij bij machte zult zijn
te ontkomen aan alles wat geschieden zal,
dat gij staande zult blijven voor het aangezicht van de mensenzoon.
Toespraak
Willem Barnard had een ongeneeslijke passie voor de Schrift. Hij was als de
man die in psalm 1 zalig wordt geprezen omdat hij zich dag en nacht bezint
op Gods Tora.
In 1940, na het bombardement op zijn woonplaats Rotterdam – ‘tekenen aan
zon maan en sterren, verwarring, paniek’, ‘het wankelen van de grondvesten
van de hemel’ –, besloot Barnard, twintig jaar oud, theologie te gaan
studeren. En, om met de woorden van Lukas te spreken: Zijn leven lang bleef
hij ieder uur waken en bidden dat hij bij machte zou zijn te ontkomen aan
alles wat geschiedde en geschieden zal. En hij bestierf het vaak van de angst,
omdat hij voorvoelde ‘wat komen zal over deze bewoonde wereld’. Zo
persoonlijk leefde en beleefde hij de Schrift, als het Joodse volk in de dagen
dat Jeruzalem verwoest werd, de ramp waarover Jezus spreekt in het
evangeliefragment dat wij lazen, en dat vanouds gelezen wordt op de eerste
zondag van de Advent.
Behalve in de Schrift, en in zijn levensgezellin Tinka, vond Barnard houvast in
het zogeheten ‘kerkelijk jaar’, in de gang van Advent naar Advent, via
Kerstmis, Pasen en Pinksteren en alle dagen daartussen. Hij leefde van de
adem van dat jaar. Hij werd geboren op 15 augustus, ‘Maria Hemelvaart’, en
negentig jaar later, vorige week, op 21 november - de laatste zondag van het
kerkelijk jaar -, voer hij zelf ten hemel, al kon hij daar maar nauwelijks in
geloven. ‘Ik geloof niet in het leven na de dood,’ schreef hij in 1975. Maar
2

intussen werd het hem wel aangezegd, in de Schrift, in de liturgie. En dat
hield hem heel zijn leven bezig en op de been.
In het kerkelijk jaar zag hij een bedding voor de Schrift, daarin kregen de
grote Schriftwoorden en -thema’s hun plaats. Zo werd de complexiteit en
diversiteit van die verzameling verhalen, gedichten, liederen, kronieken en
profetische pamfletten gedoseerd en gedoceerd, en ontstond een zinsverband,
een richting, Tora. Voor Barnard was dat evident. Maar we moeten er wel bij
vertellen dat het hem het niet alleen ging om de Schrift zoals die in veel
kerken mondjesmaat van zondag tot zondag in de kerken gelezen wordt,
maar om héél de bijbel. In zijn omgang met de Schrift keerde Barnard zich
dan ook tegen het ‘nieuwtestamentische christendom’, dat het zogenaamde
‘Oude Testament’ slechts ziet als een opstapje naar het nieuwe. Daarom
bestudeerde hij als protestant ('kathestant, proteliek') – intensief de
dagelijkse Schriftlezing zoals voorgeschreven in het oude brevier, het
gebedenboek voor de katholieke geestelijkheid. Het verslag daarvan vinden
we in de 1200 bladzijden van zijn meesterwerk Stille omgang.
‘Wij moeten ons laten gezeggen door de synagoge’, was zijn liturgisch credo,
door de Joodse, de rabbijnse wijze van Schriftuitleg: met de neus op, nee ín
de tekst, liefst in de Hebreeuwse en de Griekse tekst. Hij geloofde ook in de
verwantschap van het kerkelijk jaar met de Joodse feestkalender. Dat alles
probeerde hij van 1954 tot 1959 met een stel geestverwanten liturgisch vorm
te geven, onder andere in de zogenoemde ‘Nocturnen’ in de Amsterdamse
Maranathakerk. Tot hij door tuberculose werd geveld. Daarna, van 1961 tot
1973 zette hij dat experiment in zijn eentje voort als hulppredikant in het
Gelderse Rozendaal en Ellecom. Maar het pastoraat zat zijn Schriftwerk in de
weg. Hij kon niet aarden als dominee, als voorganger, hij was meer wat hij
noemde een ‘terzijdeganger’. Hij vond ook dat we af moesten van de
volkskerk met zijn christenen-van-huis-uit, en vierplaatsen en leeskringen
moesten vormen. Maar hijzelf had daar de kracht niet voor: ‘Ik houd geen
parochie bij elkaar en vorm ook geen nieuwe gemeente. (...) ‘Weet je hoe ik
mij voel? Als iemand die luit speelt, gezeten op de bulderbaan bij Schiphol.'
Maar schrijven kon hij wel, en dat bleef hij doen.
Zijn ervaring was dat het zinsverband van de Schrift in deze wereld geen
herberg vindt. Hij zag de kerken als de vanouds aangewezen asielcentra voor
het woord, maar asielcentra ontaarden, zoals wij intussen ook op ander vlak
weten, meestal in gevangenissen. Al te vaak wordt het woord in de kerk van
zijn vrijheid beroofd en op een streng dogmatisch dieet gezet. Met zijn
hervormde kerk lag Barnard daarover dan ook voortdurend in scheiding –
scheiding van tafel en gebed -, tot hij in 1975 overging naar de oudkatholieke
kerk, waar hij troost vond in de traditionele liturgie die nog altijd
trouw het kerkelijk jaar volgt.
Intussen probeerde Barnard levenslang onder zijn dichternaam Guillaume van
der Graft de vrijheid van de woorden te bewaken, ‘wachtlopend langs de
grenzen van de taal’. De kerkliederen en Schriftcommentaren die hij als
Willem Barnard schreef, noemde hij bijproducten van zijn dichterschap.
‘Zonder poëzie ben ik dood .. . zonder poëzie geen schepping.’ Als dichter
heeft hij veel bijgedragen aan het Liedboek voor de kerken, dat in 1973
verscheen: psalmvertalingen, vertalingen van Engelse en Duitse kerkliederen,
en eigen nieuwe liederen. Maar hij had er ook grote vraagtekens bij. Het
liedboek kwam in zijn ogen te vroeg, en de totstandkoming ervan typeerde hij
eens als ‘clericaal gesol met poëzie’. De helft van de liederen vond hij
3

‘religieus geleuter van de burgerij’. In 1976 schreef hij in zijn dagboek:
‘Teleurstelling over het Liedboek voor de kerken, dat monument van
stremming, indamming, petrificatie ... Een beweging van zingend geloven,
van poëtotheologie, liep dood.’
Willem Barnard kon prachtig tekeergaan tegen van alles. Niet alleen tegen
zijn kerk en het Liedboek, maar tegen heel de heersende
christendommelijkheid, de christelijke politiek en de christelijke media, tegen
moralisme op de kansel en tegen de 'verthematisering' van de liturgie. In
1969 bekende hij: 'Ik doe niet mee aan de “vredesweek”. Ook niet aan de
gezinsweek, de dierendag, de Israëldag en weet ik veel (…) Wat zoekt men
toch koortsachtig naar actuele thema's en pleegt roofbouw op de Schriften?'
Hij hield ook niet van theologisch geflirt met het marxisme, maar stemde
meestal wel links, want, zo schreef hij in 1977: ‘Er is geen toekomst zonder
een vorm van socialisme’.
Al die dingen maakten hem droefgeestig, droef en geestig. Zo had hij ook
levenslang een gestoorde verhouding met ‘ontploffingsmotoren’ - met
brommers, auto’s en straaljagers.
Een zeurpiet? Ja, maar dan wel een superieure zeurpiet. Het leven en de
wereld waren voor Barnard één groot vraagteken. ‘Ik zal straks nog als een
vraagteken op mijn sterfbed liggen,’ schreef hij vierendertig jaar voor het
zover was.
Eigenlijk geloofde hij in de onmogelijkheid van het christendom, de onmacht
van de mens, hijzelf voorop, om Jezus werkelijk na te volgen. ‘Jezus is een
onmogelijke gek,’ noteert hij in 1974, ‘Of hij is een soort messias. En hij
dacht dat anderen het ook waren. Een volstrekt onverstandig mens’. Maar het
grote verhaal, de bijbelse ‘mythe’ van Joden en christenen, bleef hem boeien
tot het eind. Daar wilde hij niets aan afdoen. Het wordt al te veel verdund en
afgezwakt. Vraag is overigens wel of dat verhaal voldoende tot zijn recht
komt in het reservaat van zijn geliefde kerkelijk jaar. Maar dat leerhuis en
liturgie, vier- en praathuis, elkaar hard nodig hebben, was voor hem zo
evident als voor ons hier. Daarin is Willem Barnard een groot en volhardend
leermeester geweest.
En God? ‘God, wat heb ik een hekel aan het woord god. Het is een
afschuwelijk schuttingwoord geworden, zoiets als “love” en “seks”. Hoewel het
eigenlijk een liefkozing is, een uitroep van verlangen, ten einde raad,’ zo
schreef hij in Stille omgang (877). God, die ene onbenoembare, genoemd met
de onuitsprekelijke naam JHWH, was voor hem als een wolk – een wolk van
een God - zoals geschreven staat in het boek Exodus: ‘Overdag was de wolk
van JHWH op de woning, ’s nachts was daar vuur in’ (Exodus 40:38). Wij zijn
‘onder de wolk’, en dat kan geen andere wolk zijn dan die waarop de
mensenzoon, boos weggelopen uit het pantheon, op ons toekomt.
4

Onder de wolk
Mensentaalvormige die in een wolk van
sagen vooropgaat. Jou kan ik haten,
tegen je praten, hallo zeggen, met wie
zwijg ik, zelfs gaandeweg van je houden, on-
wennig. Laat mij maar doen of je bij me bent,
een morgen die wakker wordt in de nacht,
een mens die zich tegen traagheid
verzet van ontwijkende tijd,
de dood die stilstaat. Jij, uit het pantheon
boos weggelopen verloren zoon! Jij, want
de rest is rigide alleen maar god.
Guillaume van der Graft
In 1990 was Willem Barnard bij de opening van De Rode Hoed. Hij noteerde
in zijn dagboek: ‘Wat Huub schrijft en wat jongens als Antoine Oomen en Tom
Löwenthal daar voor muziek bij maken is zoiets als liturgisch cabaret,
getuigend theater (...). Op zijn best is het zeer overtuigend. Maar het mooiste
vond ik het lied van David.’ Zo heette toen nog het Afscheidslied dat hem op
het lijf geschreven lijkt, en dat wij nu zingen. Zijn nagedachtenis zij ons tot
zegen.
5