De bakermat van de westerse beschaving - Protestantse Gemeente ...
De bakermat van de westerse beschaving - Protestantse Gemeente ...
De bakermat van de westerse beschaving - Protestantse Gemeente ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
LEEN DEN BESTEN<br />
<strong>De</strong> <strong>bakermat</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>westerse</strong> <strong>beschaving</strong><br />
Vruchtbaarheidsgo<strong>de</strong>n<br />
<strong>De</strong> politieke, technische, religieuze, morele en sociale revolutie die <strong>de</strong> overgang <strong>van</strong> prehistorie<br />
naar historie markeer<strong>de</strong>, viel samen met en was een <strong>van</strong> <strong>de</strong> oorzaken <strong>van</strong> het ontstaan<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>bakermat</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>westerse</strong> <strong>beschaving</strong>: <strong>de</strong> grote rijken Mesopotamië, Egypte<br />
en Griekenland. <strong>De</strong> revolutie stel<strong>de</strong> in <strong>de</strong> plaats <strong>van</strong> <strong>de</strong> gefixeer<strong>de</strong>, verkorrel<strong>de</strong> levenswijze<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> prehistorie <strong>de</strong> uitgestrekte, beweeglijke horizon <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>beschaving</strong>. 1 Natuurlijk<br />
waren in <strong>de</strong> grote rijken, zeker in hun<br />
rio<strong>de</strong>, nog allerlei elementen uit <strong>de</strong> mythische<br />
tijd aanwezig. <strong>De</strong> Mesopotamiërs, Egyptenaren<br />
en Grieken bijvoorbeeld, verlang<strong>de</strong>n sterk naar<br />
harmonie en or<strong>de</strong> en veron<strong>de</strong>rstel<strong>de</strong>n dat <strong>de</strong><br />
wereld (<strong>de</strong> kosmos, voorgesteld als levend organisme)<br />
eer<strong>de</strong>r or<strong>de</strong>lijk dan chaotisch bedoeld<br />
was. Als dingen in <strong>de</strong> natuur of in <strong>de</strong> maatschappij<br />
fout gingen, bespeur<strong>de</strong>n ze een breuk<br />
met <strong>de</strong> veron<strong>de</strong>rstel<strong>de</strong> kosmische harmonie. Ze<br />
probeer<strong>de</strong>n het verstoor<strong>de</strong> evenwicht weer te<br />
herstellen door <strong>de</strong> machten die over hen regeer<strong>de</strong>n<br />
tevre<strong>de</strong>n te stellen. Meestal <strong>de</strong><strong>de</strong>n ze<br />
Astarte is nauw verbon<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> thema's vruchtbaarheid,<br />
seksualiteit en oorlog. Haar symbolische attributen waren<br />
<strong>de</strong> leeuw(in), het paard, <strong>de</strong> sfinx, <strong>de</strong> duif en <strong>de</strong> ster in een<br />
cirkel ter aanduiding <strong>van</strong> <strong>de</strong> planeet Venus. Op afbeeldingen<br />
komt ze vaak naakt voor.<br />
1 GUSDORF 1963, 100.<br />
1<br />
Afbeelding <strong>van</strong> Baäl, circa 1499-1299 v. Chr.<br />
142 x 50 cm, Parijs: Louvre.<br />
Behalve oorlogsgod was hij ook god <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
vruchtbaarheid. Baäl betekent in feite <strong>de</strong> Heer<br />
en wordt dan ook vaak gevolgd door een eigennaam.<br />
Het was <strong>de</strong> titel <strong>van</strong> <strong>de</strong> stadsvorst, aan<br />
wie het gezag in naam <strong>van</strong> <strong>de</strong> godheid werd<br />
verleend.
dat door <strong>de</strong> stamgod of stamgo<strong>de</strong>n te offeren. Als naar zij meen<strong>de</strong>n een god hen bevoorrecht<br />
had met een overvloedige oogst of een grote kud<strong>de</strong> schapen en geiten, en daardoor<br />
<strong>de</strong> balans naar <strong>de</strong> kant <strong>van</strong> <strong>de</strong> aar<strong>de</strong> was uitgeslagen, namen ze een dankoffer uit <strong>de</strong> oogst<br />
of <strong>de</strong> kud<strong>de</strong>. Soms probeer<strong>de</strong>n ze <strong>de</strong> balans naar <strong>de</strong> kant <strong>van</strong> <strong>de</strong> hemel te doen uitslaan<br />
door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> een offer dat op <strong>de</strong> zaken vooruitliep. Zo brachten ze bij het ploegen offers<br />
om Moe<strong>de</strong>r Aar<strong>de</strong> gunstig te stemmen, spraken ze bij het uitstrooien <strong>van</strong> het zaad<br />
smeekgebe<strong>de</strong>n uit en brachten ze offers om <strong>de</strong> god(en) aan te moedigen voor een goe<strong>de</strong><br />
oogst te zorgen.<br />
Het laatste komen we in <strong>de</strong> Bijbelverhalen regelmatig tegen. <strong>De</strong> inwoners <strong>van</strong> het<br />
land Kanaän verwon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n zich over <strong>de</strong> geheimzinnige groeikracht <strong>van</strong> <strong>de</strong> natuur. Ze waren<br />
er <strong>van</strong> overtuigd dat alle dingen een verborgen, god<strong>de</strong>lijke potentie hebben. <strong>De</strong> groeikracht<br />
gaven ze <strong>de</strong> naam <strong>van</strong> <strong>de</strong> god Baäl (heerser) als ze dachten aan een groeikracht <strong>van</strong><br />
het zaad in <strong>de</strong> steeds weer herrijzen<strong>de</strong> natuur, of <strong>de</strong> naam <strong>van</strong> <strong>de</strong> godin Astarte als ze getroffen<br />
waren door <strong>de</strong> vruchtbaarheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> aar<strong>de</strong> die het zaad in haar schoot ont<strong>van</strong>gt<br />
om nieuw leven voort te brengen. Om <strong>de</strong> vruchtbaarheid te bevor<strong>de</strong>ren brachten <strong>de</strong> Kanaänieten<br />
offers aan Baäl en Astarte. <strong>De</strong> seksuele gemeenschap <strong>van</strong> man en vrouw beleef<strong>de</strong>n<br />
ze als <strong>de</strong>elname aan <strong>de</strong> god<strong>de</strong>lijke scheppingskracht. Baäl, Astarte en an<strong>de</strong>re vruchtbaarheidsgo<strong>de</strong>n<br />
kon<strong>de</strong>n naar <strong>de</strong> overtuiging <strong>van</strong> <strong>de</strong> gelovigen het leven reproduceren en vermeer<strong>de</strong>ren,<br />
maar niet <strong>de</strong> menselijke maatschappij red<strong>de</strong>n in een crisis.<br />
Kosmische harmonie<br />
<strong>De</strong> Mesopotamiërs, Egyptenaren en Grieken geloof<strong>de</strong>n niet alleen in een kosmische harmonie,<br />
ze geloof<strong>de</strong>n ook dat <strong>de</strong> wereld <strong>van</strong> kosmische krachten een hiërarchie kent en dat er<br />
on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> eigenlijke go<strong>de</strong>n dienen<strong>de</strong> wezens zijn: buitenaardse wezens die <strong>de</strong> gedaante<br />
kunnen aannemen <strong>van</strong> dieren of <strong>van</strong> mensen en die je in <strong>de</strong> natuur of in een droom kunt<br />
ontmoeten. (Uit <strong>de</strong> goedaardige exemplaren on<strong>de</strong>r hen ontston<strong>de</strong>n <strong>de</strong> latere engelen, uit<br />
<strong>de</strong> kwaadaardige <strong>de</strong> <strong>de</strong>monen). Dikwijls was voor hen <strong>de</strong> overgang tussen go<strong>de</strong>n en geesten<br />
glij<strong>de</strong>nd. In het algemeen hiel<strong>de</strong>n ze geesten voor min<strong>de</strong>r machtig en min<strong>de</strong>r belangrijk<br />
dan go<strong>de</strong>n.<br />
Aan <strong>de</strong> ruimte ken<strong>de</strong>n ze<br />
emotionele waar<strong>de</strong>s toe. Ze<br />
associeer<strong>de</strong>n bijvoorbeeld<br />
oost en west met respectievelijk<br />
dag en nacht en daardoor<br />
met leven en dood. <strong>De</strong> tijd<br />
beleef<strong>de</strong>n ze niet kwantitatief<br />
en abstract, maar kwalitatief<br />
en concreet. Tijd was voor<br />
hen <strong>de</strong> ervaren tijd, <strong>de</strong> tijd<br />
die gebaseerd is op <strong>de</strong> fases<br />
<strong>van</strong> het menselijk leven en<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> natuur. Bij <strong>de</strong> wisseling<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> fases, (die ze ervoeren<br />
als momenten <strong>van</strong> crisis) gebruikten<br />
ze tal <strong>van</strong> rituelen<br />
om <strong>de</strong> goe<strong>de</strong> gang <strong>van</strong> zaken<br />
te bevor<strong>de</strong>ren. Dromen en<br />
nachtelijke visioenen brachten<br />
ze met het dagelijks leven in<br />
verband – als waarschuwingen,<br />
profetieën, of beslissen<strong>de</strong><br />
ontmoetingen met het heilige,<br />
die speciale gevolgen had<strong>de</strong>n<br />
Mardoek, <strong>de</strong> Mesopotamische godheid die tot staatsgod uitgroei<strong>de</strong>,<br />
strijdt met Tiamat, <strong>de</strong> oergodin in <strong>de</strong> Sumerische en Babylonische<br />
mythologie. Tiamat speelt een centrale rol in het Enuma Elish<br />
scheppingsverhaal. Zij wordt gezien als monsterlijke belichaming<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> oerchaos en wordt, als oerslang, zon<strong>de</strong>r substantiële aanleiding<br />
door sommige bronnen gelijkgesteld met een draak en foutief<br />
als zeeslang voorgesteld. Ze is later <strong>de</strong> personificatie <strong>van</strong> het principe<br />
<strong>van</strong> zoutwateroceaan als tegenpool <strong>van</strong> haar gemaal Apsoe, principe<br />
<strong>van</strong> zuivere zoetwateroceaan.<br />
2
voor het dagelijkse gedrag in <strong>de</strong> samenleving.<br />
Mesopotamië<br />
<strong>De</strong> Mesopotamiërs, Egyptenaren en Grieken leg<strong>de</strong>n elk eigen accenten in hun religieuze<br />
bena<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> <strong>de</strong> natuur. <strong>De</strong> Mesopotamiërs (met name <strong>de</strong> Babyloniërs on<strong>de</strong>r hen) projecteer<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong> gang <strong>van</strong> <strong>de</strong> natuur en <strong>de</strong> loop <strong>van</strong> <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis op <strong>de</strong> hemellichamen. <strong>De</strong><br />
stand <strong>van</strong> <strong>de</strong> zon, <strong>de</strong> maan en vooral <strong>de</strong> planeten bepaal<strong>de</strong> volgens hen <strong>de</strong> loop <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
dingen op aar<strong>de</strong>. Daarom vereer<strong>de</strong>n ze <strong>de</strong>ze hemellichamen als go<strong>de</strong>n. <strong>De</strong> groeikracht <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> natuur en <strong>de</strong> loop <strong>van</strong> <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis brachten ze op een hoger, abstracter plan: astrale<br />
go<strong>de</strong>n en godinnen (on<strong>de</strong>r wie Mardoek, Apsoe en Tiamat) zou<strong>de</strong>n <strong>de</strong> gang <strong>van</strong> zaken op<br />
aar<strong>de</strong> besturen. Op basis <strong>van</strong> <strong>de</strong> actuele stand <strong>van</strong> <strong>de</strong> hemellichamen probeer<strong>de</strong>n ze kortetermijnvoorspellingen<br />
te doen. <strong>De</strong> religieuze houding <strong>van</strong> <strong>de</strong> Mesopotamiërs kwam ook tot<br />
uiting in hun visie op ziekte. Als een ziekte je trof, was volgens hen een kwa<strong>de</strong> geest bij je<br />
binnengedrongen. Dit was te wijten aan noodlot, achteloosheid, zon<strong>de</strong> of hekserij. Genezers<br />
probeer<strong>de</strong>n <strong>de</strong> kwa<strong>de</strong> geest uit te schakelen door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> waarzegging, astrologie,<br />
het brengen <strong>van</strong> offers, uitspreken <strong>van</strong> gebe<strong>de</strong>n en uitvoeren <strong>van</strong> magische rituelen.<br />
Egypte<br />
<strong>De</strong> Egyptenaren gingen uit <strong>van</strong><br />
een continuïteit tussen <strong>de</strong> menselijke<br />
microkosmos en <strong>de</strong> god<strong>de</strong>lijke<br />
macrokosmos. Het doorbreken<br />
<strong>van</strong> taboes, onjuiste uitvoering<br />
<strong>van</strong> heilige plechtighe<strong>de</strong>n<br />
of ongehoorzaamheid aan<br />
<strong>de</strong> ‘god-koning’ 2 zagen ze als<br />
wanda<strong>de</strong>n: <strong>de</strong> kosmische or<strong>de</strong><br />
werd er onrecht door aangedaan.<br />
<strong>De</strong> jaarlijkse overstroming<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> Nijl, het juiste<br />
functioneren <strong>van</strong> sociale relaties<br />
en <strong>de</strong> veiligheid <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
grenzen ston<strong>de</strong>n op het spel.<br />
Het was dan ook <strong>van</strong> belang <strong>de</strong><br />
kosmische or<strong>de</strong> opnieuw ‘in or<strong>de</strong>’<br />
te brengen door toepasselijke<br />
rituelen en morele da<strong>de</strong>n.<br />
Ziekte hiel<strong>de</strong>n <strong>de</strong> Egyptenaren<br />
voor een invasie <strong>van</strong> duivelse<br />
machten of geesten. Ze probeer<strong>de</strong>n<br />
genezing te bewerkstelligen<br />
door rituelen die tot<br />
Thot, <strong>de</strong> god <strong>van</strong> <strong>de</strong> maan, <strong>de</strong> magie, <strong>de</strong> kalen<strong>de</strong>r, <strong>de</strong> schrijfkunst<br />
en <strong>de</strong> wijsheid. Hij had volgens <strong>de</strong> mythologie het schrift uitgevon<strong>de</strong>n<br />
en die kennis doorgegeven aan <strong>de</strong> mensheid. Hij trad op in<br />
<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rwereld bij het wegen <strong>van</strong> het hart, noteer<strong>de</strong> het oor<strong>de</strong>el<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> god Maät, <strong>de</strong> vertegenwoordigster <strong>van</strong> <strong>de</strong> kosmische or<strong>de</strong>,<br />
en bracht <strong>de</strong> overle<strong>de</strong>ne tot bij Osiris, <strong>de</strong> eerste koning <strong>van</strong> het<br />
ou<strong>de</strong> Egypte.<br />
doel had<strong>de</strong>n <strong>de</strong> geesten te verzoenen of angst aan te jagen: exorcisme, toverspreuken,<br />
reiniging, of het dragen <strong>van</strong> <strong>de</strong> juiste amulet. Voor bescherming tegen ziekte <strong>de</strong><strong>de</strong>n ze een<br />
beroep op <strong>de</strong> go<strong>de</strong>n, met name Thot, Horus, Isis en Imhotep. ‘<strong>De</strong> opvatting dat ie<strong>de</strong>r lichaamsorgaan<br />
bestuurd werd door een bepaal<strong>de</strong> god die kon wor<strong>de</strong>n opgeroepen om dat<br />
orgaan te genezen, lijkt wijdverbreid te zijn geweest. En natuurlijk was er voor ie<strong>de</strong>r ritueel<br />
een expert nodig wiens reinheid erkend was, kennis had <strong>van</strong> <strong>de</strong> benodig<strong>de</strong> toverspreuken<br />
en kon verzekeren dat ie<strong>de</strong>r ritueel tot in het kleinste <strong>de</strong>tail juist werd uitgevoerd; dit<br />
was <strong>de</strong> priester-genezer.’ 3 Terwijl <strong>de</strong> Babyloniërs zich vooral bekommer<strong>de</strong>n om voorspoed<br />
2 Ze meen<strong>de</strong>n dat <strong>de</strong> koning <strong>van</strong> god<strong>de</strong>lijke afkomst was; hij had daarom absolute macht.<br />
3 LINDBERG 1995, 32.<br />
3
in <strong>de</strong>ze wereld, waren <strong>de</strong> Egyptenaren vooral bezig met geluk in het hiernamaals. Ze geloof<strong>de</strong>n<br />
dat <strong>de</strong> zielen <strong>van</strong> <strong>de</strong> gestorvenen afdaal<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rwereld, dat Osiris daar hun<br />
gedrag tij<strong>de</strong>ns hun leven op aar<strong>de</strong> zou beoor<strong>de</strong>len en dat <strong>de</strong> ziel tenslotte in het lichaam<br />
zou terugkeren. Dit geloof bracht hen er toe <strong>de</strong> lijken te balsemen en in prachtige graven<br />
bij te zetten.<br />
Griekenland<br />
<strong>De</strong> religieuze houding <strong>van</strong> <strong>de</strong> Grieken ten<br />
opzichte <strong>van</strong> <strong>de</strong> natuur kwam vooral hierin<br />
tot uiting, dat zij natuurlijke verschijnselen<br />
personifieer<strong>de</strong>n en vergod<strong>de</strong>lijkten. <strong>De</strong> zon<br />
en <strong>de</strong> maan vatten ze op als go<strong>de</strong>n, als het<br />
kroost uit <strong>de</strong> gemeenschap <strong>van</strong> Theia en Hyperion.<br />
Stormen, bliksemflitsen en aardbevingen<br />
zagen ze niet als het onafwendbare<br />
resultaat <strong>van</strong> onpersoonlijke, natuurlijke<br />
krachten, maar als machtige wapenfeiten<br />
die door <strong>de</strong> go<strong>de</strong>n waren bevolen. 4 Op allerlei<br />
plaatsen verrichtten <strong>de</strong> Grieken <strong>de</strong><br />
meest gruwelijke en obscene riten ter ere<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> afzichtelijkste go<strong>de</strong>n en godinnen.<br />
Zo gingen, aldus <strong>de</strong> mythes, op het feest ter<br />
ere <strong>van</strong> <strong>De</strong>meter (<strong>de</strong> godin die graan uit <strong>de</strong><br />
aar<strong>de</strong> voortbrengt) vrouwen rond met slangen,<br />
vuurtesten, <strong>de</strong>egwaren en allerlei baksels;<br />
ze begroeven die en groeven ze soms<br />
weer op; ook sleepten ze met rotten<strong>de</strong> kadavers,<br />
verscheur<strong>de</strong>n die en strooi<strong>de</strong>n die<br />
over <strong>de</strong> akkers. 5 Bij het bloemenfeest ter<br />
ere <strong>van</strong> Dionysos (<strong>de</strong> god die druiven laat<br />
groeien, het levenssap in <strong>de</strong> bomen laat<br />
stromen, in <strong>de</strong> lente ontwaakt uit zijn winterslaap<br />
en allen die hem vereren gelukzaligheid<br />
belooft zowel op aar<strong>de</strong> als in het leven<br />
na dit leven) probeer<strong>de</strong>n mensen door<br />
allerlei riten <strong>de</strong> dreiging <strong>van</strong> <strong>de</strong> dood en <strong>de</strong><br />
do<strong>de</strong>n te bezweren: sommigen smeer<strong>de</strong>n<br />
kalk of krijt op hun gezicht, an<strong>de</strong>ren leg<strong>de</strong>n<br />
4<br />
Standbeeld <strong>van</strong> <strong>De</strong>meter op begraafplaats Zorgvlied<br />
in Amsterdam waarbij <strong>de</strong> korenaren dui<strong>de</strong>lijk zichtbaar<br />
zijn.<br />
<strong>De</strong>meter was <strong>de</strong> godin <strong>van</strong> <strong>de</strong> landbouw en <strong>de</strong> haard<br />
in het algemeen en <strong>de</strong> vruchten, die <strong>de</strong> mens tot<br />
voedsel dienen. Ook was ze <strong>de</strong> godin <strong>van</strong> <strong>de</strong> burgerlijke<br />
or<strong>de</strong> en wetten en <strong>de</strong> godin <strong>van</strong> het huwelijk.<br />
koeken met druppels bloed klaar en ‘ie<strong>de</strong>reen wist dat <strong>de</strong> do<strong>de</strong>n tegenover je zaten, je<br />
aankeken en met hun kille le<strong>de</strong>n en klamme lijven langs je streken.’ 6 In <strong>de</strong> religie heerste<br />
een sfeer <strong>van</strong> religieuze angst en eerbied voor <strong>de</strong> do<strong>de</strong>n en <strong>de</strong> dood.<br />
<strong>De</strong> meeste Grieken geloof<strong>de</strong>n dat alleen grote hel<strong>de</strong>n na hun dood in een of an<strong>de</strong>r<br />
gelukzalig oord lichamelijke zou<strong>de</strong>n voortbestaan. Ie<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r mens zou vervagen tot psychè,<br />
een substantieloos restwezen <strong>van</strong> <strong>de</strong> mens. Dit restwezen zou gaan naar <strong>de</strong> donkere<br />
en sombere uithoek <strong>van</strong> <strong>de</strong> aar<strong>de</strong>, het rijk <strong>van</strong> <strong>de</strong> ha<strong>de</strong>s, waar <strong>de</strong> zon niet schijnt. Het<br />
evenbeeld <strong>van</strong> <strong>de</strong> do<strong>de</strong> zou aan <strong>de</strong> nabestaan<strong>de</strong>n kunnen verschijnen in hun droom. Offers<br />
dien<strong>de</strong>n om mogelijke gevaren te bezweren die <strong>van</strong> zijn kant nog dreig<strong>de</strong>n.<br />
4 LINDBERG 1995, 37.<br />
5 Volgens <strong>de</strong> mythe moest <strong>De</strong>meter toezien hoe haar dochter, het korenmeisje, elk jaar stierf en een half jaar<br />
bij <strong>de</strong> god <strong>van</strong> <strong>de</strong> duisternis en <strong>de</strong> do<strong>de</strong>n verbleef om dan weer te herrijzen en het an<strong>de</strong>re halve jaar bij haar<br />
moe<strong>de</strong>r te zijn.<br />
6 VERGEER 1990, 118.
Het Romeinse Rijk<br />
<strong>De</strong> Romeinen ston<strong>de</strong>n in veel opzichten an<strong>de</strong>rs in het leven dan <strong>de</strong> Babyloniërs, Egyptenaren<br />
en Grieken. Toch wisten ook zij zich in hun dagelijkse doen en laten sterk betrokken<br />
bij <strong>de</strong> wereld <strong>van</strong> het numineuze. <strong>De</strong> band tussen het profane en het heilige was voor hen<br />
heel hecht. <strong>De</strong> Romeinse go<strong>de</strong>n waren geen persoonlijkhe<strong>de</strong>n zoals in Griekenland, maar<br />
namen die natuurlijke werkzaamhe<strong>de</strong>n <strong>de</strong>kten. Zo was Mars <strong>de</strong> naam voor <strong>de</strong> overwinnen<strong>de</strong><br />
kracht die overal is te zien waar nieuw leven ontbot en waren Saturnus en Vesta namen<br />
die met <strong>de</strong> rijkdom en vruchtbaarheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> aar<strong>de</strong> <strong>van</strong> doen had<strong>de</strong>n. Aan <strong>de</strong> go<strong>de</strong>n wer<strong>de</strong>n<br />
feesten gewijd. Elk jaar op <strong>de</strong> eerste dag <strong>van</strong> <strong>de</strong> maand <strong>van</strong> Mars werd het Vestaalse<br />
vuur gedoofd, gereinigd en weer ontstoken. Als er daarbij iets misging, zou dit noodlottige<br />
gevolgen hebben. <strong>De</strong> saturnalia, <strong>de</strong> reinigingsfeesten ter ere <strong>van</strong> <strong>de</strong> zaaigod Saturnus, begonnen<br />
op 17 <strong>de</strong>cember, aan het ein<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> zaaitijd. Het zaad was in <strong>de</strong> akkers verdwenen,<br />
kiem<strong>de</strong> daar nu in het duister <strong>van</strong> een schijnbare dood om in <strong>de</strong> lente en zomer opnieuw<br />
tot leven te komen. Het<br />
ein<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> saturnalia viel in <strong>de</strong><br />
huidige kerstnacht. Op dat moment<br />
kreeg <strong>de</strong> omgekeer<strong>de</strong> wereld<br />
vorm en was kin<strong>de</strong>ren alles<br />
toegestaan. ‘Het kind is immers<br />
het zinnebeeld <strong>van</strong> <strong>de</strong> verrijzenis<br />
<strong>van</strong> het nieuwe leven, <strong>de</strong> we<strong>de</strong>rgeboorte<br />
<strong>van</strong> het gewas als vrucht<br />
<strong>van</strong> het zaaien. Met <strong>de</strong>ze omkering<br />
was <strong>de</strong> cirkel gesloten en kon<br />
het nieuwe jaar beginnen.’ 7<br />
Veel Romeinen concentreer<strong>de</strong>n<br />
hun verering op die go<strong>de</strong>n<br />
die direct binnen handbereik<br />
waren: <strong>de</strong> beschermgo<strong>de</strong>n <strong>van</strong> het<br />
huisgezin, <strong>de</strong> god<strong>de</strong>lijke geest <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> eigen woning, <strong>de</strong> schutsgo<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> provisiekast en <strong>de</strong> geesten<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> overle<strong>de</strong>n voorou<strong>de</strong>rs. Op<br />
het platteland praktiseer<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
go<strong>de</strong>nvereer<strong>de</strong>rs <strong>de</strong> traditionele<br />
rituelen <strong>van</strong> <strong>de</strong> plaatselijke godhe<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> vel<strong>de</strong>n, rivieren en<br />
bossen. In tij<strong>de</strong>n <strong>van</strong> nood zochten<br />
velen hun heil bij <strong>de</strong> cultus<br />
<strong>van</strong> Asclepius wiens tempels als<br />
ziekenhuizen functioneer<strong>de</strong>n. 8<br />
Bij <strong>de</strong> Mesopotamiërs, <strong>de</strong><br />
Egyptenaren, <strong>de</strong> Grieken en <strong>de</strong><br />
Romeinen speel<strong>de</strong>n mythes nog<br />
een grote rol. Maar het mythische<br />
bewustzijn bezat niet meer het<br />
massieve, monolithische karakter<br />
waarmee het het prehistorische<br />
bestaan bekleed<strong>de</strong>. <strong>De</strong> mythe was<br />
Janus, <strong>de</strong> god <strong>van</strong> het begin en het ein<strong>de</strong>, <strong>van</strong> het openen en<br />
het sluiten. <strong>De</strong> <strong>de</strong>ur (ianua) en <strong>de</strong> maand januari droegen daarom<br />
zijn naam. Janus werd aan het begin <strong>van</strong> het zaai- en oogstseizoen,<br />
en bij huwelijken en geboortes. Op <strong>de</strong> eerste dag <strong>van</strong><br />
januari vermeed men alles wat een kwa<strong>de</strong> betekenis kon hebben<br />
voor <strong>de</strong> toekomst. Bovendien gaf men, om <strong>de</strong> vriendschappelijke<br />
verhouding te bevestigen, elkaar kleine geschenken. In<br />
<strong>de</strong> latere tij<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> republiek aanvaard<strong>de</strong>n ook <strong>de</strong> consuls<br />
hun ambt op <strong>de</strong> eerste dag <strong>van</strong> januari. Als god <strong>van</strong> poorten<br />
werd Janus ook gezien als <strong>de</strong> god die <strong>de</strong> hemelpoort open<strong>de</strong> of<br />
sloot.<br />
<strong>De</strong> mythologische verhalen vertellen dat <strong>de</strong> god Saturnus ooit<br />
koning geweest was in Italië. Hij kwam per schip aan en zette<br />
voet aan wal in het koninkrijk <strong>van</strong> Janus. Janus zou twee gezichten<br />
hebben: met het ene keek hij naar het verle<strong>de</strong>n en met<br />
het an<strong>de</strong>re naar <strong>de</strong> toekomst. Dit was een eigenschap die elke<br />
goe<strong>de</strong> koning zou moeten bezitten: ze dienen vooruit te kijken,<br />
maar ook altijd rekening te hou<strong>de</strong>n met het verle<strong>de</strong>n.<br />
niet meer het onmid<strong>de</strong>llijke gegeven, <strong>de</strong> enige zin <strong>van</strong> het geleef<strong>de</strong> bestaan. <strong>De</strong> re<strong>de</strong>, die<br />
zich op zichzelf <strong>de</strong>ed gel<strong>de</strong>n, had afstand kunnen nemen. Ze gaf een vertraging in <strong>de</strong> over-<br />
7 VERGEER 1995, 24.<br />
8 STAMBAUGH, BALCH 1992, 157-158.<br />
5
gang naar <strong>de</strong> daad, die <strong>van</strong> <strong>de</strong> rite <strong>de</strong> directe, niet aflaten<strong>de</strong> invoeging <strong>van</strong> <strong>de</strong> mythe in<br />
het menselijk gedrag maakte.<br />
<strong>De</strong> spiltijd <strong>van</strong> <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis: <strong>de</strong> morele bestemming <strong>van</strong> <strong>de</strong> mens<br />
Tussen 800 en 200 voor Christus von<strong>de</strong>n in China, India, Iran, Palestina en Griekenland<br />
(niet in Mesopotamië en Egypte) bijna onafhankelijk <strong>van</strong> elkaar geestelijke gebeurtenissen<br />
plaats die het bewustzijn gestalte gaven <strong>van</strong> waaruit wij ook nu nog leven. In die tijd wer<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong> religieuze en filosofische grondvragen gesteld en <strong>de</strong> antwoor<strong>de</strong>n gegeven die nog<br />
voor ons maatgevend zijn. Wij noemen <strong>de</strong>ze tijd <strong>de</strong> spiltijd (Achsenzeit) <strong>van</strong> <strong>de</strong> wereldgeschie<strong>de</strong>nis<br />
Omstreeks het ein<strong>de</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> perio<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
grote rijken, in <strong>de</strong> zes<strong>de</strong><br />
en vijf<strong>de</strong> eeuw voor Christus,<br />
formuleer<strong>de</strong>n Boeddha<br />
in India, Confucius in<br />
China, Jeremia in Juda,<br />
<strong>De</strong>uterojesaja en Ezechiël<br />
in Babylonië en Socrates in<br />
Griekenland ongeveer gelijktijdig<br />
<strong>de</strong> i<strong>de</strong>e <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
morele bestemming <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
mens. <strong>De</strong> i<strong>de</strong>e <strong>van</strong> een<br />
universele wet verscheen.<br />
Dit duidt op een nieuwe<br />
zin voor rationele noodzakelijkheid,<br />
die in <strong>de</strong> plaats<br />
kwam <strong>van</strong> <strong>de</strong> niet te<br />
rechtvaardigen, affectieve<br />
eis <strong>van</strong> het mythisch prece<strong>de</strong>nt.<br />
9 Het wetsbegrip<br />
bleef een soort transcen<strong>de</strong>nt<br />
dogmatisme tot uit-<br />
Ge<strong>de</strong>elte <strong>van</strong> <strong>de</strong> Co<strong>de</strong>x Hammurabi, samengesteld circa 1780 v.Chr.. <strong>De</strong><br />
co<strong>de</strong>x, ook bekend als <strong>de</strong> co<strong>de</strong> <strong>van</strong> Hammurabi, is een <strong>van</strong> <strong>de</strong> oudste tot<br />
dusver gevon<strong>de</strong>n wetboeken, en een <strong>van</strong> <strong>de</strong> best bewaar<strong>de</strong> voorbeel<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> dit type document uit het antieke Mesopotamië.<br />
drukking brengen, dat aan <strong>de</strong> totaliteit <strong>van</strong> het fysieke, morele en politieke zijn in <strong>de</strong> wereld<br />
een god<strong>de</strong>lijke veror<strong>de</strong>ning opleg<strong>de</strong>. <strong>De</strong> wet, die in <strong>de</strong> plaats kwam <strong>van</strong> voorou<strong>de</strong>rlijke<br />
traditie, had in <strong>de</strong> beleving het karakter <strong>van</strong> een god<strong>de</strong>lijke openbaring. Het nieuwe recht<br />
bepaal<strong>de</strong> <strong>de</strong> rechtskundige positie <strong>van</strong> ie<strong>de</strong>re on<strong>de</strong>rdaan <strong>van</strong> <strong>de</strong> vorst of <strong>van</strong> elke on<strong>de</strong>rhorige<br />
<strong>van</strong> het rijk. Het on<strong>de</strong>rscheid<strong>de</strong> hem <strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>ren en schematiseer<strong>de</strong> zijn relaties<br />
met <strong>de</strong> an<strong>de</strong>ren. <strong>De</strong> wet, als uitdrukking <strong>van</strong> <strong>de</strong> algemeenheid, schiep <strong>de</strong> individualiteit.<br />
Universaliteit en persoonlijkheid verschenen samen als structuur <strong>van</strong> <strong>de</strong> nieuwe gestalte<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> mens. <strong>De</strong>ze verbon<strong>de</strong>nheid blijkt uit het simpele feit dat men sprak over <strong>de</strong> wet<br />
<strong>van</strong> Mozes of het wetboek <strong>van</strong> Hammurabi waarbij Mozes en Hammurabi niet wer<strong>de</strong>n gezien<br />
als mythische hel<strong>de</strong>n, maar als historische figuren. Het blijkt ook uit het feit dat <strong>de</strong><br />
vorst niet slechts <strong>de</strong> incarnatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> macht <strong>van</strong> <strong>de</strong> mythe was, maar een zekere individualiteit<br />
en een scheppend vermogen bezat en <strong>de</strong> diffuse macht <strong>van</strong> <strong>de</strong> traditie in zich verenig<strong>de</strong>.<br />
<strong>De</strong> grote profeten en grote <strong>de</strong>nkers uit <strong>de</strong> zes<strong>de</strong> en vijf<strong>de</strong> eeuw keer<strong>de</strong>n zich tegen<br />
<strong>de</strong> almacht <strong>van</strong> het geweld, dat juist in <strong>de</strong>ze eeuwen <strong>van</strong> migratie en strijd alomtegenwoordig<br />
was. Ook keer<strong>de</strong>n ze zich tegen <strong>de</strong> als <strong>van</strong>zelfsprekend aanvaar<strong>de</strong> heerschappij<br />
<strong>van</strong> krijgsheren en aristocratieën. Ze maakten dui<strong>de</strong>lijk dat het menselijk han<strong>de</strong>len niet<br />
wordt beheerst door kosmische machten, maar dat <strong>de</strong> mens een eigen verantwoor<strong>de</strong>lijk-<br />
9 GUSDORF 1963. 100.<br />
6
heid bezit. In hun zelfbespiegeling daal<strong>de</strong>n <strong>de</strong> profeten en <strong>de</strong>nkers<br />
steeds dieper in hun eigen wezen af en ont<strong>de</strong>kten daarmee<br />
<strong>de</strong> menselijke innerlijkheid. En gaan<strong>de</strong>weg week het<br />
groeps- en clanbesef voor <strong>de</strong> erkenning dat ook mensen <strong>van</strong><br />
an<strong>de</strong>re volken mensen zijn zoals zij. Gelijktijdig veran<strong>de</strong>r<strong>de</strong><br />
God <strong>van</strong> clangod in een God voor ie<strong>de</strong>reen. <strong>De</strong> prijs die hiervoor<br />
werd betaald werd, was dat hij steeds transcen<strong>de</strong>nter<br />
werd.<br />
© Leen <strong>de</strong>n Besten,<br />
Zevenaar, 8 februari 2013<br />
Zie: Leen <strong>de</strong>n Besten, Van animisme tot ietsisme. Religie in <strong>de</strong><br />
<strong>westerse</strong> samenleving, Amsterdam: Boom 2007.<br />
Geraadpleeg<strong>de</strong> literatuur<br />
GUSDORF, Georges, Mythe en metafysica. Een inleiding tot <strong>de</strong> wijsbegeerte<br />
(Mythe et métaphysique), vertaald door S. Schilstra en J.A. Duyntjer, Utrecht<br />
1963.<br />
LINDBERG, David C., Pioniers <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>westerse</strong> wetenschap. <strong>De</strong> Europese<br />
wetenschappelijke traditie in filosofische, religieuze en institutionele<br />
context, 600 v.C.-1450 n.C. (The Beginnings of Western Science: The<br />
European Scientific Tradition in Philosophical, Religious an Institutional<br />
Context 600 B.C. to A.D. 1450, 1992), vertaald door Henk Moerdijk,<br />
Amsterdam/Meppel: Boom 1995.<br />
STAMBAUGH, Johan & David BALCH, Het Nieuwe Testament in zijn sociale<br />
omgeving. Schets <strong>van</strong> <strong>de</strong> historische en sociale achtergron<strong>de</strong>n <strong>van</strong> het Nieuwe Testament (The New Testament<br />
in its social environment, 1986), vertaald door dr. C. J. <strong>de</strong>n Heyer, Kampen: Kok 1992.<br />
VERGEER, Charles, Eerste vragen. Over <strong>de</strong> Griekse filosofie, Nijmegen: SUN 1990.<br />
VERGEER, Charles, Een verlies <strong>van</strong> vleugels. Over <strong>de</strong> filosofie te Rome, Nijmegen: SUN 1995.<br />
Bovenste ge<strong>de</strong>elte <strong>van</strong> <strong>de</strong> stele <strong>van</strong> <strong>de</strong> co<strong>de</strong> <strong>van</strong> Hammurabi.<br />
7