21.09.2013 Views

Over het Joodse huwelijk - Kerk en Israël

Over het Joodse huwelijk - Kerk en Israël

Over het Joodse huwelijk - Kerk en Israël

SHOW MORE
SHOW LESS

Transform your PDFs into Flipbooks and boost your revenue!

Leverage SEO-optimized Flipbooks, powerful backlinks, and multimedia content to professionally showcase your products and significantly increase your reach.

M.W. Vrijhof<br />

Huwelijksvoltrekking<br />

in <strong>Israël</strong><br />

Onder de Choepa<br />

<strong>Over</strong> <strong>het</strong> <strong>Joodse</strong><br />

<strong>huwelijk</strong><br />

Het is niet goed alle<strong>en</strong> te zijn<br />

Het aangaan van e<strong>en</strong> <strong>huwelijk</strong> wordt<br />

in <strong>het</strong> Jod<strong>en</strong>dom niet gezi<strong>en</strong> als e<strong>en</strong><br />

mogelijkheid waar iemand al of niet<br />

voor kan kiez<strong>en</strong>, maar als e<strong>en</strong> door God<br />

aangegev<strong>en</strong> weg om te gaan. Had niet<br />

God zelf bij de schepping van de m<strong>en</strong>s<br />

gezegd (G<strong>en</strong>. 2:18): ‘Het is niet goed,<br />

dat de m<strong>en</strong>s alle<strong>en</strong> zij. Ik zal hem e<strong>en</strong> hulp<br />

mak<strong>en</strong>, die bij hem past’? Deze woord<strong>en</strong><br />

over <strong>het</strong> sam<strong>en</strong>lev<strong>en</strong> van man <strong>en</strong> vrouw<br />

zijn bepal<strong>en</strong>d geword<strong>en</strong> voor de <strong>Joodse</strong><br />

geme<strong>en</strong>schap. Celibatair lev<strong>en</strong> wordt<br />

dan ook niet aanbevol<strong>en</strong>. De e<strong>en</strong>heid van<br />

man <strong>en</strong> vrouw symboliseert <strong>het</strong> verbond<br />

van God met de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>.<br />

Het doel van <strong>het</strong> <strong>huwelijk</strong> is sam<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<br />

te zijn, kinder<strong>en</strong> te verwekk<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />

6<br />

M.W. Vrijhof<br />

opbouw van de geme<strong>en</strong>schap te di<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />

Het verwekk<strong>en</strong> van kinder<strong>en</strong> is <strong>het</strong> eerste<br />

gebod in de Schrift (G<strong>en</strong>. 1:28). Jod<strong>en</strong><br />

zi<strong>en</strong> als vervulling van dit gebod de<br />

geboorte van e<strong>en</strong> zoon <strong>en</strong> e<strong>en</strong> dochter.<br />

Door <strong>het</strong> <strong>huwelijk</strong> is er continuïteit van<br />

<strong>het</strong> m<strong>en</strong>selijk geslacht. Ook word<strong>en</strong><br />

er door <strong>het</strong> <strong>huwelijk</strong> hechte verband<strong>en</strong><br />

gelegd in <strong>het</strong> maatschappelijke lev<strong>en</strong>. In<br />

religieus opzicht wordt <strong>het</strong> gezin gezi<strong>en</strong><br />

als e<strong>en</strong> heiligdom in <strong>het</strong> klein. Het<br />

Joods godsdi<strong>en</strong>stig lev<strong>en</strong> vindt voor e<strong>en</strong><br />

belangrijk deel thuis plaats.<br />

Er is sprake van e<strong>en</strong> Joods <strong>huwelijk</strong><br />

wanneer beide partners behor<strong>en</strong> tot <strong>het</strong><br />

<strong>Joodse</strong> volk. Is één van beide niet Joods,<br />

dan is ook <strong>het</strong> <strong>huwelijk</strong> niet Joods. De<br />

partnerkeuze is vrij. Bepaalde groepering<strong>en</strong><br />

in <strong>het</strong> Jod<strong>en</strong>dom k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> de figuur<br />

van de <strong>huwelijk</strong>smakelaar. E<strong>en</strong> bemiddelaar<br />

tuss<strong>en</strong> de ouders van huwbare<br />

kinder<strong>en</strong>. Voor e<strong>en</strong> priester (coh<strong>en</strong>) is<br />

de partnerkeuze niet helemaal vrij, want<br />

de <strong>Joodse</strong> wet bepaalt dat hij niet mag<br />

trouw<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> gescheid<strong>en</strong> vrouw of<br />

met e<strong>en</strong> vrouw die tot <strong>het</strong> Jod<strong>en</strong>dom is<br />

overgegaan.<br />

De <strong>huwelijk</strong>svoorbereiding<br />

Het is niet noodzakelijk e<strong>en</strong> rabbijn te<br />

betrekk<strong>en</strong> bij de voorbereiding <strong>en</strong> de<br />

sluiting van e<strong>en</strong> Joods <strong>huwelijk</strong>. Toch<br />

wordt <strong>het</strong> aanbevol<strong>en</strong>. Om verschill<strong>en</strong>de<br />

red<strong>en</strong><strong>en</strong>. Allereerst om <strong>het</strong> aanstaande<br />

bruidspaar te onderwijz<strong>en</strong> in de ‘geestelijke’<br />

betek<strong>en</strong>is van e<strong>en</strong> Joods <strong>huwelijk</strong>.<br />

Verder om er zeker van te zijn dat de<br />

(<strong>Joodse</strong>) anteced<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van beide partners<br />

juist zijn. En vervolg<strong>en</strong>s ook om<br />

voor de toekomst zeker te zijn dat <strong>het</strong><br />

<strong>huwelijk</strong> goed is geregistreerd.


De keuze van de trouwdatum is vrij, al<br />

moet <strong>het</strong> bruidspaar wel rek<strong>en</strong>ing houd<strong>en</strong><br />

met bijzondere dag<strong>en</strong> op de <strong>Joodse</strong><br />

kal<strong>en</strong>der. Zo wordt er niet getrouwd<br />

op de sabbat, ook niet op feestdag<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>min in period<strong>en</strong> van rouw. E<strong>en</strong><br />

populaire dag om te trouw<strong>en</strong> is de dinsdag,<br />

omdat in G<strong>en</strong>esis 1:9-13 van deze<br />

dag twee keer vermeld wordt: ‘<strong>en</strong> God zag,<br />

dat <strong>het</strong> goed was’. M<strong>en</strong> zegt: één keer voor<br />

de bruidegom; één keer voor de bruid.<br />

In orthodox <strong>Joodse</strong> kring<strong>en</strong> gaat aan<br />

<strong>het</strong> eig<strong>en</strong>lijke <strong>huwelijk</strong> iets vooraf wat<br />

lijkt op e<strong>en</strong> verloving (eroesi<strong>en</strong>). Omdat<br />

<strong>het</strong> <strong>huwelijk</strong> ook e<strong>en</strong> overe<strong>en</strong>komst is<br />

– met e<strong>en</strong> gewijd karakter – word<strong>en</strong> er<br />

van te vor<strong>en</strong> afsprak<strong>en</strong> gemaakt. Deze<br />

afsprak<strong>en</strong> betreff<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> de <strong>huwelijk</strong>sdatum<br />

<strong>en</strong> allerlei regeling<strong>en</strong>, maar<br />

ook de bruidschat, de mogelijkheid<br />

voor de bruidegom om zich te (blijv<strong>en</strong>)<br />

wijd<strong>en</strong> aan de studie van de talmoed, <strong>en</strong><br />

andere dergelijke zak<strong>en</strong>. Deze afsprak<strong>en</strong><br />

word<strong>en</strong> beklonk<strong>en</strong> door middel van de<br />

verloving, waarbij de bruidegom e<strong>en</strong><br />

ring schuift aan de vinger van de bruid<br />

<strong>en</strong> uitspreekt in vlekkeloos Hebreeuws:<br />

‘Jij b<strong>en</strong>t mij geheiligd door deze ring volg<strong>en</strong>s de<br />

wet van Mozes <strong>en</strong> <strong>Israël</strong>’. Hoewel nog niet<br />

getrouwd, zijn bruidegom <strong>en</strong> bruid nu<br />

voor elkaar bestemd <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> ook niet<br />

zonder ingrijp<strong>en</strong>de gevolg<strong>en</strong> uit elkaar.<br />

Belofte uit <strong>het</strong> <strong>huwelijk</strong>scontract:<br />

‘Wees mijn vrouw<br />

volg<strong>en</strong>s de Wet<br />

van Mozes <strong>en</strong> <strong>Israël</strong>.<br />

Ik zeg U toe,<br />

dat ik U zal di<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> er<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> onderhoud<strong>en</strong>,<br />

zoals <strong>Joodse</strong> mann<strong>en</strong><br />

moet<strong>en</strong> do<strong>en</strong>,<br />

die hun vrouw<strong>en</strong> di<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> er<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> onderhoud<strong>en</strong><br />

in eerlijke trouw.’<br />

7<br />

In veel gevall<strong>en</strong> echter zal de verloving<br />

(eroesi<strong>en</strong>) sam<strong>en</strong>vall<strong>en</strong> met de <strong>huwelijk</strong>ssluiting<br />

(kidoesji<strong>en</strong>, lett. heiliging).<br />

Nog één elem<strong>en</strong>t van voorbereiding will<strong>en</strong><br />

we noem<strong>en</strong>. Het betreft <strong>het</strong> rituele<br />

bad, de mikwe. De bruid wordt geacht<br />

voorafgaande aan <strong>het</strong> <strong>huwelijk</strong> zich te<br />

reinig<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> mikwe is e<strong>en</strong> speciaal badhuis,<br />

dat ook op andere mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />

rol speelt in <strong>het</strong> gelovige lev<strong>en</strong> van zowel<br />

mann<strong>en</strong> als vrouw<strong>en</strong>.<br />

Hoe <strong>het</strong> <strong>huwelijk</strong> voltrokk<strong>en</strong> wordt<br />

<strong>Joodse</strong> burgers zull<strong>en</strong>, naar de gebruik<strong>en</strong><br />

van <strong>het</strong> land waarin zij won<strong>en</strong>, hun<br />

<strong>huwelijk</strong> sluit<strong>en</strong> voor de burgerlijke<br />

stand.<br />

Op de <strong>huwelijk</strong>sdag zelf zull<strong>en</strong> bruidegom<br />

<strong>en</strong> bruid, omdat <strong>het</strong> één van de<br />

belangrijkste dag<strong>en</strong> van hun lev<strong>en</strong> is, de<br />

ernst van <strong>het</strong> aangaan van de <strong>huwelijk</strong>sband<br />

erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> door de dag te beginn<strong>en</strong><br />

met vast<strong>en</strong> <strong>en</strong> bidd<strong>en</strong>.<br />

E<strong>en</strong> Portugees Joods<br />

<strong>huwelijk</strong>scontract<br />

uit de 19de eeuw<br />

In orthodox<br />

<strong>Joodse</strong> kring<strong>en</strong><br />

gaat<br />

aan <strong>het</strong><br />

<strong>huwelijk</strong> iets<br />

vooraf wat<br />

lijkt op e<strong>en</strong><br />

verloving


De weergave van<br />

e<strong>en</strong> <strong>Joodse</strong> Bruiloft<br />

door Jan Luyk<strong>en</strong>,<br />

17e eeuw<br />

De voltrekking<br />

van<br />

<strong>het</strong> <strong>Joodse</strong><br />

<strong>huwelijk</strong><br />

k<strong>en</strong>t drie<br />

elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

De voltrekking van <strong>het</strong> <strong>Joodse</strong> <strong>huwelijk</strong><br />

k<strong>en</strong>t drie elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>: <strong>het</strong> overhandig<strong>en</strong><br />

van e<strong>en</strong> ring (voorwerp van waarde), <strong>het</strong><br />

sam<strong>en</strong>kom<strong>en</strong> van bruidegom <strong>en</strong> bruid<br />

in e<strong>en</strong> aparte ruimte, <strong>en</strong> <strong>het</strong> voorlez<strong>en</strong><br />

van de <strong>huwelijk</strong>sakte die door minst<strong>en</strong>s<br />

twee getuig<strong>en</strong> is ondertek<strong>en</strong>d. Wanneer<br />

aan de drie elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> is voldaan is <strong>het</strong><br />

<strong>Joodse</strong> <strong>huwelijk</strong> e<strong>en</strong> feit.<br />

Het overhandig<strong>en</strong> van de ring is <strong>het</strong><br />

eerste onderdeel van de <strong>huwelijk</strong>ssluiting.<br />

Het kwam al ter sprake bij<br />

de voorbereiding van <strong>het</strong> <strong>huwelijk</strong>, de<br />

eroesi<strong>en</strong>. We maakt<strong>en</strong> er to<strong>en</strong> al melding<br />

van, dat dit onderdeel plaats vindt e<strong>en</strong><br />

tijd voor de <strong>huwelijk</strong>sdag, maar meestal<br />

op de <strong>huwelijk</strong>sdag zelf. Het bruidspaar<br />

is naar de synagoge gekom<strong>en</strong> <strong>en</strong> onder<br />

begeleiding van de ouders, of van<br />

familie <strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, gebracht onder de<br />

choepa, de baldakijn. Als er nog ge<strong>en</strong><br />

aparte verloving is geweest zal er e<strong>en</strong><br />

welkomstzang word<strong>en</strong> gezong<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

houdt de rabbijn e<strong>en</strong> korte toespraak.<br />

Vervolg<strong>en</strong>s drink<strong>en</strong> bruidegom <strong>en</strong> bruid<br />

wijn uit één beker, waarbij de rabbijn<br />

e<strong>en</strong> lofprijzing uitspreekt over de wijn.<br />

Ook zegt hij e<strong>en</strong> zeg<strong>en</strong>ing over de naam<br />

van <strong>Israël</strong>s God die zijn volk heeft geheiligd<br />

met voorschrift<strong>en</strong> voor <strong>het</strong> <strong>huwelijk</strong>.<br />

Nu overhandigt de bruidegom de ring<br />

<strong>en</strong> spreekt de Hebreeuwse woord<strong>en</strong>. In<br />

8<br />

sommige <strong>Joodse</strong> kring<strong>en</strong> doet de bruid<br />

<strong>het</strong>zelfde.<br />

Het tweede onderdeel van de <strong>huwelijk</strong>ssluiting<br />

is <strong>het</strong> sam<strong>en</strong> del<strong>en</strong> van één<br />

ruimte – de beleving van e<strong>en</strong>heid. Dit<br />

wordt gesymboliseerd door de choepa,<br />

waaronder <strong>het</strong> bruidspaar heeft plaats<br />

g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Nu zijn zij één.<br />

Het derde onderdeel is <strong>het</strong> voorlez<strong>en</strong> van<br />

de <strong>huwelijk</strong>sakte (ketoevah). Het is e<strong>en</strong><br />

docum<strong>en</strong>t van ongeveer 2500 jaar geled<strong>en</strong>,<br />

waarin allerlei bepaling<strong>en</strong> over <strong>het</strong><br />

<strong>huwelijk</strong> zijn opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. De taal van<br />

<strong>het</strong> docum<strong>en</strong>t is Aramees, de taal die t<strong>en</strong><br />

tijde van Jezus in <strong>Israël</strong> werd gesprok<strong>en</strong>.<br />

In deze taal wordt de akte ook voorgelez<strong>en</strong>.<br />

Maar omdat bijna niemand deze<br />

taal verstaat, is <strong>het</strong> de gewoonte geword<strong>en</strong><br />

om gedeelt<strong>en</strong> ervan in de landstaal<br />

voor te lez<strong>en</strong>. Hierna word<strong>en</strong> er weer<br />

lieder<strong>en</strong> gezong<strong>en</strong> <strong>en</strong> gebed<strong>en</strong> gezegd.<br />

Er word<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> beker wijn zev<strong>en</strong> lofzegging<strong>en</strong><br />

gereciteerd over <strong>het</strong> <strong>huwelijk</strong>.<br />

E<strong>en</strong> paar ervan gev<strong>en</strong> we hier weer (uit<br />

<strong>het</strong> gebed<strong>en</strong>boek Siach Jitschak, uitgave<br />

van <strong>het</strong> Ned. Israelietische <strong>Kerk</strong>g<strong>en</strong>ootschap,<br />

3e druk 1986, pag. 390):<br />

‘Geloofd zijt Gij, Eeuwige, onze God, Koning<br />

der wereld, Schepper van de vrucht van de<br />

wijnstok.<br />

Geloofd zijt Gij, Eeuwige onze God, Koning der<br />

wereld, Vormer van de m<strong>en</strong>s.<br />

Geloofd zijt Gij, Eeuwige, onze God, Koning<br />

der wereld, die blijdschap <strong>en</strong> vreugde geschap<strong>en</strong><br />

heeft, bruidegom <strong>en</strong> bruid, jubel <strong>en</strong> gejuich,<br />

vrolijkheid <strong>en</strong> opgewektheid, liefde <strong>en</strong> broederschap,<br />

vrede <strong>en</strong> vri<strong>en</strong>dschap…. Geprez<strong>en</strong> zijt<br />

Gij Heer, die de bruidegom verheugt met de<br />

bruid.’<br />

Opnieuw wordt door bruidegom <strong>en</strong><br />

bruid wijn gedronk<strong>en</strong> uit één beker.<br />

Nu is <strong>het</strong> mom<strong>en</strong>t aangebrok<strong>en</strong> dat de<br />

bruidegom e<strong>en</strong> glas kapot gooit of stuk<br />

trapt. Het doel hiervan is tweeledig. Het<br />

is e<strong>en</strong> herinnering aan de verwoesting<br />

van de tempel. En tev<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> uiting van<br />

<strong>het</strong> besef dat de wereld nog altijd onver-


lost is. Zelfs de grootste vreugde, zoals<br />

bij e<strong>en</strong> <strong>huwelijk</strong>, is hier in deze wereldtijd<br />

niet volmaakt. Wanneer <strong>het</strong> glas aan<br />

stukk<strong>en</strong> ligt roep<strong>en</strong> alle aanwezig<strong>en</strong>:<br />

mazzel tov, veel geluk! Scherv<strong>en</strong> die geluk<br />

br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Scherv<strong>en</strong> die help<strong>en</strong> om ook in<br />

<strong>het</strong> <strong>huwelijk</strong> realistisch te lev<strong>en</strong>.<br />

Na de voltrekking van <strong>huwelijk</strong> breekt<br />

<strong>het</strong> mom<strong>en</strong>t aan dat <strong>het</strong> feest kan beginn<strong>en</strong>.<br />

De dag begon met vast<strong>en</strong>, maar<br />

zal eindig<strong>en</strong> met feestelijkhed<strong>en</strong>. Er<br />

zal gemusiceerd word<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedanst,<br />

geget<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedronk<strong>en</strong>. Op verschill<strong>en</strong>de<br />

mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s <strong>het</strong> feest zull<strong>en</strong> de<br />

zev<strong>en</strong> lofzegging<strong>en</strong> over <strong>het</strong> <strong>huwelijk</strong><br />

word<strong>en</strong> herhaald.<br />

En als <strong>het</strong> nu niet goed gaat?<br />

De glasscherv<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> symbool<br />

word<strong>en</strong> van <strong>het</strong> eig<strong>en</strong> <strong>huwelijk</strong>. In<br />

dat geval is er de mogelijkheid van echtscheiding.<br />

Daarvoor is niet voldo<strong>en</strong>de<br />

dat <strong>het</strong> <strong>huwelijk</strong> ontbond<strong>en</strong> wordt volg<strong>en</strong>s<br />

de regels van de burgerlijke sam<strong>en</strong>leving.<br />

Er is meer voor nodig. Deut. 24<br />

wijst daarin de weg. De procedure is als<br />

volgt: de man geeft de opdracht tot <strong>het</strong><br />

9<br />

schrijv<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> echtscheidingsbrief<br />

(get). Dit gebeurt onder toezicht van e<strong>en</strong><br />

rabbijnse rechtbank. Vervolg<strong>en</strong>s wordt<br />

de brief overhandigd aan de vrouw, die<br />

verplicht is deze in ontvangst te nem<strong>en</strong>.<br />

Zij moet dus meewerk<strong>en</strong> aan haar eig<strong>en</strong><br />

echtscheiding. Door de get zijn beide<br />

partners vrij om e<strong>en</strong> nieuw <strong>huwelijk</strong> aan<br />

te gaan.<br />

Als echter de vrouw de echtscheiding<br />

wil, maar de man niet, ontstaat er e<strong>en</strong><br />

groot probleem. Want de vrouw is niet<br />

gerechtigd e<strong>en</strong> echtscheidingsbrief te<br />

lat<strong>en</strong> opstell<strong>en</strong>. En zonder get is er ge<strong>en</strong><br />

echtscheiding. De partners blijv<strong>en</strong> aan<br />

elkaar verbond<strong>en</strong>.<br />

Gaan man <strong>en</strong> vrouw uit elkaar zonder<br />

echtscheidingsbrief, dan is er ge<strong>en</strong><br />

echtscheiding <strong>en</strong> blijft de vrouw e<strong>en</strong><br />

gebond<strong>en</strong>e (ago<strong>en</strong>a). Ze kan ge<strong>en</strong> nieuw<br />

<strong>huwelijk</strong> aangaan.<br />

Ev<strong>en</strong>tuele kinder<strong>en</strong> die gebor<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />

uit e<strong>en</strong> niet legitieme verbint<strong>en</strong>is word<strong>en</strong><br />

mamzer g<strong>en</strong>oemd (gebor<strong>en</strong><strong>en</strong> uit e<strong>en</strong><br />

verbod<strong>en</strong> relatie). Voor deze kinder<strong>en</strong> is<br />

<strong>het</strong> later heel moeilijk om toestemming<br />

te krijg<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> Joods <strong>huwelijk</strong>.<br />

Duitse theolog<strong>en</strong> t<strong>en</strong><br />

tijde van <strong>het</strong> Derde Rijk<br />

C.C. d<strong>en</strong> Hertog<br />

‘Zo kunn<strong>en</strong> we met grote waarschijnlijkheid op<br />

grond van de vergelijking van de stambom<strong>en</strong><br />

van Jezus <strong>en</strong> hun eig<strong>en</strong>heid de conclusie trekk<strong>en</strong>:<br />

Jezus’ ouders zijn ge<strong>en</strong> Jod<strong>en</strong> geweest’.<br />

Vermoedelijk hebt u bij <strong>het</strong> lez<strong>en</strong> van<br />

deze woord<strong>en</strong> de w<strong>en</strong>kbrauw<strong>en</strong> ev<strong>en</strong><br />

gefronst. Ik stel u direct gerust: <strong>het</strong><br />

zijn ge<strong>en</strong> zinn<strong>en</strong> van mij. Hier hoort u<br />

de Duitse Nieuwtestam<strong>en</strong>ticus Walter<br />

Grundmann. Bek<strong>en</strong>d om zijn bruikbare<br />

<strong>en</strong> betaalbare comm<strong>en</strong>tar<strong>en</strong> op de<br />

evangeliën, die in vele pastorieën in de<br />

boek<strong>en</strong>kast staan. Wat minder bek<strong>en</strong>d<br />

is, is dat hij t<strong>en</strong> tijde van <strong>het</strong> Derde<br />

Rijk leiding gaf aan e<strong>en</strong> instituut in<br />

Duitsland dat luisterde naar de weinig<br />

verheff<strong>en</strong>de naam: ‘Institut zur Erforschung<br />

des jüdisch<strong>en</strong> Einflusses auf das<br />

deutsche kirchliche Leb<strong>en</strong>’ (Instituut ter<br />

onderzoeking van de <strong>Joodse</strong> invloed op<br />

<strong>het</strong> Duitse kerkelijke lev<strong>en</strong>).<br />

Dit Instituut gaf t<strong>en</strong> tijde van <strong>het</strong> Derde<br />

Rijk verschill<strong>en</strong>de boek<strong>en</strong> <strong>en</strong> pamflett<strong>en</strong><br />

uit. Zo bewerkte m<strong>en</strong> <strong>het</strong> Nieuwe Testam<strong>en</strong>t<br />

<strong>en</strong> zuiverde dat zorgvuldig van alle<br />

Voor <strong>het</strong><br />

ontbind<strong>en</strong><br />

van e<strong>en</strong><br />

<strong>huwelijk</strong> is<br />

e<strong>en</strong> get,<br />

e<strong>en</strong> echtscheidingsbrief<br />

nodig<br />

C.C. d<strong>en</strong> Hertog

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!