Cultuur historische waardering (PDF 36 Mb) - Gemeente ...

De Heuvel - leiDscHenDam
een magnifieke Hof
Cultuurhistorische analyse en waardering
Opdrachtgever:
Gemeente Leidschendam-Voorburg
Uitgevoerd door:
Hebly-Theunissen architecten, Arjan Hebly
i.s.m. Cees Boekraad
Dolf Broekhuizen architectuurhistoricus
Delft, juni 2012
1

inHouD
1. InleIdIng en conclusIe 5
2. de naoorlogse archItectuur en stedenbouw In leIdschendam In
natIonale context 9
2.1 Een radicaal alternatief 9
2.2 Vooroorlogse uitbreidingsplannen in Leidschendam 15
2.3 De ontwerpers, bestuurders en werkgroep 20
2.4 Plangeschiedenis en bouw van De Heuvel 24
2.5 Naoorlogse uitbreidingsplannen en deelgebieden 31
2.6 Latere ontwikkelingen en herstructurering 32
3. de heuvel - stedenbouw 35
3.1 Gegevens De Heuvel 35
3.2 Ligging in de stad en begrenzing 35
3.3 Programmatische en ruimtelijke typologie 37
3.4 Verkaveling en typologie woningbouw 38
3.5 Voorzieningen als afspiegeling van de verzuiling 42
3.6 Openbare ruimte, groenaanleg en waterstructuur 44
3.7 Herstructurering en visies 49
4. de heuvel – archItectuur en beeldende kunst 51
4.1 Gegevens van de architectuur en beeldende kunst 51
4.2 Karakteristiek van de architectuur 51
4.3 Beeldende kunst 64
4.4 Renovatie en nieuwbouw 65
5. waarderIng: stedenbouw, gebouwen, kunst en archeologIe 67
Inleiding 67
5.1 Cultuurhistorische waardestelling stedenbouw 69
5.2 Cultuurhistorische waardestelling gebouwen 91
5.3 Cultuurhistorische waardestelling kunst 126
5.4 Cultuurhistorische waardestelling archeologie 130
6. ruImtelIjke kernwaarden de heuvel 131
bIjlagen 133
1. Beknopte biografie Wim de Bruijn (1904-1972) 135
2. Samenvatting, Ir W. de Bruijn, ‘Structuur en beeld in levensruimte en samenleving’ 141
3. Bronnen bij het onderzoek van De Heuvel 147
3

1. inleiDing en conclusie
Aanleiding en opdracht
Een uniek ‘Grand Project’, dat is de reeks uitbreidingsplannen die het gemeentebestuur
van Leidschendam in de naoorlogse jaren liet opstellen. Hoofdbestanddeel
van de uitbreidingsvisie was een nieuwe woonwijk in het noordwesten van de
toenmalige gemeente, een wijk waarin twee ongekende buurten met een glasheldere
vorm de ruggengraat vormen. De beide ‘grands ensembles’ De Heuvel en
Prinsenhof zijn gebouwd in de vorm van een hof. De loepzuivere realisatie en de
grote schaal van beide carré-vormige hoven binnen het uitbreidingsplan Leidschendam-Noord
uit 1959, zijn in Nederland ongeëvenaard. Voor het ontwerp gaf
de toenmalige burgemeester Banning opdracht aan de Utrechtse stedenbouwkundige
en architect Wim de Bruijn. De burgemeester was de drijvende kracht achter
de voortvarende uitvoering. De Bruijn liet zich voor de uitwerking van onderdelen
bijstaan door een team van adviseurs. Een uitvoerig advies werd opgesteld door de
socioloog J.L. Haverda in 1957. Deze Utrechtse socioloog verrichtte een diepgaand
onderzoek naar de gewenste wijkopbouw.
Erkenning voor zijn ‘magnum opus’ in Leidschendam spreekt ook uit De Bruijns benoeming
in 1965 tot hoogleraar stedenbouwkunde aan de Technische Hogeschool
in Delft.
Zowel De Heuvel als Prinsenhof zijn in het huidige stadsbeeld nog evidente ruimtelijke
ensembles. Sinds ongeveer 2000 is Prinsenhof voor een groot deel gerenoveerd,
voor zover mogelijk met respect voor de stedenbouwkundige structuur en
ruimtelijke vorm van het geheel. In De Heuvel is sinds de realisatie in de jaren zestig
voornamelijk regulier onderhoud gepleegd. Hier is niet alleen de stedenbouwkundige
structuur nog grotendeels intact, ook de architectuur en inrichting van de
openbare ruimte zijn nog overwegend oorspronkelijk. Vanwege de opzet, uitvoering
en de huidige staat is De Heuvel te beschouwen als een magnifieke hof. Om
de cultuurhistorische waarden te benoemen heeft de gemeente Leidschendam-
Voorburg begin 2012 een cultuurhistorische analyse en waardering op laten stellen.
Deze opdracht vloeit mede voort uit de nieuwe Visie erfgoed en ruimte, Kiezen voor
karakter (2011) van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. In die visie kregen in
de categorie naoorlogse woonwijken De Heuvel samen met Prinsenhof het predikaat
‘van nationale betekenis’ (RCE, 2011, pag 85).
Uitvoering
Opdracht voor het onderzoek naar De Heuvel is verstrekt aan het bureau Hebly
Theunissen architecten in Delft. Het onderzoek is uitgevoerd door Arjan Hebly (architect),
in samenwerking met de externe onderzoekers Dolf Broekhuizen (architectuurhistoricus)
en Cees Boekraad (bouwkundig onderzoeker). Vanuit de gemeente
is het onderzoek begeleid door Marcelle van Haersma Buma (cultuurhistorie) en Pim
Felix (stedenbouw).
Werkwijze
De onderzoeksperiode beslaat de periode 1940-1970. In kort bestek wordt aandacht
geschonken aan de wijzigingen van de wijk na realisering. Het onderzoek is verricht
op basis van veldwerk, archiefonderzoek en literatuuronderzoek. Het archiefonderzoek
betrof de archieven van de gemeente Leidschendam-Voorburg. Dossiers over
diverse uitbreidingsplannen zijn onderzocht in het archief van de afdeling Documentaire
Informatie Voorziening (DIV) van de gemeente Leidschendam-Voorburg.
5

6
Bij Bouw- en Woningtoezicht van de gemeente zijn de dossiers op pandniveau op
adres geraadpleegd. In het gemeentearchief is relevante literatuur geraadpleegd.
Daarnaast is in het Nederlands Architectuurinstituut (NAi) in Rotterdam aanvullend
literatuuronderzoek uitgevoerd.
Leeswijzer
De inleiding (hoofdstuk 1) bevat de aanleiding van dit onderzoek en een verantwoording
van de werkwijze. Hoofdstuk 1 sluit af met de conclusies voor wat betreft
de cultuurhistorische waardering van De Heuvel. Hoofdstuk 2 beschrijft woonbuurt
De Heuvel vanuit meerdere invalshoeken: de locale en nationale context, de betrokken
ontwerpers en bestuurders en de planvorming voor de andere buurten in de
naoorlogse periode. Hoofdstuk 3 bevat een beschrijving en analyse van de stedenbouwkundige
kenmerken van De Heuvel. Het daaropvolgende hoofdstuk (hoofdstuk
4) zoemt in op de afzonderlijke gebouwen en beeldende kunst. In hoofdstuk
5 wordt de cultuurhistorische waardering van De Heuvel geformuleerd, zowel voor
stedenbouw en gebouwen als kunst en archeologie. In hoofdstuk 6 tenslotte staat
een opsomming van twaalf belangrijke ruimtelijke kernwaarden.
In de Bijlagen staan de geraadpleegde bronnen, een beknopte biografie van Wim
de Bruijn en een samenvatting van een sleuteltekst van zijn hand uit 1955.
Conclusie
In 1953 kondigt burgemeester Banning af dat er in het noordwestelijke deel van
Leidschendam 25.000 mensen zullen worden gehuisvest, waardoor het inwoneraantal
bijna zal verdrievoudigen. In 1959 presenteert Banning vol trots het voortvarende
uitbreidingsplan Noord. De opvallendste onderdelen van dit plan zijn twee
immense woonhoven, De Heuvel en Prinsenhof, die hun gelijke in die periode niet
hadden. Het ontwerp van deze hoven van de stedenbouwkundige Wim de Bruijn
is radicaal en consistent, geeft een antwoord op een aantal urgente vragen van
woningnood en planning van toentertijd en spreekt tot op de dag van vandaag
tot de verbeelding vanwege zijn doordachte en uitgesproken visie. Door de hof
wordt ontegenzeggelijk een gemeenschap gevormd. De bewoners van de hoven
maken niet alleen deel uit van de eigen buurt, maar zijn tegelijkertijd aangetakt aan
een netwerk dat de wijde wereld beslaat. Dit bereikt De Bruijn door de integrale
verwerking van moderne fenomenen als toenemende mobiliteit, sociologische en
psychologische inzichten en door het benutten van de voordelen van een gestandaardiseerde
woningproductie.
De wijk De Heuvel is een uniek ensemble in de context van de naoorlogse architectuur
en stedenbouw in Nederland. De wijk is in zijn huidige staat bovendien nog
bijzonder gaaf. Deze gaafheid geldt zowel ten aanzien van de stedenbouwkundige
opbouw, de inrichting van de openbare ruimte, de groenaanleg als de architectuur.
Bijzonder aan De Heuvel is bovendien dat In het ontwerp een aantal levensbeschouwelijke
uitgangspunten van de stedenbouwkundig ontwerper Wim de
Bruijn zijn te herkennen. Deze levensbeschouwing bestaat kort samengevat uit een
persoonlijk mengsel van moderne psychologische en fenomenologische inzichten
en denkwijzen die stoelen op het in katholieke kringen gangbare neothomisme.
Cultuurhistorische waardestelling De Heuvel
De waardering van De Heuvel is opgedeeld in drieën: stedenbouw, gebouwen en
kunst. Op een kaart zijn de archeologische waarden aangegeven. Ten slotte zijn er
vanuit de cultuurhistorische analyse een aantal ruimtelijke kernwaarden geformuleerd.

De waardering van de stedenbouw en architectuur is gebaseerd op schouw ter
plekke aangevuld met inventariserend archiefonderzoek en literatuuronderzoek en
in nauw overleg met verschillende betrokkenen, waaronder de betrokken ambtenaren
van de gemeente, de welstandcommissie, en vertegenwoordigers van de
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed bepaald. In de waardering van de architectuur
tellen de volgende wegingsfactoren mee: cultuurhistorische waarde, architectonische
waarde, ensemblewaarde, gaafheid en zeldzaamheid.
Waardering stedenbouw
De Heuvel kan vanuit de cultuurhistorische analyse in zijn geheel worden aangemerkt
als een sterk samenhangende wijk met een beschermingswaardige status.
In de Heuvel zijn een tiental hoge cultuurhistorische waarden te onderscheiden:
1 De hoofdopzet heeft de helderheid van een kristal.
2 Er is een hoge ruimtelijke kwaliteit bereikt door de samenhang tussen plattegrond
en doorsnede.
3 De buitenranden zijn royale stedelijke parkways.
4 De entrees vertonen allure.
5 De kloeke woongebouwen liggen aan luisterrijke lanen.
6 De Schout van Eijklaan straalt een subtiele schoonheid uit.
7 De magnifieke hof is tegelijk overzichtelijk en afwisselend door het middenplein,
omringende boomgroepen en grasvelden, waterpartijen en verstrooid liggende
expressieve lage voorzieningengebouwen.
8 Eén wandelpad ‘with a view’ springt er uit vanwege zijn omlijsting door bomen
en zichtas op de R.K. Kerk.
9 Om het centrale plein liggen aan de vier zijden rijen bomen en verlaagde ‘verstilde’
terrassen aan het water, die wederom samen een carré vormen.
10 De Heuvel is een goed doordachte en overtuigende verbeelding van een idealistisch
wereldbeeld, dat tevens de consequenties van de moderne tijd ten volle
erkent.
Waardering gebouwen
In De Heuvel staan éénendertig gebouwen waarvan het overgrote deel, achtentwintig,
stamt uit de tijd van het ontstaan van de wijk. De architectuur van deze
gebouwen is over het algemeen nog goed intact.
In De Heuvel hebben vier wooncomplexen (2, 5, 6, 7) en drie voorzieningengebouwen
de status ‘cultuurhistorisch waardevol’. De twee kerken (101, 106) hebben de
hoogste waarderingsstatus ‘beschermingswaardig’. De overige gebouwen hebben
een architectonische basiskwaliteit.
Waardering beeldende kunst
Op een aantal plaatsen bevinden zich in De Heuvel kunstwerken. Deze zijn veelal
onderdeel van een gebouw en zijn niet in de waardestelling van de vrijstaande
kunstwerken opgenomen, maar bij de waardestelling van het betreffende gebouw.
Eén kunstwerk (201) springt eruit, het uit 1964 stammende vrijstaande betonnen
Heuvel kunstwerk van de kunstenaar Ben Aalbers (1916-2004). Dit speciaal voor de
wijk gemaakte object heeft een hoge cultuurhistorische waarde en heeft derhalve
de beschermingswaardige status.
Waardering Archeologie
De archeologische waarden zijn zichtbaar op een kaart.
7

Ruimtelijke kernwaarden De Heuvel
Vanuit de cultuurhistorische waardestelling zijn een twaalftal ruimtelijke kernwaarden
geformuleerd die richtinggevend zijn voor toekomstige plannen voor en het
gesprek over De Heuvel. Samenvattend kan worden gezegd dat de stedenbouwkundige
plattegrond en doorsnede moeten worden gehandhaafd. De woongebouwen
hebben platte daken en de voorzieningengebouwen in de hof zijn laag
en hebben juist geen platte dakvorm. De groen- en waterstructuur voor het geheel
van De Heuvel moet behouden blijven en (her)inrichting van het maaiveld moet
gebaseerd zijn op de ‘rechte klare hoek’. De hof moet zijn huidige ‘verenigende’,
collectieve en openbare karakter behouden. De architectuur is licht van kleur en
transparant en moet werken als een décor voor het groen. En ten slotte moeten
kunsttoepassingen affiniteit hebben met de abstract ruimtelijke kwaliteiten van De
Heuvel

2. De naoorlogse arcHitectuur en steDenbouw
in leiDscHenDam in nationale context
2.1 EEn RADiCAAL ALtERnAtiEf
In 1953 kondigde burgemeester Banning aan dat er in het noordwestelijke deel van
Leidschendam 25.000 mensen zullen worden gehuisvest, wat neer komt op een
verdrievoudiging van het aantal inwoners in de komende jaren. In 1959 presenteerde
Banning vol trots het voortvarende uitbreidingsplan Noord. De opvallendste
onderdelen van dit plan waren twee immense woonhoven, De Heuvel en Prinsenhof,
die hun gelijke in die periode niet hadden. In het ontwerp van deze hoven gaf
de stedenbouwkundige Wim de Bruijn een radicaal en consistent antwoord op een
aantal urgente vragen van woningnood en planning. Het visionaire plan forceert
een breuk met de gangbare praktijk. Daarom is het nodig om het plan eerst te plaatsen
ten opzichte van de stedenbouwkundige praktijk in het eerste decennium na de
Tweede Wereldoorlog.
Door het hofprincipe wordt ontegenzeggelijk een gemeenschap gecreëerd. Door
de immense maat ervan krijgt de hof daarnaast een regionale en landschappelijke
betekenis, die de eigen buurt overstijgt. De bewoners van de hoven maken niet alleen
deel uit van de eigen buurt, maar zijn tegelijkertijd aangetakt aan een netwerk
dat de wereld in zijn geheel beslaat. Dit bereikte De Bruijn door de integrale verwerking
van moderne fenomenen als toenemende mobiliteit, met name door de auto,
en een gestandaardiseerde productie van woningen.
De naoorlogse opgave en de wijkgedachte
Na de Tweede Wereldoorlog was de behoefte aan nieuwe en goede woningen
groot. Een groot deel van de steden en dorpen lag in puin. Ook de industrie was
zwaar gehavend. Daarbij was er gebrek aan geschoolde arbeidskrachten en bouwmaterialen.
De rationalisatie van de bouw door middel van seriematige productie
van eenheden nam in de naoorlogse jaren dan ook een grote vlucht. Maar de
nadelen van standaardisatie waren bekend, zoals eenvormigheid, karakterloosheid,
en saaiheid. Om prettige, leefbare dorpen en wijken te creëren, was het vinden van
juiste composities van sociale en ruimtelijke eenheden belangrijk.
In de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog is de wijkgedachte hiervoor een belangrijke
leidraad. De wijkgedachte is een stedelijke woonfilosofie waarin het begrip
‘gemeenschap’ een centrale plaats heeft. Dit resulteert in een wijk- en buurtopbouw
die meer naar binnen dan naar buiten gericht is. De wijk is opgebouwd via een
getrapt systeem dat parallel loopt aan de manier waarop een opgroeiend kind zich
de ruimte eigen maakt, van huis, tuin en achterpad, via straat, buurtpark, sportterreinen
en voorzieningen naar de wijk in haar geheel en de stad. De wijkgedachte gaat
uit van zelfvoorzienende wijken volgens het satellietmodel. Dit betekent ondermeer
dat de bewoners voor alle wijkvoorzieningen en typen woningen, in principe van de
wieg tot het graf, in de wijk terecht kunnen.
De ideevorming over de wijkgedachte in Nederland is ontwikkeld door studiegroepen,
zoals de groep rond A. Bos, de directeur van de Rotterdamse Dienst Volkshuisvesting
(Bos, 1946). Zij lieten zich inspireren door het buitenland, zoals Engeland en
de Verenigde staten, waar de socioloog Clarence Perry de opvattingen over neighborhoudplanning
ontwikkelde (Blom, 2004).
Dit omvattende maatschappelijke idee over nieuwe woonwijken is door ontwerpers
in Nederland op verschillende manieren uitgewerkt. De wijk Zuidwijk in Rotterdam
van Willem van Tijen geldt wel als de modelwijk van de wijkgedachte. In Pendrecht,
eveneens in Rotterdam Zuid, bestaat de wooneenheid uit een terugkerende open

Alternatief plan voor het AUP Amsterdam, Groep 32 (Zanstra, Giesen, Sijmons e.a.), 1946
10

groepering van uiteenlopende woningtypen, geschikt voor alle soorten huishoudens.
Het principe van het herhalen van een dergelijk gedifferentieerd bouwblok,
of wooneenheid, wordt ook wel stempelen genoemd. In andere naoorlogse wijken,
zoals in Den Bosch en Tilburg is juist de toepassing van traditionele architectuur
typerend. Voor de landschappelijke inpassing van de wijken en de open, veelal
speelse, plaatsing van de gebouwen in het groen, keken Nederlandse stedenbouwkundigen
naar de Scandinavische landen. Daarnaast zijn er ontwerpers geweest
die minder vanuit een ideaal maatschappijbeeld vertrokken. Zij benaderden de
vormgeving van wijken eerder vanuit een esthetische of functionalistische invalshoek.
Den Haag Zuidwest ontworpen door Willem Marinus Dudok is een voorbeeld
van een esthetische benadering. En bij de westelijke tuinsteden in Amsterdam van
Cornelis van Eesteren is een meer functionele aanpak te herkennen. (Boekraad en
Hebly, 2004)
Typerend ten slotte aan de vroegnaoorlogse wijken is dat de wooneenheid waarmee
de wijken zijn opgebouwd in hun maat en karakter ontleend blijven aan het
principe van het traditionele Hollandse bouwblok en de daaraan gelegen straat.
De wooneenheden zijn weliswaar ‘geopend’ door strokenbouw, stempels of haken,
maar in de onderlegger blijft het traditionele Hollandse bouwblok met zijn maten
van circa 100 tot150 bij 50 tot 75 meter te herkennen. (Risselada e.a., 2002)
Kritiek op de wijkgedachte en alternatieve denkbeelden
De toepassing van herhaalbare stedenbouwkundige eenheden, wooneenheden
en wijkopbouw volgens de wijkgedachte was in de jaren vijftig aan de orde van de
dag. Dit stedenbouwkundige model stond in het middelpunt van de belangstelling,
maar er werden ook alternatieven ontwikkeld. Zo publiceerden architecten
verenigd in ‘Groep 32’ in 1946 een tegenplan voor het functionalistische Algemeen
Uitbreidingsplan van Amsterdam. In hun studie ‘Bouwen van woning tot stad’ (1946)
publiceerden zij een alternatief voorstel waar grote hoven onderdeel uitmaken van
de stadsopbouw. (Zanstra e.a. 1946, onder andere p. 117, 119)
De Amsterdamse architectenvereniging De 8, waarin de functionalisten zich verenigd
hadden, kreeg in 1947 de kans om Nagele, een polderdorp in de Noordoostpolder,
te ontwerpen. Een collectief, waaraan onder meer C. van Eesteren, A. Bodon,
A. van Eyck, G. Rietveld en M. Ruys bijdroegen, werkte in fasen tot 1957 aan het
ontwerp. Een belangrijk thema was de ‘kern’ van een dorp: hoe geef je zo’n ‘kern’, of
met een Engelse term ‘core’ vorm? In Nagele kreeg het de vorm van een groen veld
waar de kleinschalige voorzieningen zoals scholen en kerken waren gesitueerd.
Deze ‘kern’ was een eigentijdse variant van een Nederlandse groene brink en een
Engelse common green (Blom en Van Geest, 2011)
Terwijl antropologen en geografen omstreeks die tijd met hernieuwde aandacht
de brinkdorpen en esdorpen in het oosten van Nederland gingen bestuderen, en
jonge architecten als Aldo van Eyck en Herman Haan naar Afrika reisden om nederzettingen
van ‘primitieve’ volkeren als Dogon te analyseren, concentreerde De
Bruijn zich juist op de eigentijdse ontwikkelingen in de wetenschap en filosofie. Hij
formuleerde in 1955 een kritiek op de wijkgedachte, die besproken werd tijdens een
congres in Amsterdam over ‘sociale samenhangen in nieuwe stadswijken’. Hij liet
niet na tevens een weg naar een in de eigen tijd passend stedenbouwkundig beeld
te wijzen. (Zie bijlage 2) In Leidschendam en Zeist zou hij dat verwerkelijken.
Uit de inaugurele rede van De Bruijn ‘Enkele gedachten over wonen’ blijkt dat hij
zich van de historische ontwikkeling van het huishouden en het wonen, van steden
en stedelingen zeer wel bewust was. Hij besefte de veranderde betekenis van het
11

Nagele, polderdorp Noordoostpolder, De 8 (Van Eesteren, Bodon, van Eyck, Rietveld, Ruys e.a.),
1957
Boeimeer, stadswijk Breda, P. Verhagen 1948
12

perceel en het domein en van het verdwijnen van het ambacht door de opkomende
industrie, wetenschap en techniek. In de twintigste eeuw zet een wereldomspannende
bedrijfsmatige productiewijze en handel, specialisatie en teamwork
de toon. De Bruijn ontwikkelde in de stedenbouw een theorie omtrent zich in de
loop der historie steeds wijzigende verbondenheden van de mens en medemens
aan een domein en de beleving ervan. De moderne mens wordt in zijn visie beter
bediend, indien de aard van de private, collectieve en openbare ruimte sterker is
gedefinieerd en de ervaring daarvan in de vormgeving van zijn tijdelijke private
verblijf, van gemeenschappelijke ‘voorzienende elementen’ en openbare netwerken
verwerkt is. Hij verbond op deze wijze stedenbouw met de fenomenologische
psychologie in een sterk filosofisch getint betoog. (De Bruijn, 1966)
Synthese door magnifieke hoven
De radicaliteit in het ontwerp voor Leidschendam-Noord zat in het loslaten van
de ‘dubbelzinnige’ en ‘belemmerende’ kanten van de wijkgedachte en de bijbehorende
stempelverkaveling, binnen het kader van een uiterst gerationaliseerde
woningbouwproductie. De Bruijn projecteerde twee grote carré-vormige hoven als
toekomstwijzende buurten binnen het hele uitbreidingsgebied. Het zijn waarlijk
superblokken. Zowel De Heuvel als Prinsenhof kenmerken zich door een dubbele
rij woonstroken, met een ruime tussenmaat, gebouwd rondom een grote rechthoekige
groene hof met voorzieningen. Die opzet had een ideologische, sociale
en praktische achtergrond. Hij koppelde de rationaliteit van de bouwproductie die
ruimte verschafte aan een private wooonruimten, zowel aan een collectief gegeven,
als aan een openbare ruimte die de mobiliteit van de persoon garandeerde. De
private ruimte was bestemd voor het gezinsleven, de hof voor recreatie in een park,
voor bijeenkomstruimte en ook voor de buurtvoorzieningen zoals scholen, kerken
en speelvoorzieningen. Door die gemeenschappelijke voorzieningen van een plek
te voorzien, ze vrijliggend te situeren en er vanuit de woningen zicht op te bieden,
verankerde De Bruijn ze in de beleving van de bewoners. De Bruijn hield terdege
rekening met de perceptie van de ruimte. Want op die wijze kon volgens De Bruijn
het beste een sociale gemeenschap ontstaan. Het riante openbare wegennet tussen
de woonstroken gaf ruim baan aan de automobiliteit richting werk en regionale
voorzieningen. Het nieuwe Leidschendam, dat Oud-Leidschendam overvleugelde,
kreeg op die wijze twee duidelijk uitgekristalliseerde buurtschappen waarvan een
grote structurende werking op het hele stadsdeel is uitgegaan.
De socioloog Jozef Haverda (zie paragraaf 2.3) stelde op voordracht van De Bruijn
een reeks onderzoeksrapporten op waarin hij de uitgangspunten en gedachtegangen
van De Bruijn wetenschappelijk en getalsmatig onderbouwde. De Bruijn
hechtte grote waarde aan een wisselwerking met een socioloog en diens ‘sociale
survey’. (De Bruijn, 1955) In het voetspoor van De Bruijn verantwoordde Haverda de
hoven in zijn advies aan Burgemeester en Wethouders in 1957 als een rechtstreekse
kritiek op de wijkgedachte. De hoven dienden saamhorigheidsgevoel te bevorderen,
stelde hij:
‘De Plannen “De Heuvel” en “Prinsenhof” zijn geïnspireerd door de conceptie van een
grote woongemeenschap. Daardoor wijken ze fundamenteel af van het conventionele
type van de moderne stadswijk, die in de eerste plaats een massale woonaccommodatie
is en tot het ontstaan van een woongemeenschap geen adequate
structurele mogelijkheden biedt. […] In het plan “De Heuvel” is de bebouwing
geprojecteerd rondom een grote centrale ruimte en langs een deze ruimte omringend
secundair wegenstelsel. In de centrale ruimte liggen alle buurtvoorzieningen:
13

14
scholen, sociaal-culturele centra en eventueel ook kerken, terwijl de ruimte zelf de
functie heeft van een gemeenschappelijke tuin, plantsoen en terrein voor jeugd- en
gezinsrecreatie. Alle voorzieningen zijn dus sterk geconcentreerd zodat de bewoners
op het functionele centrum van deze buurt sterker zullen zijn georiënteerd dan
bij de conventionele bebouwing het geval zou zijn. Deze sterke functionele binding
aan de buurt geeft meer concrete mogelijkheden tot het ontstaan van een open
buurtgemeenschap dan de auteurs van de z.g. “wijkgedachte” voor ogen hadden.’
(Haverda, 1957, nota 7a)
Waarom de hoven?
In nationaal opzicht is het door De Bruijn voorgestelde hofprincipe ter geleding van
een arbeiderswijk te beschouwen als een persoonlijk statement. Hij positioneert
zichzelf met een eigen stellingname in het debat over wijkopbouw, rationalisatie en
gemeenschapszin. De achtergrond daarvan kan gevonden worden in zijn opleiding
aan de afdeling Bouwkunde van de TH Delft, waar hij les kreeg van prof. M.J. Granpré
Molière (1883-1972). Molière was een grote propagandist van het ontwerpen
op een regionale schaal. Op de TH leerde hij diens student-assistent J.F. Berghoef
(1903-!994) kennen, een generatiegenoot, die vanaf 1948 met het arbeidbesparende
bouwsysteem Airey opvallende resultaten behaalde in grote geïndustrialiseerde
woningbouwcomplexen, zoals in Amsterdam-West. Molières bureaugenoot
van het eerste uur, de invloedrijke stedenbouwkundige P. Verhagen (1882-1950),
die De Bruijn direct na de oorlog heeft voorgedragen als stedenbouwkundige van
Enschede, tekende in 1948 een opmerkelijke stadswijk voor Breda, Boeimeer. Ook
hierin komt een grote groene ruimte met voorzieningen en een doorlopende carrévormige
ringweg voor, waaraan flats liggen. Deze schets, zo meldt M. Steenhuis in
haar boek over Verhagen, werd ‘in de vakwereld met belangstelling en waardering
ontvangen’. (Steenhuis 2007, p. 405)
Voor De Bruijn had de uitoefening van het vak als architect en stedenbouwer een
sterk filosofische dimensie. Hij beschouwde zichzelf als architect én filosoof. Om
het vak van de stedenbouw verder te helpen, bouwde hij voort op de professionalisering
en verwetenschappelijking van het vak. Hij maakte niet alleen gebruik van
sociologisch onderzoek voor de ruimtelijke opzet van het uitbreidingsplan. Voor
zijn ideevorming maakte hij tevens gebruik van nieuwe inzichten van bevriende
Utrechtse wetenschappers op het gebied van de fenomenologie, pedagogiek en
psychiatrie. Uit literatuur over de ideeën van De Bruijn en uit een interview met zijn
kinderen blijkt dat De Bruijn persoonlijke contacten onderhield met bijvoorbeeld
Johannes Linschoten (1925-1964), een jonge briljante psycholoog van de Utrechtse
fenomenologische school. De Bruijn zag zichzelf als denker en theoreticus, die de
stedenbouw wilde funderen op ‘antropologische en psychologische visies op de
mens’. (Tummers, Tummers-Zuurmond, 1997, p. 87) Hierop wordt nader ingegaan in
de beknopte biografie van De Bruijn in bijlage 1.
Naast deze theoretische invalshoek, heeft de ongekend grote schaal van de twee
hoven in Leidschendam Noord ook een meer concrete rechtvaardiging. Burgemeester
Banning, De Bruijn en Haverda zagen Leidschendam Noord niet zozeer als
de uitbreiding van de historisch gegroeide kern van Leidschendam, maar als een
wijk van Den Haag. Het was een nieuwe satelliet van Den Haag, en daar paste deze
schaalsprong bij. Of beter nog: dit was de enige juiste maat ervoor. Concluderend:
de hoven zijn zowel proefondervindelijk als noodzaakelijk. Uitbreidingsplan Noord
was een praktijktest van nieuwe wetenschappelijke inzichten en een noodzaak in

de verstedelijkende agglomeratie rond Den Haag. De acceptatie van Uitbreidingsplan
Noord als satelliet van Den Haag en het afnemend belang van de tuinbouw
verklaart wellicht dat er zo weinig discussie ontstond over de twee exorbitante
hoven.
2.2 VooRooRLogSE UitbREiDingSpLAnnEn in LEiDSCHEnDAm
Couleur locale
Uitbreidingsplan Noord is een opmerkelijke schaalsprong voor de gemeente.
Tot aan de tweede wereldoorlog groeide Leidschendam geleidelijk. Het gebied
bestond voor een groot deel uit tuinbouwgebied en boerenbedrijven. Een van
de redenen dat in het noorden de uitbreiding plaats vond, was dat hier relatief
minder kassen stonden. Een goede sfeer van de couleur locale in de eerste helft
van de twintigste eeuw geven Persoon in De Kort in hun geschiedschrijving over
Leidschendam-Voorburg: ‘Ook al hadden Veur en Stompwijk aan het begin van
deze eeuw een puur agrarisch karakter, toch zouden beide gemeenten niet ontkomen
aan de invloeden van de nabij gelegen grote steden. Met het ontwerpen
van allerlei plannen werd hierop echter positief ingespeeld. Toen de samenvoeging
van Stompwijk en Veur tot de nieuwe gemeente Leidschendam een feit was, had
men met deze planologische schetsen al de “eerste steen” gelegd voor de enorme
expansie na de Tweede Wereldoorlog. Nadat een begin was gemaakt met de realisatie
van het Raadhuiskwartier, had niemand kunnen denken dat binnen de kortste
keren vrijwel het gehele weidegebied tussen de Veurse Achterweg en de spoorlijn
Leiden-Den Haag zou veranderen in een aantal woonwijken voor huisvesting
zoekende burgers. Nog minder lag het in de verwachting dat de Veurse tuinbouw
bijna compleet zou verdwijnen om eveneens voor woningen plaats te maken. Zelfs
Stompwijk deelde in deze “vooruitgang” mee. Vele natuurlijke waarden gingen verloren,
maar het mag als een compensatie worden beschouwd dat hiervoor andere
publieke nutsvoorzieningen in de plaats zijn gekomen. Van deze waarden trekt elke
inwoner nog dagelijks profijt’ (Persoon, De Kort, 1988, p. 365)
Uitbreidingsplan Raadhuis
De Bruijns ontwerp voor Leidschendam-Noord is in nationaal opzicht een correctie
op de werkwijze volgens de wijkgedachte, stempelverkavelingen en strokenbouw.
Tegelijk is er ook een directe meer plaatselijke aanleiding. De laatste grote uitbreiding
voor Leidschendam waar De Bruijn halverwege jaren vijftig mee te maken
kreeg was het uitbreidingsgebied ten noorden van het nieuwe Raadhuis. Dat
gebied was in de eerste helft van de jaren vijftig in aanbouw, naar ontwerp van de
Haagse architect H. Van der Kloot Meijburg. Het lag ten noorden van het in 1939-
1940 gebouwde nieuwe raadhuis, een ontwerp van architect Kropholler. In dit ‘uitbreidingsgebied
Raadhuis’ was volgens De Bruijn onvoldoende ruimte gereserveerd
voor bijzondere voorzieningen. En het was min of meer een natuurlijke aanhechting
aan de bestaande bebouwing, zonder dat daar een meer gerichte, sturende visie
op sociale wijkopbouw aan ten grondslag lag. De Bruijn en Haverda vonden zo’n
wijze van groei te karakterloos en zij voorzagen een behoefte aan wijkcentra. In de
toelichting op het uitbreidingsplan Noord (1959) wordt als motivatie gegeven: ‘Een
van de grootste tekortkomingen van nieuwe wijken is het ontbreken van ontmoetingspunten.
De nieuwe buurten dreigen daardoor steeds onsamenhangende
nederzettingen te worden, met alle bezwaren daaraan verbonden’. In de collectieve
voorzieningen in de hoven van De Heuvel en Prinsenhof concentreerde zich ‘het
15

Topografische kaart Leidschendam e.o., 1911
16
0 1 km 2 km
1911

uurtleven’. (Toelichting uitbreidingsplan Noord, 1959, p. 5, 8. GLV, archief DIV, dossier
Uitbreidingsplan Noord)
Het Raadhuiskwartier beslaat het gebied tussen het raadhuis van Kropholler en de
Noordsingel. Het was voornamelijk traditioneel verkaveld, met woningen gebouwd
langs straten. Er zijn wel enige openbare voorzieningen. Min of meer centraal ligt
het bijzondere openluchtbad aan de Prins Bernhardlaan en Prinses Marijkelaan. Dit
natuurzwembad was een vooroorlogs fenomeen, en is een onderdeel van zogenoemde
tuinsteden, alhoewel ze niet vaak voorkomen. Zo’n buurtzwembad bevorderde
niet alleen sociaal leven, maar ook de gezondheid van de bewoners. Voor andere
voorzieningen zoals kerken, belangrijke winkelvoorzieningen en scholen was
nauwelijks ruimte gereserveerd naar oordeel van De Bruijn. Hij beschouwde het als
een stratenplan. Het was een uitbreiding van de bestaande kern, ingegeven door
de bouw van het nieuwe raadhuis. De Bruijn verzweeg dit zwembad overigens in
zijn kritiek. Dat er opzettelijk geen gebieden waren bestemd voor bijzondere bebouwing
blijkt uit een brief van Neukirchen, de directeur van gemeentewerken, aan
Burgemeester en Wethouders. Als verweer tegen De Bruijn stelde Neukirchen in
juni 1956: ‘Hierbij meen ik te moeten opmerken dat het plan “Raadhuis” doelbewust
zonder grote ruimten voor bijzondere gebouwen is ontworpen, om de ontwikkeling
van de oude kern van Leidschendam te kunnen bevorderen’. Met andere
woorden: de oude kern was de meest geschikte plaats voor het actualiseren van de
voorzieningen. (Brief van Neukirchen aan B & W, 30 juni 1956. GLV, Archief DIV, Dossier
Uitbreidingsplan Leidschendam 1956-1957)
Uitbreidingsplan in hoofdzaken (1938 en 1956)
Het Raadhuiskwartier is onderdeel van het vooroorlogse uitbreidingsplan in
hoofdzaken voor Leidschendam dat door de Haagse architect H. van der Kloot
Meijburg tussen 1938 en 1940 was opgesteld. Dat ‘Uitbreidingsplan der Gemeente
Leidschendam. Plan in hoofdzaak’ kan worden beschouwd als een aanzet om tot
een meer gesloten bebouwde kom te komen. De gemeente Leidschendam stond
achter dit uitbreidingsplan en keurde het in 1938 goed, gevolgd door gedeputeerde
Staten in 1940, maar het besluit werd vernietigd door Binnenlandse Zaken. Dat
betekende dat de plannen moesten worden herzien. Aanvankelijk gaf de gemeente
in 1946 en 1947 weer aan Van der Kloot Meyburg de opdracht tot herziening. Maar
de gemeente stelde ook voor dat Van der Kloot Meyburg vanwege zijn gevorderde
leeftijd zich liet assisteren door een jonge stedenbouwkundige. Van der Kloot
Meyburg benaderde daarop W. de Bruijn uit Utrecht. En in 1948 zag Van der Kloot
Meyburg helemaal af van de opdracht waardoor de jonge Wim de Bruijn in dat jaar
verantwoordelijk werd gesteld voor de opdracht. (Persoon, De Kort, 1988, p. 370).
In de jaren daarna leverde hij als vaste stedenbouwkundig adviseur eerst meerdere
partiële herzieningen, voordat hij een voldragen nieuw algemeen uitbreidingsplan
in hoofdzaken kon presenteren. De Bruijn had meerdere jaren nodig om tot een
nieuw voorstel te komen. In 1956 presenteerde hij het nieuwe uitbreidingsplan: ‘Gemeente
Leidschendam. Plan in hoofdzaak’, dat in datzelfde jaar werd goedgekeurd
door de raad. (Persoon, De Kort, 1988, p. 369 vv)
17

Uitbreidingsplan in hoofdzaak Leidschendam, W. de Bruijn 1956
18
LAANZICHT
DE ZIJDE DUIVENVOORDE
DE HEUVEL
Raadhuis
AMSTELWIJK
PRINSENHOF

20
2.3 DE ontWERpERS, bEStUURDERS En WERKgRoEp
Wim de bruijn, architect en stedenbouwkundige
De hoofdontwerper van het Uitbreidingsplan Leidschendam-Noord, de Utrechtse
architect en stedenbouwkundige Wim de Bruijn (1904-1972) is tegenwoordig relatief
onbekend. In de overzichtwerken op het gebied van stedenbouw en architectuur
komt hij slechts summier voor. Zijn bekendste projecten zijn de uitbreidingsplannen
voor Leidschendam-Noord en Kerckebosch in Zeist. Kerckebosch is iets
eerder gerealiseerd dan De Heuvel in Leidschendam. Terwijl Kerckebosch in 1958
werd gepresenteerd en de daarop volgende jaren gerealiseerd, is De Heuvel vanaf
1959 gerealiseerd. Kerckebosch wordt ook gekenmerkt door de bouw van grote
woonflats rond een hof. Maar in tegenstelling tot De Heuvel is in Zeist de woonstrook
uit een enkele rij opgebouwd. En de hof is langgerekter en wordt aan één
zijde door bestaande. minder hoge en opener bebouwing omgeven. Het hofconcept
als omsluiting van een groen hart met collectieve voorzieningen is hier minder
consequent uitgewerkt. Er eerder sprake van inspelen op de bosrijke situationele
gegevens. In De Heuvel gaat De Bruijn uit van een tabula rasa planning.
De Bruijn kreeg verwierf in zijn tijd ook bekendheid door zijn geschriften. Hiermee
mengde hij zich in het toenmalige debat. De artikelen van De Bruijn geven een
goed beeld van zijn opvattingen. Vanaf 1946 publiceerde hij geregeld in nationale
vakbladen. Centraal thema in zijn teksten zijn de mate van sociale gemeenschapsvorming
en de problematiek van hoge en lage bebouwing. Dat is ook precies het
hoofdthema in zijn ontwerp voor Leidschendam-Noord. Alhoewel De Bruijn niet alleen
stedenbouwkundige maar ook architect is, blijkt uit dit inventariserend onderzoek
dat hij zelf geen gebouwen heeft ontworpen voor De Heuvel en Prinsenhof.
Wel blijkt uit verslagen van de werkbesprekingen van het projectteam Uitbreidingsplan
Noord dat hij als stedenbouwkundig ontwerper nauw betrokken was bij de
welstandsbeoordeling van de architectonische invullingen en van de inrichting van
de openbare ruimte.
Veel werkzaamheden van De Bruijn, zoals zijn jarenlange zitting in de Planologische
en Stedenbouwkundige Adviescommissie IJsselmeerpolders (1958-1971) ontrok
zich aan het oog van de buitenwereld. Zijn benoemingen in 1965 tot hoogleraar
stedenbouw aan de Technische Hogeschool in Delft kan als een bekroning van zijn
langjarige onderwijs- en onderzoeksactiviteiten worden gezien.
burgemeester banning en de werkgroep
H.A.C. Banning (1900-1970) werd in oktober 1940 de tweede burgemeester van
Leidschendam. Voorheen bekleedde hij al hetzelfde ambt in Tubbergen (1927-1929)
en Weerseloo (1929-1940). Vanwege onenigheden met de bezetter werd hij in 1943
ontslagen en keerde na de bevrijding weer op zijn post terug.
Na het afscheid van de bejaarde architect en stedenbouwer H. van der Kloot Meijburg
in 1948 stelde hij de ‘nieuwlichter’ W. de Bruijn aan als stedenbouwkundig adviseur.
In 1965 ging Banning zeer tegen zijn zin met pensioen en moest de afbouw
van Leidschendam Noord, waarvoor hij in 1953 de planvorming had gestart, aan zijn
opvolger overlaten.
Een hoogtepunt in zijn burgemeesterschap was de presentatie van het Uitbreidingsplan
Noord aan het publiek samen met de directeur gemeentewerken K.H.
Neukirchen. Zij lichtten het uitbreidingsplan toe op een persconferentie (5 maart
1959) in de raadzaal van het gemeentehuis waarvoor de pers breed was uitgenodigd.
De Bruijn werd in de uitvoering van het ontwerp sterk gesteund door de

W. de Bruijn
Burgemeester H.A.C. Banning presenteert op 5 maart 1959
Uitbreidingsplan Noord
21

22
burgemeester. Uit verslagen van de werkgroep die de bouwplannen beoordeelde
komt Banning als een actieve, sturende kracht naar voren, die er op toe zag dat de
plannen voortvarend werden uitgevoerd. De architectonische ontwerpen werden
tijdens werkbesprekingen van de ‘Commissie van voorbereiding voor uitvoering van
Uitbreidingsplannen Leidschendam-Noord’ besproken met de welstandsadviseur
voor bouwplannen in Leidschendam Noord, hoogleraar prof. A. van Kranendonk. In
die werkgroep zaten W. de Bruijn, K.H. Neukirchen en ingenieur D. ‘t Hooft. Geregeld
schoven Van Kranendonk en Banning aan.
Jozef L. Haverda, socioloog
De Bruijn vond een wetenschappelijke onderbouwing van stedenbouwkundig plan
onmisbaar. Het inschakelen van sociologen is een vorm van professionalisering van
het opstellen van uitbreidingsplannen.
Uit bewaard gebleven correspondentie blijkt dat de socioloog Haverda – een stadgenoot
van De Bruijn – op zijn initiatief als adviseur voor Uitbreidingsplan Noord
(1956 vv) wordt aangetrokken om een onderzoeksrapport op te stellen (Brief van
W. de Bruijn aan B&W van Leidschendam, juni 1956. GLV, archief DIV, dossier Uitbreidingsplan
Leidschendam, 1956-1958). Deze ‘survey’ was dringend gewenst om
het uitbreidingsplan in hoofdzaken om te werken tot partiële uitbreidingsplannen.
‘Survey before plan’ werd als goede richtlijn gesteld: eerst onderzoeken wat sociaal
economische ontwikkelingen en trends zijn. Vervolgens wordt op basis van de
meetgegevens en bevindingen een (gewenste) prognose opgesteld. Die prognose
levert de onderbouwing en detaillering van het partiële uitbreidingsplan.
Het rapport van Haverda bevatte niet alleen een cijfermatige onderbouwing, maar
ook een advies over wijkopbouw. Haverda benadrukte dat wijkvoorzieningen nodig
waren. In de voordracht om Haverda te betrekken bij de uitwerking van ‘Uitbreidingsplan
Leidschendam’ motiveerde de Bruijn dit als reactie op de praktijk bij het
uitbreidingsplan Raadhuis. Hij schreef aan Burgemeester en wethouders dat in het
uitbreidingsplan “Raadhuis” onvoldoende rekening is gehouden met de behoefte
aan bijzondere voorzieningen zoals kerken, scholen, winkels, bedrijven, en speel- en
sportterreinen. Volgens hem was een survey noodzakelijk: ‘Zou het plan “De Heuvel”
niet worden ontwikkeld op basis van een goede survey, dan zou hetzelfde risico
ontstaan als bij het plan “Raadhuis” bleek aanwezig te zijn, en zou door het volbouwen
van het plan “De Heuvel” voorgoed de mogelijkheid ontbreken in de tekorten
van beide plannen te voorzien’. (Dossier ‘Uitbreidingsplan Leidschendam, 1957’)
Met andere woorden, ten noorden van het raadhuis verschenen wel woningen,
maar voor andere gebouwen, waar een gemeenschap ook behoefte aan heeft,
was onvoldoende ruimte gereserveerd. Een jaar later, juli 1957 leverde Haverda zijn
uitvoerig geformuleerde rapport ‘Uitbreidingsplan Leidschendam’ 1957, dat was
opgebouwd uit uit negen deelnota’s die allerlei deelonderwerpen behandelen. De
relatie met Den Haag was uiterst belangrijk, zo blijkt uit de opzet van de nota. Nota
1 ging bijvoorbeeld over ‘De ontwikkeling van de Haagse Agglomeratie’.
Van het rapport verscheen tien jaar na dato een geactualiseerde publieksversie van
80 pagina’s: J.L. Haverda, Sociologisch rapport voor de gemeente Leidschendam,
1968. De studie naar de sociale en sociaalplanologische aspecten is toegankelijk geschreven
en voorzien van enkele grafieken zoals over bevolkingsopbouw, categorie
woningen en grootte der woningen. In deze publieksversie voegde Haverda een
korte inleiding toe met daarin de verslaglegging van de stand van zaken, bijstellingen
en vorderingen ten opzichte van het oorspronkelijke plan uit 1959.

Publieksversie van het sociologisch onderzoek Uitbreidingsplan
Leidschendam (1957), J.L. Haverda, 1968
inrichting van de openbare ruimte
De inrichting van de openbare ruimte is in 1961 getekend door de Grontmij in De
Bilt. De Bruijn bepaalde wel de hoofdstructuur, maar het inrichtingsplan is getekend
door de dienst recreatie en landschapsverzorging van de Grontmij. Het hoofd van
de plantsoenendienst, Paul van Deurzen, was vanaf 1963 bij de uitvoering betrokken.
Hij was verantwoordelijk voor de technische kant van de uitvoering en hij
maakte het beplantingsvoorstel (Interview auteur met Paul van Deurzen, 24 feb
2012). Paul van Deurzen kwam in 1963 in de gemeente Leidschendam werken.
Daarvoor werkte hij in Haarlem. In De Heuvel is de oorspronkelijke inrichting van
de openbare ruimte in grote lijnen nog aanwezig. Uit de verslagen van de welstandsbesprekingen
blijkt dat De Bruijn de hoofdlijnen bewaakte. Hij zette zich
onder meer in voor het verlagen van de wandelpaden bij het water in het hart van
De Heuvel. Uit de opeenvolgende uitbreidingsplannen blijkt dat de opzet van het
eiland (President Kennedyplein) van begin af aan in de plannen zit. De asymmetrische
profielen van de autostraten tussen de twee woonstroken van de dubbele
wandbebouwing worden vanaf ongeveer 1961 getekend. Een belangrijk ontwerpuitgangspunt
is het werken met een maatstramien van rechthoekige vakken en
lijnen waarop het ontwerp is gebaseerd. In De Heuvel is nog goed te zien hoe de
hoogte en positie van de bomen een tussenmaat vormen tussen de wand van de
hogere woonbebouwing en de als lage losse objecten in het veld gepositioneerde
voorzieningen als kerken, scholen en sportgebouwen.
betrokken architectenbureaus
Voor de uitvoering van De Heuvel waren De Bruijn en Banning afhankelijk van de
uitwerking van de architectuur die immers nauw met de stedenbouwkundige opzet
samenhing. Meerdere bureaus waren bij de uitwerking betrokken. De meeste
bureaus waren gevestigd in Leidschendam of in de regio. Het plaatselijke Architectenbureau
J. en J.F. van Vliet, Leidschendam heeft veel gebouwd in De Heuvel,
23

24
net als de Gemeentelijke Woningdienst Den Haag. Andere bureaus zijn onder
meer Architectenbureau Lucas en Niemeijer met vestigingen in Voorburg en
Rijswijk; Architectenbureau Blankespoor en De Vries uit Den Haag; en Architectenbureau
J.W. Fiolet, Rotterdam. Bouwbedrijf MUWI, Muys en De Winter’s Bouw- en
aannemingsbedrijf uit Rotterdam, was bij meerdere projecten betrokken, veelal in
combinatie met een architectenbureau. Voor het ontwerp van enkele bijzondere
voorziening, zoals een kerk, werd een bureau gevraagd dat elders in Nederland
was gevestigd.
Woningbouwverenigingen en opdrachtgevers
De bouw van de woningen in Leidschendam Noord geschiedde in opdracht van zowel
particuliere bedrijven als woningbouwverenigingen. In 1958, aan de vooravond
van de uitvoering van Noord, maakten woningbouwverenigingen zich gereed voor
de opgave. Twee katholieke verenigingen, St. Willibrordus en St. Josef, fuseerden tot
de R.K. Woningbouwvereniging Leidschendam. In datzelfde jaar werd de Protestant
Christelijke Woningbouwvereniging Leidschendam opgericht. Vier jaar later, in 1962
ontstond de Algemene Woningbouwvereniging. Andere opdrachtgevers voor De
Heuvel zijn bijvoorbeeld pensioenfondsen en aannemingsbedrijven. De meeste
scholen en kerken werden gebouwd door de zuilen. De gemeente zelf gaf opdracht
voor de openbare scholen.
2.4 pLAngESCHiEDEniS En boUW VAn DE HEUVEL
Als stedenbouwkundig adviseur van de gemeente Leidschendam heeft De
Bruijn een stevig stempel kunnen drukken op De Heuvel. Hij was ontwerper van
het algemeen uitbreidingsplan ‘Uitbreidingsplan in hoofdzaak’ 1956 en van het
‘Uitbreidingsplan Noord’ (1958). En hij was verantwoordelijk voor diverse partiële
uitbreidingsplannen en herzieningen, waaronder Laanzicht en De Heuvel. Ook
was hij betrokken bij de uitvoering als lid van het projectteam dat de bouwaanvragen
beoordeelde.
1957
In het partieel uitbreidingsplan “Laanzicht - De Heuvel” uit 1957 wordt de duidelijke
scheiding in bestemmingen van het Heuvelgebied al aangegeven, die in de loop
der tijd nauwelijks zal veranderen. De Bruijn tekent een dubbele rij woonstroken
rond een hof. Uit de toelichting (1957) blijkt dat sprake is van lagere bouw dan
uiteindelijk gerealiseerd zal worden. De ‘woningen, ongeveer 1000, zullen worden
opgericht in drie en vier lagen’. In die hof maakt hij vier velden voor de voorzieningen.
In elk veld is een ‘speelweide’ uitgespaard. Centraal in het midden ligt het plein,
omzoomd door water. Op het plein wordt de bestaande boerderij Op den heuvel
aangegeven, als te behouden voor een wijkcentrum. Er zijn twee hoofdverkeerswegen:
de ringvormige woonstraat tussen de woonstroken en de kruisvormige
dwarsverbinding. De korte dwarse strookjes met de winkels in de plint voor het
winkelcentrum bij de Burgemeester Sweenslaan staan ook al aangegeven. Bij de
Burgemeester Roeringlaan worden nog twee korte haken getekend bij de stroken
van de binnenring, maar die zullen uiteindelijk als paviljoen gerealiseerd worden.
Ten zuidwesten van De Heuvel ligt Laanzicht, dat bestemd is voor woningbouw in
het duurdere segment. In de toelichting is sprake van ongeveer 200 eengezinswoningen.
Hier zal uiteindelijk winkelcentrum Leidsenhage gebouwd worden. (‘Uitbreiingsplan
in onderdelen Laanzicht - De Heuvel, 1957, DIV)

Partieel Uitbreidingsplan Laanzicht – De Heuvel, W. de Bruijn 1957
Voorstudie verkaveling met verspringende rooilijnen en varianten in de hoekoplossing naar de hof, circa 1957
25

Partiële Wijziging Uitbreidingsplan Laanzicht
– De Heuvel, W. de Bruijn 1958-1959
26
Partieel Uitbreidingsplan Amstelwijk, W.
De Bruijn 1958-1959
1958-1959
In 1958-1959 worden de twee gebieden Laanzicht en De Heuvel als partiële wijzigingen
van elkaar losgekoppeld. Er komt een apart uitbreidingsplan voor Laanzicht,
tevens met een andere opzet. In plaats van de 220 woningen is nu sprake
van ongeveer 130 tot 150 bungalows. Die lagen gunstig omdat ze grensden aan
het westelijker gelegen recreatiegebied (oa huidige Zijdepark). (‘Partiële wijziging
Uitbreidingsplan Laanzicht - De Heuvel, omvattende het onderdeel Laanzicht’, 1959,
GLV, archief DIV)
1959
De uitvoering voor de werkzaamheden voor De Heuvel startten officieel in 1959.
In maart van dat jaar werden de plannen voor Uitbreidingsplan Noord publiek
gemaakt en aan de pers getoond. De burgemeester verrichtte later dat jaar, op 27
november 1959, zelf het eerste grondverzet. Met een dragline voerde hij symbolisch
graafwerkzaamheden in De Heuvel uit, samen met wethouders P.G.M. Groenewegen
en J. Ten Heuvelhof, gemeentesecretaris Chr.J.M. Maas en de directeur gemeentewerken
Neukirchen. In 1961 is het inrichtingsontwerp voor de openbare ruimte
getekend door de Grontmij in de Bilt. Uit de vergaderverslagen van het projectteam
blijkt dat De Bruijn erop aandrong de uitvoering van de werkzaamheden voor

de openbare ruimte niet uit te stellen. De Heuvel is daarmee enkele jaren eerder
gebouwd dan Prinsenhof. In 1965 waren in Prinsenhof de eerste drie stroken aan de
Gravin Juliana van Stolberglaan en Prinses Annalaan in uitvoering.
1961
In 1961 wordt een nieuwe opzet voor De Heuvel vastgesteld: ‘Uitbreidingsplan in
onderdelen De Heuvel’. Deze is in plattegrond grotendeels identiek aan de opzet uit
1957. Het verschil is dat Laanzicht er nu geen onderdeel meer van uitmaakt. Ten opzichte
van 1957 is de bebouwingshoogte opgevoerd. Dat heeft volgens de toelichting
een financiële achtergrond. In dit ontwerp uit 1961 is sprake van flats met vijf
woonlagen. ‘De om financieel-economische reden noodzakelijke intensivering der
bebouwing heeft ertoe geleid in het plan “De Heuvel” de mogelijkheid te openen
tot het bouwen in vijf woonlagen met een onderbouw’. Dat was mogelijk omdat de
wet toestond liften in woningwetwoningen aan te brengen. Bovendien is de plaats
van de stroken nauwkeuriger vastgelegd. Uit raadsverslagen (22 februari 1961, 29
maart 1961) van de discussie over het uitbreidingsplan blijkt dat de hofvorm niet ter
sprake komt. Op dit uitbreidingsplan wordt het wijkcentrum (voormalige boerderij
Op den heuvel) niet meer getekend. Die wijziging komt evenmin ter sprake in de
raad. (‘Uitbreidingsplan in onderdelen De Heuvel’, 1960-1961. GLV, archief DIV)
1961 Laanzicht
In 1961 wordt het bestemmingsplan voor Laanzicht ingrijpend gewijzigd. In plaats
van de bungalows is nu de bouw van een regionaal winkelcentrum voorzien. De
Rotterdamse architect Ernest Groosman zal voor het winkelcentrum een overallplan
maken. (‘Uitbreidingsplan in onderdelen Laanzicht’, 1962. GLV, archief DIV)
Uitbreidingsplan in Onderdelen De Heuvel, profielen, W. de Bruijn, 1961
27

Uitbreidingsplan
in Onderdelen De
Heuvel, plankaart,
W. de Bruijn 1961
29

Luchtfoto, 1964, voor de aanleg van de Noordsingel
Gezicht vanaf de toren van het dr. Neherlaboratorium van de PTT op de wijk De Heuvel
met op de voorgrond de kruising Van Ruysdaellaan met de J.S. Bachlaan. Rechts de
Prot. Chr. lagere school (de blauwe school). Links boven de afbraak van de boerderij
“Op den Heuvel”. Bron: Beeldbank Leidschendam
30

2.5 nAooRLogSE UitbREiDingSpLAnnEn En DEELgEbiEDEn
Leidschendam-noord
Het uitbreidingsplan voor Leidschendam-Noord (1959) waar De Heuvel en Prinsenhof
deel van uitmaken was zonder twijfel het grootste uitbreidingsplan voor
Leidschendam in de naoorlogse jaren. Volgens de toelichting uit 1959 op ‘Uitbreidingsplan
Noord’ zou het plaats gaan bieden aan ongeveer 25.000 mensen, terwijl
Leidschendam op dat moment 15.600 inwoners telde. (Uitbreidingsplan Noord,
1959, p. 2) De ambitieuze onderneming werd zoals gezegd door burgemeester
Banning en door ing. Neukirchen, de directeur gemeentewerken, persoonlijk toegelicht
(5 maart 1959) op een persconferentie. Het uitbreidingsplan zelf bestond uit
meerdere deelgebieden, waaronder zes buurten. De twee woonbuurten De Heuvel
en Prinsenhof zouden als eerste gerealiseerd worden. Maart 1959 werd met graafwerkzaamheden
een start gemaakt van de uitvoering van De Heuvel. Prinsenhof
werd in 1963 bouwrijp gemaakt. Vooral bij De Heuvel was het uitbreidingsgebied
aangehecht aan de bestaande bebouwing van Leidschendam. De Noordsingel was
het verbindingsstuk tussen De Heuvel en het in 1955 in uitvoering zijnde Raadhuiskwartier.
Laanzicht, De Heuvel en prinsenhof
Het hart van Uitbreidingsplan Noord (1959) werd zoals gezegd gevormd door de
twee woonbuurten De Heuvel en Prinsenhof. Dat waren grootse karaktervolle
woonbuurten in de wijk. Uitbreidingsplan De Heuvel maakte op dat moment
overigens deel uit van nog een ander gebied; de woonbuurt Laanzicht. Laanzicht
lag ten zuidwesten van De Heuvel en was bestemd voor meer gegoede burgers.
In Laanzicht was een wijk met bungalows voorzien, maar er zou het latere Leidsenhage
gerealiseerd worden. In 1958 werd het ‘Partieel uitbreidingsplan Laanzicht –De
Heuvel’ genoemd. Zoals hierboven gesteld werden tussen 1958 en 1960 Laanzicht
en De Heuvel van elkaar losgekoppeld, als zelfstandige uitbreidingsplannen. De hof
in Uitbreidingsplan Prinsenhof was in 1958 nog een derde groter dan de uiteindelijk
gerealiseerde hof. Vanaf 1960 zou het noord-oostelijk deel een wijk met middenstandswoningen
in het Prinsenhofdeel worden opgenomen. Ten noordoosten van
Prinsenhof was een bestaande medische voorziening, het psychiatrisch ziekenhuis
Hulp en Heil (later: Robert Fleury Stichting), een min of meer natuurlijke grens.
Amstelwijk, De Zijde, Duivenvoorde
Tussen de beide superblokken van De Heuvel en Prinsenhof lag de Amstelwijk
die in het uitbreidingsplan uit 1959 was gedacht als ‘city’, zoals dat omstreeks eind
jaren vijftig werd genoemd. De Bruijn en Haverda omschreven de voorzieningen
in Amstelwijk als het wijkcentrum. Het lag ook geografisch gezien centraal in het
gebied. In de Amstelwijk zouden de wijkvoorzieningen komen zoals kantoren
en het winkelcentrum. De locatie van het geplande winkelcentrum zou in 1960
overigens wijzigen. Het winkelcentrum met de ‘city’ kwam niet tussen De Heuvel en
Prinsenhof maar op de huidige locatie van Leidsenhage, ten westen van De Heuvel,
het voormalige Laanzicht. Langs de noord-westzijde was een strook met woningen
voor de betere burgerij: het huidige De Zijde en Duivenvoorde. Deze woningenstrook
werd van De Heuvel, Amstelwijk en Prinsenhof gescheiden door een brede
verkeersweg (de huidige Heuvelweg en Graaf Willem de Rijkelaan) en een groene
strook met voorzieningen (zoals scholen) zodat deze weg het karakter kreeg van
een Parkway.
31

32
Recreatiegebied
In het westen lag een zone die een buffer vormde met de gemeente Voorburg:
hier was een recreatiegebied gepland met openbaar plantsoen, een zwembad
en sportvelden. Het park was bestemd voor bewoners uit Voorburg, Den Haag en
Leidschendam. Later zou Park Veurse Hout bebouwd raken. Maar het Zijdepark ten
zuid-westen van Leidsenhage bestaat nog. Het zwembad is gerealiseerd in de Amstelwijk.
Dit recreatiegebied lag tegen een geprojecteerde rijksweg aan (de huidige
noordelijke randweg) en volgde min of meer de gemeentegrens. Langs de zuidzijde
was eveneens een brede doorgaande weg geprojecteerd, de huidige Noordsingel.
Afstemming op Den Haag en de industrie
Met de realisatie van Uitbreidingsplan Noord maakte de gemeente een vergroting
van inwonersaantal mogelijk van 25.000 inwoners. In korte tijd zou Leidschendam
kunnen groeien van 15.600 (1959) naar 40.600 inwoners. De nieuwe wijk was vooral
bedoeld als overlooplocatie van het werkende deel van Den Haag. Voor deze 25.000
inwoners was in 1958 de bouw van 5600 woningen voorzien. In 1968 was dat iets
naar beneden bijgesteld tot 5400. Leidschendam accepteerde dat het dicht bij Den
Haag lag. Haverda omschreef het aldus: ‘Leidschendam is geen tuindersdorp noch
randgemente van Den Haag meer, maar een deel van een stedelijke agglomeratie
met al haar functies.’ (Haverda, 1968, p. 6). Overigens wilde de gemeente er wel voor
waken dat huishoudens zonder inkomen afkomstig uit Den Haag zich in de gemeente
zouden vestigen en een belasting gaan vormen voor het gemeentebudget
van Leidschendam. ‘Het spreekt vanzelf dat een grote gemeente als ’s Gravenhage
dit soort van problemen beter kan oplossen dan Leidschendam’, aldus de socioloog
Haverda. Het middel daartoe was een selectie vooraf op basis van schriftelijke gegevens
over beroep en inkomen. (Haverda, 1957, nota 9, p. 2-4)
In Leidschendam zelf was overigens ook sprake van groeiende werkgelegenheid, zoals
bij het Dr. Neher laboratorium, de machinefabriek van N.V. Enkes de meubelfabriek
van N.V. Pander en het research laboratorium voor Berkel’s Patent N.V. De groei werd
niet verwacht van de agrarische sector, want die was tot stilstand gekomen. In 1947
bedroeg de beroepsbevolking van Leidschendam werkzaam in de agrarische sector
nog 25 procent. In 1959 was dat gedaald naar 16 procent. (Haverda, 1968, p. 3)
overige naoorlogse uitbreidingen
Als in 1961 Uitbreidingsplan Noord geleidelijk tot uitvoering komt, groeit het besef
dat de oude kern een nieuwe impuls moet krijgen. Er worden saneringsplannen gemaakt.
Tegelijk groeide de overtuiging dat in het zuidelijke gebied ook woningbouw
kan komen. Plan Zuid was bedoeld als compensatie voor de sloop van de woningen
aan de Venestraat. Over de invulling van het Plan Zuid ten zuiden van de Vliet is veel
discussie geweest. Omstreeks 1967 was een plan waarin hoogbouw domineerde.
Voorgesteld werd hoogbouw in twaalf lagen langs de Rijksweg en de Starrevaart. Er
waren 912 flatwoningen voorzien en 48 eengezinswoningen. Later zou dit drastisch
worden bijgesteld naar 408 eengezinswoningen en 294 galerijflats. In 1973 startten
de uitvoeringswerkzaamheden. Omstreeks 1986 was de wijk grotendeels voltooid.
(Persoon, De Kort, 1988, p. 376-377)
2.6 LAtERE ontWiKKELingEn En HERStRUCtURERing
Vanaf de jaren zeventig ontwikkelde Leidschendam zich geleidelijk steeds meer tot een
aaneengesloten woongebied met Den Haag en Voorburg. Richting de buurgemeenten
Wassenaar, Voorburg en Zoetermeer is nog wel een groot onbebouwd gebied.

Isometrie De Heuvel, 2012
Het Banningbalkon op de hoek van de
Noordsingel en de Burgemeester Banninglaan
Aantal woningen sociale huur 610
Aantal woningen vrije sector koop 643
Aantal woningen vrije sector huur 203 +
Aantal woningen totaal 1456
Ha (tot aan het midden van de rondwegen) 26,5 ha
Aantal woningen/ha 55 wo/ha

H
HEUVELWEG
4
6
6
5
113
SCHOUT VAN EIJKLAAN
107
108
112
S
DOBBELAAN
6
106
BURG. ROERINGLAAN
6
BURG. BANNINGLAAN
BURG. CAEN VAN NECKLAAN
202
S
109
3
105
KO
2
PRESIDENT
KENNEDYPLEIN
201
S
104
110
KO
7
8
BURG. KEIJZERLAAN
DOBBELAAN
BURG. SWEENSLAAN
111
2
103
S
BURG. KOLFSCHOTENLAAN
2
102
9
BURG. VELTHUIJZENLAAN
203
101
203
114
2
2
2
1
BURG. VAN DUYVENDIJKLAAN
NOORDSINGEL
2012
CENTRUM
S
0 20 40 60 80 100 m
De Heuvel - Leidschendam
1
H
S
KO
straat, stoep, pad
water
openbaar groen
privé groen
appartementengebouw (4, 5 of 6 lagen)
nummer verwijst naar bouwplan (H. 4 en 5.2)
woningen (grondgebonden)
school/kinderopvang
kerken
openbare voorzieningen
winkels
winkels in plint
winkelgebied
winkelcentrum
ziekenhuis
bibliotheek
Rooms-katholieke kerk
Protestantse kerk
school
kinderopvang
tramhalte
bushalte

Tussen de voormalige gemeenten Leidschendam en Voorburg, bij de Noordelijke
Randweg, is recentelijk een nieuw woongebied gebouwd. Deze hangt samen met
de aanleg van een tunneltracé. De in 2003 geopende Sijtwendetunnel volgt het
tracé van de landscheidingsdijk, een oude waterkering tussen Rijnland en Delfland.
De tunnel bestaat uit drie delen: Spoortunnel, Parktunnel en Vliettunnel. Tegelijk
met de bouw van de Sijtwendetunnel is een woonwijk gerealiseerd, grotendeels op
de tunnel. (De Jonge, 2001)
In 2002 zijn de gemeenten Leidschendam en Voorburg samengevoegd. De woonwijk
Leidschenveen en het bedrijventerrein Forepark zijn gerealiseerd op voormalig
grondgebied van Leidschendam, dat door de gemeente Den Haag is geannexeerd.
Basisschool De Elzenheuvel (Architectuurkaart 108)
33

3. De Heuvel - steDenbouw
3.1 gEgEVEnS DE HEUVEL
Uitbreidingsplan: ‘Uitbreidingsplan in onderdelen: Laanzicht –De Heuvel’ (1957)
Stedenbouwkundig ontwerp: 1955-1957 (daarna diverse malen herzien), onder
andere in 1961 scheiding: ‘Uitbreidingsplan in onderdelen “De Heuvel”’, 1961 en
‘Uitbreidingsplan in onderdelen “Laanzicht”, 1961
Ontwerper: Wim de Bruijn, architect en stedenbouwkundige, Utrecht
Ontwerp inrichtingsplan: Grontmij, De Bilt
Uitwerking beplanting: Paul van Deurzen, hoofd plantsoenen gemeente Leidschendam,
vanaf 1963
3.2 Ligging in DE StAD En bEgREnZing
Het zuivere carré-vormige ensemble De Heuvel wordt begrensd door de Noordsingel,
Burgemeester Kolfschotenlaan, Heuvelweg en Burgemeester Banninglaan. Het
gebied ligt aan de noordzijde van de gemeente.
Culturele en sociale betekenis
Woonbuurt De Heuvel is een van de twee carré-vormige woonbuurten in het ‘Uitbreidingsplan
Noord’ van Leidschendam uit 1959. Een dubbele wand van woonstroken
is gebouwd rondom een hof met voorzieningen. De beide hoven vormen de
zeer herkenbare kern van het uitbreidingsgebied dat bedoeld was om de groei van
het inwonersaantal van buurgemeente Den Haag op te vangen. De Heuvel is samen
met Prinsenhof te beschouwen als het hoofdwerk van stedenbouwkundige Wim
de Bruijn, die hier zijn ideeën voor een nieuwe vorm voor een sociale gemeenschap
kon realiseren. De Bruijn werd in de realisatie van zijn ontwerp bijgestaan door de
toenmalige burgemeester Banning, die in 1965 ook zelf in De Heuvel ging wonen.
Banning woonde op de hoek van de Noordsingel en de Burgemeester Banninglaan,
op het scharnier van de nieuwe buurt De Heuvel, het oude dorp en de weg richting
Den Haag en Voorburg. Banning liet zijn woning voorzien van een balkon, als
bescheiden markering van de bijzondere status van deze woning.
In nationaal opzicht zijn De Heuvel en Prinsenhof uniek wat betreft de schaal en zuivere
realisatie van het ensemble. De maat van de buurten die een samenhangende
eenheid vormen en gerealiseerd zijn rond een openbaar gebied met de collectieve
voorzieningen, is in die tijd cultuurhistorisch bezien zeer bijzonder. De Heuvel heeft
aan de buitenzijde een maat van ongeveer 500 bij 450 meter. De hof is ongeveer
370 bij 315 meter. Prinsenhof is nog groter. Aan de buitenzijde is deze buurt ongeveer
610 bij 450 meter. Oorspronkelijk was Prinsenhof in opzet zelfs 750 meter
lang. In de geschiedenis van de stedenbouw in Nederland zijn beide hoven uniek,
waarbij De Heuvel zowel stedenbouwkundig als architectonisch nog vrij oorspronkelijk
is. De Prinsenhof is de laatste jaren ingrijpend gerenoveerd maar ruimtelijk zijn
de grote schaal en hoofdopzet nog te ervaren.
De Heuvel is tot op de dag van vandaag een zeer herkenbaar ensemble in Leidschendam-Voorburg.
Wat dat betreft is het streven om een herkenbare woonbuurt
te creëren in het uitbreidingsgebied, geslaagd te noemen. Voor een groot deel van
de eerste levensbehoeften en collectieve voorzieningen kunnen de buurtbewoners
terecht in de eigen buurt. Het winkelcentrum aan de Burgemeester Sweenslaan is
een trefpunt, en een ruimtelijk scharnier tussen de buurt en de omgeving. Ook de
35

36
De Heuvel
Prinsenhof
0 0,5 km
1 km
2006
De Vliet

ondomlopende buurtweg en groene hof zijn met de paden, pleinen, waterlopen
en groenvoorziening een geleed en geproportioneerd gebied met vanzelfsprekende
looproute en plekken voor verpozing en samenkomst. Wandelaars komen
gemakkelijk met elkaar in contact door de rustige aanleg. Kinderen kunnen relatief
eenvoudig de school bereiken en spelen in een verkeersveilige omgeving.
3.3 pRogRAmmAtiSCHE En RUimtELiJKE typoLogiE
Het hof als woongemeenschap
Programmatisch is De Heuvel opgezet als een buurt voor een duidelijk gedefinieerde
doelgroep. De woonbuurten in het Uitbreidingsplan Noord waren voor verschillende
doelgroepen. De Heuvel was bestemd voor de ‘burgerij’. Het was een buurt
voor een sociaal iets hogere klasse dan arbeiders. Prinsenhof was in vergelijking
daarmee opgezet als ‘arbeidersbuurt’. Concreet hield dit in dat er een andere verdeling
werd gemaakt in de hoeveelheid woningen die in de woningwetsector werden
gerealiseerd of door particulieren werden gebouwd. Het aantal zou in de loop der
tijd licht wijzigen, maar in grote lijnen is deze opzet zo gerealiseerd. In de toelichting
op het Uitbreidingsplan Noord werd het als volgt omschreven. In het hele gebied
zouden ruim 5800 woningen worden gerealiseerd. In Laanzicht-De Heuvel was de
grond bestemd voor 1232 etagewoningen en 174 eengezinshuizen. ‘Ongeveer 1000
etagewoningen worden gebouwd in de woningsector, de overige zullen door particulieren
worden gebouwd.’ (Uitbreidingsplan Noord, 1959, p. 6) De genoemde 174
eengezinshuizen (de bungalowwijk) zouden niet in De Heuvel worden gebouwd, er
was dus geen menging. Ze lagen duidelijk van De Heuvel gescheiden in het gebied
Laanzicht (uiteindelijk niet gerealiseerd). In Prinsenhof was de bouw voorzien van
ongeveer 2000 etagewoningen in de woningwetsector. De Heuvel telde in de opzet
van 1959 de helft van de inwoners van Prinsenhof. Op de ontwerpen is dat ook te
zien, want in 1959 is Prinsenhof nog veel groter getekend dan de uiteindelijk gerealiseerde
vorm. Overigens had Prinsenhof in de eerste ontwerpen tot omstreeks 1960
ook een andere opzet van de kern. In de kern van Prinsenhof had De Bruijn een
kleine ring getekend van woonstroken, een derde ring die het centrum vormde, de
kern van de buurt. Deze is niet gerealiseerd. Deze ring en de latere verkleining wekken
de indruk dat De Bruijn de maat van het hof niet te groot wilde maken, omdat
anders de eenheid niet meer te ervaren is.
Woonstroken met een voorzieningenveld
Van begin af aan was het de bedoeling van de stedenbouwkundige De Bruijn om
alle woningen in De Heuvel te bouwen als etagewoningen rond een hof. De kern van
de ruimtelijke opzet van De Heuvel is de grootsheid van de bebouwing rond de hof.
Het gaat om de conceptie van een duidelijk herkenbare buurt, als een ensemble van
woningen rond een hof met voorzieningen. Die ruimtelijke vorm diende overduidelijk
in het stadsbeeld aanwezig te zijn, en zich enerzijds als een eenheid te manifesteren
en anderzijds zich te onderscheiden van de buurten met een ander karakter. De
bewoners van de hof zijn een gemeenschap op zich. Ze wonen allemaal in etagewoningen
langs een woonstraat, in de woningen aan de binnenring en buitenring.
De woningen langs de binnenring kijken uit op een cluster van lage paviljoens die
verspreid zijn over de groene binnenhof, met scholen, sportvoorzieningen, kerken en
bijeenkomstruimten. De woningen van de buitenring vormen de buitenste wand van
het ensemble, maar zijn door de ontsluiting via de rondom gaande woonstraat tussen
de dubbele woonstrook sterk met het ensemble verbonden.
37

38
precedenten van superblokken met dubbele ring
De Heuvel en Prinsenhof zijn in hun opzet en zeker in hun omvang wereldwijd
uniek. De omvang van De Heuvel heeft, met buitenmaten van 500 bij ruim 400
meter en een hof van 370 bij ruim 300 meter, zoals Tummers en Zuurmond betuigen,
inderdaad een landschappelijke schaal met een regionale betekenis. De opzet
met een buitenring en een binnenring, waarin voornamelijk in de tussenruimte de
(auto)ontsluiting van de woningen plaatsvindt, waardoor de hof het domein is van
openbare en collectieve voorzieningen, groen en recreatie, is in deze hermetische
samenhang, eveneens zonder precedenten. Het ruimtelijke karakter van en de clustering
van voorzieningen in het centrale groengebied, de ‘core’, van het dorp Nagele
(vanaf 1947 tot eind jaren vijftig) vertoont enigszins verwantschap met de grote hoven
in Leidschendam maar zonder de vernuftige stedelijke oplossing voor de auto.
Juist in Nederland is er in de beginperiode van de sociale woningbouw, in de eerste
decennia van de twintigste eeuw, wel geëxperimenteerd met superblokken met
een dubbele ring. Echter in deze voorbeelden bevindt zich in de tussenruimte
tussen de twee woonstroken over het algemeen een gebied met privé tuinen, of
in ieder geval een niet openbaar te betreden gebied. Het Zaandammerplein in de
Spaarndammerbuurt in Amsterdam is hiervan een mooi voorbeeld. Bijzonder aan
dit blok is dat tussen de woonstroken zich collectieve tuinen bevinden en in de
hof een scala aan buitenactiviteiten. De architectuur aan het plein is van K.P.C. de
Bazel en gebouwd in de jaren twintig van de vorige eeuw. Ook de in die zelfde tijd
gebouwde en naastgelegen Zaanhof van H.J.M. Walenkamp toont het principe met
een dubbele ring maar nergens met de omvang en de programmatische rijkdom
van De Heuvel.
Ook in andere steden werd dit principe toentertijd wel toegepast. Zo bestond de
Molenwijk in Den Haag en een deel van de wijk Transvaal, voorafgaand aan de
stadsvernieuwing en recente herstructurering, uit blokken met een dubbele ring
(Hebly, 1989). De Papaverhof van Jan Wils is in zijn grotere stedenbouwkundige setting
ook als een bewerking van dit principe te lezen.
Na de realisaties van de superblokken van De Bruijn in Leidschendam is dit principe
eigenlijk nergens meer zo exact en voortvarend toegepast. Carel Weeber
heeft wel diverse superblokken gerealiseerd maar altijd met een enkele ring en
zonder voorzieningen in het binnengebied. Het principe van een groot dubbel
geringd blok is, in een stedelijke gesloten setting, te herkennen in het plan van
Charles Vandenhove tussen het Huygenspark en Het Zieken in Den Haag uit
1987-1992.
Al met al kan worden gezegd dat het hermetische typologische schema, de programmatische
rijkdom en de landschappelijke schaal van De Heuvel en Prinsenhof
voor en na het ontstaan, nergens zijn gelijke heeft.
3.4 VERKAVELing En typoLogiE WoningboUW
De woningen in De Heuvel hebben krachtige collectieve kenmerken, waardoor de
buurt als een hecht ensemble overkomt. Alhoewel ze op details van elkaar kunnen
verschillen komen ze als een eenheid over door de positionering in het stramien
van de rechthoek, de hoogte van vier of vijf woonlagen met een plat dak, en de
typologie. Ze zijn allemaal uitsluitend gebouwd als etagewoningen (zowel in de
woonstroken als boven de winkels) en ze staan allemaal in de dubbele ring aan de
woonstraat rond het hof en het plein bij de Burgemeester Sweenslaan. De enige
uitzondering hierop vormt de woning voor de koster van de katholieke kerk (R.K.
kerk St. Joseph Opifex), die als een ensemble is ontworpen en in het veld met de
voorzieningen is gebouwd.

Dubbele ringblokken
1
4
2 3
1 Enkel gesloten blok - Commelinstraat - Dapperbuurt Amsterdam - 19e eeuw
2 Zaanhof - Spaarndammerbuurt Amsterdam - Walenkamp - 1925
3 Zaandammerplein - Spaarndammerbuurt Amsterdam - De Bazel - 1925
4 Justus van Effenblok - Spangen Rotterdam - Brinkman - 1922
5 D. Theronstraat- Transvaal Amsterdam - Amsterdamse School - 1920
6 Kraaipanstraat - Transvaal Amsterdam - Amsterdamse School - 1920
7 De Heuvel - Leidschendam - De Bruijn - 1959
8 Huygenspark - Den Haag - Vandenhove - 1987-1992
9 Schinkelplatz - Berlijn - Krier - 1977-1987
5
7
0 50 100 150 200 250 m
8
39
9
6

Woningbouw in vijf bouwlagen aan de Schout van Eijklaan (Architectuurkaart 6a)
40

De woonstroken zijn niet alleen groot van schaal. Ze zijn ook groots. Vooral langs de
buitenring staan stroken met een forse lengte. In de meeste gevallen schermt de
strook ongeveer de helft van het hof af. De ritmering en schaalverkleining ontstaat
door de herkenbaarheid van de afzonderlijke woningen in de gevel en de ontsluiting.
Sterk ruimtebepalende elementen zijn de trappenhuizen, die geregeld als min
of meer losstaande verticale volumes langs de strook zijn geplaatst. Alleen bij het
winkelcentrum aan de Burgemeester Sweenslaan wordt dit stramien doorbroken
met dwars geplaatste kortere stroken, zodat een winkelgebied ontstaat aan een
plein en een entree tot de buurt. De woonstroken zijn vier of vijf bouwlagen hoog
met een plint.
Er zijn weinig woningen met woonruimte op de begane grond. De begane grond
van de woonstroken is voor het merendeel in gebruik als berging voor de woningen,
als garage, scooterberging of als winkel. Een uitzondering is het ensemble
stroken langs de twee rooms katholieke velden: de zes stroken die zijn ontworpen
door de Gemeentelijke Woningdienst ’s Gravenhage (oa Burgemeester Velthuijsenlaan).
Deze stroken hebben op de begane grond wel woonruimte, afgewisseld met
Woningbouw in vijf en zes lagen in de zuidhoek (boven) en in de oosthoek (onder)
41

42
bergingen en de portieken. In de huidige situatie hebben enkele van deze woningen
een privétuin op de begane grond, grenzend aan het hof.
Bijna alle woningen worden ontsloten via de woonstraat die als een rondgaande
laan tussen de dubbele wand woonstroken ligt. In de woonlaan kunnen de bewoners
de auto parkeren. Hier is ook de hoofdentree van de woningen. Soms zijn
er ook entrees, parkeerplaatsen en garageboxen aan de hofzijde. In de Heuvel zijn
zowel portiekwoningen als galerijwoningen gerealiseerd. Een groot deel van de
woningen op de verdieping is bereikbaar met een lift. Burgemeester Banning heeft
zich hier voor ingezet.
3.5 VooRZiEningEn ALS AfSpiEgELing VAn DE VERZUiLing
Eenmalige ontwerpen
In De Heuvel zijn meerdere soorten voorzieningen. De meeste winkelvoorzieningen
zijn geïntegreerd met de woonstroken en liggen geconcentreerd bij de Burgemeester
Sweenslaan. Er zijn nog twee winkels in paviljoenbouw, die een soort poortmotief
vormen in de woonstraat bij de Burgemeester Roeringlaan. De sociale en religieuze
voorzieningen zijn uitsluitend als losse objecten in de binnenhof gebouwd.
Het zijn typische buurtvoorzieningen zoals scholen, sportgebouwen, kerken en
andere bijeenkomstruimten. Voor werk en voor de wijk- of stedelijke voorzieningen
konden bewoners buiten de buurt terecht, zoals ziekenhuis, voortgezet onderwijs,
grotere bedrijven, industrie.
De meeste sociale voorzieningen zijn ontworpen als unieke, eenmalige gebouwen.
De voorzieningen worden gekenmerkt door maximaal twee bouwlagen en
een schuin dak. Uit de welstandbesprekingen blijkt dat de dakvorm bijzondere
aandacht kreeg. Het is opvallend dat alle daken van de sociale voorzieningen een
schuine kap hebben, in tegenstelling tot de woonstroken met een plat dak. Terwijl
in Prinsenhof voor scholenbouw een bouwsysteem werd toegepast, zijn de scholen
in het hof van De Heuvel verschillend van vorm. Mogelijk zijn in het groene veld van
De Heuvel geen systeemscholen gebouwd vanwege het platte dak van de genormaliseerde
school. Overigens staat buiten het carré, ten noorden van de Heuvelweg
en ten zuiden van de Noordsingel, nog een systeemschool. Het SET systeem was
een standaardontwerp voor een lagere school en een kleuterschool ontworpen
door de Leidschendamse architect Van Vliet. De constructie was gebaseerd op stalen
kolommen. De pui stond iets terug, los van de kolom. Ongeacht lokale omstandigheden
kon het als een reproduceerbaar gebouw snel worden gerealiseerd. De
gymzaal (Dobbelaan 4a) bij de protestante basisschool in De Heuvel (Dobbelaan 10)
is eveneens een standaard gymnastiekzaal.
De zichtbaarheid van de verzuiling
Het hof is verdeeld in vier bebouwingsvelden, in aansluiting op de verzuiling van
de samenleving. Het grootste deel bestond uit rooms katholieke voorzieningen: het
noordelijke veld en oostelijke veld. Dat grote aandeel komt overeen met de bevolkingssamenstelling
die overwegend van katholieke huize was. Op het westelijke
veld stond een concentratie van protestants christelijke voorzieningen waaronder
een gereformeerde kerk (de Kruisheuvelkerk) en een christelijke lagere school. Het
zuidelijke veld was voor openbaar onderwijs.

RK St. Josef Opifexkerk, Van de Leur 1962 (Architectuurkaart 101)
43

44
boerderij op den Heuvel als sociaal centrum
In het centrum van het hof is een gedeelte niet bebouwd. Dit werd vrij van bebouwing
gehouden en is vormgegeven als een plein voor de hele buurt. Aanvankelijk
was het de bedoeling dat de bestaande boerderij die hier stond, de boerderij ‘Op
den heuvel’, behouden zou blijven en met een nieuwe functie geïntegreerd werd
in de opzet van De Heuvel. Het was de bedoeling dat hier een buurtcentrum in
zou worden ingericht. De socioloog Haverda ging in 1957 vrij gedetailleerd op dit
gemeenschapshuis in: ‘Het verdient aanbeveling om een organisatie op te richten
of te stimuleren, die de gemeenschappelijke belangen van de buurtbewoners zou
behartigen en sociaal-culturele activiteiten zou stimuleren. Uiteraard zou zich deze
organisatie (Buurtvereniging of stichting) niet op het terrein van de kerken en de
kerkelijke organisaties moeten begeven. In “De Heuvel” zou deze organisatie in de
oude boerderij kunnen zetelen, welke als sociaal-cultureel centrum dienst zal doen’.
(Haverda, nota 7, 1957, p. 5. GLV, DIV) Maar uiteindelijk is de boerderij afgebroken.
Tot aan omstreeks 1960 nam De Bruijn de boerderij op in het plan. Vanaf 1961 wordt
deze niet meer ingetekend.
3.6 opEnbARE RUimtE, gRoEnAAnLEg En WAtERStRUCtUUR
Verkeer en parkeren
Alhoewel De Heuvel hoofdzakelijk is ontworpen als een tabula rasa, is wel degelijk
rekening gehouden met de ondergrond: de bodemgesteldheid. Het is ingepast
in het landschap en aangehecht aan bestaande wegen. Een hoofdelement van
de ontsluiting van De Heuvel voor het verkeer, en de ontsluiting van de hele wijk
Noord, zijn de twee noordoost en zuidwest georiënteerde doorgaande wegen: de
Noordsingel en de Heuvelweg. Het gehele gebied van het Uitbreidingsplan Noord
is in deze richting georiënteerd. Aan die opzet ligt de geografische gesteldheid van
het grondgebied ten grondslag. Die langgerekte strook volgt de reeks van strandwallen.
In grote lijnen volgen de twee hoofdontsluitingswegen het tracé van twee
strandwallen in het gebied. Dwars door De Heuvel ligt nog een derde strandwal, die
precies door de kern van De Heuvel gaat. Op het zand van die middelste strandwal
was de boerderij Op den Heuvel gebouwd. De woningen in De Heuvel zelf worden
via een secundaire weg ontsloten: de woonstraat die tussen de binnen- en buitenring
ligt. Dat concept is even radicaal als de keuze voor twee hoven. De Bruijn maakt
ruim baan voor het gemotoriseerde verkeer en het parkeren in de stedelijke straat
waar ook voetgangers over een bijzonder breed en groen wandelpad beschikken.
Hij maakt met de ringstraat een verbinding tussen het verkeer en de hoven.
Ringvormige woonstraat, parkeren aan de voet
De Bruijn ontwierp de hoofdopzet van de openbare ruimte, groenaanleg en waterstructuur
in nauwe samenhang met de bebouwing. De wijze waarop het verkeer
door de buurt beweegt is als een onlosmakelijk onderdeel van het gehele uitbreidingsplan
ontworpen. Hij weerde het doorgaande verkeer uit de buurt. Hij projecteerde
doorgaande wegen langs de randen van De Heuvel. Halverwege alle vier de
buitenringen was een doorgang voor gemotoriseerd verkeer. Op de hoeken waren
verder doorgangen in de buitenring voor wandelaars en eventueel fietsverkeer. Alle
woningen worden voor het gemotoriseerde verkeer ontsloten via een ringvormige
woonstraat. Haverda vergeleek die ringvormige weg met de Ringstrasse in Wenen
waar in de negentiende eeuw een ring van grootse allure rondom het historische
centrum is gerealiseerd. In De Heuvel projecteerde De Bruijn parkeerplaatsen in de

woonstraat, aan de voet van de woningen. Bij meerdere woonstroken kan ook aan
de parkzijde worden geparkeerd. De typologie van de woningen stemde hij hier
op af. In de plint van de woonstroken zijn garages opgenomen, geen woningen.
De voorzieningen zijn toegankelijk via een kruisvormig wegentracé, dwars door het
hof met een kruising op het centrale plein: het President Kennedyplein. Daar tussen
door loopt een stelsel van voetpaden, langs de woonstroken en over het hof, voor
het langzame verkeer tussen de woningen en de voorzieningen.
plein met Dobbe
Het centrum van het hof wordt gevormd door een verhard plein: het President
Kennedyplein, ook wel Heuvelplein genoemd. Dit plein wordt omzoomd door een
bomenrand en een waterloop. Het plein is opgezet als een evenementenplein. Hier
kunnen bijvoorbeeld tijdelijke bijeenkomsten, manifestaties of markten worden
gehouden. Op andere momenten is het in gebruik als parkeerplaats. Hier stond
tot omstreeks begin jaren zestig de boerderij ‘Op den heuvel’, waarnaar de buurt is
genoemd. Dit centrale plein wordt ruimtelijk versterkt door een waterloop die als
een ring met overgangen om het plein heen ligt. Die waterloop herinnert nog aan
de plek van de vroegere Dobbewetering. De boerderij Op den Heuvel lag langs
deze historische waterloop. Deze wetering is in het uitbreidingsplan Heuvel op een
geabstraheerde wijze aanwezig. De vroegere Dobbe is door De Bruijn recht getrokken
en volgt als fragment de nieuwe Dobbelaan. Bij het plein legt hij de waterloop
als een rechthoek en hier en daar verbreed rond om het plein. De Dobbewetering is
ook nog op een andere wijze geïntegreerd in het ontwerp van De Heuvel. De Dobbelaan
en de doorgangen in de oost-west wanden van de woonstroken refereert
nog aan de Dobbewetering. Daarnaast is ook het carré van bomen dat het plein
omzoomd te interpreteren als een referentie aan de vroegere bomengroep rond
de boerderij. Overigens stond lange tijd een molen op de hoek Dobbelaan/Burgemeester
Velthuysenlaan. De molen ‘Zijde polder’ is afgebroken gedurende de bouw
van De Heuvel. Deze plek van de molen wordt op archeologische kaart wel aangegeven
in de ondergrond.
inrichtingsontwerp
Het inrichtingsontwerp van De Heuvel is in 1961 getekend door de Grontmij en
vanaf 1963 uitgewerkt in een beplantingsvoorstel door de chef plantsoenen van de
gemeente, Paul van Deurzen. Van Deurzen begeleidde ook de technische uitvoering
zoals het regelen van het grondwerk. (Interview auteurs met Paul van Deurzen,
24 februari 2012). Belangrijk element in het ontwerp is het rechthoekige raster dat
ten grondslag ligt aan de algehele opzet. Afgezien van de abstracte verwerking van
de Dobbe en de standwallen in het ontwerp, zijn nauwelijks lijnen van de vroegere
polderstructuur en kavels in het ontwerp herkenbaar. Wel volgt de Burgemeester
Velthuijsenlaan nog een vroegere begrenzing in de polder. Maar hoofdzakelijk is
sprake van een tabula rasa aanleg. Mogelijk is tussen de Noordsingel en de Burgemeester
Sweenslaan nog een restant van historische beplanting aanwezig. (Interview
auteurs met Toine van Wieringen, 26 januari 2012)
Karakteristiek voor het parkkarakter van het hof is niet alleen het weren van het
buurtverkeer, en de toepassing van paviljoenbouw, maar ook het orthogonale
grid van de inrichting. De grote maat van het gehele carré verkleint getrapt in het
inrichtingsplan. Dwars door het hof loopt een kruisvormig padenstelsel, dat in het
centrum net iets verspringt, en het hof in vier kwadranten verdeeld. In elk van de
vier hoofdvakken is een speelplaats voor kinderen ontworpen, waarvan nog res-
45

Inrichtingsontwerp De Heuvel,
Grontmij en W. de Bruijn, 1961
47

Burgemeester Caen van Necklaan Schout van Eijklaan richting Burgemeester
Keijzerlaan
Burgemeester Caen van Necklaan Burgemeester Banninglaan
48
Ansichtkaart, circa 1967

tanten aanwezig zijn. Van Deurzen ordende de beplanting in rechthoekige vakken
en langs lange zichtlijnen. Hij maakte rechthoekige bomengroepen met en zonder
onderbegroeiing. Rond het President Kennedyplein is een rechthoekige omzoming
van hoogopgaande bomen aangeplant. Doordat vanaf het plein onder het gebladerte
door gekeken kan worden is er wel contact met de omliggende voorzieningen.
Maar door de hoge bomen wordt wel een groot deel van de flats aan het oog
onttrokken. Typerend voor de groenaanleg is ook de asymmetrische beplanting van
de woonstraat. Een zijde van de straat is bestemd voor het autoverkeer, met rijbaan
terwijl de andere zijde bestemd is voor wandelverkeer met een brede grasstrook,
met bomen, heggen en perken. Bomen zijn ook aangeplant langs wandelpaden, in
de woonstraat en langs de Noordsingel en Heuvelweg. De Heuvelweg heeft bovendien
het karakter van een Parkway, door de brede groenstrook waarin voorzieningen
van wijkniveau zijn gerealiseerd. Hier begeleiden de bomen de verkeersrichtingen.
Ook maakte hij vakken met rozenperken. Het rosarium in het Rooms Katholieke
veld bij het centrale plein is niet meer aanwezig.
Van begin af aan was het centrale plein ontworpen als een ‘eiland’ door het langs
grote delen te begeleiden met een waterloop. Deze was in de uitbreidingsplannen
van De Bruijn rechthoekig van vorm. Ten noordoosten van de waterloop lag een
rosarium. In de huidige situatie is op de plek van het rosarium het water met een
glooiende vorm vergroot en is een eiland in het water gemaakt. Een nog bijzonder
inrichtingselement zijn de terrassen bij het President Kennedyplein. Het wandelpad
langs het plein is op meerdere plekken verlaagd naar het water toe, zodat het
contact met het water wordt benadrukt. De muurtjes langs de trappen naar het
verlaagde bordes zijn uitgevoerd in rode zandsteen. Die ogen nog oorspronkelijk.
Agrarische associaties
Overigens wekt het inrichtingsontwerp van het hof nog wel associaties met de
vroegere polderstructuur met de boerderijen. De sociale voorzieningen zijn alle
opgezet als langgerekte horizontale volumes, met opvallende grote egale schuine
dakvlakken, en één bouwlaag hoog. Alsof het agrarische bedrijfsgebouwen zijn.
Hier doet De Bruijn een beroep op de sterke psychische kracht van archetypische
vormen op bewoners.
3.7 HERStRUCtURERing En ViSiES
park en verkeer
De inrichting van de openbare ruimte met de groenstructuur is in de loop der tijd
op enkele punten wel veranderd. De hoofdstructuur is nog wel aanwezig maar wat
verwaterd. Zo is het rosarium op het Rooms Katholieke veld bij het centrale plein
niet meer aanwezig. De waterloop rond het verkeersplein was rechthoekig, maar
heeft aan de noordoostzijde (het katholieke veld) een glooiende uitbreiding gekregen.
Enkele boompartijen zijn uitgedund. Aanvankelijk beschikte elk van de vier
vakken over een speeltuin. De westelijke speeltuin oogt met de vierkante aanleg
nog het meest oorspronkelijk. De zuidelijke is vrijwel verdwenen. De oostelijke en
noordelijke speeltuinen zijn sterk van vorm veranderd.
Herstructurering en ontwikkelingen
Over het algemeen is De Heuvel (de architectuur van de woningen, de voorzieningen
en openbare ruimte) in hoofdopzet nog oorspronkelijk. Recente wijzigingen
49

50
voegen zich in het algemeen in de hoofdopzet. Enkele ingrepen sluiten minder
nauwkeurig aan op de oorspronkelijke hoofdopzet. Zo is het paviljoen Burgemeester
Sweenslaan 19 een verdichting. En de tendens om van harde oevers natuurlijke
oevers te maken, heeft bij de noord-oostzijde van de waterloop langs het President
Kennedyplein ertoe geleid dat daar de voorheen heldere orthogonale structuur
wordt veranderd in een golvende aanleg met glooiende oevers. Door natuurlijk
verloop en onderhoudsingrepen is ook de terreinaanleg inmiddels veranderd, zoals
het verdwijnen van het rosarium, bomen en de kinderspeelplaatsen. Bij de Burgemeester
Velthuijsenlaan zijn enkele woningen met een privétuin aan de voet van de
strook.
Visies en plannen
De voormalige Opifexkerk is zoals gezegd sinds enige jaren niet meer in gebruik
met een religieuze functie. De eigenaar onderzoekt mogelijkheden voor nieuw
gebruik. Voor het gebied ten oosten van De Heuvel bij het Fluitpolderplein zijn
bouw- en verbouwinitiatieven. Onderdeel daarvan zijn woningen en een school
voor voortgezet onderwijs. Architect Marie-Jeanne Sas leverde in 2011 het ontwerp
voor een nieuwe VMBO-MBO school met bibliotheek. Deze architect ontwierp ook
ongeveer tachtig woningen voor het gebied. Begin 2012 wordt er gestudeerd op
de mogelijkheid om het zwembad De Fluit te vernieuwen (renovatie/nieuwbouw).
Dit kan een impuls geven aan De Heuvel.

4. De Heuvel – arcHitectuur en beelDenDe kunst
4.1 gEgEVEnS VAn DE ARCHitECtUUR En bEELDEnDE KUnSt
Betrokken architectenbureaus (onder andere):
— Architectenbureau J. en J.F. van Vliet, Leidschendam
— C.J. de Bruin, architect, Rotterdam
— Gemeentelijke Woningdienst Den Haag
— Architectenbureau Lucas en Niemeijer, Voorburg/Rijswijk
— Architectenbureau Blankespoor en De Vries, Den Haag
— Architectenbureau J.W. Fiolet, Rotterdam
Bouwbedrijf:
— MUWI, Muys en De Winter’s Bouw- en aannemingsbedrijf, Rotterdam, veelal in
combinatie met een architectenbureau
Beeldende kunst (onder andere):
— Sculptuur ‘HEUVEL’, naast Dobbelaan 9, driezijdige reliëfbalk met lettermotief,
kunstenaar B.J. Aalbers, 1964 (plastiek met de naam van de buurt)
— Diverse vaste kunstwerken aan de collectieve voorzieningen
4.2 KARAKtERiStiEK VAn DE ARCHitECtUUR
Samenhang in schaalniveaus
Het was cruciaal dat de architectuur de stedenbouwkundige opzet volgde zoals die
in het uitbreidingsplan was vastgelegd. De architecten moesten zich min of meer
daaraan ten dienste stellen. Daarbij ging het om de samenhang tussen ruimtelijke
opzet, typologie en materialisering. Hoofdelement is de hoge wandbebouwing die
een min of meer egaal scherm vormt van het hof, zowel aan de hofzijde als aan de
buitenzijde van de buurt. Tevens vormen de beide stroken een ringvormige binnenruimte:
de woonstraat. De typologie sloot hierop aan: de ontsluiting van de meeste
woningen is gesitueerd aan de autostraat tussen de binnen- en buitenring in. De
losse voorzieningen zijn in het groene veld gesitueerd, uitgevoerd als lage paviljoens
met schuine daken. De woningen komen sterk homogeen over alhoewel de
detaillering en materialisering kan verschillen. De woningen zijn te beschouwen als
een wand voor het groen en de paviljoens.
Uit de aanvraag voor de bouwvergunningen blijken de kleuren wit, grijs, crèmewit
en ‘lichte kleuren’ veel voor te komen. Het lijkt alsof er een richtlijn gold voor lichte
kleuren, en met wit gemende kleuren. Felle kleuren werden vermeden. Door de
toepassing van wit, grijs en zwart, en lichte kleuren ontstond een grote eenheid in
de bebouwing. De architectuur heeft door deze karakteristieken een sterke ensemblekwaliteit.
Daarbij zijn de woonstroken met de winkels een ensemble. De sociale-,
religieuze- en sportvoorzieningen zijn eveneens een ensemble. Dat kenmerk is nog
grotendeels aanwezig.
Woningbouw
De Heuvel bestaat uit zeventien woonstroken, waarin negen woningbouwprojecten
zijn te onderscheiden. Enkele stroken zijn gebouwd als zelfstandige strook, zoals
de door Blankespoor en De Vries ontworpen flat aan de Burgemeester Caan van
51

4
Heuvelweg
52
6b
6a
Schout van Eijklaan
Burgemeester Banninglaan
De Heuvel - Leidschendam
Inventarisatie Architectuur
107
108
113
5
112
6b
106
109
6a
202
3
2b
Burgemeester Caen van Necklaan
Burgemeester Roeringlaan
105
President
Kennedyplein
201 110
104
7
103
8
2b
Dobbelaan
111
2b
Burgemeester Sweenslaan
Burgemeester Keijzerlaan
Burgemeester Kolfschotenlaan
Burgemeester Velthuijsenlaan
9
102
203
203
101
114
0 20 40 60 80 100 m
2a
2a
Noordsingel
2a
1
Burgemeester van Duyvendijklaan
0 20 40 60 80 100 m
De
Inv
Arc

De Heuvel - Leidschendam
Inventarisatie Architectuur
Nr. op kaart Adres Oorspronkelijke Functie Architect/ontwerper Bouwjaar
1 Burg. van Duyvendijklaan zuid Woningen Gem. Wo.dienst Den Haag 1962
2a Burg. van Duyvendijklaan noord - Burg. Veldhuijsenlaan Woningen Gem. Wo.dienst Den Haag 1961-1962
2b Burg. Veldhuijsenlaan - Burg. Caen van Necklaan zuidoost Woningen Gem. Wo.dienst Den Haag 1960-1961
3 Burg. Caen van Necklaan noordoost Woningen Muijs & de Winter 1960
4 Burg. Caen van Necklaan noordwest Woningen Lucas en Niemeijer 1960
5 Burg. Caen van Necklaan zuidwest Woningen Blankenspoor en de Vries 1961
6a Schout van Eijklaan Woningen C.J. De Bruin 1961
6b Schout van Eijklaan Woningen C.J. De Bruin 1961
7 Burg. Keijzerlaan noord Woningen Blankenspoor en de Vries 1962-1965
8 Burg. Keijzerlaan zuid Woningen Blankenspoor en de Vries 1960
9 Burg. Sweenslaan oost Woningen Van Coolwijk 1961-1962
101 Burg. Sweenslaan oost R.K. kerk H.C. Van de Leur 1960-1962
102 Dobbelaan noordoost School Van Vliet 1963-1966
103 Dobbelaan noordwest School Hogervorst 1990-1991
104 Dobbelaan noordwest School Van Vliet 1964-1965
105 Burg. Roeringlaan oost School De Ruyter 1965
106 Burg. Roeringlaan west P. Kerk Van der Zee 1961
107 Dobbelaan Gymzaal Heidemij 1966
108 Dobbelaan zuidwest School Swemle & Kranendonk 1961-1963
109 Dobbelaan zuidoost School Buurman & Schutte 1961-1963
110 Burg Sweenslaan west Buurtcentrum G.A. De Ruijter 1963
111 Burg Sweenslaan west Buurtcentrum Montfort 1986
112 Burg. Roeringlaan - Burg. Caen van Necklaan Dagwinkel Muijs & de Winter 1960-1962
113 Burg. Roeringlaan - Burg. Caen van Necklaan Vrijstaand bedrijfsgebouw Lucas en Niemeijer 1963-1966
114 Burg. Sweenslaan - Burg. van Duyvendijklaan Biologische supermarkt H. Verburg 1999
201 Heuvelbeeld Vrijstaand beeld Aalbers 1964
202 IJsbeer Vrijstaand beeld M. Verharen 1988
203 Reclining Figures Vrijstaand beeld B.J. Holslag 2001
53

54
Necklaan 181-339 (nr.5). Het complex aan weerszijde van de Schout van Eijklaan is
als één ontwerp van vier stroken door één architect, de Rotterdamse architect C.J.
de Bruin, ontworpen, in opdracht van waarschijnlijk twee opdrachtgevers (nr.6a/6b).
De Gemeentelijke Woningdienst ’s Gravenhage maakte een ontwerp waarbij zes
stroken als één project werden gerealiseerd, langs of dwars op de Burgemeester
Velthuijsenlaan (nr.2a/2b).
Het merendeel van de woongebouwen zijn opgezet als galerijflats, in vier of vijf
woonlagen op een begane grond laag met daarin de entreehallen, bergingen, garages
en hier en daar woonruimten van de bovengelegen woningen (nr.2a/2b). Op
de woongebouwen met winkels (nr.8 & 9) en aan de Schout van Eijklaan (nr.6a/6b)
na waren alle woongebouwen zes lagen hoog. Alle woonstroken zijn afgedekt
door een plat dak. In de literatuur wordt gesteld dat De Bruijn aanvankelijk overal
vier woonlagen met plint wilde toepassen, maar dat dat om economische redenen
deels is verhoogd naar vijf woonlagen. (Persoon, de Kort, 1988, p. 375). Bij het winkelcentrum
aan de Burg. Sweenslaan zijn twee korte stroken met winkels in de plint
en drie woonlagen daar boven. Hier verlaagde De Bruijn de bouwhoogte, waardoor
een ander karakter ontstaat dan in de woonstraten. Ook portiekontsluiting komt
voor, zoals de strook Burgemeester Caan van Necklaan 181-339, waar elk inpandig
portiek is voorzien van een lift. Ook mengvormen tussen portiek en galerij komen
voor. De hoofdentrees zijn meestal aan de woonstraat, maar entrees aan de hofzijde
en buitenzijde komen ook voor.
De materialisering van de buitengevels bestaat overwegend uit metselwerk en
beton. Opvallend zijn de externe liftschachten en de glazen portieken die sterke
geleding aan de horizontale stroken geven.
2a/2b Omvangrijk woningbouwcomplex met een beheerste complexiteit
Burgemeester Velthuijsenlaan
Het grootste woningbouwproject bestaande uit 480 woningen, is gerealiseerd bij
de Burgemeester Velthuijsenlaan, Burgemeester Caan van Necklaan en Burgemeester
van Duijvendijklaan. Hier zijn zes stroken volgens een uniform ontwerp gerealiseerd,
in een U-vorm rond het hof. Twee opdrachtgevers de RK Woningbouwvereniging
“Leidschendam” (2a) en de Christelijke Woningbouwvereniging “Leidschendam”
Ansichtkaart, circa 1967

Burgemeester Velthuijsenlaan, ansichtkaart, circa 1967
(2b) gaven aan de gemeentelijke Woningdienst Den Haag opdracht het ontwerp te
leveren. Voor de Christelijke Woningbouwvereniging “Leidschendam”, opgericht op
28 oktober 1958, was het het eerste project met een dergelijke omvang. Door het
kenmerkende uniforme ontwerp is een ensemble ontstaan. Opvallend zijn bijvoorbeeld
de losse liftschachten die de bovenste woonlaag ontsluiten. Door de spleetvormige
ventilatie openingen in de gevel naast het balkon is de waskamer met het
lavet en de ruimte voor het drogen van de was aan het exterieur zichtbaar gemaakt.
Net als een aantal andere woningbouwprojecten bestaat ook hier de gevel van de
begane grond uit een soort breuksteen. Hierdoor heeft het basement een versterkte,
solide uitdrukking. De woningen in deze stroken zijn in vergelijking met de
andere woningen in De Heuvel bijzonder, omdat ze ook woonruimte op de begane
grond hebben. De bovenste woningen worden via liften en een doorgaande galerij
ontsloten. De lagere verdiepingen via een portiek en een korte galerij. Op deze
manier is een rijk geschakeerd blok ontstaan in doorsnede, woningtypologie en
gevelcompositie. Eind 1960 ging de eerste paal voor dit complex de grond in.
In de huidige situatie hebben de twee noordelijke woonstroken aan het hof, privétuin
op de begane grond. Door de daarbij horende erfafscheidingen en bergingen
is daar een minder gewenst rommelig beeld ontstaan.
5 Woongebouw met neutraal raster als decor voor het groen
Burgemeester Caan van Necklaan 181-339
De door Blankespoor en De Vries ontworpen flat aan de Burgemeester Caan van
Necklaan 181-339 heeft een opvallende hofgevel. Deze portiekwoningen zijn aan
de tuinzijde voorzien van een betonnen balkon, dat als een doorlopend raster over
de hele gevel zich uitstrekt. De woonkamer (de grootste kamer) met een kleinere
werkkamer of hobbykamer zijn op de woonstraat georiënteerd, de keuken en twee
slaapkamers liggen aan de relatief rustige tuinzijde. Door het betonnen raster lijkt
het complex op de stroken die in De Bruijns ontwerp voor Kerckebosch in Zeist zijn
gerealiseerd. De tuingevel legt een sterke relatie tussen de individuele woningen en
de collectieve tuin.
55

56
6a/6b Vier woongebouwen van een subtiele en optimistisch naoorlogse architectuur
Schout van Eijklaan
De vier stroken etagewoningen aan de Schout van Eijklaan zijn door één bureau
ontworpen: door architect C.J. de Bruin. Uit de aanvragen voor de bouwvergunning
blijkt dat eerst sprake is geweest van andere bureaus. In 1960 was sprake van
architectenbureau Tauber. In 1961 diende Architect Groosman een aanvraag in voor
de twee stroken aan de binnenring, maar dat is niet uitgevoerd. Uiteindelijk zou De
Bruins ontwerp uit 1961 voor de buitenring ook voor de binnenring worden toegepast.
De portiekontsluiting is op de begane grond opvallend vanwege de dwarse
plaatsing van de trap in de hal. De vier woonlagen worden tevens door een lift ontsloten.
De woonkamers van alle stroken zijn georiënteerd op het zuidwesten, terwijl
de zijde met eetkeuken, badruimte en het droogbalkon met een lamellendeel op
het noordoosten is georiënteerd.
7 Woongebouw met de uitstraling van ‘licht lucht en ruimte’
Burgemeester Keijzerlaan 2-180
Architectenbureau Blankespoor en De Vries tekende het ontwerp voor de woningen
aan de binnenring van de Burgemeester Keijzerlaan 2-180. Het is een van
de voorbelden waarin geprefabriceerde en gestandaardiseerde elementen in de
constructie zijn toegepast, zoals systeemelementen van Muwi. Toegepast zijn onder
andere ‘vulblokken’ en ‘systeemvloeren’ van het Muwi-systeem. Uit de aanvraag blijkt
dat de strook in drie fases is gerealiseerd: ongeveer 30 woningen per keer van de in
totaal 89 woningen in 1 winkel. Die genoemde winkel is gepositioneerd in de plint
van de strook, aan de kant van het winkelplein van de Burg. Sweenslaan.
Winkels (nr.8, 9, 112, 113 & 114)
De winkels in de plint van de stroken bij de Burgemeester Sweenslaan (nr. 8 & 9)
vormen de entree tot de buurt en de hoofdentree tot het hof. Het zijn twee korte stroken,
die door de aswerking een poortfunctie vervullen en tevens een plein creëren.
Beide stroken zijn opgezet als een strook met winkels in de plint en woningen in drie
lagen daar boven. Burgemeester Sweenslaan 12-50 (nr.8) heeft nog een haakvormige
lage uitbreiding. De twee voorzieningen precies aan de andere zijde van het hof, een
de Burgemeester Roeringlaan, zijn van een terughoudender opzet. Dit zijn twee paviljoens,
oorspronkelijk gebouwd als een dagwinkel (nr.112) en als een winkel gecombineerd
met een bijkantoor van de Nutsspaarbank (nr.113). Het paviljoen Burgemeester
Sweenslaan met een biologische supermarkt is gebouwd in 1999 (nr. 114).
Kerken
De twee kerken zijn door hun herkenbare en afwijkende vorm de meest karakteristieke
onderdelen van de voorzieningen in het hof van De Heuvel. Het zijn ook
in beide gevallen de meeste rijke gesammtkunstwerken in de De Heuvel, dat wil
zeggen dat architectuur, inrichting en beeldende kunst een geheel vormen. Zij
zijn door de sociale betekenis tevens het meest karakteristiek voor de toenmalige
verzuiling in de samenleving.
101 Naoorlogse monumentale kerk
RK Sint Jozef Opifexkerk
De Rooms Katholieke St. Jozef Opifexkerk maakt onderdeel uit van een ensemble
met kerk, pastorie, kosterwoning, doopkapel en lokalen en een losstaande to-

Burgemeester Caen van Necklaan (boven) en Burgemeester Sweenslaan
(onder), ansichtkaarten, circa 1967
57

58
ren. Het complex is ontworpen door de Nijmeegse architect H.C. van der Leur, in
1960-1962. Over het ontwerp is door de werkgroep die de plannen voor De Heuvel
beoordeelde diverse malen gediscussieerd. Aanvankelijk, 7 maart 1960, vond de
commissie het ontwerp met kerk en nevenruimten te onduidelijk van vorm, ook in
relatie tot de functie. Vooral de cilinder waarin de kerkzaal is ondergebracht was onvoldoende
uitgesproken. Daarom heeft de architect in latere ontwerpen de cilinder
hoger ontworpen, met duidelijker verticale accenten. De losstaande toren is bovenin
voorzien van een luidklok. In zijaanzicht heeft de toren het aanzicht van een kruisvorm.
De twee woningen in het naast gelegen volume zijn in verhouding daarmee
lager gemaakt, meer horizontaal van uitdrukking. Een van de woningen heeft bij de
entree een relief, met het jaartal 1963. Het tussenlid tussen kerkzaal en woonstrook
is van glas zodat de volumes kerk, doopkapel en kapelruimte, en woningen worden
verzelfstandigd. De stijl is een goed voorbeeld van de Bossche School. Zowel de
kerkzaal als doopkapel zijn voorzien van grote glas-in-lood ramen met gekleurd glas
met voorstellingen en een geometrisch motief. De in de zaal geplaatste doopkapel
is aan het exterieur zichtbaar doordat de koepel boven het dak van de zaal uitsteekt.
Het ensemble is hoofdzakelijk opgebouwd uit rechthoekige en cirkelvormige volu-
RK St. Josef
Opifexkerk, ansichtkaarten,
circa 1967

mes. Sinds enkele jaren is de Opifexkerk niet meer als kerk in gebruik. Het interieur
is omstreeks 2007 verbouwd. Het doopvont en de vaste banken zijn verwijderd. In
de zaal zijn vier gebogen wanden geplaatst. Het hoofdaltaar is verplaatst. (Interview
auteurs met Guido Bennebroek, 27 maart 2012) Sinds 2010 heeft het gebouw geen
functie meer. De detaillering van het exterieur oogt nog oorspronkelijk.
106 Expressief functionalistische kerk
Kruisheuvelkerk
De Kruisheuvelkerk, Burgemeester Roeringlaan 6, is ontworpen door architect J.H.
van der Zee in 1961. In 1963 is het gereformeerde kerkgebouw in gebruik genomen.
De stijl vertoont kenmerken van een expressief-functionalistische of organischfunctionalistische
stijl. Deze is mogelijk geïnspireerd op architectuur zoals van Hans
Scharoun en het vrijwel gelijktijdig gebouwde concertgebouw ‘Philharmonie’ in Berlijn
(1956-1963). De Kruisheuvelkerk is opgemetseld uit een lichte baksteen en veel
schuine hoeken en lijnen, zowel in de plattegrond, doorsnede, massaopbouw als de
beeldbepalende indeling van de ramen. Bijzonder is bovendien de verankering van
het gebouw in de omgeving door de plaatsing ervan direct in het water. Deze kerk
heeft een bijzonder glas in lood venster in de noordoost gevel. Het raam is waarschijnlijk
uitgevoerd door Atelier Liefkens in Den Haag, mogelijk op aanwijzingen
van Van der Zee. Afgebeeld lijkt te zijn een voorstelling van een zee en een lucht,
met zonlicht, zeilboot, duif en vissen in driehoekige vormen. Links in de voorstelling
zijn de architectuurvormen een verwijzing naar de Kruisheuvelkerk zelf. Dat wekt associaties
op met hemel en aarde, de Schepping en de kerk. Het grote doorzichtige
venster in de westgevel maakt visueel contact mogelijk tussen de zaal en de groene
parkachtige omgeving en de buurt. Tijdens de dienst kunnen de gelovigen contact
houden met de wereld buiten de kerk. Uit de aanvraag voor de bouwvergunning
blijkt dat het een goed voorbeeld is van de toepassing van lichte kleuren en van
materiaalkleuren: ‘Buitenverfwerk: kozijnen lichte kleur hout en staal, deuren blank
hout, ramen lichte kleur hout en staal, overig werk lichte kleuren. Buitenmetselwerk:
genuanceerd geel-brons. Dakbedekking twee tinten grijs.’ (Aanvraag vergunning 1
december 1961, GLV panddossier). Die dakbedekking was oorspronkelijk in geëmailleerde
platen uitgevoerd. Vanwege lekkage is in 1967 een nieuwe afdeklaag aangebracht.
In literatuur wordt gemeld dat deze laag over de oude is aangebracht. Dus
Gereformeerde kerk, Kruisheuvelkerk, ansichtkaart, circa 1967
59

60
mogelijk zijn de oorspronkelijke platen daaronder nog aanwezig. (Daams, de Kort,
1988, p. 314) De kerk is begin 2012 nog met de oorspronkelijke functie in gebruik.
Scholen en sport
De scholen in De Heuvel zijn, net als de kerken, in stedenbouwkundig opzicht
beeldbepalend voor de aanleg van het hof. De typologie van de schoolgebouwen
is kenmerkend voor de bouw van lagere scholen en kleuterscholen in de jaren rond
1960. Ze zijn overwegend gebouwd als twee of drie klassige kleuterscholen en
als zes of zeven klassige lagere scholen. Ze staan als eenlaagse paviljoens met een
schuin dak op een groen veld met een ruim speelterrein. Ze zijn hierdoor te ervaren
als een ensemble. Naast de scholen staan bijgebouwen als gymzalen of een fietsenberging.
102 Kleuterschool zonder gang
School Dobbelaan 1
Een eveneens voor de wederopbouw kenmerkende typologie had de voormalige
R.K. kleuterschool Dobbelaan 1. Het Leidschendamse architectenbureau Van Vliet
tekende het ontwerp in 1963, dat in 1965 is uitgevoerd. Het is oorspronkelijk gebouwd
als een portaalschool, dat wil zeggen dat het lokaal bereikbaar is via een
eigen entree met portaal en garderobe direct vanaf het schoolplein. Er was geen
collectieve gang tussen het lokaal en het speelplein. Dit heeft als voordeel dat de lokalen
van twee zijden veel direct daglicht krijgen (in plaats van 1 zoals bij een gangschool).
Twee zijden met raamwanden betekent veel licht en ventilatie. Kenmerkend
in de indeling van het lokaal zijn de speelnisjes, in de boogvormige uitbreiding. De
plattegrond (gangloze school) in later veranderd. Bij de verbouwing tot Bridgehome
in 1993 zijn zowel de portalen en indeling met nisjes en afzonderlijke lokalen verwijderd.
Door deze functiewijziging en de wijziging in de structuur is de gaafheid van
het schoolgebouw in ernstige mate aangetast.
104 Functionele school met markante entree
Voormalige lagere school Dobbelaan 4
De scholen in De Heuvel zijn hoofdzakelijk gebouwd als gangscholen, dat wil zeggen
een rij van lokalen die worden ontsloten via een gang. Dat is en gebruikelijke
typologie. Een goed voorbeeld hiervan is de voormalige zesklassige lagere school
aan de Dobbelaan 4. Het gebouw is eveneens ontworpen door het Leidschendamse
architectenbureau Van Vliet, in 1964. Sinds enige jaren is het in gebruik als VMBO
(voortgezet onderwijs). Door de grote schuine luifel bij de entree met een expressief
kunstwerk, gericht naar het Pres. Kennedyplein, en de regelmatig ingedeelde langgerekte
langsgevel met het grote dakvlak heeft het gebouw een stedenbouwkundig
markante ligging.
105 Tweeklassige kleuterschool als geschakelde tenthuisjes
School Burgemeester Roeringlaan 3
Een kenmerkend gebouw is de voormalige kleuterschool Burgemeester Roeringlaan
3. Daar worden toenmalige actuele opvattingen over opvoeding, opgroeien vertaald
naar de typologie van het gebouw. De twee speelwerklokalen voor een kleine
groep kleuters zijn opgebouwd als een klein huisje. De Leidschendamse architect
De Ruyter ontwierp in 1965 voor de Vereniging voor Protestants Christelijk Onderwijs
een kleine leefgemeenschap. De afzonderlijke eenheden worden geaccentueerd
door de diagonale schakeling, de verspringing in de gevel en het afzonderlijk

tentdak. Elk huisje heeft eigen voorzieningen als een nis, toiletgroep en garderobe.
Zo kregen de kleinste kinderen het gevoel dat ze naar een eigen huis gingen, in
plaats van naar een groot collectief complex. Die architectuur sloot het beste aan
op de psychologische behoeften van het kind in de kleuterleeftijd. Het gebouw was
uitbreidbaar met nog een derde lokaal, eveneens diagonaal geschakeld. Dat moest
dan wel aan de oostzijde zijn, want het gebouw staat precies tegen een rooilijn
van de flats geplaatst langs de Burg. Roeringlaan. De Ruyter is niet de uitvinder van
deze typologie, er zijn vroegere voorbeelden bekend, maar het gebouw is wel een
exemplarisch voorbeeld van deze nieuwe tendens in de kleuterscholenbouw in de
jaren zestig. Het sluit bovendien aan op de interesse van De Bruijn voor de integratie
van architectuur en inzichten uit de psychologie.
Plattegrond en doorsnede voormalige kleuterschool (nu kinderopvang De
Peuterhof), De Ruyter 1965
61

62
109 Paviljoenschool met ruimtelijke geleding
Lagere school Dobbelaan 9
De Prinses Margrietschool, Dobbelaan 9, is weliswaar een gangschool, maar heeft
ook kenmerken van een paviljoenschool. De lokalen zijn als losse paviljoens te
herkennen. De toiletblokken liggen tussen twee lokalen in. Achter de toiletten
ligt een werknis voor handvaardigheid. Bij die werknis springt de gevel naar binnen,
zodat deze ruimtelijk een bijzonder karakter krijgt. In het dakvlak wordt die
scheiding zichtbaar gemaakt door een opening in het dakvlak. Het ontwerp is van
het Leidse architectenbureau van B. Buurman, M.P. Schutte uit 1961, en gebouwd
in 1963-1964. Dit gebouw is gepubliceerd in het Bouwkundig Weekblad, 11 april
1967. In de toelichtende tekst, geschreven door de architecten M.P. Schutte en
G.H. Bellaard, wordt het dakvlak specifiek genoemd. ‘De situering van het gebouw,
dat als laagbouw tussen hoogopgaande woonblokken zou moeten komen te
staan, leidde tot een schuin dak, bedekt met singles’. (Buurman, Schutte, 1967,
pag 107) ‘Singles’ is waarschijnlijk een soort dakleer, gelegd als leisteen. In het
tijdschrift is een foto geplaatst waaruit blijkt dat de sculptuur van Ben Aalbers, met
de naam Heuvel, al voor 1967 is geplaatst. De school is in 1998 uitgebreid met
een tweede rij lokalen aan de zijde van de gang, daarbij wordt de oorspronkelijke
opzet in hoofdlijnen gespiegeld. Aan de zijde van het wandelpad is het gebouw
niet ingrijpend veranderd.
Voorgrond voormalige kleuterschaal (nu kinderopvang Het Spektakel en
Speel-o-theek De Beer), De Ruyter 1963 (Architectuurkaart 110). Achtergrond
Openbare basisschool De Margriet, Buurman e.a. 1963 (Architectuurkaart 109).
Ansichtkaart, circa 1967

Gevels en plattegrond, Openbare basisschool De Margriet, Buurman e.a. 1963
(Architectuurkaart 109)
107 Verzorgd gestandaardiseerd gymlokaal
Gymnastiekzaal Dobbelaan 4a
Het gymnastieklokaal aan de Dobbelaan 4a is zoals gezegd een standaard gymnastiekzaal,
ontworpen door de Koninklijke Nederlandsche Heidemaatschappij. Dat het
kleine gebouw een plat dak heeft zag de welstand waarschijnlijk door de vingers.
Het standaardontwerp werd ook in Prinsenhof gebouwd, maar daar zijn ze allemaal
inmiddels afgebroken.
63

64
4.3 bEELDEnDE KUnSt
Op een aantal plaatsen bevindt zich in De Heuvel kunst. Zo zijn aan meerdere
scholen kunstwerken aan het gebouw aangebracht. Zoals aan de eerder genoemde
Dobbelaan 4 (nr.104), waar een opmerkelijke metalen plastiek uit 1965 aan de luifel
is bevestigd (kunstenaar onbekend). In beide kerken zijn glas in lood ramen aangebracht.
Boven de zijentree van de RK Sint Jozef Opifexkerk bevindt zich het reliëf
‘Driekoningen - afweerzegen’, van de Voorburgse kunstenaar Wilhelminus Maria Pim
van Moorsel (1932).
Boven de entree van de woning Burgemeester Sweenslaan 7 is ook een reliëf aangebracht.
In De Heuvel staan drie vrijstaande plastieken waarvan het markante Heuvelkunstwerk
van Ben Aalbers stamt uit de periode van het ontstaan van de wijk. De twee
andere kunstwerken zijn van later datum en vallen derhalve buiten de periode.
201 De Heuvel abstract verbeeld
Ben Aalbers
In De Heuvel is een kunstwerk in de openbare ruimte dat specifiek verwijst naar de
buurt. Deze plastiek is van kunstenaar Bernard Jan (Ben) Aalbers (1916-2004) bij de
Prinses Margrietschool, Dobbelaan 9. Het is in 1964 geplaatst, tegelijk met de opening
van de school. In de publicatie van dit gebouw in het Bouwkundig Weekblad,
11 april 1967, is een foto van de sculptuur afgebeeld. Het is daarmee zeker dat het
van begin af aan op die plek is geplaatst en in de periode dat de buurt werd gebouwd.
Het is opmerkelijk dat de sculptuur van Ben Aalbers, met de naam Heuvel,
een ‘speelplastiek’ wordt genoemd in het tijdschrift. Het lijkt daar niet geschikt voor.
Ook de toenmalige ruwe stenen verharding onder de plastiek is niet kindvriendelijk.
Het is meer een zelfstandig kunstwerk dat kenmerkend is voor het oeuvre van
de kunstenaar. Het bestaat uit drie vrijwel identieke betonnen reliëfbalken met
één centrale voet. De hoofdvoorstelling is het woord HEUVEL dat met positieve en
Kunstwerk Heuvel, Ben Aalbers 1964. Bron: Bouwkundig Weekblad, 1967, p.107

negatieve vormen wordt gevormd. Op de achtergrond zijn nog kleine symbolen,
cijfers en letters in reliëf aangebracht. De verwerking van kalligrafie is kenmerkend
voor deze gerenommeerde kunstenaar, die in Voorburg en Den Haag woonde en
werkzaam was en exposeerde in binnen- en buitenland.
202 IJsbeer
Marty Verharen
Op de speelplaats van de voormalige tweeklassige kleuterschool aan de Burgemeester
Roeringlaan nummer 3 staat een uit 1988 daterend betonnen ijsbeer van
de Haagse kunstenares Marty Verharen.
203 Reclining Figures
Berry Holslag
Bij de entree van De Heuvel aan de Burgemeester Sweenslaan zijn in 2001 twee
glimmende keramische plastieken van een man en een vrouw geplaatst van de
kunstenares Berry Holslag (1947) ‘Reclining Figures’.
4.4 REnoVAtiE En niEUWboUW
De hoofdopzet van De Heuvel is nog grotendeels oorspronkelijk. In tegenstelling tot
Prinsenhof waar de afgelopen jaren wel gerenoveerd is, zijn zowel de woningen, de
voorzieningen als de openbare ruimte niet ingrijpend gewijzigd. Daarmee is Heuvel
nog een zeer goed voorbeeld van een naoorlogse buurt.
Woningbouw
Aan de woningen is onderhoud gepleegd en hier en daar zijn ook kozijnen vervangen,
maar de hoofdopzet is nauwelijks veranderd. Of de kleuren nog oorspronkelijk
zijn vergt nader kleuronderzoek.
Winkels
In 1999 is bij het winkelplein Burgemeester Sweenslaan een nieuw paviljoen toegevoegd,
nr 19, ontworpen door de Haagse architect Han Verburg.
Sociale en religieuze voorzieningen
De meeste voorzieningen zijn in hoofdopzet nog oorspronkelijk. Het dak van de
Kruisheuvelkerk is in 1967, vier jaar na de oplevering, veranderd. De inrichting van
het interieur van de Opifexkerk is in 2007 sterk gewijzigd. Het wijkgebouw Burgemeester
Sweenslaan 6 uit 1966 is na een brand in 1985 vervangen. De voormalige
bibliotheek kreeg een nieuwe functie als buurtgebouw ’t Heuvelhonk (1986). In
tegenstelling tot in Prinsenhof, waar alle oorspronkelijke scholen zijn afgebroken,
zijn de scholen in De Heuvel nog in hoofdlijnen nog oorspronkelijk. De scholen zijn
wel geregeld onderhouden, gedeeltelijk verbouwd en uitgebreid. Ook zijn diverse
scholen van functie veranderd. Het kinderdagverblijf Dobbelaan 2 is in 1990 toegevoegd.
De voormalige kleuterschool (Dobbelaan 1) heeft een nieuwe wijkfunctie
gekregen, het is in gebruik door de Bridgevereniging. Langs de rand van De Heuvel
staan nog twee SET-systeemscholen: ten noorden en zuiden van het carré.
65

5. waarDering:
steDenbouw, gebouwen, kunst en arcHeologie
inLEiDing
De wijk De Heuvel in Leidschendam is een uniek ensemble in de context van de
naoorlogse architectuur en stedenbouw in Nederland. De wijk is in zijn huidige staat
bovendien nog bijzonder gaaf. Deze gaafheid geldt zowel de stedenbouwkundige
opbouw, de inrichting van de openbare ruimte, de groenaanleg als de architectuur.
De Heuvel heeft een grote mate van helderheid en logica. Deze is het resultaat van
een weloverwogen ontwerpproces. Dergelijke hermetische ontwerpen lopen het
gevaar door hun vanzelfsprekendheid niet of onvoldoende opgemerkt te worden.
Dit maakt De Heuvel ook kwetsbaar voor toekomstige onbegrepen ingrepen.
Daarom is het nodig deze kwaliteiten opnieuw naar boven te halen door middel
van analyse in woord en beeld. Het object van onderzoek is daarbij de bestaande
hoedanigheid van De Heuvel omdat daarin de originele kwaliteiten nog ruim voor
handen zijn.
Bijzonder aan De Heuvel is bovendien dat In het ontwerp een aantal levensbeschouwelijke
uitgangspunten van de stedenbouwkundig ontwerper Wim de
Bruijn zijn te herkennen. Deze levensbeschouwing bestaat kort samengevat uit
een samengaan van psychologische en fenomenologische inzichten en het neothomisme.
Psychologie en fenomenologie leveren een fascinatie op met moderne
onderwerpen, zoals de auto, de waarneming tijdens het bewegen, de verhouding
tussen sociologie en stedenbouw en de moderne verhouding tussen individu en
gemeenschap. Het Neothomisme is te herkennen in een sterk op orde, zowel fysiek
als maatschappelijk, en vooruitgang der gehele mensheid gerichte denkbeelden.
De manier waarop de Bruijn deze elementen samenvoegt in het ontwerp geeft blijk
van grote vindingrijkheid en vakmanschap.
De waardering begint met de hoofdopzet van de wijk. Daarna worden een aantal
onderdelen van De Heuvel nader beschouwd. Hierin worden stedenbouwkundige
en architectonische waarden en de kunsttoepassing in de wijk nader omschreven.
Op een enkele plaats in de tekst worden opmerkingen gemaakt over onwenselijke
ruimtelijke aantastingen en ontwikkelingen van De Heuvel. Tenslotte zijn de archeologische
waarde in een kaart inzichtelijk gemaakt.
67

3
68
5
SCHOUT VAN EIJKLAAN
6
BURG. BANNINGLAAN
De Heuvel - Leidschendam
Waarderingskaart
Stedenbouw
HEUVELWEG
4
7
4
DOBBELAAN
BURG. ROERINGLAAN
6
BURG. CAEN VAN NECKLAAN
7
5
PRESIDENT
KENNEDYPLEIN
7
BURG. KEIJZERLAAN
9
8
5
DOBBELAAN
BURG. SWEENSLAAN
4
4
BURG. KOLFSCHOTENLAAN
7
5
BURG. VELTHUIJZENLAAN
NOORDSINGEL
BURG. VAN DUYVENDIJKLAAN
1 de hoofdopzet met de helderheid van een kristal
2 de ruimtelijke kwaliteit van de samenhang tussen plattegrond en doorsnede
3 buitenranden als stedelijke parkways
4 entrees met allure
5 luisterrijke lanen met kloeke woongebouwen
6 subtiele schoonheid van de Schout van Eijklaan
7 de magnifieke hof met plein, park, water en expressieve lage voorzieningengebouwen
8 wandelpad ‘with a view’
9 verstilde waterterrassen om het plein
10 De Heuvel als overtuigende verbeelding van een idealistisch wereldbeeld
2
CENTRUM
3
0 20 40 60 80 100 m

5.1 CULtUURHiStoRiSCHE WAARDEStELLing StEDEnboUW
De Heuvel: sterk samenhangende wijk - beschermingswaardig
De Heuvel is vanwege zijn gaafheid, zijn uniciteit in het geheel van naoorlogse wijkenbouw
en zijn nog altijd aansprekende ruimtelijke werking en schoonheid, in zijn
geheel beschermingswaardig.
In het navolgende worden de onderscheidende ruimtelijke kwaliteiten waarop deze
waardering is gebaseerd, belicht.
1 De hoofdopzet met de helderheid van een kristal
De Heuvel ligt, net als Prinsenhof, als een groot helder kwadrant in de stadsplattegrond
van Leidschendam. Het midden van het kwadrant bestaat uit een grootse hof
met een door bomen omzoomd centraal plein, groen, wandelpaden, waterpartijen
en lage gebouwen met voorzieningen met bijzondere dakvormen. Deze hof wordt
omgeven door een dubbele ring met rationeel gebouwde appartementenblokken
van zes en vijf lagen hoog. In de royale straatruimten tussen de blokken zijn
parkeervoorzieningen en groenstroken vanzelfsprekend opgenomen. De auto is als
het symbool van het moderne leven en de verbinding met de wijdere omgeving
positief en ruimhartig opgenomen in het plan.
In De Heuvel zorgen subtiele verschillen voor verbijzonderingen in de ruimtelijke
beleving. De Heuvel bereikt een synthese tussen de vorming van een karaktervolle
gemeenschap met de grote hof als verbindend en landschappelijk element, een
optimale inbedding van de wijk in het netwerk van autowegen van de regio en een
ver doorgevoerde rationalisatie van de woningbouwproductie.
De Heuvel is door deze combinatie van elementen niet alleen in de naoorlogse
periode uniek voor Nederland, maar ook vandaag de dag nog steeds actueel. De
Heuvel laat zien hoe een aanzienlijke stedelijke woningdichtheid kan worden
gecombineerd met grote landschappelijke openheid en een hoogwaardige en
betekenisvolle openbare ruimte.
De heldere hoofdopzet heeft een hoge cultuurhistorische waarde en is derhalve
beschermingswaardig.
2 De ruimtelijke kwaliteit van de samenhang tussen plattegrond en doorsnede
Cruciaal in de ruimtelijke werking van de Heuvel is de geprortioneerde samenhang
tussen de plattegrond en de doorsnede over de gehele wijk. Van buiten naar bin-
69

Noordsingel
Heuvelweg
70
nen bestaat deze uit: de stedelijke autowegen, de buitenranden, de vier entreegebieden,
de lanen en tenslotte de hof. Het geheel eigen karakter van De Heuvel
hangt in sterke mate samen met deze ruimtelijke proportionering. In het navolgende
worden de verschillende onderdelen van de plattegrond en de doorsnede
nader beschouwd.
3 Buitenranden als stedelijke parkways
Om het grote kwadrant van de wijk De Heuvel, met een totale afmeting van 500 bij
420/440 meter, lopen de stedelijke verbindingswegen: Noordsingel, Burgemeester
Kolfschotenlaan, Heuvelweg en de Burgemeester Banninglaan. De maatvoeringen
van deze wegen zijn afwisselend van breedte, variërend van 150 tot 50 meter en
afgestemd op een optimale verkeerafwikkeling van Leidschendam en de regio.
De inrichting van deze hoofdwegen hebben door het aanwezige groen en de
robuuste zes en vijf lagen hoge gebouwen, het karakter van voort- en welvarende
Amerikaanse Parkways. Dit is met name het geval bij de Noordsingel. Door de knik
in deze weg ontstaat in de zuidoosthoek een fraaie groene driehoekige ruimte die
tevens de entree van De Heuvel, bij de Burgemeester Sweenslaan, op een vanzelfsprekende
manier introduceert.
voortvarende ruImten voor het snelverkeer
Burgemeester Banninglaan
Burgemeester Kolfschotenlaan

4 Entrees met allure
De ingangen van De Heuvel voor het verkeer zijn gelegen in het midden van
vier zijden van het kwadrant, ter plaatse van de Burgemeester Sweenslaan in het
zuidoosten, de doorgaande Dobbelaan in het zuidwesten (alleen voor langzaam
verkeer) en het noordoosten en de Burgemeester Roeringlaan in het noordwesten.
De vier entrees zijn op een bijzondere manier gedifferentieerd. Aan de noordwestelijke
en zuidoostelijke entrees bevinden zich winkelvoorzieningen en horeca.
Deze entrees zijn daardoor op te vatten als de twee ‘stedelijke entrees’ van de wijk.
De noordoostelijke en zuidwestelijke entrees liggen daarentegen in het verlengde
van de oude waterloop de Dobbe. Deze entrees zijn daardoor op te vatten als de
‘natuurlijke entrees’ van De Heuvel.
De hoofdentree van de wijk, ter plaatse van de Burgemeester Sweenslaan met de
belangrijkste winkel- en horecaconcentratie is bovendien ruimtelijk verbijzonderd
door een mooie verspringing in het wegenpatroon en twee dwars geplaatste blokken.
Deze bajonetvorm genereert een ruimtelijke dynamiek in dit entreegebied die
goed past bij de centrumfunctie. De noordwestelijke entree, bij de Burgemeester
Roeringlaan, wordt gemarkeerd door twee gebouwen met voorzieningen van één
laag met een plat dak, die als een soort poortwachters dienst doen.
Entree Burgemeester Roeringlaan
71

onnadrukkelIjke naoorlogse vormgevIng en ruImtewerkIng In optIma forma
Noordsingel - Burgemeester Sweenslaan
Burgemeester De Keijzerlaan – Burgemeester Sweenslaan
72

Noordsingel - Burgemeester Sweenslaan
Heuvelweg – Burgemeester Roeringlaan
73

74
5 Luisterrijke lanen
Eenmaal in het Heuvelkwadrant bestaat de eerste ring uit vijf luisterrijke lanen.
Aan deze lanen staan kloeke woongebouwen van vijf en zes lagen hoog met een
hoogte tussen de 15 en 18 meter. De breedte van de lanen bedraagt circa 40 meter.
Ter vergelijking: deze profielmaat komt overeen met die van de voorname Minervalaan
in Amsterdam Zuid.
Zoals eerder gezegd zorgen subtiele verschillen voor verbijzonderingen in de ruimtelijke
beleving. Dit kenmerk van De Heuvel is in de opbouw van de lanen duidelijk
herkenbaar. Zo verschilt bijvoorbeeld het perspectief van de lanen. Het zicht van
de Schout van Eijklaan en de Burgemeester Velthuisenlaan wordt gestopt door de
doorstekende bebouwing van de dwars daarop staande lanen. De Burgemeester
Caen van Necklaan heeft vrij zicht naar beide kanten. Het perspectief van de Burgemeester
Keijzerlaan en de Burgemeester Duyvendijklaan zijn open naar buiten toe.
Naar binnen toe is het zicht gericht op de dwars geplaatste winkelbebouwing.
In een aantal lanen spelen ook de liftschachten of uitgebouwde portieken een prominente
rol in de perspectivische geleding en het ritme van de ruimte.
De lanen in de Heuvel hebben een asymmetrische inrichting. De rijweg met het
parkeren bevindt zich steeds aan de minder goed bezonde noordoost of de noordwest
zijde van de straat. Aan de andere zonzijde van de straat, de zuidoost en zuidwest
kant, bevinden zich zorgvuldig vormgegeven plantsoenstroken met gazons,
bloemperken, hagen, struiken en bomen. De inrichting van weggedeelten en plantsoenen
is overeenkomstig de geordende tijdgeest van toen, rechthoekig van opzet.
Hoewel de lanen in de loop van de tijd, vanwege de toegenomen parkeerdruk, zijn
heringericht is de bijzondere asymmetrische en rechthoekige opzet in alle lanen
nog aanwezig. Op basis van dit principe verschilt elke straat ook weer enigszins
van de andere. In de Burgemeester Caen van Necklaan en de Schout van Eijklaan
bevinden zich bijvoorbeeld garages op de begane grond. De toeritten naar deze
garages zijn in de Caen van Necklaan op een onopvallende manier opgenomen in
de plantsoenstroken. Bovendien zijn de auto’s door hagen aan het zicht onttrokken.
Door dit soort uitgekiende oplossingen hebben ook deze lanen een nog steeds een
aangenaam ruim en groen karakter.
Burgemeester De Keijzerlaan

majestueuze chIque groene lanen
Burgemeester van Duyvendijklaan Burgemeester Caen van Necklaan Gesloten hoek Schout van Eijklaan
Burgemeester Caen van Necklaan
75

76
6 Subtiele schoonheid van de Schout van Eijklaan
De sfeer van met name de Schout van Eijklaan doet nog bijzonder authentiek
naoorlogs aan. Deze laan is lichter dan de andere straten omdat de blokken slechts
vijf lagen hoog zijn, in plaats van de zes lagen die alle andere woongebouwen in De
Heuvel tellen. De boomsoorten versterken dit lichte beeld. Door de toepassing van
een witte baksteen, hebben ook de gevels een lichte uitstraling. In dit kleurbeeld
zijn in de borstweringsstroken passende groengrijze, blauwgrijze en grijze kleuraccenten
aangebracht. De architectuur van de woonblokken, naar een ontwerp van
de Rotterdamse architect J.C. de Bruin, heeft met zijn fraai gedetailleerde en gedimensioneerde
entreepartijen, vrijstaande kolommen, balkons en hekwerken en
schermen voor de droogbalkons, een bovengemiddelde subtiele kwaliteit.
Vanwege deze elkaar versterkende kwaliteiten van stedenbouw en architectuur en
de gaafheid ervan is de Schout van Eijklaan binnen het geheel van De Heuvel aangemerkt
als een laan met een extra hoge cultuurhistorische ensemblewaarde.
samenwerkIng van InrIchtIng, groen, kleur, materIaal,
maatverhoudIng en lIcht maken de laan tot een ensemble

7 Magnifieke hof met plein, park, water en expressieve lage voorzieningengebouwen
De grootste hof is niet alleen ruimtelijk het ‘pièce de résistance’ van De Heuvel maar
ook een hoofdbestandeel van De Bruijns idee betreffende een moderne stadswijk.
De ruimtelijke kenmerken van deze opmerkelijke grootse hof bestaan uit de volgende
elementen. De afmetingen van de immense hof is 370 bij 315 meter. Drie van
de vier wanden van de hof zijn zes lagen, circa 18 meter hoog, en één wand, aan de
Schout van Eijklaan zijde, telt vijf lagen, circa 15 meter hoog. In het midden is een
groot centraal ‘plein’ of bestrate open ruimte, het President Kennedyplein, gelegen
met een afmeting van 85 bij 60 meter, omzoomd door bomen in een grasstrook. Ter
vergelijking: deze pleinruimte is niet veel kleiner dan de Delftse Markt. De bestrating
van het plein heeft gedeeltelijk nog het oorspronkelijke blokpatroon. Dit blokpatroon
is doorsneden door de twee meanderende rijwegen van de Burgemeester
Roeringlaan/Burgemeester Sweenslaan en de Dobbelaan. Op oorspronkelijke
inrichtingstekeningen staat dit kruispunt van wegen al met potlood aangegeven.
Om het bestrate deel en de groenstrook met bomen ligt een mooie waterpartij, die
dicht benaderbaar is door verlaagde wandelpaden. Zie hiervoor punt 9. Oorspronkelijk
was de waterpartij rechthoekig. Echter inmiddels zijn een aantal beschoeiingen
verandert in natuurlijke oevers, het wateroppervlak vergroot en is een eilandje
toegevoegd. De waterpartij loopt evenwijdig aan de Dobbelaan door en herinnert
op die manier aan de oude waterloop van weleer in de polder.
Om het centrale plein en de waterpartij ligt een royale parkstrook. Het padenverloop
de boom- en plantvlakken hadden aanvankelijk een helder orthogonale opzet.
Voor het overgrote deel is deze opzet nog steeds aanwezig. Alleen in het noordoostelijke
kwadrant loopt het padenverloop, ten gevolge van de natuurlijke oevers, met
vloeiende lijnen.
In de parkstrook zijn ook de gebouwen gelegen met openbare en collectieve voorzieningen,
zoals kerken en scholen van verschillende gezindten. Deze gebouwen
zijn harmoniërend door een in omvang en vormgeving duidelijk contrast met de
rechthoekige strakke woonbebouwing rondom. De hoogte van de gebouwen is
beperkt tot, overwegend, één bouwlaag én de dakvormen zijn verbijzonderd door
de toepassing van flauw hellende daken of expressieve dakvormen De Kruisheuvelkerk
is van dat laatste een mooi voorbeeld. De schoolpleinen zijn afgeschermd
met hekken maar voor de rest staan de scholen zonder hekken op een fraaie manier
direct in het park.
In de hoeken van de hof zijn nog drie van de vier oorspronkelijke speelplaatsen
aanwezig. De inrichting ervan is uiteraard aangepast aan het huidige gebruik.
Drie woongebouwen ten noordoosten van de Burgemeester Roeringlaan/Burgemeester
Sweenslaan stonden aanvankelijk op een mooie passende manier direct
in het park. Bij het blok ten zuidoosten van de Dobbelaan is dit nog altijd het geval.
Helaas zijn van de twee andere woongebouwen (ten noordwesten van de Dobbelaan)
de zones langs de gebouwen uitgegeven als privé tuinen met de daarbij
horende tuinschuttingen, bergingen en illegale bouwsels.
Al met al is de ruimtelijke werking van deze magnifieke hof door zijn bijzondere
afstemming tussen de robuuste randbebouwing, de inrichting van de openbare
ruimte, water- en groenaanleg en de bouwkundige pareltjes in het midden, nog
bijzonder in tact en van een hoge cultuurhistorische waarde.
77

decor, spIegelend water, uItbundIg groen, mIddenpleIn en bIjzondere losse
bebouwIng maken de hof tot een gedIstIngeerde verblIjfplaats
78

82
8 Wandelpad ‘with a view’
Een karakteristieke element in de hof van De Heuvel is het wandelpad in het zuidelijke
kwadrant. Dit pad ontleent niet zozeer aan de architectuur van de gebouwen
zijn bijzonderheid maar aan de samenhang van de verschillende ruimtelijke elementen
ten opzichte van elkaar. Ten eerste liggen de gebouwen vrijelijk ter weerszijden
van het pad. In het midden van het pad ligt de fraaie betonnen sculptuur
‘De Heuvel’ van kunstenaar B.J. Aalbers uit 1964. Daarbij valt de boomplaatsing op.
Tussen het wandelpad en de openbare Margrietschool staan solitaire oude bomen
maar deze staan niet in de orthogonale ordening van de rest van het park. De boom
vlak langs de rand van het wandelpad heeft een opvallende plaatsing. Aan de zuidoostelijke
kant van het wandelpad bevindt zich ook nog een kleine bospartij die als
avontuurlijke speelplek dienst doet. Deze meer vrije boomplaatsing in dit kwadrant
van De Heuvel zou verband houden met de oorspronkelijke beplanting. Terugkijkend
richting het midden van de hof, richting Burgemeester Sweenslaan heeft dit
pad een bijzonder perspectief. Vanuit hier heeft de beschouwer door de takken van
de direct langs het wandelpad geplaatste boom een uniek geënsceneerd zicht op
de Opifexkerk en zijn karakteristieke vrijstaande toren.
gebalanceerde enscenerIng van de wandelIng door opeenvolgende
perspectIeven op natuurlIjke en gebouwde elementen

84
9 Verstilde waterterrassen om het plein
Om het bestrate middendeel en de groenstrook met bomen ligt een mooie waterpartij.
Het water hiervan is dicht benaderbaar door verlaagde wandelpaden.
Het perspectief vanaf de verlaagde paden naar de hofruimte heeft een heel eigen
intiem karakter. De keermuren van de trappen naar deze verlaagde paden bestaan
uit fraaie natuursteen. Opvallend is het speelse patroon van de nog volledig oorspronkelijke
bestrating van de paden. Het patroon bestaat uit een afwisseling van
rechthoekige betonstenen, stroken klinkers en vierkanten vakken met kasseien.
Oorspronkelijk was de waterpartij volledig rechthoekig. Inmiddels zijn een aantal
beschoeiingen veranderd in natuurlijke oevers, het wateroppervlak vergroot en is
een eilandje toegevoegd. De waterpartij loopt evenwijdig aan de Dobbelaan door
en herinnert op die manier aan de Dobbewetering van weleer.
tot rust komen aan het water

De Heuvel gezien vanaf het ziekenhuis Antoniushove, 1971
86

10 De Heuvel als overtuigende verbeelding van een idealistisch wereldbeeld
In de ruimtelijke werking van De Heuvel en in het bijzonder de grootse hof wordt
het wereldbeeld van De Bruijn bijna tastbaar. Het is de intentie van de Bruijn om
nieuwe stadsuitbreidingen te enten op de actuele stand van zaken en menselijke
verhoudingen in de maatschappij. Het teruggrijpen op oude modellen en stadbeelden
levert volgens De Bruijn geen bevredigende oplossingen op. De Bruijn
ontvouwt zijn zienswijze in zijn prae-advies ‘Structuur en beeld in levensruimte en
samenleving’ uit 1955. Deze bezielde beschouwing staat aan de vooravond van zijn
omvangrijke werk in Leidschendam en Zeist en is daarvan de inhoudelijke blauwdruk.
In de doorwrochte tekst beziet De Bruijn ondermeer het flatgebouw als de plaats
voor de emancipatie van het gesloten stedelijke gezin naar openheid. Door ‘nabuurschap’
kan deze woonvorm zich ontwikkelen tot het model van een uitgebreid
hotel. Het traditionele begrip ‘domicilie’ is in het collectieve woongebouw omgezet
in ‘plaats voor tijdelijk verblijf’.
De individuele persoon vindt echter zijn levensontplooiing niet meer uitsluitend
binnen het gezin. Zijn woning is slechts de plaats waar hij verblijft als gezinslid en
niet meer. Zijn thuis is daarbij overal waar zijn maatschappelijke bindingen hem
heenvoeren. Stedenbouwkundig is deze zienswijze door De Bruijn vertaald naar een
geordend stelsel van openbare ruimten, waarop verschillende domeinen van organisaties,
van bedrijfsleven, onderwijs enz. georiënteerd zijn. Deze openbare stelsels
krijgen een dubbele taak. Ten eerste verenigen zij het geheel tot één eenheid, en
ten tweede maken zij de binding mogelijk van de verschillende soorten gemeenschappen
onderling. Met name dit laatste aspect, de verenigende werking van een
ruimte, waarin verschillen tussen mensen en groepen worden overkomen, is in de
grootste hof van De Heuvel nog altijd op een bijzondere en unieke manier voelbaar.
Deze utopische inzet van De Bruijn is ook in overeenstemming met het elan van die
tijd. Het is de tijd waarin de grootste fototentoonstelling ooit ‘The Family of Man’ uit
1955 vertrekt vanuit dezelfde idealen.
87

4
Heuvelweg
88
6b
6a
Schout van Eijklaan
Burgemeester Banninglaan
107
108
113
De Heuvel - Leidschendam
Waarderingskaart
Architectuur
5
112
Burgemeester Roeringlaan
6b
106
Beschermingswaardig
Cultuurhistorisch waardevol
Architectonische basiskwaliteit
Buiten de periode
109
6a
202
3
2b
Burgemeester Caen van Necklaan
105
President
Kennedyplein
201 110
104
7
103
8
2b
Dobbelaan
111
2b
Burgemeester Sweenslaan
Burgemeester Keijzerlaan
Burgemeester Kolfschotenlaan
Burgemeester Velthuijsenlaan
9
102
203
203
101
114
2a
2a
Noordsingel
2a
1
Burgemeester van Duyvendijklaan
0 20 40 60 80 100 m

De Heuvel - Leidschendam
Waardering Architectuur
Nr. op kaart Adres Oorspronkelijke Functie Architect/ontwerper Bouwjaar
1 Burg. van Duyvendijklaan zuid Woningen Gem. Wo.dienst Den Haag 1962
2a Burg. van Duyvendijklaan noord - Burg. Veldhuijsenlaan Woningen Gem. Wo.dienst Den Haag 1961-1962
2b Burg. Veldhuijsenlaan - Burg. Caen van Necklaan zuidoost Woningen Gem. Wo.dienst Den Haag 1960-1961
3 Burg. Caen van Necklaan noordoost Woningen Muijs & de Winter 1960
4 Burg. Caen van Necklaan noordwest Woningen Lucas en Niemeijer 1960
5 Burg. Caen van Necklaan zuidwest Woningen Blankenspoor en de Vries 1961
6a Schout van Eijklaan Woningen C.J. De Bruin 1961
6b Schout van Eijklaan Woningen C.J. De Bruin 1961
7 Burg. Keijzerlaan noord Woningen Blankenspoor en de Vries 1962-1965
8 Burg. Keijzerlaan zuid Woningen Blankenspoor en de Vries 1960
9 Burg. Sweenslaan oost Woningen Van Coolwijk 1961-1962
101 Burg. Sweenslaan oost R.K. kerk H.C. Van de Leur 1960-1962
102 Dobbelaan noordoost School Van Vliet 1963-1966
103 Dobbelaan noordwest School Hogervorst 1990-1991
104 Dobbelaan noordwest School Van Vliet 1964-1965
105 Burg. Roeringlaan oost School De Ruyter 1965
106 Burg. Roeringlaan west P. Kerk Van der Zee 1961
107 Dobbelaan Gymzaal Heidemij 1966
108 Dobbelaan zuidwest School Swemle & Kranendonk 1961-1963
109 Dobbelaan zuidoost School Buurman & Schutte 1961-1963
110 Burg Sweenslaan west Buurtcentrum G.A. De Ruijter 1963
111 Burg Sweenslaan west Buurtcentrum Montfort 1986
112 Burg. Roeringlaan - Burg. Caen van Necklaan Dagwinkel Muijs & de Winter 1960-1962
113 Burg. Roeringlaan - Burg. Caen van Necklaan Vrijstaand bedrijfsgebouw Lucas en Niemeijer 1963-1966
114 Burg. Sweenslaan - Burg. van Duyvendijklaan Biologische supermarkt H. Verburg 1999
201 Heuvelbeeld Vrijstaand beeld Aalbers 1964
202 IJsbeer Vrijstaand beeld M. Verharen 1988
203 Reclining Figures Vrijstaand beeld B.J. Holslag 2001
Beschermingswaardig
Cultuurhistorisch waardevol
Architectonische basiskwaliteit
Buiten de periode
89

5.2 CULtUURHiStoRiSCHE WAARDEStELLing gEboUWEn
In De Heuvel staan éénendertig gebouwen waarvan er verreweg het merendeel,
achtentwintig, stammen uit de tijd van het ontstaan van de wijk. Bovendien is de
architectuur van deze gebouwen over het algemeen nog behoorlijk in tact. Van het
totaal aantal gebouwen bestaan zeventien gebouwen uit woongebouwen, twee
zijn gecombineerd met winkels, drie paviljoens met winkels, negen gebouwen
met voorzieningen, voornamelijk schoolgebouwen, en twee kerken. In architectonisch
opzicht zijn er negen woningbouwcomplexen te onderscheiden en veertien
gebouwen met voorzieningen. Voor een beschrijving van de gebouwen wordt
verwezen naar hoofdstuk 4.2.
Systematiek van inventarisatie en waardering
De verschillende gebouwen zijn geïnventariseerd in een gestandaardiseerd formulier
waarop de belangrijkste gegevens, zoals: adres, architect, opdrachtgever,
bestemming en bouwjaar, staan aangegeven. Daarbij zijn één of meerdere foto’s
toegevoegd en van belangrijke gebouwen relevante originele bouwtekeningen.
In de waardering worden drie gradaties onderscheiden. Deze gradaties zijn gebaseerd
op een gemiddelde score over vijf wegingsfactoren in een puntensysteem
van nul tot vijf. De gebouwen zijn op de volgende wegingsfactoren gewaardeerd:
cultuurhistorische waarde, architectonische waarde, ensemblewaarde, gaafheid en
zeldzaamheid. Van gebouwen met een lagere gemiddelde score dan 2,5, een ‘architectonische
basiskwaliteit’, worden geen afzonderlijke scores opgesomd. De gebouwen
met een waardering tussen de 2,5 en 3,5 zijn ‘cultuurhistorisch waardevol’. De
gebouwen met een score hoger dan 3,5 zijn ‘beschermingswaardig’.
In De Heuvel zijn zeven gebouwen en wooncomplexen met de status ‘cultuurhistorisch
waardevol’ en twee met de status ‘beschermingswaardig’.
De volgende gebouwen zijn ‘cultuurhistorisch waardevol’ of ‘beschermingswaardig’.
Woningbouw
2a/2b Omvangrijk woningbouwcomplex met een beheerste complexiteit
zes woonblokken bestaande uit 480 woningen met een gemengde ontsluitingsstructuur
en liftschacht, burgemeester caen van necklaan, burgemeester
velthuysenlaan, burgemeester duyvendijklaan, gemeentelijke woningdienst
den haag, 1961. cultuurhistorisch waardevol
5 Woongebouw met neutraal raster als decor voor het groen
portiekflat met lift, burgemeester caen van necklaan (h.nr. 181-339 – zuidoostzijde
van de straat), blankenspoor en de vries, 1961. cultuurhistorisch waardevol
6a/6b Vier woongebouwen van een subtiele en optimistisch naoorlogse architectuur
vier blokken portiekflats met lift, burgemeester schout van eijklaan, c.j. de
bruin, 1961. cultuurhistorisch waardevol
7 Woongebouw met de uitstraling van ‘licht lucht en ruimte’
portiekflat met lift, burgemeester keijzerlaan (h.nr. 2-180 – noordzijde van de
straat), blankenspoor en de vries, 1962-1965. cultuurhistorisch waardevol
Voorzieningen
101 Naoorlogse monumentale kerk
91

92
rooms katholieke kerk, sint josef opifexkerk, burgemeester sweenslaan 5, 7, 9,
h.c. van der leur, 1960-1962. beschermingswaardig
104 Functionele school met markante entree
voormalige rk basisschool, nu vmbo dalton, dobbelaan 4, j. en j.f. van vliet,
1964-1965. cultuurhistorisch waardevol
105 Tweeklassige kleuterschool als geschakelde tenthuisjes
tweeklassige kleuterschool, burgemeester roeringlaan 3, architectenbureau de
ruyter, 1965. cultuurhistorisch waardevol
106 Expressief functionalistische kerk
gereformeerde kerk, kruisheuvelkerk, burgemeester roeringlaan 6, j.h. van der
zee, 1961. beschermingswaardig
109 Paviljoenschool met ruimtelijke geleding
openbare basisschool de margriet, dobbelaan 9, architect b. buurman en m.p.
schutte, 1963. cultuurhistorisch waardevol

InventarIsatIe en waarderIng — wonIngbouw
1
Straat en huisnummers: Burgemeester van Duyvendijklaan 1-259 (oneven), Leidschendam-Voorburg
Naam pand/complex: 130 woningen
Gebouwtype: galerijflat
Bouwsysteem/materialen: buitengevel baksteen, muwi-holbloksteen, kolommen gewapend beton
Opdrachtgever: R.K. Woningbouwvereniging “Leidschendam”, Leidschendam
Architect/ontwerper: Gemeentelijke Woningdienst ’s-Gravenhage
Jaar van ontwerp /bouw: 1962
Gebruik na oplevering:
Archief inventaris nrs.: Gemeente Leidschendam-Voorburg, Archief Bouw- en Woningtoezicht, Panddossiers
op adres
Veranderingen: 1987 wijzigen balkongevel (geluidwering, suskasten); 1993 veranderen en vergroten
van een flatgebouw; 2010 wijzigen hoofdentrees galerijen, balkons en gevelkozijnen
(groot onderhoud), opdrachtgever Vidomes, architect Delta architecten Delft
Literatuur:
Bijzonderheden: constructietekeningen uitgevoerd door Muys en De Winters Bouw en Aannemingsbedrijf
Rotterdam
Beeldende kunst:
Waardestelling: architectonische basiskwaliteit
94

2a
Straat en huisnummers: Burgemeester van Duyvendijklaan 2-120 (even), 122 en 124, en Burg. Velthuijsenlaan,
121-329, 122-330 Leidschendam-Voorburg
Naam pand/complex: 270 woningen (verdeeld over 3 blokken)
Gebouwtype: meergezinshuizen in vijf bouwlagen, combinatie van portiek- en galerijontsluiting, lift
naar vijfde woonverdieping
Bouwsysteem/materialen: muwi-blokken, muwi-systeemvloeren
Opdrachtgever: R.K. Woningbouwvereniging “Leidschendam”, Leidschendam
Architect/ontwerper: Gemeentelijke Woningdienst ’s-Gravenhage
Jaar van ontwerp /bouw: 1961-1962
Gebruik na oplevering:
Archief inventaris nrs.: Gemeente Leidschendam-Voorburg, Archief Bouw- en Woningtoezicht, Panddossiers
op adres
Veranderingen: 1990 gevelrenovatie, [ontwerp technische dienst R.K. Woningbouwvereniging
Leidschendam]
Literatuur:
Bijzonderheden: Hoort bij 2b
Beeldende kunst:
Cultuurhistorische waarde: 2,5
Architectuurhist. waarde: 2,5
Ensemblewaarde: 3
Gaafheid: 3
Zeldzaamheid: 4
Waardestelling: Cultuurhistorisch waardevol (3)
Aanbevelingen: Vanwege de relatieve gaafheid van deze drie blokken, vernieuwingen nauwkeurig
afstemmen op bestaande architectonische kwaliteiten. Aansluiting van het gebouw
aan het maaiveld baseren op de bestaande karakteristiek.
95

2b
Straat en huisnummers: Burg. Velthuijsenlaan, 1-119 (oneven), 2-120 (even), en Burgemeester Caan van Necklaan
1-179 (oneven), Leidschendam-Voorburg (de drie noordelijke blokken)
Naam pand/complex: 210 woningen
Gebouwtype: meergezinshuizen in vijf woonlagen, combinatie galerij- en portiekontsluiting, lift
naar vijfde woonverdieping
Bouwsysteem/materialen: bouwmuren MUWI-systeemblokken
Opdrachtgever: Christelijke Woningbouwvereniging “Leidschendam” (=principaal), Muijs en De Winter
(=opdrachtgever)
Architect/ontwerper: Gemeentelijke Woningdienst, Den Haag
Jaar van ontwerp /bouw: 1960-1961
Gebruik na oplevering:
Archief inventaris nrs.: Gemeente Leidschendam-Voorburg, Archief Bouw- en Woningtoezicht, Panddossiers
op adres
Veranderingen: 1980 veranderen van 4 portieken; 1990 groot onderhoud trappenhuis ontwerp technische
dienst Stichting Samenwerkende Woningcorporaties Leidschendam
Literatuur:
Bijzonderheden: Hoort bij 2a
Cultuurhistorische waarde: 2,5
Architectuurhist. waarde: 2,5
Ensemblewaarde: 3
Gaafheid: 2
Zeldzaamheid: 4
Waardestelling: Cultuurhistorisch waardevol (2,8)
Aanbevelingen: Deze drie blokken zijn minder gaaf. Oorspronkelijke kwaliteiten waar mogelijk
herstellen. Achterkanten met privé tuinen zijn nu niet passend bij het openbare park
waaraan zij granzen. Tuinen en erfafscheidingen visueel goed afstemmen op de ligging
ervan aan een openbaar park.
97

3
Straat en huisnummers: Burgemeester Caan van Necklaan 66-354 (even), Leidschendam-Voorburg
Naam pand/complex: 135 etagewoningen, ‘premieplan’
Gebouwtype: galerijflat
Bouwsysteem/materialen: Muwi stapelmuren, Muwi vloeren en Muwi systeemtrappen
Opdrachtgever: Muys en De Winter’s Beheermaatschappij NV
Architect/ontwerper: Muijs en De Winter’s Bouw en aannemingsbedrijf NV, Rotterdam
Jaar van ontwerp /bouw: 1960
Gebruik na opl evering:
Archief inventaris nrs.: Gemeente Leidschendam-Voorburg, Archief Bouw- en Woningtoezicht, Panddossiers
op adres
Veranderingen: 1999 vervangen gevelkozijnen; 2002 veranderen kleur garagedeuren; 2005 wijzigen
van de gevel kozijnrenovatie
Literatuur:
Bijzonderheden: zie ook vrijstaande dagwinkel Burg Roeringlaan 1 (hoort bij dit complex)
Waardestelling: Architectonische basiskwaliteit
98

4
Straat en huisnummers: Burgemeester Caan van Necklaan 412-690 (even), Leidschendam-Voorburg
Naam pand/complex: 140 flatwoningen met bergingen, 20 garages en 2 scooterbergingen
Gebouwtype: galerijflat
Bouwsysteem/materialen: gevelklinkers, betonstapelblokken bouwmuren
Opdrachtgever: Pensioenfonds Bedrijfschappen Voedselvoorziening, Den Haag
Architect/ontwerper: arch. bureau ir. Jan. A. Lucas b.i. & ir. H.E. Niemeijer b.i., Voorburg/Rijswijk
Jaar van ontwerp /bouw: 1960
Gebruik na oplevering:
Archief inventaris nrs.: Gemeente Leidschendam-Voorburg, Archief Bouw- en Woningtoezicht, Panddossiers
op adres
Veranderingen:
Literatuur:
Bijzonderheden:
Waardestelling: Architectonische basiskwaliteit
99

5
Straat en huisnummers: Burgemeester Caan van Necklaan 181-339 (oneven), Leidschendam-Voorburg
Naam pand/complex: 80 flatwoningen
Gebouwtype: portiekflat
Bouwsysteem/materialen: hardgrauw buitenmuren, natuurbims scheidingswanden
Opdrachtgever: NV Makelaarskantoor Gemako, Den Haag
Architect/ontwerper: arch. bureau Blankespoor en de Vries bna, Den Haag
Jaar van ontwerp /bouw: 1961
Gebruik na oplevering:
Archief inventaris nrs.: Gemeente Leidschendam-Voorburg, Archief Bouw- en Woningtoezicht, Panddossiers
op adres
Veranderingen: 1981 veranderen gevelkozijnen woningen nrs 261-339
Literatuur:
Bijzonderheden: architectuur vertoont gelijkenissen met architectuur in Zeist, Kerkebosch, stedenbouwkundig
ontwerp W. de Bruijn, met het betonraster in gevel als scherm tussen
priveruimte woning/balkon en openbare groengebied. genoemde kleuren in aanvraag
vergunning: gebroken wit, wit, wit, wit, grijs.
Cultuurhistorische waarde: 2,5
Architectuurhist. waarde: 2,5
Ensemblewaarde: 3,5
Gaafheid: 3,5
Zeldzaamheid: 3
Waardestelling: Cultuurhistorische waardevol (3)
Aanbevelingen: De rastergevel die als een decor werkt voor het groen is een architectonische kernwaarde,
dit karakter handhaven.
100

101

6a
Straat en huisnummers: Schout van Eijklaan 1-239 (oneven), Leidschendam-Voorburg
Naam pand/complex: 120 flatwoningen, 18 en 21 garages
Gebouwtype: portiekflat
Bouwsysteem/materialen: B2-bouwmuurblokken
Opdrachtgever: onbekend [mogelijk N.V. Bouwfonds Nederlandse Gemeenten, Den Haag]
Architect/ontwerper: architect C.J. de Bruin, Rotterdam
Jaar van ontwerp /bouw: 1961
Gebruik na oplevering:
Archief inventaris nrs.: Gemeente Leidschendam-Voorburg, Archief Bouw- en Woningtoezicht, Panddossiers
op adres.
Veranderingen: 1980 veranderen van 6 woningen Schout van Eijklaan 7, 13, 39, 55, 73, 101; 2000
vernieuwen van de gevelkozijnen
Literatuur:
Bijzonderheden: Hoort bij 6b. In dit dossier zit tevens een niet uitgevoerd ontwerp van architect J.F.
Groosman, Rotterdam in opdracht van N.V. Bouwfonds Nederlandse Gemeenten,
Den Haag. Ontwerp nr 1-239 is idem aan Schout van Eijklaan 2-240.
Beeldende kunst:
Cultuurhistorische waarde: 2,5
Architectuurhist. waarde: 2,5
Ensemblewaarde: 4
Gaafheid: 3,5
Zeldzaamheid: 3,5
Waardestelling: Cultuurhistorische waardevol (3,2)
Aanbevelingen: Lichte kleurstelling en verfijnde architectuur en detaillering handhaven en waar mogelijk
herstellen.
102

103

6b
Straat en huisnummers: Schout van Eijklaan 2-240 (even), Leidschendam-Voorburg
Naam pand/complex: 56 woningen en 21 garages; 64 woningen en 24 garages (totaal 120 woningen en 45
garages)
Gebouwtype: portiekflat
Bouwsysteem/materialen: B2-bouwmuurblokken
Opdrachtgever: Fa. A. Brandwijk, Sliedrecht
Architect/ontwerper: architect C.J. de Bruin, Rotterdam
Jaar van ontwerp /bouw: 1961
Gebruik na oplevering:
Archief inventaris nrs.: Gemeente Leidschendam-Voorburg, Archief Bouw- en Woningtoezicht, Panddossiers
op adres
Veranderingen: 1997 veranderen gevelkozijnen nr 2-112, [aannemingsbedrijf Waaier, Leidschendam]
Literatuur:
Bijzonderheden: Hoort bij 6a. Ontwerp Schout van Eijklaan nr 1-239 is idem aan Schout van Eijklaan
2-240.
Beeldende kunst:
Cultuurhistorische waarde: 2,5
Architectuurhist. waarde: 2,5
Ensemblewaarde: 4
Gaafheid: 3 (gedeeltelijk gewijzigde balkons aan de Burgemeester Banninglaan)
Zeldzaamheid: 3,5
Waardestelling: Cultuurhistorische waardevol (3,2)
Aanbevelingen: Lichte kleurstelling en verfijnde architectuur en detaillering handhaven en waar mogelijk
herstellen.
104

7
Straat en huisnummers: Burgemeester Keijzerlaan 2-180 (even nummers), Leidschendam-Voorburg
Naam pand/complex: 89 flatwoningen, 1 winkel
Gebouwtype:
Bouwsysteem/materialen: MUWI (betonnen systeemelementen)
Opdrachtgever: NV Gemeenschappelijk eigendom, Den Haag
Architect/ontwerper: arch. bureau Blankespoor en de Vries bna, Den Haag
Jaar van ontwerp /bouw: 1962-1965
Gebruik na oplevering:
Archief inventaris nrs.: Gemeente Leidschendam-Voorburg, Archief Bouw- en Woningtoezicht, Panddossiers
op adres
Veranderingen: 1994 veranderen van een apotheek Burg. Keyzerlaan 2
Literatuur:
Bijzonderheden:
Cultuurhistorische waarde: 2,5
Architectuurhist. waarde: 2,5
Ensemblewaarde: 3
Gaafheid: 3,5
Zeldzaamheid: 3
Waardestelling: Cultuurhistorische waardevol (2,9)
Aanbevelingen: Architectonische karakteristiek van licht lucht en ruimte handhaven
105

8
Straat en huisnummers: Burgemeester Keijzerlaan 1-241 (oneven), Burgemeester Sweenslaan 12-50 (even),
Leidschendam-Voorburg
Naam pand/complex: 120 flatwoningen, 15 galerijwoningen en 5 dagwinkels
Gebouwtype:
Bouwsysteem/materialen:
Opdrachtgever: Nederlandse Bouw-Maatschappij, Zaandam NV, Den Haag
Architect/ontwerper: arch. bureau Blankespoor en de Vries bna, Den Haag
Jaar van ontwerp /bouw: 1960
Gebruik na oplevering:
Archief inventaris nrs.: Gemeente Leidschendam-Voorburg, Archief Bouw- en Woningtoezicht, Panddossiers
op adres
Veranderingen: 1989 aanpassen gevel gevelvullende houten puien naar ontwerp van PKP architecten
Leidschendam; 2001 plaatsen van twee ketelhuizen op dak
Literatuur:
Bijzonderheden:
Waardestelling: Architectonische basiskwaliteit
106

9
Straat en huisnummers: Burgemeester Sweenslaan 11-57 (oneven), Burg. van Duyvendijklaan 122, 124,
Leidschendam-Voorburg
Naam pand/complex: 8 winkels, 18 galerijwoningen en 9 garages
Gebouwtype: galerijflat met winkels in plint, bij entreeplein van buurt
Bouwsysteem/materialen:
Opdrachtgever: Firma G.J. van den Elshout P. Zn, Leidschendam
Architect/ontwerper: Ir. P.J.G. van Coolwijk b.i. Leidschendam
Jaar van ontwerp /bouw: 1961-1962
Gebruik na oplevering:
Archief inventaris nrs.: Gemeente Leidschendam-Voorburg, Archief Bouw- en Woningtoezicht, Panddossiers
op adres
Veranderingen:
Literatuur:
Bijzonderheden:
Beeldende kunst:
Waardestelling: Architectonische basiskwaliteit
107

InventarIsatIe en waarderIng — voorzIenIngen
101
Straat en huisnummers: Burgemeester Sweenslaan 5, 7, 9, Leidschendam-Voorburg
Naam pand/complex: R.K. St. Jozef Opifexkerk
Gebouwtype: R.K. kerkcomplex met oa kerk, pastorie, kosterwoning, doopkapel en lokalen
Bouwsysteem/materialen:
Opdrachtgever: R.K. Kerkbestuur St. Joseph Opifex, Leidschendam
Architect/ontwerper: H.C. van de Leur, arch. Nijmegen
Jaar van ontwerp /bouw: 1960-1962
Gebruik na oplevering:
Archief inventaris nrs.: Gemeente Leidschendam-Voorburg, Archief Bouw- en Woningtoezicht, Panddossiers
op adres
Veranderingen: 1987 veranderen kosterswoning, ontwerp door adviesburo G.E. de Jeu, Leidschendam
Literatuur:
Bijzonderheden: Interieur: de inrichting oa het ‘sacramentsaltaar’ is ook ontworpen door H.C. van de
Leur, ontwerp mei 1962
Beeldende kunst: — boven de ingang van woning Burg. Sweenslaan 9 is een relief aangebracht: titel:
Driekoningen – afweerzegen’, kunstenaar: Wilhelmus Maria (Pim) van Moorsel, materiaal:
betonrelief gepatineerd, tekstband in relief langs onderzijde: ‘19 * C * M * B * 63’,
verwijzend naar het jaartal van plaatsing 1963
— in kerk Burg. Sweenslaan 5: glas in lood
Cultuurhistorische waarde: 4
Architectuurhist. waarde: 4
Ensemblewaarde: 4
Gaafheid: 4
Zeldzaamheid: 4
Waardestelling: Beschermingswaardig
Aanbevelingen: Zeer beeldbepalend gebouw van De Heuvel. Voor een dergelijk monumentaal gebouw
is een passende ‘wijkoverstijgende’ functie vereist.
108

109

110

102
Straat en huisnummers: Dobbelaan 1, Leidschendam-Voorburg
Naam pand/complex: voormalige R.K. kleuterschool, nu ‘Bridgehome’
Gebouwtype: 3 klassige kleuterschool, onderwijsgebouw
Bouwsysteem/materialen:
Opdrachtgever: Stichting R.K. Schoolbestuur Leidschendam
Architect/ontwerper: arch.buro J. en J.F. van Vliet hbo, Leidschendam
Jaar van ontwerp /bouw: 1963-1966
Gebruik na oplevering: in 1993 verbouwd tot bridgeclub
Archief inventaris nrs.: Gemeente Leidschendam-Voorburg, Archief Bouw- en Woningtoezicht, Panddossiers
op adres
Veranderingen: in 1993 verbouwd in opdracht van bridgeclub, door architectenbureau F.M.E. Hendriks,
Leiden
Literatuur:
Bijzonderheden:
Waardestelling: Architectonische basiskwaliteit
111

103
Straat en huisnummers: Dobbelaan 2, Leidschendam-Voorburg
Naam pand/complex: Kinderdagverblijf Piggelmee
Gebouwtype: kinderopvang
Bouwsysteem/materialen: betonsteen
Opdrachtgever: Gemeentebestuur van Leidschendam
Architect/ontwerper: architect A.A.J. Hogervorst (Medicom Zes ‘bouwer’)
Jaar van ontwerp /bouw: 1990/1991
Gebruik na oplevering:
Archief inventaris nrs.: Gemeente Leidschendam-Voorburg, Archief Bouw- en Woningtoezicht, Panddossiers
op adres
Veranderingen:
Literatuur:
Bijzonderheden:
Waardestelling: Valt buiten de periode van de waardestelling.
112

104
Straat en huisnummers: Dobbelaan 4, Leidschendam-Voorburg
Naam pand/complex: voormalige RK Basisschool Elsbergschool, basisschool De Elzenheuvel, nu VMBO
Dalton Leidschendam
Gebouwtype: 6 klassige lagere school
Bouwsysteem/materialen:
Opdrachtgever: Stichting R.K. Schoolbestuur Leidschendam
Architect/ontwerper: arch. bur. J. en J.F. van Vliet hbo Leidschendam
Jaar van ontwerp /bouw: 1964-1965
Gebruik na oplevering: VMBO locatie, Dalton Leidschendam (voortgezet onderwijs)
Archief inventaris nrs.: Gemeente Leidschendam-Voorburg, Archief Bouw- en Woningtoezicht, Panddossiers
op adres
Veranderingen: 1979-1980 uitbreiding Elsbergschool met een zevende lokaal (d.m.v. deuren betrekken
bij bestaande bouw), naar ontwerp van architectenburo Van Vliet
Literatuur:
Bijzonderheden: Ruime luifel bij entree aan Dobbelaan
Beeldende kunst: Metaalplastiek aan de voorgevel, hangend aan de luifel bij de entree
kunstenaar onbekend, Abstract kunstwerk, 1965
Cultuurhistorische waarde: 2,5
Architectuurhist. waarde: 2,5
Ensemblewaarde: 4
Gaafheid: 3
Zeldzaamheid: 3
Waardestelling: Cultuurhistorische waardevol (3)
Aanbevelingen: Relatie vormopbouw, positie kunstwerk en stedenbouwkundige gerichtheid op
het President Kennedyplein is bijzonder waardevol. Vormgeving is op een passende
manier onnadrukkelijk aanwezig.
113

114

105
Straat en huisnummers: Burgemeester Roeringlaan 3, Leidschendam-Voorburg
Naam pand/complex: Kleuterschool, peutercentrum, peuterspeelzaal Peuterhof
Gebouwtype: 2 klassige kleuterschool
Bouwsysteem/materialen:
Opdrachtgever: Vereniging tot Prot. Chr. Onderwijs te Leidschendam
Architect/ontwerper: arch. bur. de Ruyter, Leidschendam
Jaar van ontwerp /bouw: 1965
Gebruik na oplevering:
Archief inventaris nrs.: Gemeente Leidschendam-Voorburg, Archief Bouw- en Woningtoezicht, Panddossiers
op adres
Veranderingen:
Literatuur:
Bijzonderheden: kleuterschool is gerealiseerd naast kerkgebouw Kruisheuvelkerk Burg. Roeringlaan 6.
Beeldende kunst: In 1988 is bijgeplaatst een beeld op het schoolplein: titel: Ijsbeer, kunstenaar Marty
Verharen, schenking aan gemeente, 1988. [Is beeld nog aanwezig?]
Cultuurhistorische waarde: 3,5
Architectuurhist. waarde: 2,5
Ensemblewaarde: 3
Gaafheid: 4
Zeldzaamheid: 3,5
Waardestelling: Cultuurhistorisch waardevol (3,3)
Aanbevelingen: De architectuur van het gebouw, bestaande uit twee geschakelde huisjes, sluit
voorbeeldig aan bij de pedagogische inzichten van die tijd en heeft zijn functie en
geldigheid niet verloren. Het gebouw is nog bijzonder gaaf.
115

106
Straat en huisnummers: Burgemeester Roeringlaan 6, Leidschendam-Voorburg
Naam pand/complex: Gereformeerde kerk, ‘Kruisheuvelkerk’
Gebouwtype: zaalkerk met lokalen
Bouwsysteem/materialen: baksteen gevelsteen, dak oorspronkelijk ‘geemailleerd plaatstaal’ , dakspanten, lichte
houten kozijnen
Opdrachtgever: Raad der Gereformeerde Kerk te Leidschendam
Architect/ontwerper: J.H. van der Zee, hbo architect bna
Jaar van ontwerp /bouw: 1961
Gebruik na oplevering:
Archief inventaris nrs.: Gemeente Leidschendam-Voorburg, Archief Bouw- en Woningtoezicht, Panddossiers
op adres
Veranderingen: 1987 veranderen kerk (oa invalidentoilet) adviesburo G.E. de Jeu, Leidschendam. De
dakafdekking met zichtbare schuine dakvlakken oorspronkelijk uitgevoerd in ‘geemailleerd
plaatstaal’ is veranderd in ander materiaal.
Literatuur:
Bijzonderheden: in aanvraag bouwvergunning worden lichte kleuren genoemd:
Beeldende Kunst: in de kerk is een glas in lood raam.
Cultuurhistorische waarde: 4
Architectuurhist. waarde: 4
Ensemblewaarde: 4
Gaafheid: 4
Zeldzaamheid: 4
Waardestelling: Beschermingswaardig (4)
Aanbevelingen: Voor De Heuvel een bijzonder beeldbepalend gebouw. Het expressieve gebouw
vormt een boeiend contrast met de R.K. Sint Opifexkerk. Verankering in de situatie,
waaronder de plaatsing direct in het water is bijzonder waardevol.
116

117

107
Straat en huisnummers: Dobbelaan 4a, Leidschendam-Voorburg
Naam pand/complex: Standaard Gymnastieklokaal
Gebouwtype: sportgebouw
Bouwsysteem/materialen:
Opdrachtgever: Gemeentebestuur van Leidschendam
Architect/ontwerper: Koninklijke Nederlandsche Heidemaatschappij
Jaar van ontwerp /bouw: 1966
Gebruik na oplevering:
Archief inventaris nrs.: Gemeente Leidschendam-Voorburg, Archief Bouw- en Woningtoezicht, Panddossiers
op adres
Veranderingen:
Literatuur:
Bijzonderheden: gymnastiekruimte naast schoolgebouw Dobbelaan 10
Waardestelling: Architectonische basiskwaliteit
Aanbevelingen: Degelijk voorbeeld van gestandaardiseerde gymzalenbouw
118

108
Straat en huisnummers: Dobbelaan 10, Leidschendam-Voorburg
Naam pand/complex: Protestants Christelijke Basisschool
Gebouwtype: 7 klassige school voor gewoon lager onderwijs
Bouwsysteem/materialen: balken plafond, spouwmuur, betonnen vloer
Opdrachtgever: Bestuur van de vereniging tot oprichting en instandhouding van een of meer scholen
met de Bijbel
Architect/ontwerper: architecten W. Swemle en J.H. Kranendonk, Den Haag
Jaar van ontwerp /bouw: 1961-1963
Gebruik na oplevering: in 2009 verbouwd tot kinderdagverblijf
Archief inventaris nrs.: Gemeente Leidschendam-Voorburg, Archief Bouw- en Woningtoezicht, Panddossiers
op adres
Veranderingen: 1986 veranderen van school; 1998 uitbreiding met twee noodlokalen; 2009 veranderen
van schoolgebouw tot kinderdagverblijf B4Kids naar ontwerp van bouwkundig
Ontwerpbureau Herms Van den Berg te Leiden
Literatuur:
Bijzonderheden: Pr. Ch. schoolgebouw is naast Pr. Ch. kerkgebouw gerealiseerd.
Beeldende kunst: aanduiding van verbijzondering van buitengevel/beeldende kunst in de gevel komt
op ontwerptekeningen voor (uitgevoerd/aanwezig?)
Waardestelling: Architectonische basiskwaliteit
119

109
Straat en huisnummers: Dobbelaan 9, Leidschendam-Voorburg
Naam pand/complex: Openbare basisschool De Margriet
Gebouwtype: Lagere school voor gewoon lager onderwijs
Bouwsysteem/materialen: Nehobo-vloer, spouwmuur
Opdrachtgever: Gemeentebestuur van Leidschendam
Architect/ontwerper: Architect B. Buurman, M.P. Schutte, en G.H. Belaard, Leiden
Jaar van ontwerp /bouw: 1961-1963
Gebruik na oplevering:
Archief inventaris nrs.: Gemeente Leidschendam-Voorburg, Archief Bouw- en Woningtoezicht, Panddossiers
op adres
Veranderingen: 1985 veranderen van de school; 1998 uitbreiding basisschool door ingenieursburo
Van der Smit: aan de voormalige gangschool is een rij lokalen toegevoegd, zodat een
middengang ontstaat
Literatuur: Schutte, Bellaard, ‘Lagere school te Leidschendam’, in: Bouwkundig Weekblad, 11 april
1967, nr 7, p. 107-109
Bijzonderheden:
Beeldende kunst: Naast de school staat op de openbare weg een wijksculptuur: titel: Driezijdige reliefbalk
met lettermotief’, kunstenaar: Bernard Jan (Ben) Aalbers, materiaal: betonrelief,
deels gekleurd, tekstband drie keer herhaald: ‘HEUVEL’, jaar van plaatsing: 1964: bijzonder
omdat het refereert aan de bouw van de buurt De Heuvel. Het Heuvel-beeld
is ook afgebeeld in het artikel over de school in Bouwkundig Weekblad, 1967, p. 107
Cultuurhistorische waarde: 3,5
Architectuurhist. waarde: 2,5
Ensemblewaarde: 3,5
Gaafheid: 2,5
Zeldzaamheid: 2,5
Waardestelling: Cultuurhistorische waardevol (2,9)
Aanbevelingen: De samenhangende stedenbouwkundige ligging van de school aan het wandelpad
met het Heuvel kunstwerk van Aalbers, en de gedifferentieerde klaslokalen maken
het geheel tot een waardevol gebouw. Het herstellen van de oorspronkelijke detaillering
en materialisering van het gebouw is een vereiste om het gebouw weer ten
volle tot zijn recht te laten komen.
120

110
Straat en huisnummers: Burgemeester Sweenslaan 2, 4, Leidschendam-Voorburg
Naam pand/complex: Kleuterschool De Bloemenheuvel
Gebouwtype: tweeklassige kleuterschool
Bouwsysteem/materialen: hardgrauw gevels en B2 blokken bouwmuren
Opdrachtgever: Gemeentebestuur van Leidschendam
Architect/ontwerper: architectenbureau G.A. de Ruyter, Leidschendam
Jaar van ontwerp /bouw: 1963
Gebruik na oplevering:
Archief inventaris nrs.: Gemeente Leidschendam-Voorburg, Archief Bouw- en Woningtoezicht, Panddossiers
op adres
Veranderingen: 1983-1988 verbouwing kleuterschool tot verenigingsgebouw ontwerp gemeentewerken
Leidschendam (uitvoering onduidelijk); 2000 uitbreiding kinderdagverblijf
ontwerp Fugo Ingenieursburo
Literatuur:
Bijzonderheden:
Waardestelling: Architectonische basiskwaliteit
Aanbevelingen: Dakvorm behouden, deze vormt een mooi geheel met de Margrietschool.
121

111
Straat en huisnummers: Burgemeester Sweenslaan 6, Leidschendam-Voorburg
Naam pand/complex: Buurtgebouw ‘t Heuvelhonk
Gebouwtype: wijkgebouw
Bouwsysteem/materialen:
Opdrachtgever: Gemeentebestuur Leidschendam
Architect/ontwerper: S. & W. Montfoort BV, te Montfoort
Jaar van ontwerp /bouw: 1986
Gebruik na oplevering:
Archief inventaris nrs.: Gemeente Leidschendam-Voorburg, Archief Bouw- en Woningtoezicht, Panddossiers
op adres
Veranderingen: In 1986 oprichten van een buurtgebouw omdat het oude gebouw in 1985 door
brand is verwoest: buurtgebouw ’t Heuvelhonk. Dat oude gebouw was in 1966 gebouwd
als een bibliotheek in systeembouw
Literatuur:
Bijzonderheden:
Beeldende kunst: in gevel Burg. Sweenslaan 6, naast entree wijkgebouw ’t Heuvelhonk: is een metaalplastiek,
titel: ‘Fenix’, kunstenaar: Inge van den Nouweland, materiaal: staal en kunstglas,
jaar van plaatsing: 1986
Waardestelling: Valt buiten de periode van de waardestelling.
122

112
Straat en huisnummers: Burgemeester Roeringlaan 1, Leidschendam-Voorburg
Naam pand/complex: 1 dagwinkel
Gebouwtype:
Bouwsysteem/materialen: gemetselde spouwmuren, stalen plafondbalken, aluminium etalagepuien
Opdrachtgever: Muys en De Winter’s Beheermaatschappij NV
Architect/ontwerper: Muijs en De Winter’s Bouw en aannemingsbedrijf NV, Rotterdam
Jaar van ontwerp /bouw: 1960-1962
Gebruik na oplevering:
Archief inventaris nrs.: Gemeente Leidschendam-Voorburg, Archief Bouw- en Woningtoezicht, Panddossiers
op adres
Veranderingen:
Literatuur:
Bijzonderheden: onderdeel van dossier Burg. Caan van Necklaan 66-354
Waardestelling: Architectonische basiskwaliteit
Aanbevelingen: Poortwerking samen met het gebouw aan de overkant van de Burgemeester Roeringlaan
(nr.113) moet behouden blijven.
123

113
Straat en huisnummers: Burgemeester Roeringlaan 4, Leidschendam-Voorburg
Naam pand/complex: Bijkantoor Nutsspaarbank en winkel
Gebouwtype: vrijstaand bedrijfsgebouw
Bouwsysteem/materialen: spouwmuur, systeemvloer
Opdrachtgever: Stichting Pensioenfonds Productschap Voedselvoorziening, Den Haag
Architect/ontwerper: ir. Jan A. Lucas b.i., ir. H.E. Niemeijer b.i., Voorburg/Rijswijk
Jaar van ontwerp /bouw: 1963-1966
Gebruik na oplevering:
Archief inventaris nrs.: Gemeente Leidschendam-Voorburg, Archief Bouw- en Woningtoezicht, Panddossiers
op adres
Veranderingen:
Literatuur:
Bijzonderheden: op kruising van Burg. Caan van Necklaan en Burg. Roeringlaan
Waardestelling: Architectonische basiskwaliteit
Aanbevelingen: Poortwerking samen met het gebouw aan de overkant van de Burgemeester
Roeringlaan (nr.112) moet behouden blijven.
124

114
Straat en huisnummers: Burgemeester Sweenslaan 19, Leidschendam-Voorburg
Naam pand/complex: winkel/kiosk, Meijer Biologisch Specialist
Gebouwtype: winkel kiosk bij entree van buurt
Bouwsysteem/materialen: staalskelet
Opdrachtgever: Dover B.V., Den Haag
Architect/ontwerper: Han Verburg, Ockenburg, Bureau voor architectuur, bouwkunde en advisering, Den
Haag
Jaar van ontwerp /bouw: 1999
Gebruik na oplevering:
Archief inventaris nrs.: Gemeente Leidschendam-Voorburg, Archief Bouw- en Woningtoezicht, Panddossiers
op adres
Veranderingen:
Literatuur:
Bijzonderheden:
Beeldende kunst:
Waardestelling: Valt buiten de periode van de waardestelling.
125

5.3 CULtUURHiStoRiSCHE WAARDEStELLing KUnSt
201 De Heuvel abstract verbeeld
Straat en huisnummers: Dobbelaan zonder nummer (naast Dobbelaan nr 9), Leidschendam-Voorburg
Naam pand/complex: Heuvelbeeld (naast Openbare Basisschool De Margriet)
Gebouwtype: Beeldende kunst in de openbare ruimte, vrijstaand beeld
Bouwsysteem/materialen: Beton, betonreliëf
Opdrachtgever: [Gemeentebestuur van Leidschendam]
Architect/ontwerper: Bernard Jan (Ben) Aalbers, beeldend kunstenaar (geb. 1916 Coevorden, woont en
werkt in Voorburg/Den Haag))
Jaar van ontwerp /bouw: 1964
Gebruik na oplevering:
Archief inventaris nrs.:
Veranderingen:
Literatuur: Schutte, Bellaard, ‘Lagere school te Leidschendam’, in: Bouwkundig Weekblad, 11 april
1967, nr 7, p. 107 (gedateerde afbeelding van beeld bij school)
Bijzonderheden: uniek, eenmalig monument, nog oorspronkelijk, opgericht naar aanleiding van de
bouw van de buurt, op het monument is de naam van de buurt vermeld in betonreliefletters:
Heuvel
Beeldende kunst: Naast de Margrietschool staat op de openbare weg een wijksculptuur: titel: ‘Driezijdige
reliëfbalk met lettermotief’, kunstenaar: Bernard Jan (Ben) Aalbers, materiaal:
betonreliëf, deels gekleurd, tekstband drie keer herhaald: ‘HEUVEL’, jaar van plaatsing:
1964: bijzonder omdat het refereert aan de bouw van de buurt De Heuvel. Het
Heuvel-beeld is ook afgebeeld in het artikel over de school in Bouwkundig Weekblad,
1967, p. 107. Zichtbaar is een andere (dan de huidige) bestrating eronder. Wel
oorspronkelijk lijkt de witte schildering.
Cultuurhistorische waarde: 5
Ensemblewaarde: 4,5
Gaafheid: 4,5
Zeldzaamheid: 5
Waardestelling: Beschermingswaardig (4,8)
Aanbevelingen: Van grote cultuurhistorische waarde. Zeer bijzonder.
126

127

202 IJsbeer
Straat en huisnummers: Speelplaats van de voormalige tweeklassige kleuterschool Burgemeester
Roeringlaan 3
Naam pand/complex: IJsbeer
Gebouwtype: Beeldende kunst in de openbare ruimte, vrijstaand beeld
Bouwsysteem/materialen: Keramiek
Opdrachtgever: Gift
Architect/ontwerper: Marty Verharen, Den Haag, geboren in Apeldoorn
Jaar van ontwerp /bouw: 1988
Gebruik na oplevering:
Archief inventaris nrs.:
Veranderingen:
Literatuur:
Waardestelling: Valt buiten de periode van de waardestelling.
128

203 Reclining Figures
Straat en huisnummers: Twee beelden op de Burgemeester Sweenslaan, in de as van de Burgemeester
Keijzerlaan en de Burgemeester Duyvendijklaan
Naam pand/complex: Reclining Figures
Gebouwtype: Beeldende kunst in de openbare ruimte, vrijstaand beeld
Bouwsysteem/materialen: Keramiek
Opdrachtgever: [Gemeentebestuur van Leidschendam]
Architect/ontwerper: Bertha Johanna (Berry) Holslag (1947), Haagse kunstenares
Jaar van ontwerp /bouw: 2001
Gebruik na oplevering:
Archief inventaris nrs.:
Veranderingen:
Literatuur:
Waardestelling: Valt buiten de periode van de waardestelling.
129

130
5.4 CULtUURHiStoRiSCHE WAARDEStELLing ARCHEoLogiE
1 Beschermde archeologische Rijksmonumenten
2 Terreinen van hoge en zeer hoge archeologische waarde
3 Historische kernen en bewoningsplaatsen
4 Hoge verwachting voor de periode Neolithicum t/m Nieuwe
tijd: Duinen
5 Hoge verwachting voor de periode Neolithicum t/m Nieuwe
tijd: Hollandveen op zand en rivierklei
6 Lage archeologische verwachting: Hollandveen op klei
7 Hoge archeologische verwachting: lintbebouwing 16e – 17e
eeuw en locaties historische bebouwing
8 Lage archeologische verwachting: klei, ontveent of afgraving
9 (zee). Hoge archeologische verwachting: gezonken wrakken en
strandingen (historische scheepvaartroutes en visserij) en
verdronken nederzettingen

6. ruimtelijke kernwaarDen De Heuvel
Vanuit de cultuurhistorische waardestelling zijn een aantal ruimtelijke kernwaarden
geformuleerd. Deze kernwaarden zijn richtinggevend voor toekomstige plannen
voor De Heuvel en het gesprek daarover.
1 Stedenbouwkundige maatvoering zowel in het horizontale als in het verticale
vlak aanhouden.
2 De huidige plattegrond en doorsnede van De Heuvel, met middelhoogbouw
aan de dubbele ring en laagbouw met bijzondere dakvormen in de hof behouden.
3 Groen- en waterstructuur van de Heuvel in zijn geheel handhaven. Herinrichtingen
van de openbare ruimte baseren op de ‘klare rechte hoek’.
4 De (mogelijk nieuwe) functies in de hof ondersteunen de ‘verenigende’ kwaliteiten
en het collectieve en stedelijk openbare karakter van de hofruimte.
5 De bebouwing van de ring heeft platte daken.
6 Bebouwing in de hof is laag en heeft een niet-platte dakvorm.
7 De architectuur van de woongebouwen is ritmisch en werkt als een decor voor
de hof- en straatruimte en het groen.
8 De gevels zijn licht van kleur.
9 De gevels verouderen op een mooie manier.
10 De architectuur is transparant, heeft grote glasvlakken, straalt ‘licht, lucht en
ruimte’ uit.
11 De architectuur heeft een humane plastiek.
12 Kunsttoepassing heeft affiniteit met de abstract ruimtelijke kwaliteiten van De
Heuvel.
Aanbeveling voor nader onderzoek
Het doen van nader onderzoek naar de oorspronkelijke groenstructuur in relatie tot
de huidige situatie. Het op basis hiervan bepalen waar herstel van de oorspronkelijke
situatie wenselijk is.
Het doen van nader onderzoek naar het oorspronkelijke kleurbeeld van De Heuvel.
131

132

ijlagen
1. beknopte bIografIe wIm de bruIjn (1904-1972)
2. samenvattIng, Ir w. de bruIjn, ‘structuur en beeld In levens-
ruImte en samenlevIng’
3. bronnen bIj het onderzoek van de heuvel
133

134

iJLAgE 1
beknopte biografie Wim de bruijn (1904-1972)
De vader van Wim voer in dienst van een stoomvaartmaatschappij tussen de eilanden
van de Oost-Indische archipel. Hij was een vrijmetselaar en een stuk ouder dan
de moeder van Wim. Na zijn dood in 1908 repatrieerden moeder en zoontje – hij
was enig kind, geboren in 1904 te Soerabaja – naar Nederland en gingen ze in Den
Haag wonen, waar zich veel familie bevond die beiden opvingen. Wim volgt een
HBS opleiding aan het tot in Nederlands-Indië bekende Instituut Wullings (H.H.G.
Wullings 1869-1936), een chique jongenskostschool, gevestigd sinds 1893 in het
onder architectuur gebouwde Huize Beresteyn, gelegen op het oude landgoed
Bebice te Voorschoten.
Wim trouwde in 1928 met Cornelia Geertruida de Haan (geboren 22-2-1905, overleden
enige maanden na Wim in 1972), een zus van een vriend op Beresteyn, die leed
aan kinderverlamming. Het eerste kind, Hans, werd geboren in 1929. Hij werd antropoloog
en overleed in 2009. Op de geboorte-akte van Hans stond als beroep van de
vader ‘meubelmaker’. Wim runde in Twello een meubelfabriekje, maar het was geen
commercieel succes. Wel ontwikkelde hij ruimtelijk en constructief inzicht.
Na een jaar wis- en natuurkunde in Leiden te hebben gestudeerd, ging Wim in 1931
met vrouw en kind in Delft wonen in een huurhuis waar veel studenten woonden.
Hij ging er bouwkunde studeren aan de TH Delft en deed mee aan prijsvragen,
o.a. van A et A. In 1936 werd zijn inzending voor een ontwerp van een eenvoudig
vakantiehuisje voor een intellectueel echtpaar met twee kinderen gepubliceerd. In
1937, het jaar waarin hij afstudeerde, deed hij onder leiding van “ome Jo” Berghoef
mee aan opmetingen in Zierikzee. Zijn belangrijkste leermeester was M.J. Granpré
Molière die in 1924 benoemd was tot hoogleraar architectuur en stedenbouw. Het
Rotterdamse bureau Granpré Molière en Verhagen had naam gemaakt met het ontwerp
van tuinstad Vreewijk, het Uitbreidingsplan Linker Maasoever en het Kralingse
Bos. In 1927 trad Granpré Molière toe tot de Rooms Katholieke kerk, waartoe Wim
zich in het begin van de jaren veertig eveneens bekeerde.
Na enkele jaren voor de gemeente Rotterdam te hebben gewerkt, krijgt Wim in
1940 een baan bij de Provinciale Planologische Dienst Utrecht. Hij verhuisde naar
de stad Utrecht, waar hij tot 1965 met zijn gezin en vanaf 1946 met zijn bureau
op het adres Ramstraat 9 woonde en werkte. Hij krijgt in totaal vijf kinderen: Hans
(1929-2009), Jan (1938), Anne Marie (1942), Mick (1946) en Madeleine (1948-1975).
Zij groeiden op ‘tussen de tekenrollen’ en moesten hun slaapplaatsen op zolder
verlaten voor de uitbreiding van het kantoor.
De Bruijn was een hartstochtelijke automobilist die graag in moderne Amerikaanse
auto’s reed. Hij liet de waarneming van de wegen en de ervaring van het rijden
vastleggen door zijn vrouw, die tijdens ritten filmopnames maakte.
In de ogen van zijn kinderen was Wim de Bruijn eigenlijk een theologisch filosoof.
Hij was altijd aan het vertellen over de dingen die hij bedacht, wat er in zijn
hoofd opkwam: “Je was zijn gehoor, van hoog tot laag.” Anderzijds was het steeds
‘één verhaal’, maar wel een diepgaand verhaal, waarmee hij door het land trok om
lezingen te geven. Zijn denkbeelden over wonen ontwikkelde hij in discussies met
vooraanstaande Utrechtse psychologen van de zogenoemde Utrechtse School en
filosofen en architecten van katholieke huize, die ook bij De Bruijn thuis kwamen.
De belangrijkste psycholoog was de jonggestorven Utrechtenaar Hans Linschoten
(1925-1964), die in 1957 werd benoemd tot opvolger van de fenomenoloog prof.
135

136
F.J.J. Buytendijk. De Bruijn was betrokken bij Linschotens onderzoek naar ‘kijken &
taal’, dat o.a. culmineerde in zijn toonaangevende proefschrift ‘Struktuuranalyse der
binoculären Tiefenwahrnehmung’. Onder de invloedrijke katholieke filosofen kon De
Bruijn Frans Tellegen (1904-1985) en Chris Barendse (1906-1977) tot zijn vrienden rekenen.
Beiden waren in de jaren dertig verkondigers van het neothomisme. Tellegen
is de grondlegger van de Wijsgerige Kring Eindhoven, die in 1933 werd opgericht
en nog steeds floreert. Hij werd hoogleraar in de wijsbegeerte aan de Technische
Hogescholen in Delft en Eindhoven en publiceerde verhandelingen over ‘wonen
als levensvraag’. Barendse was dominicaan en werd in 1930 priester. Hij redigeerde
tot zijn dood het Tijdschrift voor Filosofie. In 1951 werd hij hoogleraar in de thomistische
wijsbegeerte en sloeg nieuwe wegen in betreffende de verhouding tussen
geloof en rede.
Anderen waarmee De Bruijn intensief contact had waren o.a. Jan van Kampen (archivaris
van Utrecht), C. van Poederoyen (architect) en Jan van der Laan (architect).
Al vroeg had De Bruijn contacten met hoge ambtsdragers op regeringsniveau. In
1940 werd hij de provinciale contactcommissaris voor Utrecht en werkte direct
onder de Algemeen gemachtigde voor de Wederopbouw J.A. Ringers. Ook droeg hij
bij aan het lijdzaam verzet van de architecten in de oorlogstijd, dat onder meer de
vorm kreeg in de door de het genootschap Architectura et Amicitia vanaf 1941 georganiseerde
Doornse Leergangen. De Bruijn gaf een lezing op de eerste leergang
in 1941, die tot thema had ‘De kenmerken der Nederlandse bouwkunst’. De Bruijn
typeert de architectuur treffend als ‘gesublimeerde utiliteitsbouw’.
Direct na het eind van de oorlog stonden De Bruijns activiteiten in het teken van
de Wederopbouw en de doorbraakgedachte. Zijn naam prijkt in het Bevrijdingsnummer
van Vrij Nederland, 17 mei 1945, als ‘rubriekredacteur voor planologie e.d.’
Hij werd vice-voorzitter van A et A. Het maandblad Forum zag het licht, waarmee
dit genootschap een breed publiek wilde interesseren voor een pluriforme benadering
van de architectuur. De Bruijn introduceerde in 1946 in dit blad het begrip
‘sociale stedenbouw’: ‘Bouwen is het inrichten van de aarde als als menswaardige
verblijfplaats’. Jaap Bakema haakte hierop in door in Forum te wijzen op de studie
“De stad der toekomst – de toekomst der stad’, waarin de wijkgedachte uiteengezet
wordt. Maar in datzelfde jaar verlegde hij zijn aandacht naar het Katholiek
Bouwblad, waarvan hij een jaar hoofdredacteur werd en tot 1958 redacteur bleef.
Zijn stedenbouwkundige werk kreeg serieuze vorm toen hij van rijkswege als stedenbouwkundig
adviseur voor de wederopbouw en uitbreiding werd toegewezen
aan Enschede. In deze eerste jaren na de oorlog werkte De Bruijn samen met baron
Jan van Asbeck. Het wederopbouwplan vertoont een opvallende 72 meter brede
boulevard van 800 meter lang en had twee autowegen met een brede middenberm
en aan weerzijden een bedieningsweg. Het tracé loopt pal langs de oude
binnenstad, op welk raakpunt een driehoekig plein is geprojecteerd. Het plan is in
1961 volledig uitgevoerd.
Ook in andere plaatsen werd De Bruijn aangetrokken als stedenbouwkundige.
Samen met ir. G. Friedhoff kreeg hij in 1957 de opdracht tot herziening van het
uitbreidingsplan van Zandvoort. Naast zijn langdurige werkzaamheden voor
Leidschendam, werkte hij een even lange periode voor de gemeente Zeist. Hier
realiseerde hij de omvangrijke plannen Kerckebosch en Vollenhove, die in veel
opzichten vergelijkbaar zijn met De Heuvel en Prinsenhof. In 1970 stelde hij nog het
Voorlopig structuurplan Zeist op.

In de jaren vijftig klom de jonge J. Vlaming binnen het bureau op tot mede-eigenaar.
Hij was een harde en intelligente werker, die pas op latere leeftijd was gaan
studeren. Door het hele land realiseert het bureau van W. de Bruijn en J. Vlaming
een reeks kleinere woningbouwplannen, bijvoorbeeld de Jachtlaanbuurt in De Bilt,
en kantoorgebouwen, zoals het Texpo-complex aan de Boulevard in Enschede.
Vlaming was echter materialistisch ingesteld en tegen de tijd dat de planning van
New Towns in Utrecht in beeld kwam zijn De Bruijn en Vlaming uit elkaar gegaan. In
1965 is het echtpaar De Bruijn naar Voorburg verhuisd.
De Bruijn heeft zitting gehad in een aantal belangrijke adviescommissies.
Bij de de uitvoering van het Basisplan in Rotterdam werd de beoordeling van de
derde dimensie overgelaten aan een daarvoor in het leven geroepen Werkcommisie.
Voorzitter Van Traa selecteerde hiervoor zelf de leden: Fledderus, De Buijn, Van
den Broek, Kraaijvanger, Merkelbach en Vegter.
In 1947 benoemde de landelijke Katholieke Stichting voor behuizing van Bejaarden
een bouwcommisie met de opdracht ‘te adviseren omtrent het bouwen van complexen
woninkjes, die geheel op ‘t het gerief van ouden van dagen zijn ingesteld,
met diverse centrale voorzieningen per complex en daarvoor tevens proto-typen te
ontwerpen’. Het rapport, waaraan De Bruijn bijdroeg, verscheen in maart 1948. De
Bruijn realiseerde in 1952 het Tehuis voor Ouden van Dagen in Vleuten, dat positief
in de vakpers wordt beoordeeld.
De zwaarste commissie waar De Bruijn voor is benoemd is de Planologische en Stedebouwkundige
Adviescommissie IJsselmeerpolders, waar hij van 1958 tot 1966 in
zat met de twee betrokken directeuren en de stedenbouwkundigen Scheffer en Van
Eesteren. Van Eesteren kreeg in 1959 opdracht een ontwerp te maken voor Lelystad.
Als zijn voorstellen in de commissie besproken werden, nam Van Embden zijn plaats
in. Uiteindelijk keurde de commissie in 1964 Van Eesterens plan af. In 1966 werd de
Stedebouwkundige commissie Lelystad ingesteld, waarin De Bruijn, Van Embden en
Kuiper een actieve taak kregen. De werkcontacten met de Rijksdienst IJsselmeerpolders
werden gedelegeerd aan De Bruijn. In 1969 werd het Structuurschema Lelystad
gepresenteerd, dat op vele punten afweek van de plannen van Van Eesteren. In
1971 beëindigden de leden hun werkzaamheden.
De Bruijn stond bekend als een boeiend spreker en een geliefd docent. Vanaf het
begin van de roemruchte Doornse Leergangen in 1941 startte een lange reeks
lezingen die hij gaf voor vakgenoten en geïnteresseerden, tot in de jaren zestig op
de Congressen in Bergeijk.
Zijn publicaties betreffen redactionele bijdragen aan vakbladen als Forum en Katholiek
Bouwblad, waarin hij polemiseerde met vakgenoten, bijvoorbeeld met prof. J.
van den Broek over kerkenbouw en rationalisatie in de bouw. Een belangrijk praeadvies
leverde De Bruijn voor het Congres over Sociale Samenhangen in Nieuwe
Stadswijken, gehouden op 17 december 1955. (Zie voor een samenvatting Bijlage 3)
Hierin ontvouwt hij zijn woonfilosofie, aan de vooravond van zijn belangrijke en omvangrijke
stedenbouwkundige werk aan Leidschendam en Zeist in de jaren vijftig en
zestig.
Een volgend belangrijk werkterrein van De Bruijn is zijn jarenlange bijdragen aan
het stedenbouwkundige onderwijs, die uiteindelijk culmineerden in zijn hoogleraarschap
aan de TH Delft (1965-1972). In zijn inaugurele rede ‘Enkele gedachten over
wonen’ zet De Bruijn nogmaals zijn evolutionaire woonfilosofie uiteen in aanwezigheid
van zijn leermeester Granpré Molière en zijn vrienden Frans Tellegen en Chris
137

138
Barendse. J. Nicolai, die in1971 bij De Bruin promoveerde, herinnert zich hem als
bijzonder ‘aardig en grenzeloos’.
Over Wim de Bruijn is na zijn dood relatief weinig gepubliceerde en zijn bijzondere
bijdragen aan de naoorlogse architectuur en stedenbouw zijn in de vergetelheid
geraakt tot L. Tummers en J. Tummers-Zuurmond er in hun proefschrift ‘Het land in
de stad’ in 1997 uitvoerig aandacht aan besteedden.
bronnen
Deze beknopte biografie is mede gebaseerd op interviews met de volgende personen:
De kinderen van Wim de Bruijn: Jan, Anne Marie Veraart-de Bruijn, en Mick,
24 februari 2012.
Leo Tummers, wetenschappelijk medewerker leerstoel prof. W. de Bruin, 25 januari
2012.
Peter Jonquière, student-assistent leerstoel prof W. de Bruijn, 31 maart 12 april 2012.
Frits Veltmeijer, lector stedebouwkunde, maart 2012.
Dr. ir J. Nicolai, promovendus bij prof ir W. de Bruijn in 1971, 6 mei 2012.
Utrechtse School
J. Linschoten en J.H. van den Berg (red.), Persoon en wereld. Bijdragen tot de fenomenologische
psychologie, Utrecht1953.
J. Lintschoten, Strukturanalyse der binoculären Tiefenwahrnemung, Eine experimentelle
Untersuchung, Groningen 1956.
J. Linschoten, Idolen van de psycholoog, Utrecht 1964.
W.J. Berkelaar, ‘Existentialisme in de Domstad. Het bezoek van Jean-Paul Sartre aan
Utrecht in december 1946’, in: Maandblad Oud-Utrecht, jg. 68, juli/augustus 1994, p.
76-83.
Id., ‘L’Existentialisme à Utrecht. La visite de Jean-Paul Sartre à Utrecht en 1946’, in:
Relief , jg. 1, nr. 1, 2007, 89-104.
René van Hezewijk en Henderikus J. Stam, Psychology as an autonomous discipline:
Johannes Linschoten’s dissertation; id, Idols of the psychologist: Johannes Linschoten
and the demise of phenomenology in the Netherlands; id., The Psychologists
Dilemma Game: The implicit vs the explicit is not a zero sum game. Zie: www.
academia.edu
Chris Barendse
Biografisch Woordenboek van Nederland 1880-2000,
http://www.historici.nl/Onderzoek/Projecten/BWN/lemmata/bwn4/barendse.
B.A.M. Barendse, F. Ph A. Tellegen e.a., Verdraagzaamheid, Amsterdam 1957.
M. Monteiro, Gods Predikers, Dominikanen in Nederland (1795-2000), Hilversum
2008.
Doornse Leergangen/wijkgedachte
Jeroen Schilt, Jouke van der Werf, Genootschap Architectura et Amicitia 1855-1990,
Rotterdam 1992.
F.F. Berghoef, Documentatie van landelijke bouwkunst, in: Bouwkundig Weekblad
Architectura (1940) 153.

De kenmerken der Nederlandse bouwkunst. Zes voordrachten en een samenvatting,
Uitgave van het Genootschap Architectura et Amicitia 1941.
De architectuur, Vijf voordrachten en een samenvatting, Uitgave van het genootschap
Architectura et Amicitia 1942.
De techniek en de architectuur. Zeven voordrachten en twee samenvattingen, Uitgave
van het Genootschap Architecture et Amicitia 1946.
W. de Bruijn, ‘Het sociale element in het bouwen’, in: Forum (1946), 26.
J. Bakema, ‘A et A, het sociale en een nieuw boek’, in: Forum (1946), 213-214.
Ir A. Bos (red.), De stad der toekomst – de toekomst der stad, Rotterdam 1946.
Koos Bosma en Cor Wagenaar (redactie), Een geruisloze doorbraak. De geschiedenis
van architectuur en stedenbouw tijdens de bezetting en de wederopbouw van
Nederland, Rotterdam 1995, blz. 95, 182.
J.A.A. van Doorn, ‘Wijk en stad: reële integratiekaders?’, in: Nederlandse democratie.
Historische en sociologische waarnemingen, Amsterdam 2009, blz. 90-116.
Publicaties van en over De Bruijn
In de database van de Stichting Bibliografieën en Oeuvrelijsten Architecten en
Stedebouwkundigen (Bonas) zijn een circa honderd treffers te vinden op zijn naam.
Vaak wordt de naam van De Bruijn ook als De Bruyn gespeld. Deze lijst is echter niet
volledig. Hier twee voorbeelden van vroege vermeldingen die ontbreken.
‘Juryrapport prijsvraag Vakantie en weekendhuisje aan de Vecht, uit bescheiden
beurs te bouwen voor intellectueel Amsterdams echtpaar met twee zonen’, in:
Bouwkundig Weekblad Architectura (1936), 521-525.
‘Juryrapport Ontwerpstudie 13: Gedenkteken voor een oud-burgemeester van een
provinciestadje, in: Bouwkundig Weekblad Architectura (1939), 332.
Stedenbouwkundige Zandvoort i.s.m. G. Friedhoff, 1957-1962
W.M.B. Bosman, Zandvoort in de jaren 1945-1965, Zandvoort 1965.
Evert van der Hoeven, ‘De verloren droom, De wederopbouw van de badplaatsen’,
in: Een geruisloze doorbraak, blz. 462-477.
Badplaatsen. Monografie van de Stichting Bouw, October 1946, door Prof. W.E. Boerman,
W. van Gelderen, Ir J.H van den Broek. Chr. A.C. Nell, Prof. Dr. Ir J.T.P Bijhouwer,
A. de Vos en J.J. Eggericx.
Wederopbouw van Rotterdam, lid werkcommissie ASRO o.l.v. C. van Traa, 1945-?
Koos Bosma en Cor Wagenaar (redactie), Een geruisloze doorbraak. De geschiedenis
van architectuur en stedenbouw tijdens de bezetting en de wederopbouw van
Nederland, Rotterdam 1995, blz. 311.
Wederopbouw- en Uitbreidingsplan Enschede, 1946-1949.
Jouke van der Werf, ‘De wederopbouw van Enschede. Een nieuw stadsbeeld met
traditionele middelen’, in: Koos Bosma / Cor Wagenaar (redactie), Een geruisloze
doorbraak. De geschiedenis van architectuur en stedenbouw tijdens de bezetting en
de wederopbouw van Nederland, Rotterdam 1995, blz. 456, 458-460, 462.
Nieuw Enschede, (1946) I.
W. de Bruyn, J.B. Baron van Asbeck, Toelichting bij het wederopbouwplan voor de
gemeente Enschede (plan in hoofdzaken binnenstad), typoscript, Utrecht 1946, I.
Semi-Statisch Archief Enschede (SAE), map 14714.
J. van Dungen, ‘Enschede als woonstad’, in: De Bouwrevue, Tijdschrift voor bouwwereld
en industrie. (1958), Enschede-nummer, 3-5.
139

140
S.J. van Embden, Structuurplan voor de gemeente Enschede. Grondslagen voor de
stedenbouwkundige ontwikkeling, 1964. SAE, map 10262.
J.J. Dekker (red.), Sociografie Enschede 1991. Een overzicht van historisch en actueel
materiaal vanuit verschillende aspecten belicht, Enschede 1991.
Planologische en Stedenbouwkundige Adviescommissie IJsselmeerpolders,
1958-1971.
Zef Hemel, Het landschap van de IJsselmeerpolders. Planning inrichting en vormgeving,
Rotterdam 1993, blz. 252, 255, 274, 275, 282-288.
S.J. van Embden, ‘Over vormgevers en vorgeving in de Nederlandse stedenbouw
van de 20e eeuw’, in F. De Jong (red.) Stedebouw in Nederland: 50 jaar Bond van
Nederlandse Stedebouwkundigen, Zutphen 1985.
A.J. Geurts, Lelystad Stedebouwkundige ontwikkeling en vormgeving, Lelystad 1995,
blz. 59-61, 91.
Stedenbouwkunde en filosofie van het wonen en waarneming
P. Dijkema, Innen und Aussen, Hilversum 1960.
O.F. Bollnow, Mensch und Raum, Stuttgart 1963.
F.Ph.A. Tellegen, Wonen als levensvraag, Amsterdam 1965.
R.L. Gregory, Visuele waarneming. De psychologie van het zien, Amsterdam 1966.
Ir W. de Bruijn, Enkele gedachten over wonen, Delft 1966.
M.J. Granpré Molière, F.Ph.A. Tellegen e.a., Bouwen wonen leven, Amsterdam 1966.
Johannes Nicolai, De visuele invloed van woonplaatsen op open ruimten, Delft
1971.
J.A. Kuiper, Visueel & dynamisch. De stedebouw van Granpé Molière & Verhagen,
1915-1950, Delft 1991.
L.J.M. Tummers en J.M. Tummers-Zuurmond, Het land in de stad. De stedebouw van
de grote agglomeratie, Bussum 1997.
Marinke Steenhuis, Stedenbouw in het landschap. Pieter Verhagen (1882-1950),
Rotterdam 2007.

iJLAgE 2
Samenvatting, ir W. de bruijn, Structuur en beeld in levensruimte en samenleving
Deze bijlage bevat een ruime samenvatting van de bijdrage van Wim de Bruijn
aan de publicatie Prae-adviezen voor het Congres over Sociale Samenhangen in
Nieuwe Stadswijken. Dit congres vond plaats op 17 december 1955 te Amsterdam.
Het was een activiteit van het in 1940 gestarte Instituut voor sociaal onderzoek van
het Nederlandse volk ISONEVO. De publicatie bevat nog twee bijdragen die kritiek
verwoorden op de gangbare wijkgedachte, namelijk van de juriste en voorvechtster
van de vouwenrechten dr. F.T. Diemer-Lindeboom (Woning en wijk als waarden
voor gezin en samenleving) en de socioloog drs. J.A.A. van Doorn (Wijk en stad:
reële integratiekaders?).
De Bruijn voltooide in 1955 een algemeen uitbreidingsplan voor Leidschendam en
in 1957 het uitbreidingsplan Noord, waarvan De Heuvel een van de deelplannen is.
De tekst van De Bruijn verschijnt op een cruciaal moment in zijn stedenbouwkundige
loopbaan en geeft zijn gedachten weer die leidden tot de opmerkelijke opzet
van het plan Noord.
SAmEnVAtting
Ir W. de Bruijn
Structuur en beeld in levensruimte en samenleving
De Bruijn begint met de constatering dat zich zowel in onze samenleving als in
onze waarneming der dingen structurele wijzigingen voltrekken, ‘kortom in alles
wat het wereldbeeld tot een “wereld”-beeld maakt’. Hij wil in dit prae-advies een
poging wagen ‘een structuurbeeld op te bouwen, daarvan de veranderingen te
bezien in hun oorzaken en van daaruit een mogelijk toekomstbeeld in skeletvorm’
opbouwen.
Vast uitgangspunt dat De Bruijn kiest is dat ‘de mens steeds bestaat in samenhang
met andere mensen en met dode zowel als levende dingen’. Hij vraagt zich af ‘of en
op welke wijze in het huis en de bewoonde wereld bovenbedoelde coëxistentie
verschijnt’.
Een woning is in de officiële statistieken ‘een perceel dat afgeperkt is, waarop en
waarbinnen een gezin of familie zelfstandig kan huishouden’. Gelet op de vermoedelijk
structurele verandering van de wereld, ‘ligt het voor de hand na te gaan of er
niet een geheel ander begrip van wonen en woning groeiende is, dat wezenlijk van
het vanouds gangbare afwijkt en zich baseert op andere fundamenten’. De Bruijn
wil trachten ‘aan de hand van gegevens uit het verleden een structuurbeeld samen
te stellen wat dienstig kan zijn bij het onderzoek waarnaar onze tijd tendeert’. Maar
voor De Bruijn dat doet zet hij zijn uitgesproken filosofie over de mens, de anderen
en de dingen uiteen.
We spreken wel over de mens, de anderen en de dingen, doch dat betekent niet
dat het geheel een loutere optelling zou zijn van “zijnden” en het bestaande niet
één zou zijn. Alle onderscheidingen als gevolg van het individuele bestaan, kunnen
volgens De Bruijn slechts begrepen worden binnen het bestaan van één enkelvoudige
werkelijkheid.
141

142
Wanneer een ding gaat deelnemen aan de menselijke zijnswijzen, wanneer het dus
wordt onteigend, verandert niet alleen het ding, maar evenzeer de mens. Zijn lichaam
wordt “als het ware” met deze dingen vergroot, zij wordt de mens “eigen”. Het
gaat dus om de mens, het ding en de “dominium-verhouding” van mens en ding.
We voeden ons niet alleen lichamelijk, maar ook geestelijk in de omgang met de
dingen, zowel door observatie als door bewerking, die in één proces hand in hand
gaan. De zelfverwerkelijking van de mens behoeft objecten buiten hem, en wel als
zodanig, ter inlijving en als domein.
Het geheel der ingelijfde zaken kan verschillende vormen hebben, in de loop der
tijden in verschillende culturele sferen. Maar we zien iets gemeenschappelijks in
die verschillende complexen: ieder mens als individu ordent de hem eigen goederen
tot een persoonlijk geheel. Daarbinnen bestaat hij, is hij ten volle mens, vrij en
onbedreigd. Dit is zijn wereld, waarin alles voorkomt wat in de wereld bestaat, zoals
in hem alles voorkomt wat tot het menszijn behoort. ‘Zulk een alomvattend geheel
nu is het huis. Het ontrukken van de dingen aan de natuur is bouwen. Het bestaan
in huis is wonen, huishouden.’
Het huis ‘is verzamelplaats van de bezittingen’, die ‘deze mens iets te zeggen hebben’.
Ze zijn bezield. ‘Ze hebben derhalve zowel een lichamelijke als een geestelijke
waarde. Ze kunnen niet alleen geëxploiteerd worden, doch representeren ook de
mens.’
Bovenstaande is zo gezegd om de ‘definitie der statistici te belichten, wat nodig is
wanneer men deze definitie wil gebruiken om te komen tot waardeoordelen’.
Nu werpt De Bruijn een blik op het verleden, en wel op de laatste twintig eeuwen
van West-Europa, ‘omdat ons deze geschiedenis het meest vertrouwd is’. Dit mag
volgens hem omdat het er slechts om gaat ‘de historische feiten en mogelijk te
schetsen structuur’ te gebruiken ‘als een illustratie van een gedachtewereld’.
Het oerbeeld waarop onze West-Europese wooncultuur is gefundeerd, is de persoon
met zijn grond, met zijn voortbrengers, nakomelingen en echtgeno(o)te en
de zich daarop bevindende goederen, ‘souverein zonder betrekkingen tot anderen,
bestaande temidden van de natuurlijke wildernis’. De mens is vrij binnen zijn domein,
‘waarbuiten hij niet ten volle mens kan zijn’. In dit oerbeeld behoort “de ander”
‘geheel tot de wildernis, waarmede geen relatie is’. De feitelijke relatie is dat zij ‘een
plaats ten opzichte van elkaar innemen in geografische zin’. Het oerbeeld kent deze
coëxistentie niet, ondanks het feit dat ze reëel is: ‘het eerste conflict in een overigens
harmonische structuur’, een zuivere object-object verhouding, die ‘de kiem van de
subject-subject relatie’ in zich draagt.
Oervormen voor het aangaan van een relatie zijn de ruil en de gastvrijheid. De
‘ongelijkheid van de ruilobjecten zijn aanleiding tot de ontwikkeling van functionele
aanvulling op elkanders bestaan’, ‘als complement op het eigen tekort’. Verdere ontwikkeling
leidt ‘tot een gemeenschap waarbinnen door enkelen speciale functies
worden verricht’, wiens overschot complementair is aan een markt. Het geld doet
zijn intrede, de eerste steen voor een georganiseerde maatschappij. De specialist
(kooplieden, ambachtslieden) kiest zijn domein niet toevallig, maar ten opzichte van
andere domeinen. Dit leidt tot ‘samenbundeling op nagenoeg dezelfde plaats’: de
middeleeuwse stad ontstaat. ‘Heel duidelijk zien wij in onze middeleeuwse steden
met hun gilden, specialisten van dezelfde soort zich binnen het geheel der stad,
zowel geografisch als sociaal verenigen, zodoende de organen vormend voor het
hele land.’
Wordt de stadsbevolking te groot ten opzichte van de boeren, dan worden ‘vreemde
markten ontsloten en het kolonialisme met de wereldzeevaart doet zijn intrede’.

‘Vanaf de zeventiende eeuw ongeveer zien wij bedrijven groeien in onze steden
waarin tientallen verschillende ambachten tot samenwerking worden gebracht, o.a
de lakenindustrie.’ ‘De gilden verdwijnen en de industrie komt op.’ ‘De industrie is een
maatschappelijk verschijnsel, die in de tijd samenvalt met de groei van natuurwetenschap
en techniek.’ De industrie kwam niet in handen van de stedelingen als ambachtslieden,
die loonslaven werden, maar het bedrijf werd domein van een heer.
Pas als de nieuwe structuur is geconsolideerd worden oude patronen afgeschaft en
een nieuwe maatschappelijke formule uitgesproken.
Tegelijk worden de steden gedenatureerd. De samenlevingscentra der stedelingen
hergroeperen zich om de bedrijven in en om de stad (forensendom, pendelen).
‘Bedrijven blijven zich oriënteren op hun markten, die dank zij de koloniale periode
thans de gehele wereld omvatten.’
Bij de woning in de oorspronkelijke steden verminderde de omvang van het perceel,
‘bij ontstentenis van agrarische productie. Daarentegen ontwikkelde zich het
front van het domein. De gevel is dat deel van het huis dat zich wendt tot de ander,
aan de openbare weg is gelegen en de situatie tot stand brengt met degenen op
wie zijn maatschappelijk bestaan is georiënteerd en van wie hij grotendeels afhankelijk
is.’ ‘Zoals het geld uitgroeide tot het bankwezen met zijn uitgebreide techniek,
zo groeide de openbare ruimte tot gestructureerd domein van de gemeenschap.’
De Bruijn vindt de openbare ruimte een uiterst belangrijke creatie, ‘omdat in de
uitbouw en structuur van dit element iets belangrijks is aan te wijzen. De openbare
ruimte wordt de gemeenschappelijke ruimte bij uitstek ‘en niet te vergeten de polder,
de markten enz.’
Ten tijde van de gilden, verenigingen van gelijken, is de gemeenschappelijke ruimte
een domein van gelijken. Als de stedelingen eigen organisaties in het leven roepen
groeien de steden uit tot stadstaten ‘met overeenkomstige domeinen. Deze zijn
eerst met recht openbare wegen en pleinen te noemen.’ De stad bestaat niet meer
in afhankelijkheid van het omringende platteland, ‘doch heeft haar markten aan zich
ondergeschikt gemaakt.’ ‘De boerenstand raakt in diskrediet en de slavernij wordt
ingevoerd in de koloniën, geheel overeenkomstig de situatie waarin de bedrijven
kwamen te staan tegenover de arbeider, de concurrent enz.’
De Bruijn maakt een sprong naar een kenschets van de ontwikkeling in de eerste
helft van de twintigste eeuw. ‘Het bedrijf als maatschappijvorm is geconsolideerd,
d.w.z. gespecialiseerde beroepen voor ieder, organisch t.o.v. elkander uitgeoefend
binnen een geheel, producerend voor de wereldmarkt. Vrije beroepskeuze. De mens
vindt een plaats in welk bedrijf dan ook, uitsluitend op grond van gespecialiseerd
kunnen. De oorspronkelijke zelfgenoegzame heer en boer is verdwenen, ook hij is
als specialist ingepast in een maatschappelijke orde van bedrijven. De ambachtsman
en stedeling, d.w.z. de op de boeren georiënteerden, zijn verdwenen. Er zijn
geen steden meer in oorspronkelijk zin, evenmin als er gilden mogelijk zijn. De
loonslaaf waarmee de industrie begon, is verdwenen en heeft plaatsgemaakt voor
de geïntegreerde burger. ... Er is geen enkele activiteit meer die wij alleen tot stand
kunnen brengen.’
‘Het spreekt vanzelf dat het patroon der samenleving en dat van ieder individu nog
steeds voor een groot deel onaangepast voortbestaan in de onbruikbare vormen
van vroeger.’ ... ‘Enkel en alleen omdat wij het oude en vertrouwde wereldbeeld uit
vervlogen dagen, het oude patroon nog niet kunnen vervangen door een nieuw,
weerstreven wij de maatschappelijke ontwikkelingen met gevolg dat wij zelf de
143

144
dupe worden van ons gebrek aan werkelijkheidszin en aan genie om het nieuwe
patroon uit te vinden.’
‘Het antwoord dat onze tijd geeft op de vraag naar een nieuw patroon is niet duidelijk.
Wel kan gewezen worden op enkele losse pogingen om een structureel aangepast
patroon te stellen. Op het gebied van de stedenbouw en de volkshuisvesting
in onze cultuurkring is de z.g. wijkgedachte er een.’ Is hier sprake van een werkelijke
vernieuwing, vraagt De Bruijn zich af.
Naar zijn mening is ‘de moderne woonwijk gebaseerd op de gedachte dat een
voldoende aantal woningen bijeen moet worden gebracht om een optimaal aantal
voorzienende organen binnen de wijk te verkrijgen. Dat wil dus zeggen, dat de
onderlinge afstand zo gering moet zijn, dat het geheel overzichtelijk blijft en de
woningen bedienbaar blijven, dat voorts bedienende organen aanwezig zijn ten
behoeve van het huiselijk leven, dat een gestructureerd openbaar wegennet aanwezig
is waarop de elementen georiënteerd kunnen worden en dat tenslotte een
zeker aantal maatschappelijke instellingen als buurthuis, scholen, medische posten
en clubs (recreatie en sport) in het hele bestel zijn opgenomen, alles ter wille van de
groei ener gezonde gemeenschap.’
De Bruijns kritiek op de moderne woonwijk luidt: ‘Beziet men zulk een woonwijk
vanuit de ontwikkelde gedachtengang, dan blijkt dat nog al te veel gesteund wordt
op oude vergane structuren. De keuze van elementen die organisch tot de wijk
behoren berust nog grotendeels op de middeleeuwse toestand. Primair beschouwt
men immers de woningen als het platteland, dat bediend wordt vanuit de aloude
stad. Scholen en clubactiviteiten, wezenlijk nieuwe elementen van de moderne
maatschappij, ziet met evenals de bedrijven bijna nimmer op overtuigende wijze
in de wijk opgenomen. Het is dan ook de vraag in hoeverre deze inpasbaar zijn.’ De
Bruijn is geneigd deze inpasbaarheid te ontkennen en ‘wil pleiten voor het verlaten
van de middeleeuwse idee van woningen met bedieningsorganen. De wijkgedachte
hinkt op twee uitgangspunten. Enerzijds ‘een wijkcentrum gezien als een
middeleeuwse stad, en anderzijds het invoeren van samenleving- en samenwerkingselementen
als het verenigingsleven, het bedrijf, de medische voorziening, het
onderwijs e.d.’
‘De laatste elementen zijn van deze tijd en derhalve zullen we moeten stellen op
welke wijze deze elementen ten opzichte van het wonen moeten verschijnen. We
moeten daarbij bedenken dat het hier gaat om elementen van samenleven der
individuele personen en niet om voorzieningen van het gezin en de woning.’ ...
‘Ziet men deze elementen zo, dan blijkt nog geen enkel verband met gezin en
woning, en blijft de groepering van deze elementen nog zaak op zichzelf.’ Er is, naar
de mening van De Bruijn, ‘geen aanwijzing aanwezig om een relateren van deze
elementen ten opzichte van de woningen dwingend te stellen.’
Om deze kwestie op te lossen neemt De Bruijn de woning en het gezin onder de
loep. ‘Met de ontwikkeling van de steden is het open dorpsgezin van de plattelander
geworden tot het gesloten gezin van de open stadsgemeenschap. We zijn
daarom geneigd in de moderne wijk die uit de stad gegroeid is het gesloten gezin
als uitgangspunt te kiezen.’ De Bruijn weet niet of dit wel juist is, maar wijst erop
dat het wonen in zo grote mate afhankelijk is geworden van gemeenschappelijke
voorzieningen (woongebouw, riolering, aanvoer van gas, water elektriciteit, radio telefoon,
was, voedingsmiddelen, warmte) dat verondersteld mag worden dat wonen

ook een collectieve aangelegenheid gaat worden. ‘Is de zuivere woongemeenschap
als gemeenschappelijke levensuiting niet onontkoombaar aan het groeien? Zo ja,
dan behoeft dit nog niet de ondergang van het gezin te betekenen. ... Deze angst is
begrijpelijk doch ongegrond.’ De Bruijn wijst op de aloude vormen van buurschap,
die het gezin uit zijn isolement hebben verlost binnen het dorp en hij vraagt zich
hardop af ‘of een dergelijke ontsluiting van het gangbare stadsgezin niet een zegen
zou kunnen zijn.’
‘Wanneer de tendens naar het collectieve wonen in het woongebouw of een andere
vorm van buurschap zou blijken door te zetten, dan betekent dit dat in de wijk
alle voorzienende elementen moeten verdwijnen aangezien ze in de buurschap
zijn opgenomen en rest ons dus na te gaan welke de wijkverbinding zal zijn, indien
blijkt dat deze werkelijk reden van bestaan heeft.’ De Bruijn doelt op de relatie tussen
de bedrijfs- en andere elementen waarbinnen de persoon los van het gezin een
deel van zijn levensontplooiing kan vinden.
Op dit punt van zijn betoog introduceert De Bruijn een nieuw element. Het hedendaagse
begrip van domein kan een onverwacht licht werpen op deze materie. ‘Door
het wegvallen van het exclusief gelokaliseerde domein is het onze weer overal, echter
niet ten alle tijde. Typisch voor onze tijd is dat alle dingen overal tot ons domein
behoren op het ogenblijk dat wij ze exploiteren en er onszelf mee zijn, geheel zoals
bij de jager, echter met dien verstande dat ze eerst ons domein zijn krachtens ons
deelhebben aan de geordende gemeenschap.’
Dit geldt ook voor onroerend goed: dat kan ons domein zijn ‘voorzover wij participeren
aan samenlevingsvormen die dit goed op dit ogenblik te onzer beschikking
stelt, hetzij als verblijfplaats hetzij als middel tot arbeid en andere levensactiviteit.
Kortom, onze tijd heeft het begrip “domicilie” definitief omgezet in “plaats voor tijdelijk
(zelfs langdurig) verblijf”.’ ...
‘Neemt men nu deze mobiel geworden wereld als realiteit van het ogenblik dan
blijkt dat niet slechts 12% van het aardoppervlak bewoonde wereld is, doch dat het
gehele oppervlak daartoe behoort en dat de wijze van bewonen een geheel ander
is geworden, met name een krachtens participatie aan de georganiseerde samenleving,
verblijfhouden op een plaats voor kortere of langere tijd. ... Voor degenen die
terugschrikken voor een dergelijk geheel gesocialiseerd wereldbeeld zij opgemerkt
... dat dit eerst deze sociale orde effectueert. Hoe sociaal ook, de persoonlijke ontplooiing
ligt steeds daaraan ten grondslag en is daarvan de vrucht, omwille waarvan
deze orde bestaat.’
‘In deze overgangssituatie bedenke men dat vasthouden aan versleten patronen de
ontwikkeling van de gemeenschap en van de persoon belemmeren. Zo zijn bijvoorbeeld
de stad en de nationale staat zulke belemmeringen. Binnen het kader van de
werkelijkheden zoeke men dus naar die vormen die geschikt zijn deze werkelijkheden
te dragen.’
De moderne wijk is, naar de mening van De Bruijn, ‘niet de vorm die ons naar een
gezonde toekomst kan leiden, daarvoor is zij in wezen te middeleeuws.’
Een waarschuwing aan het adres van de onderzoekers, die de materie voor het stedenbouwkundige
werk leveren, is op zijn plaats. Zij gaan in de ogen van De Bruijn te
simplistisch te werk, uitgaande van bestaande categorale statistische gegevens. De
keuze der categorieën, zonodig het ontwerpen van nieuwe, is ‘de eigenlijke materie
145

146
die zou moeten worden onderzocht, ... op grond van visie op de zich ontwikkelende
werkelijkheid’.
‘Zoals de stedebouwkundige ontwerper voor een deel vertaler is van de survey zijner
onderzoekers, zo is de onderzoeker deels ontwerper van de toekomstige structuur.’
... ‘In de huidige situatie kan de stedebouwkundige slechts gissen, hij vraagt
naar een sociale survey die hem steunen kan en hem vooral nieuwe wegen opent.’
Terugkomend op het toekomstige stedenbouwkundige beeld komt De Bruijn tot
de volgende schetsmatige opzet.
‘De individuele persoon vindt zijn levensontplooiing niet meer uitsluitend binnen
gezin en domein. Zijn thuis is overal waar zijn maatschappelijke bindingen hem
heenvoeren. Zijn woning is de plaats waar hij verblijft qua gezinslid en niet meer. De
maatschappij kan eerst mobiel zijn wanneer zijn leden door bundeling van complementaire
levensfuncties georganiseerd zijn. Daardoor ook is een ieder die deelheeft
aan de samenleving overal thuis waar het samenleven hem brengt.’
‘Voor een stedebouwkundig beeld, dat op het bovenstaande gegeven berust, is
derhalve primair de aanwezigheid van een georganiseerd stelsel van openbare
ruimten, waarop verschillende domeinen van organisaties, van bedrijfsleven, onderwijs
enz. georiënteerd zijn. Een van deze organisaties kan dan de buurschap zijn,
die de gezamenlijke groep van gezinnen in zich houdt met de hen toekomende
apparatuur voor het gezinsleven.’ De Bruijn ziet deze apparatuur in beginsel als een
uitgebreid hotel.
‘De openbare stelsels krijgen een dubbele taak. Ten eerste verenigen zij het geheel
tot één eenheid, en ten tweede maken zij de binding mogelijk van de verschillende
soorten gemeenschappen onderling.’ Deze laatste functie kan tot het openbare behoren
maar ook binnen de sfeer van het gemeenschappelijke liggen. Woonwezen,
schoolwezen en volksgezondheid vergen gemeenschappelijke actie. Het transportwezen,
dat het samenleven in groot verband betreft, kan rechtstreeks betrokken
worden op het openbare stelsel.
Een onderzoek waarbij de categorieën op bovenstaande beginselen zijn gekozen,
zou vermoedelijk tot een geheel ander beeld leiden dan de gebruikelijke moderne
stadwijk vertoont.
‘Tevens zou zo’n onderzoek terdege rekening moeten houden met de economische
ontwikkelingen. Vat men bijvoorbeeld een buurschap op als hotel, dan zou dienen
te worden nagegaan binnen welke economische mogelijkheden men zou kunnen
komen tot units, zoals dit bijvoorbeeld in de grootindustrie gebeurt. Wanneer men
daarbij in het oog zou houden het te verwachten aantal voertuigen, dat onmiddellijk
betrokken is bij het woonoord en deszelfs onderdelen, dan zou daaruit reeds
alleen, een geheel nieuw stedebouwkundig beeld ontstaan.’
Erkennen wij de nieuwe werkelijkheid, ‘dan zal blijken dat een passende nieuwe
vorm onmiddellijk verwerkelijkt dient te worden, d.w.z. dat wij onszelf innerlijk
moeten herzien in ons beeld van de beschaving die wij tot stand brachten en
onderhouden. Dat nieuwe beeld is het dat de stedebouwkundige tesamen met de
onderzoeker naar de werkelijke feiten en structuren zal moeten scheppen om die
nieuwe werkelijkheid een lichaam te verschaffen dat haar gezonde levenskansen
biedt en ons in staat stelt daarin te bestaan en gelukkig te zijn.’

iJLAgE 3
bronnen bij het onderzoek van De Heuvel
IntervIews
Guido Bennebroek, 27 maart 2012
Paul van Deurzen, 24 februari 2012
Toine van Wieringen, 26 januari 2012
nota’s en rapporten
J.L. Haverda, Uitbreidingsplan Leidschendam, Nota’s en bijlagen, Utrecht 1957
(meerdere versies die van elkaar verschillen: 1957-1959, in: Gemeente Leidschendam-Voorburg
(GLV), Archief DIV, dossier ‘Uitbreidingsplan Noord’):
Nota 1: Ontwikkeling van de Haagse Agglomeratie
Nota 2: Toestand van de woningvoorraad in de gemeente
Nota 3: De woningdifferentiatie in Leidschendam-Noord
Nota 4: De noodzakelijke voorzieningen (scholen) in de buurt
Nota 5: Buurtrecreatieterreinen
Nota 6: Voorzieningen voor religieus, sociaal en cultureel leven
Nota 7: Buurtverzorgende winkels en bedrijven
Nota 7a: Structurele opzet van de buurten De Heuvel en Prinsenhof
Nota 8: Amstelwijk, het centrum van de toekomstige gemeente
Nota 9: Het sociale karakter van Leidschendam-Noord.
J.L. Haverda, Sociologisch rapport voor de gemeente Leidschendam, Utrecht 1968
(Gemeente Leidschendam-Voorburg, Archief DIV, dossier ‘Bestuurs- en secretariearchief
1938-1990’).
M. van Rijn, Historie Prinsenhof Hoogbouw te Leidschendam, Leidschendam-Voorburg
2003.
Archol, T. Hamburg, Neolithische bewoningsresten te Leidschendam, Begeleiding,
Inventariserend Veldonderzoek (IVO) en Opgraving (DO) Leidschendam Prinsenhof,
Leiden 2005.
Gemeente Leidschendam-Voorburg, Bestemmingsplan Prinsenhof 2011, vastgesteld
door de raad 13 september 2011.
Gemeente Leidschendam-Voorburg, Buitengewoon groen. Groenstructuurplan
Gemeente Leidschendam-Voorburg, conceptversie 2011.
geraadpleegde archIeven
Archief Gemeente Leidschendam-Voorburg, Afdeling DIV, Secretariearchief, dossiers
Uitbreidingsplannen (afgekort: GLV DIV).
Archief Gemeente Leidschendam-Voorburg, Panddossiers Bouw- en Woningtoezicht
(afgekort: GLV Panddossiers).
Archief Gemeente Leidschendam-Voorburg, Gemeentearchief (afgekort: GLV gemeentearchief
).
Beeldbank
Bibliotheek
147

148
geraadpleegde lIteratuur
Algemene publicaties over de Haagse regio, Leidschendam en de wederopbouw
Zanstra, Giesen en Sijmons (e.a.), Bouwen van woning tot stad, Amsterdam 1946.
A. Bos e.a., De stad der toekomst, de toekomst der stad, Rotterdam 1946.
W.F. Geyl, ‘De opbloei van de wijkgedachte’, in: Bouw, 13 april 1946, p. 365-371.
H. Brouwer Schut, Veur, een dynamische woon- en werkplek, Leidschendam 1987.
P. Persoon, J.D. de Kort, ‘Woningbouw in een gesaneerd centrum en vele uitbreidingsplannen’,
in: F.H.Chr.M. Daams, J.D. de Kort (red.), Over, door en om de Leytsche
Dam. Geschiedenis van een gouden gemeente, Leidschendam 1988, p. 365-380.
Hebly Theunissen architecten, Bouwen in de stad. Stedebouwkundige en architectonische
aspecten van de stadsvernieuwing in Den Haag, Den Haag 1989.
K. Bosma, C. Wagenaar (red.), Een geruisloze doorbraak. De geschiedenis van architectuur
en stedenbouw tijdens de bezetting en de wederopbouw van Nederland,
Rotterdam 1995.
L. van Meijel, De naoorlogse wijk in historisch perspectief, de praktijk, Den Haag
2001.
H. Brouwer Schut, Van landelijk Stompwijk naar Leidschendam, 2003.
A. Blom, B. Janssen, M. van der Heiden, De typologie van de vroeg-naoorlogse woonwijken,
Zeist 2004.
Cees Boekraad en Arjan Hebly, Bouwen in de wederopbouwstad, Delft 2004.
P. P. Witsen, ‘Wrikken zonder slopen. Leidschendam Prinsenhof’, in: Stadscahiers,
2008-2009, p. 26-33.
R. van Norel, M. Lameris, Parels van baksteen. Monumenten van Leidschendam-
Voorburg, Hollandsche Rading 2008.
A. Blom en J. van Geest, ‘Nagele, modern dorp in de Noordoostpolder’, in: Vitruvius
nr. 14, januari 2011, p. 34-38.
RCE (Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed), Kiezen voor karakter, Amersfoort 2011.
Risselada e.a., Atlas van het Hollandse bouwblok, Bussum 2002.
teksten van wIm de bruIjn
Red., ‘Lezing cyclus over Stedebouw’, in: Forum, 1946, nr 9, p. 266.
W. de Bruyn, ‘Rationele woningbouw? Openbare brief aan prof. ir. J.H. van den Broek’,
in: Katholiek Bouwblad, 1948-1949, nr 10, p. 109-111 (antwoord Van den Broek op
pag 222-225).
W. de Bruyn, ‘Het openbare gebouw in onze Nederlandse samenleving’, in: Katholiek
Bouwblad, 1951-1952, nr 16, p. 241-243.
W. de Bruyn, ‘Standaardisatie-problemen in de woningbouw’, in: Bouw, 1953, nr 8, p.
142.
W. de Bruyn, ‘Structuur en beeld in levensruimte en samenleving’, in: A. van Doorn
(e.a.), Prae-adviezen voor het congres over sociale samenhangen in nieuwe stadswijken,
gehouden op 17 december 1955 te Amsterdam, Amsterdam Instituut voor
sociaal onderzoek van het Nederlandse volk, 1955.
W. de Bruyn, ‘Flatbouw: voor en tegen’, in: Bouw, 1958, nr 42, p. 1090.
W. de Bruyn, ‘Het vraagstuk van de ruimtelijke ordening’, in: Bouw, 1966, nr 28, p.
1098-1099.
W. de Bruyn, Enkele gedachten over wonen, inaugurale rede TH Delft, 2 februari
1966.

teksten over en projectpresentatIes van w.j. de bruIjn
Red., ‘Huisvesting van bejaarden’, in: Bouw, 1952, nr 17, p. 318
J.H. van den Broek (red.), ‘Vleuten, Tehuis voor bejaarden, ir. W. de Bruijn’, in: J.H. van
den Broek (red.), Na-oorlogse bouwkunst in Nederland, Amsterdam 1956, p. 144.
Red., ‘Volkshuisvesting in Zeist, Gorinchem en ’s-Gravenhage’, in: Publieke Werken,
1960, jrg 28, november, p. 137-147.
S.J. van Embden, ‘In memoriam Prof. Ir. W. de Bruyn’, in: Stedebouw en Volkshuisvesting,
1972, jrg 53, vol 10, p. 529-530.
F. de Jong, ‘Zeist, Kerckebosch 1958. Leidschendam De Heuvel 1959’, in: F. de Jong
(red.), Stedebouw in Nederland, Vijftig jaar BNS, Zutphen 1985, p. 269, 280.
N. de Boer, D. Lambert, Woonwijken, Nederlandse stedebouw 1945-1985, Rotterdam
1987, p. 67-68 (Kerckebosch).
Zef Hemel, Het landschap van de IJsselmeerpolders, Rotterdam 1994, p. 252 vv.
L.J.M. Tummers, J.M. Tummers-Zuurmond, Het land in de stad. De stedebouw van de
grote agglomeratie, Bussum 1997, p. 87-93.
W. Willems Floet, E. Gramsbergen, ‘Kerckebosch’, in: Zakboek voor de woonomgeving,
Rotterdam 2001, p. 352-358.
teksten over kerken In de heuvel
F.P. van Stam, 75 jaar Gereformeerde kerk te Leidschendam 1909-1984, Leidschendam
1984.
F.H.Chr.M. Daams, J.D. de Kort, Over, door en om de Leytsche Dam. Geschiedenis van
een gouden gemeente, Leidschendam 1988, p. 313-314.
teksten over wInkelcentrum leIdsenhage
E.F. Groosman, ‘Winkelcentrum te Leidschendam’, in: Bouw, 1966, nr 18, p. 681.
E.F. Groosman, ‘Winkelcentrum te Leidschendam architecten Groosman Partners te
Rotterdam’, in: Bouw, 1973, nr 35, p. 1037-1038.
H. Hellinga (e.a.), Ernest Groosman. Bouwer met grenzeloze ambities, Rotterdam
2001, p. 60-66.
teksten over scholen In leIdschendam de heuvel/prInsenhof:
J.F. van Vliet, ‘Set-systeemscholen’, in: Bouw, 1966, nr 14, p. 496-498.
J.F. van Vliet, ‘Scholenbouw te Leidschendam in het Set-systeem’, in: Bouwwereld, 17
maart 1967, nr 6, p. 678-687.
M.P. Schutte, G.H. Bellaard, ‘Lagere school te Leidschendam’, in: Bouwkundig Weekblad,
1967, nr 7, p. 107.
E. Cuperus, ‘Optimaal kenniseiland. Brede school De Waterlelie in Leidschendam
door VVKH architecten’, in: de Architect, oktober 2007, p. 110-113.
D. Broekhuizen, ‘Brede school De Waterlelie Leidschendam-Voorburg’, in: D. Bergvelt
(red,), Aap, noot, mis. De basis van de Brede school, Amsterdam Architectuur Lokaal
2008, p. 163-166.
149

150
teksten over woongebouwen In leIdschendam:
C.J. de Bruin, ‘Flatgebouwen te Leidschendam’, in: Bouw, 1966, nr 14, p. 498.
L.J. Cusell, J. Cusell, A.H. Willems, ‘Flatwoningen te Leidschendam’, in: Bouw, 1967, nr
18, p. 670.
E. Moederscheim, ‘”De Dillenburgh Leidschendam”, Heren 5 architecten’, in: de Architect,
Maart 2011, p. 26-29.
teksten over beeldende kunst:
E. Speekenbrink, R. van Wijngaarden, Monumenten en beelden in Leidschendam,
Gemeente Leidschendam, 1992.
teksten over sIjtwende:
W. de Jonge, Archeologische Werkgroep Voorburg, Op weg naar Sijtwende. De
geschiedenis en archeologie van een veranderend landschap en zijn bewoners,
Voorburg 2001.

151

152
WooRD VAn DAnK
Tijdens het opstellen van dit advies hebben we veel hulp
gekregen van de gemeente Leidschendam-Voorburg:
Opdracht en begeleiding:
Marcelle van Haersma Buma, Pim Felix
Documentaire informatievoorziening:
Jan Gijben
Bouw en Woningtoezicht:
Siets Keuvelaar, Michael Bink
Archief:
Idsard Bosman
Landschap:
Toine van Wieringen
Bodemdeskundige:
Martin van Rijn
DPC:
Mark Otsen
Voor de biografie van W. De Bruijn zijn we dank verschuldigd
aan de volgende personen waarmee gesprekken zijn
gevoerd:
Jan de Bruijn, Anne Marie Veraart-De Bruijn, Mick de Bruijn,
Louis Banning,
Leo Tummers, Peter Jonquière, Frits Veltmeijer en Johannes
Nicolai
CoLofon
© Alle tekst en beelden:
Gemeente Leidschendam-Voorburg
Hebly Theunissen architecten Delft,
Arjan Hebly, Guy Speelman, Roy Gorissen
Cees Boekraad
Dolf Broekhuizen architectuurhistoricus Rotterdam
Foto omslag
De Heuvel gezien vanaf het ziekenhuis Antoniushove, 1971
Fotografie 2012
Cees Boekraad en Arjan Hebly

153