De gouden eeuw - ThiemeMeulenhoff

1
De gouden
eeuw Het
1600
Tijd van regenten en vorsten
Wat ga je leren?
De tijd tussen 1600 en 1700 is
bijzonder voor Nederland. Er wordt veel
geld verdiend met de handel. Van dat
geld worden mooie huizen gebouwd.
En de rijke kooplieden laten
schilderijen van zichzelf maken.
In veel musea hangen schilderijen,
en langs de grachten staan nog veel
huizen uit die tijd.
De voorkanten van de huizen zijn
allemaal anders.
1700
schilderij De Nachtwacht is
beroemd over de hele wereld.
In het weeshuis zijn ze heel streng
tegen je.
De zeilschepen brengen nieuwe
producten naar Nederland.
6 7

Les 1
Hoofdstuk 1
Verhaal-les
WS blz. 2
In deze les leer je dat
zeilschepen naar de
Oost varen. Naar Indië.
De schepen brengen
goederen mee:
specerijen, porselein,
goud en zilver. De
reizen duren erg lang,
wel zes maanden.
Begrippen
de goederen
de Oost
de specerijen
de torenkamer
het zeilschip
1 De zeilschepen
komen terug! 1700
Met een boos gezicht zit Maartje voor het
raam. Haar moeder heeft haar naar haar
kamer gestuurd. Ze is erg kwaad. Maartje
heeft een ruitje ingegooid bij een van de
huizen langs de kade. Het kost veel geld om
dat weer te laten maken. Nu moet moeder
nog een goede straf bedenken.
Maartje verveelt zich. Dan hoort ze ineens
roepen en gillen op straat. Ze luistert naar
wat er wordt gezegd. Dat is groot nieuws!
Stil sluipt ze haar kamer uit en gaat naar
boven. Even goed opletten dat moeder haar
niet ziet. Zou het waar zijn?
‘De schepen komen terug. De schepen uit
de Oost.’ Dat riepen ze op straat.
Haar vader zit op een van die schepen.
Over de brede trappen rent ze zo zacht
mogelijk door het mooie huis naar boven.
Helemaal boven in het huis is een torenkamer.
Van daaruit heeft Maartje een
prachtig uitzicht over de haven. Het is
spannend om hier te staan.
Het is druk in de haven. Aan de kade staan
veel arbeiders. Ze laden en lossen allerlei
goederen in en uit de schepen. Maartje
ziet ook kooplui langs de kade staan. Die
werken natuurlijk niet.
Daar! Aan het eind van de haven, daar ziet
ze vijf zeilschepen aankomen. Ze varen met
een bocht de haven in. Maartje kijkt nog
eens goed. Ja! Daar is het schip van haar
vader. Die is kapitein op De Kleine Lelie.
Wat zou vader bij zich hebben?
Specerijen, thee, porselein, gouden
en zilveren sieraden?
Maartje bedenkt zich geen moment en rent
weer naar beneden. Dan sluipt ze haar
kamer in en doet het raam open. Lenig
springt ze op een hoge muur en dan op
straat. Ze lacht. Haar vader is terug! Snel
rent ze langs de kade naar de plaats waar de
schepen aanleggen. Ze ziet haar vader al
staan en begint te gillen en te zwaaien.
Vader ziet haar nu ook en zwaait wild terug.
Ineens voelt Maartje een paar handen op
haar schouders. ‘Ontsnapt, Maartje?’ vraagt
een stem. Geschrokken draait Maartje zich
om. Het is haar moeder. Maar moeder is
niet meer kwaad. Ze kijkt net zo blij als
Maartje. Over straf zegt ze niets.
8 9
1600

Les 2
Hoofdstuk 1
Kijk-les
WS blz. 3-4
In deze les leer je hoe
het huis van een rijke
koopman er in de
gouden eeuw uit ziet.
De kinderen van die
familie mogen niet op
straat spelen, arme
kinderen wel. Post
wordt bezorgd door de
postiljon.
Begrippen
de dienstbode
het glaswerk
de gouden eeuw
het grachtenhuis
de postiljon
2 Een rijke koopman
Een mooi huis
De kooplieden verdienen veel geld met
hun handel. Met dat geld laten ze grote
huizen aan de gracht bouwen. Die huizen
heten grachtenhuizen. Ze zijn mooi
ingericht, kijk maar.
In de kamers staan dure meubels.
De familie eet van porseleinen borden,
en ze drinken uit luxe glaswerk. Er liggen
prachtige vloerkleden op de grond, en aan
De tafel is gedekt met mooie borden en glazen.
Op de vloer liggen prachtige kleden. Eerst
voeten vegen!
de muren hangen schilderijen van beroemde
schilders. Op zolder zijn kamertjes voor de
dienstboden. Zij doen al het werk in het
grote huis: schoonmaken, wassen en koken.
Kinderen
De kinderen van de koopman gaan niet
naar school. Ze hebben vaak een eigen
meester, die thuis komt lesgeven. Rekenen
is erg belangrijk!
Ook van buiten zien de huizen er mooi uit.
1600
Veel andere kinderen zijn arm. Die gaan
niet naar school. De arme kinderen moeten
al jong werken om geld te verdienen. Als ze
wel naar school gaan, zitten ze vaak met wel
50 kinderen in een klas.
Spelen doen arme kinderen op straat.
De kinderen uit de grote huizen spelen
meestal binnen. Zo weten arme en rijke
kinderen weinig van elkaar.
Jacott Hoppezak samen met zijn vrouw en kinderen.
1700
De postbode
Brieven worden rondgebracht door de
postiljon, een soort postbode. Hij rijdt op
een paard en brengt de post zo vliegensvlug
van de ene stad naar de andere.
10 11

Les 3
Hoofdstuk 1
Info-les
WS blz. 5-6
In deze les leer je dat er
in de gouden eeuw
beroemde schilders en
dichters zijn. Een paar
namen ken je misschien
wel.
Begrippen
de Nachtwacht
het portret
de portretschilder
de schilderkunst
de schutter
3 Schilders en dichters
De beroemdste van allemaal:
Rembrandt
Hier zie je het bekendste schilderij van
Nederland: ‘de Nachtwacht’. De mannen
op het schilderij zijn schutters. Schutters
zorgen ervoor dat alles rustig blijft in de
stad. Zij dragen een wapen en lopen
’s nachts de wacht.
Dit schilderij weegt 370 kilo. Het is 4,5 meter breed en bijna 4 meter hoog.
Rembrandt van Rijn schildert de mensen
zoals hij ze ziet. Ook al zijn ze niet zo mooi.
Dat is nieuw. Andere schilders maakten de
mensen graag een beetje mooier.
De Nachtwacht kwam te hangen in het
nieuwe stadhuis van Amsterdam. Maar het
was te groot. Toen is er aan de zijkant
gewoon een stuk van afgehaald!
1600
Frans Hals en Jan Steen
Rijke mensen laten vaak een portret van
zichzelf en hun familie schilderen.
De schilder Frans Hals kon dat heel goed.
Dit portret is van de koopman Pieter van
den Broecke.
Jan Steen schildert vooral het leven van
gewone mensen, zoals een familie op
sinterklaasavond. Het is een gezellige boel.
Vondel
Veel mensen in de gouden eeuw kunnen
niet lezen. Als je dan iets moet onthouden,
was het gemakkelijk als het rijmt.
De beroemdste dichter was Joost van
den Vondel. Ze noemen hem ‘de prins
der dichters’. Hieronder staat een stukje
van een gedicht. Vondel schreef het toen
zijn zoontje Constantijn doodging. Hij
laat Constantijn heel blij boven de wereld
zweven en tegen zijn moeder praten. Let
op: ‘schreit’ en ‘weent’ betekent hetzelfde
als ‘huilt’.
‘Moeder’, zeit hij, ‘waarom schreit gij,
Waarom weent gij op mijn lijk?
Boven leef ik, boven zweef ik,
Engeltje van ’t hemelrijk.
Sinterklaas kapoentje …
Joost van den Vondel.
1700
Alleen rijke mensen
dragen zo’n kanten
kraag.
12 13

Les 4
Hoofdstuk 1
Lees-les
WS blz. 7
In deze les leer je dat
niet iedereen rijk is in
de gouden eeuw.
We gaan kijken hoe het
leven van arme mensen
eruitziet.
Begrippen
de armenzorg
bedelen
het gasthuis
het hofje
het weeshuis
4 Arm in een rijke tijd
Meer mensen in de steden
In Holland en Zeeland gaan steeds meer
mensen in een stad wonen. Deze mensen
komen uit andere delen van Nederland.
Ze weten dat je in de stad gemakkelijk werk
kunt krijgen. In de havens zijn bijvoorbeeld
veel sjouwers nodig. Ook gaan veel mensen
op de schepen werken als matroos. Maar
in de winter zijn veel mensen werkloos.
Er varen dan minder schepen. Dan is er
ook minder werk.
Sjouwers halen de spullen uit het schip.
Gasthuizen en hofjes
Zo komt het dat er in elke stad ook armen
zijn. Deze mensen moeten bedelen om aan
geld te komen. De kerk probeert voor de
armen te zorgen door brood en kleren uit
te delen. Ook rijke mensen doen aan
armenzorg. Ze stichten gasthuizen.
Dat zijn een soort hotels waar arme mensen
een paar nachten mogen slapen. Daar
krijgen ze ook wat eten. Ook arme reizigers
mogen in een gasthuis overnachten.
Voor oude mensen laten de rijken hofjes
bouwen. Dat zijn piepkleine huisjes rond
een pleintje. Dat pleintje heet een hofje.
Op het plein staat een waterpomp. Daar haal
je water.
1600
Als je daar woont, moet je je wel netjes
gedragen. En veel bidden. Soms krijgen de
bewoners ook wat geld voor kleren en eten.
Weeshuizen
In de gouden eeuw zijn er veel wezen.
Dat zijn kinderen zonder vader en moeder.
Door honger of ziekte zijn die ouders al
jong doodgegaan.
Arme wezen zonder familie moeten naar
een weeshuis. Daar is het heel streng.
Alle jongens dragen dezelfde kleren, en alle
meisjes ook. Het eten is vaak hetzelfde:
veel erwten, kool en vis. Een klein stukje
vlees krijg je maar af en toe.
Een weeshuis voor meisjes.
1700
Jongens worden als ze 11 jaar zijn naar een
baas gestuurd om een vak te leren.
De meisjes moeten leren breien of naaien.
Wat de meisjes maken, wordt dan verkocht.
Het geld gaat naar het weeshuis. De meisjes
hopen later dienstbode te worden in een
van de grote huizen langs de gracht.
Rijke mensen delen brood uit aan de armen.
14 15

Les 5
Hoofdstuk 1
Kijk-les
WS blz. 8-9
In deze les leer je wat er
nog over is van de
gouden eeuw. In veel
musea hangen schilderijen.
En er zijn boeken
en toneelstukken.
Begrippen
de gevel
het stadhuis
het standbeeld
5 Kijken naar de
gouden eeuw 1700
Gebouwen
In veel plaatsen in Holland en Zeeland
staan gebouwen uit de gouden eeuw.
Veel grachtenhuizen worden nu gebruikt
als kantoor. Let eens op de mooie gevels.
Soms hebben ze de vorm van een trap.
En ook lijken ze wel op een klok.
Van de pakhuizen zijn soms woonhuizen
gemaakt, net als in een flat. De naam van
het pakhuis staat nog op de gevel. Het
paleis op de Dam in Amsterdam is ook
gebouwd in de gouden eeuw. Toen was het
het stadhuis, nu is het een paleis.
Wat een groot stadhuis was dat!
Hofjes
Veel hofjes worden nog steeds bewoond.
Meestal zijn ze open en kun je door de
poort naar binnen. Hier zie je het hofje van
de Tuinstraat in Amsterdam.
Door de poort kom je het hofje binnen.
Rembrandt en Vondel
Veel straten en pleinen heten naar grote
kunstenaars. Naar Frans Hals of Jan Steen.
Een bekend plein in Amsterdam heet het
Rembrandtplein. Hier staat een beeld van
de beroemde schilder. Even verderop staat
een standbeeld van de dichter Vondel in
het Vondelpark.
Is er in jouw woonplaats ook een
Rembrandtlaan of Vondelstraat?
1600
In dit park kun je heel goed skaten.
Alleen als je beroemd bent,
wordt er een standbeeld
van je gemaakt.
Kinderen in hun tijd
Dit meisje draagt een jurk met veel kant.
Door die mooie jurk weten we dat het
meisje uit een rijke familie komt. Ze is
ongeveer 6 jaar.
Het meisje op schoot bij haar moeder is
ook 6 jaar. Maar er is een groot verschil.
De familie van dit meisje is niet rijk.
Haar kleren zijn lang niet zo mooi. In de
gouden eeuw waren er ook arme mensen.
Rijke mensen lieten vaak een portret van
zichzelf of hun familie schilderen.
Portretten van arme mensen zijn er niet
zo veel. Dit is er wel één. Het schilderij is
gemaakt door Gabriël Metsu.
16 17

Les 6
Hoofdstuk 1
Toets-les
Toetsboekje
Computer
6 1600
1700
Wat heb je geleerd?
Een rijke eeuw
Nederlandse kooplieden verdienen in de
gouden eeuw veel geld met handelen. Met
schepen halen ze goederen uit de Oost. De
kooplieden worden rijk. Hun geld geven ze
uit aan mooie huizen, dure meubels, zilver,
kleden en schilderijen.
Schilders en dichters
In deze eeuw zijn er ook veel beroemde
schilders en dichters. Rembrandt van Rijn
is de bekendste schilder, en Joost van den
Vondel wordt ‘de prins der dichters’
genoemd.
De armen
Naast de weelde en rijkdom is er ook veel
armoede. In de steden is niet altijd werk
voor iedereen. Er zijn veel wezen en
bedelaars. De rijke mensen doen aan
armenzorg: er komen weeshuizen en
gasthuizen. Voor oude mensen worden
hofjes gebouwd.
Wat is er nog over?
Schilderijen van Nederlandse schilders
hangen in veel landen in de musea. In de
steden van Holland en Zeeland staan nog
gebouwen uit de gouden eeuw.
Begrippen
de armenzorg
Armenzorg betekent het zorgen voor arme
mensen.
de gevel
Een gevel is de voorkant van een huis. Bij
oude grachtenhuizen heeft de gevel soms
de vorm van een trap of een klok.
de goederen
Goederen zijn spullen die de schepen
meebrengen om te verkopen.
De gevel.
de gouden eeuw
De gouden eeuw is de naam van de tijd
tussen 1600 en 1700. Het is een tijd met
veel rijkdom en beroemde schilders.
het grachtenhuis
Een grachtenhuis is een mooi huis aan een
gracht. Er woont een rijke koopman met
zijn gezin.
het hofje
Een pleintje met kleine huisjes eromheen
noem je een hofje. Er wonen oude mensen.
Meestal hoeven die geen huur te betalen,
omdat ze arm zijn.
de Nachtwacht
De Nachtwacht is het beroemdste schilderij
van Nederland. Rembrandt van Rijn heeft
het gemaakt.
de Oost
Met de Oost wordt Indië bedoeld. Dat is
een land dat aan de oostkant van de wereld
ligt.
de schilderkunst
De schilderkunst is de kunst waarbij met
verf schilderijen worden gemaakt.
het standbeeld
Een standbeeld is een groot beeld
van iemand die beroemd is.
18 19