Stadsvisie - Gemeente Heerlen

Stadsvisie Heerlen 2026
Centrumstad
Ondernemende stad
Jeugdige stad
Netwerkstad
Energiek hart van Parkstad

Stadsvisie Heerlen 2026
Inhoud
5 Van stadsdebat naar stadsvisie
9 Van volgend naar sturend
- Geschiedenis
- Belangrijkste maatschappelijke ontwikkelingen
- Van volgend naar sturend
- Kans – samenwerking
- Bedreiging – vervreemding
- De afgelopen jaren – Op hete kolen en de Versnellingsagenda
- Heerlen 2006: Het duurzaam winnen van Nieuwe Energie
- Heerlen 2006: De mensen maken het verschil
25 Van Coriovallum naar Corioforum
- Heerlen: Centrumstad
- Heerlen: Ondernemende stad
- Heerlen: Jeugdige stad
- Heerlen: Netwerkstad
43 Energiek Hart van Parkstad Limburg in 2026
48 Bijlagen
<
planten voor de
toekomst

Stadsvisie Heerlen 2026
Van stadsdebat naar stadsvisie
Steden veranderen continu, Heerlen is daar in
de afgelopen 100 jaar een perfect voorbeeld
van. Het is daarom van groot belang dat elke
stad zijn best doet om het ontwikkelingsproces
te herkennen, te volgen en zo veel mogelijk in
positieve zin te beïnvloeden ten gunste van de
stad als geheel. Een stadsvisie geeft aan waar de
prioriteiten liggen. Dit betekent niet dat elke
stadsvisie van toepassing is op elke stad, elke
stad heeft dankzij haar ligging, geschiedenis,
inwoners, cultuur, bedrijven etc. een unieke
combinatie van kansen en bedreigingen.
Dankzij de eigen kenmerken en identiteit kan
elke stadsvisie de algemene doelstellingen
(bijvoorbeeld het stimuleren van bedrijvigheid)
voorzien van specifieke speerpunten of thema’s
voor de betreffende stad.
Een stadsvisie geeft antwoord op de lange-ter-
mijnvragen: ‘wat willen wij’ en ‘wat moeten wij
daarvoor realiseren’. De visie vormt daarmee de
basis van de ‘hoe gaan wij het doen’, ‘wanneer
gaan wij wat doen’ en ‘wat mag dat kosten’
discussies in de maatschappelijke en politieke
arena. Een stadsvisie is geen projectenlijst
of uitvoeringsplan, het is een kaderstellend
document waarin duidelijk wordt aangegeven
welke randvoorwaarden gerealiseerd moeten
worden om de stad zich zo goed mogelijk te
laten ontwikkelen. Het is nadrukkelijk een visie
van en voor de hele stad, de gemeente neemt als
facilitator en stimulator van de stad het voortouw.
Het is uiteindelijk in de samenwerking
met burgers, werkgevers, instellingen, regionale
partners en de politiek waar de stadsvisie gaat
leven en haar sturende rol waar kan maken.
De gemeente Heerlen en de regio hebben in de
afgelopen jaren in het kader van o.a. de nota’s
Op Hete Kolen en de Versnellingsagenda meerdere
malen de discussie over de visie van de stad en
de regio met de burgers en bedrijven gevoerd.
Ook de gemeentelijke nota’s over de binnenstad,
economie, cultuur en het meerjarig
bestuurlijk programma zijn in de afgelopen
twee jaar aanleiding geweest voor meerdere
gesprekken met de stad. De uitkomsten van
die gesprekken en de inhoud van die nota’s
vormen, samen met eerdere visiedocumenten,
de basis van de uiteindelijke stadsvisie. Er is
kortom al veel beleid maar nu is het tijd om de
centrale regie, de samenhang en de prioriteiten
te bepalen. Deze prioriteiten moeten wederom
in gesprek met de stad tot stand komen en om
die reden zijn in januari 2006 een Vertrekpuntennota
en een Dilemmanota beschikbaar gesteld
en heeft er op basis van deze nota’s in februari
2006 een openbaar stadsdebat plaatsgevonden.
Naast het stadsdebat is er in meerdere media en
gremia actief gesproken over de Vertrekpuntennota
en hebben veel burgers en partners de moeite
genomen actief bij te dragen aan de discussie.
Op basis van de reacties en de gevoerde gesprekken
is de Vertrekpuntennota aangepast en heeft
het de vorm gekregen van de Stadsvisie Heerlen
2026 die nu voor u ligt.
Een visie van en voor Heerlen kijkt niet alleen
naar de rol en verantwoordelijkheid van de
gemeente, ook de rollen en verantwoordelijkheden
van burgers, werkgevers, regionale
partners en de politiek komen aan bod. Juist
omdat het de burgers en bedrijven/instellingen
5
durven en doen
<
oud treft nieuw

bomen onderweg
Van stadsdebat naar stadsvisie
zijn die een stad haar identiteit geven moeten
zij de visie ondersteunen en uitdragen. De
gemeente heeft naast haar dienstverlenende
en regulerende taken de rol van ondersteuner
voor kwetsbare inwoners, facilitator van de
gemeenschappelijke voorzieningen en stimulator
van kansrijke ontwikkelingen. Door samen
met de stad een visie op te stellen is het voor de
gemeente helder hoe zij deze taken moet invullen.
Het is vervolgens een gemeenschappelijke
taak van alle partijen om elkaar aan de visie te
houden. Het gaat hier niet alleen om het extra
stimuleren van bepaalde zaken maar ook om
het tegenhouden van ontwikkelingen die in
strijd zijn met de afgesproken uitgangspunten
en de afspraak dat bij het maken van keuzes
en prioriteiten telkens de doelstellingen van de
visie leidend zullen zijn. Juist deze vervolgstap
geeft de visie de meerwaarde die wij zoeken
in de overgang van een stad die ontwikkelingen
‘volgt’ naar een stad die ontwikkelingen
‘stuurt’.
6 Stadsvisie Heerlen 2026 Van stadsdebat naar stadsvisie
7

Stadsvisie Heerlen 2026
Van volgend naar sturend
Geschiedenis
Heerlen is een jonge en dynamische gemeente,
centrumstad van de regio Parkstad Limburg
gelegen in het Zuidoosten van Nederland. De
stad ligt aan de grens met Duitsland en is
buurgemeente en partner van Aken. Heerlen
vormt tezamen met twee andere middelgrote
Zuid-Limburgse steden, Maastricht en Sittard-
Geleen het ‘Tripool Zuid-Limburg’. Tripool
vormt de kern van één van de 6 Nationale
Stedelijke Netwerken en 13 Economische
Kerngebieden die door het Rijk zijn benoemd in
de Nota Ruimte. Ook is Heerlen als grensgemeente
actief in de Euregio Maas-Rijn en het stedelijk
netwerk Maastricht, Aken, Hasselt, Heerlen en
Luik (MAHHL).
Heerlen kent een lange geschiedenis als
vestigingsplaats, maar is een jonge stad, zij
heeft in de 20e eeuw een onstuimige groei tot
stad gekend als gevolg van de komst van de
mijnindustrie. Het aantal inwoners steeg in de
periode van 1900 tot 1965 van 7.000 naar
75.000 inwoners. De stad is in deze jaren
opgebouwd rondom de mijnen en heeft zich
daarmee feitelijk ontwikkeld als een stad van
buurten in een netwerk en niet zoals de meeste
steden in Nederland als een stad die zich vanuit
een historisch hart (bijvoorbeeld een Kerk of
gemeentehuis) concentrisch ontwikkelt.
Eind jaren ‘60 ontstond er een zware crisis ten
gevolge van het sluiten van de mijnen. De
economie van de gehele regio werd zwaar
getroffen en de werkgelegenheid holde
achteruit. Met behulp van steun uit Den Haag
en Europa is werkgelegenheid gecreëerd om de
economie weer op gang te krijgen en de
voormalige monocultuur om te vormen tot een
meer heterogene economie. Ten gevolge van dit
beleid zijn het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds,
de Belastingdienst, het Centraal Bureau
voor de Statistiek en de Open Universiteit in
Heerlen gevestigd.
De stad Heerlen is door de mijngeschiedenis en
de daaropvolgende rijkssteun steeds afhankelijk
geweest van grote werkgevers. Waar de
mijnkoloniën en de in die periode prominente
plaats van de kerk in de samenleving juist een
sterke sociale band tot stand brachten in de
buurten, brachten de ‘rijksdiensten’ vooral
kantoorbanen en sociale versnippering. Het
‘wij’ gevoel ging grotendeels verloren, de
identiteit van Heerlen vervaagde waardoor ook
de trots van de inwoners afnam. Het centrum
van de stad kon deze leegte niet vullen omdat
zij vanuit het verleden die rol niet had
ontwikkeld, de binnenstad is in de mijntijd
nooit de functie van koopcentrum ontstegen
doordat de cohesie in de buurten zo sterk was.
Ondanks een groei in de bevolking tot ca.
96.000 in 2000, de maatregelen op economisch
terrein, de investeringen (conversie) in de
fysieke omgeving en het investeren in de sociale
infrastructuur, is Heerlen er niet helemaal
bovenop gekomen en kent de gemeente in
vergelijking met andere middelgrote gemeenten
(G27) nog relatief veel achterstanden. Vooral
op de indicatoren bevolkingsgroei, werkgele-
9
jonge stad
<
eigentijdse inspiratie

koploper
Van volgend naar sturend
genheid, veiligheidsbeleving, ondernemersschap,
opleidingsniveau en inkomen scoort
Heerlen lager dan het gemiddelde.
Belangrijkste maatschappelijke ontwikkelingen
Vergrijzing en bevolkingsdaling
Heerlen staat niet op zichzelf, de regionale,
nationale, Europese en mondiale maatschappij
staan niet stil. De vergrijzing en ontgroening
slaan toe, in 2006 was 62% van de Nederlandse
bevolking tussen de 20 en 65 jaar oud, in 2026
is dat nog maar 57%. In diezelfde periode is de
bevolking in de leeftijdscategorie 50-80 jaar
gegroeid van 14% naar 21% van de totale
bevolking (in Zuid-Limburg 25%). Ter verduidelijking:
waar wij nu een verhouding 65-plussers
tot beroepsbevolking hebben van 1:5 zal die
verhouding in 2026 naar verwachting 1:3 zijn.
De Vergrijzing is het gevolg van de geboortegolf
na de Tweede Wereldoorlog, deze babyboomers
worden de komende jaren senioren. De
senioreneconomie zal er komen en een hele tijd
blijven, maar ook weer gaan. Als deze vergrijzingsgolf
eenmaal voorbij is zullen wij weer een
gelijkmatigere demografische bevolkingsopbouw
krijgen. De verwachting dat de Nederlandse
beroepsbevolking vanaf 2011 en de totale
bevolking vanaf 2035 zal gaan dalen, betekent
dat onze regio voorloper is en daardoor een
unieke kans heeft om zich als kennisregio op
dit gebied te ontwikkelen.
Heerlen en Parkstad Limburg lopen voorop in
de ontvolking en hebben, als eerste stedelijke
regio in Nederland, al sinds 1997 te maken met
een daling van het inwoneraantal, een trend
die nog jaren zal doorzetten (26.000 minder
inwoners in 2026 t.o.v. 2006 oftewel -11%). Voor
stad en regio is deze ontwikkeling een
bepalende factor als het gaat om de visie. De
bevolkingsaantallen dalen al, in de afgelopen
10 jaar (1996-2006) is het aantal inwoners van
Heerlen met 5000 gedaald tot 91.500. De stad
kan deze ontwikkeling niet ontkennen en
gezien de demografische prognoses moet de
stad accepteren dat deze ontwikkeling realiteit
is. De stad moet anders gaan denken, maar de
onstuimige groei van de afgelopen 100 jaar
maakt die omschakeling erg lastig. De focus van
een krimpende stad is anders dan die van een
groeiende stad, maar daarom niet minder
kansrijk. Op het moment dat de stad accepteert
dat ‘krimp’ en ‘vergrijzing’ realiteit zijn, is zij
ook in staat om daarop in te spelen. Door zich
te richten op de kansen die deze ontwikkelingen
bieden (ruimtelijk, economisch, sociaal etc.)
kan de stad werken aan de aantrekkelijkheid,
economische structuur en de leefbaarheid van
de stad. Door te investeren en de kansen te
benutten die andere steden (nog) niet hebben,
zullen wij het migratiesaldo positief beïnvloeden,
waarschijnlijk niet in voldoende mate om
de geprognosticeerde bevolkingsafname meteen
te neutraliseren maar wel dusdanig dat de
bevolkingsaantallen zich eerder dan verwacht
zullen stabiliseren. Het doel is om de cyclus van
krimp naar groei zo veel mogelijk te verkorten
en de krimp in absolute getallen zo te beperken.
10 Stadsvisie Heerlen 2026
11
Individualisering van de samenleving
De individualisering van de samenleving heeft
een vermindering van de sociale contacten
binnen de woonomgeving als gevolg gehad.
Voor Heerlen heeft dit een groot effect gehad,
onze stad is namelijk gebouwd op het fundament
van de sociale cohesie binnen buurten. De
individualisering heeft destijds tot een
verminderde sociale controle geleid met als
gevolg toenemende criminaliteit en overlast en
dus een groeiend gevoel van onveiligheid.
De afgelopen jaren is hard gewerkt aan de
bestrijding van criminaliteit en overlast, met
veel succes, en wij zien op dit moment dat het
veiligheidsgevoel bij de burger weer toeneemt.
Ook hier kan de geschiedenis van onze stad
onze toekomst versterken. De sterke binding die
Heerlenaren van oudsher hebben met hun
eigen buurt kan het fundament zijn van een
hernieuwde sociale binding van mensen met
elkaar. Daar waar andere steden deze verbondenheid
binnen de buurten nog moeten
kweken zullen wij in Heerlen een beroep
kunnen doen op de bestaande netwerken en
principes van saamhorigheid.
Mondialisering van de economie
De mondialisering van de economie heeft
enorme gevolgen voor onze regio. Arbeid is in
Nederland duur en de grondprijs hoog, met als
gevolg dat de landbouw en de maakindustrie
onder steeds grotere druk komen te staan om te
vertrekken. Juist deze twee sectoren zijn
bovengemiddeld vertegenwoordigd in onze
provincie. Grootschalige economische kansen
op basis van comparatief voordeel doen zich
niet meer voor op Nederlandse schaal maar op
mondiaal niveau. De schaalvergroting betekent
voor steden dat zij steeds meer met andere
steden moeten gaan samenwerken terwijl er
ook steeds meer aandacht moet zijn voor het
onderscheidend vermogen van de eigen stad
ten opzichte van de steden in een steeds wijdere
omgeving. In een economie waar steden steeds
moeten concurreren voor de vestiging van
bedrijven en mensen moet een stad een
duidelijke en onderscheidende visie hebben.
Heerlen heeft wat betreft haar ligging, binnen
Tripool en MAHHL, hierbij een groot voordeel
ten opzichte van veel Europese steden. In de
economie van de 21ste eeuw draait het niet
meer om individuele steden maar om stedelijke
netwerken en regio’s. Het is geen toeval dat de
13 economische kernregio’s die door het Rijk
zijn benoemd allemaal in of tegen een van de 6
stedelijke netwerken liggen. Op een Europese
schaal valt verder op dat Heerlen in een gebied
ligt (Eindhoven-Leuven-Aachen Triangle) dat
bekend staat als Technologische Topregio en
omringd wordt door Europese economische
kernregio’s zoals de Randstad, de Vlaamse Ruit
en het Ruhrgebied. Mondialisering biedt vanuit
dit perspectief kansen voor Heerlen.
Van volgend naar sturend
De regio en met name Heerlen hebben in de
vorige eeuw een volgend karakter gekend. De
ontwikkelingen kwamen zo snel en waren zo
onvoorspelbaar dat de stad nauwelijks kon
anticiperen. In de groeiperiode van de stad wist
niemand waar het zou eindigen en dus ging
topregio

een kwestie van kiezen
>
nieuwe energie in de
praktijk
Van volgend naar sturend
men pragmatisch te werk, de ontwikkelingsdruk
was zo enorm dat het ook niet anders kon.
De gemeente had er vooral belang bij om de
groei niet te frustreren en deed er alles aan om
de mensen en bedrijven de mogelijkheid te
geven zich te vestigen en te groeien met als
gevolg dat er op het gebied van bijvoorbeeld
ruimtelijke ordening amper naar de samenhang
werd gekeken. Woonbuurten werden in
rap tempo gerealiseerd daar waar er ruimte
was, om de steeds aanhoudende vraag aan te
kunnen. De werkgelegenheid was leidend in
het Heerlen van de mijnen.
Na de sluiting van de mijnen was er vooral de
angst voor leegloop van de stad, met name ten
behoeve van de werkgelegenheid was men
bereid alles te doen om bedrijven te behouden
en/of aan te trekken. Vanuit de gedachte ‘nood
breekt wet’ werd bijna elk investeringsinitiatief,
hoofdzakelijk van fysieke aard, met open armen
ontvangen. De stad hunkerde naar vernieuwing
en duurzaamheid in een periode waarin
weinigen bereid waren om in Heerlen te
investeren, het kapitaal was leidend.
Sinds het einde van de twintigste eeuw kent
Heerlen een relatieve stabiliteit. De stad is
begonnen aan de invulling van de randvoorwaarden
voor haar economische basis en er
ontstaat daardoor een beginnend zelfvertrouwen
in de stad. De gemeente heeft de afgelopen
jaren steeds meer invulling gegeven aan haar
sturende rol door op verschillende terreinen
beleid te ontwikkelen en ook door te zetten. Het
beleid is echter sectoraal van aard, de integrale
12
doelstellingen bleven ongrijpbaar en om die
reden is het stadsvisie traject opgestart. De stad
en de gemeente moeten harde doelstellingen
afspreken en deze vastleggen in beleid. De
kracht van de stadsvisie ligt niet in de inhoud
van het beleid, deze wordt immers in de
afzonderlijke beleidsnota’s vastgelegd, maar in
de verknoping van de inhoud naar integrale
doelstellingen.
Sturing geven is meer dan alleen aangeven
welke kant wij op moeten, het is vooral ook
aangeven wat wij niet moeten doen. Kiezen is
opties verliezen. Dit vereist enorme bestuurskracht
en daarom hebben de gemeenten in Parkstad
Limburg op 15 november 2005 gezamenlijk
gekozen voor de WGR+ status. Deze stap is van
groot belang omdat zaken niet meer alleen op
lokale effecten, maar ook op basis van hun
regionaal effect worden beoordeeld. De
gemeente zal in samenwerking met alle
partners in de stad moeten zorgen voor
dynamiek die past bij de uitgangspunten van
deze visie. Er is een belangrijk aandachtspunt:
in een stad gebeurt heel veel op initiatief van
allerlei actoren, de stadsvisie wordt (hopelijk)
vaak gebruikt als onderbouwing van de
noodzaak van een initiatief. Vanuit de ervaringen
in de vorige eeuw is echter duidelijk dat de
kracht van integraal beleid ligt in het aangeven
wat men vooral niet moet doen. In het verlengde
daarvan zou de stad de afspraak moeten maken
dat er geen initiatieven worden ondernomen of
worden toegestaan die de speerpunten van deze
visie op enigerlei manier aantasten.
Niet alleen de overheid moet deze omschake-

1 + 1 = 3
Van volgend naar sturend
ling realiseren, samen met de burgers en
bedrijven van deze regio zullen wij door keuzes
en afspraken te maken kansen moeten creëren
voor de stad als geheel.
Kans – samenwerking
Heerlen kent een groot aantal kansen en heeft
veel potentie. Heerlen heeft zich de afgelopen
jaren sterk gemaakt voor samenwerking, zowel
binnen de gemeentegrenzen als daarbuiten.
Heerlen is een stad van sterke buurten met een
gezamenlijk stedelijk centrum. Door sterk in te
zetten op buurten koestert Heerlen haar kracht
en identiteit en door daarnaast hard te werken
aan de binnenstad wordt gewerkt aan het
versterken van de Euregionale koopstad
Heerlen.
Op bovengemeentelijk niveau doet Heerlen mee
op meerdere schaalniveaus. Op de eerste plaats
Parkstad Limburg. Dit regionaal samenwerkingsverband
geeft Heerlen de benodigde
massa om samen met haar partners regionale
problemen aan te pakken en kansen op te
pakken. Parkstad Limburg is een sterk
verstedelijkt gebied met veel gemeenschappelijke
kansen en problemen vanuit de gezamenlijke
geschiedenis van de mijnen. Heerlen, als
centrumstad van Parkstad Limburg kent 91.500
inwoners, 4.000 bedrijven en 46.000 banen.
Vanuit Parkstad Limburg perspectief zijn het
245.000 inwoners, 10.000 bedrijven en 80.000
banen. Mede gezien de regionalisatie van
allerlei instellingen betekent deze schaalgrootte
dat er veel slagvaardiger samengewerkt kan
worden op operationeel, tactisch en strategisch
niveau.
De ontwikkeling van Heerlen kan niet los
worden gezien van de ontwikkeling van
Parkstad Limburg en visa versa. Heerlen is het
centrum van Parkstad Limburg en is dan ook
deels imagobepalend. Het centrum kan echter
niet bestaan zonder de omliggende gemeenten
die de centrumstad haar draagvlak bieden. De
kracht zit in de steeds verdergaande samenwerking
tussen partijen uit allerlei sectoren; van
bestuurlijke samenwerking in een WGR+,
institutionele en inhoudelijke samenwerking
tussen onderwijsinstellingen, woningbouwcorporaties,
de regionalisering van culturele
instellingen zoals Parkstad Limburg Theaters
tot de samenwerking tussen bedrijven in
bijvoorbeeld de toeristische sector. Ook
programmatische afstemming en krachtenbundeling
met de provinciale overheid is een
alliantie die extra krachten vrij moet maken. In
elk van deze allianties zoekt men met name
naar een maximale complementariteit. Het
eigen product wordt sterker door het te
koppelen aan een ander top-product, de
befaamde ‘1+1=3’ formule wordt veelvuldig
toegepast. Deze samenwerking is geen luxe,
onze regio kent veel problemen en de kansen
liggen niet voor het oprapen. Het aanpakken
van regionale problemen zoals de relatief hoge
mate van armoede en het hoge percentage
mensen dat niet deelneemt aan het arbeidsproces
kan alleen regionaal omdat het gebied als
één stedelijke entiteit gezien moet worden.
Op interstedelijk niveau nemen Heerlen en
14 Stadsvisie Heerlen 2026
15
Parkstad Limburg actief deel aan o.a. de
samenwerkingsverbanden Tripool Zuid
Limburg, Heerlen-Aken, MAHHL, Eurocities en
de G27 (de 27 middelgrote Nederlandse steden).
Deze samenwerkingsverbanden zijn gericht op
het samen, vaak ook met de provincie,
optrekken richting Den Haag en/of Brussel, de
uitwerking van stedelijke thema’s en de
uitwisseling van best-practices. Door de
komende jaren actief deel te nemen aan deze
samenwerkingsvormen zorgt de stad voor een
optimale middelen-multiplier ten gunste van
de projecten en ontwikkelingen in de stad en de
regio. Als de agenda’s van de deelnemende
partijen eenmaal zijn afgestemd kan er
vervolgens, dankzij een krachtige gezamenlijk
lobby, voor subsidiemiddelen worden gezorgd.
Deze middelen kunnen vervolgens zo efficiënt
mogelijk worden ingezet dankzij de kennisuitwisseling
tussen de partners.
Tripool Zuid-Limburg is een in de Nota Ruimte
erkend Economische Kerngebied en richt zich
op dit moment op de thema’s bereikbaarheid
en economie. Kijkend naar de toekomst is het
voor alle partijen van belang dat steeds meer
wordt gedacht vanuit het Zuid-Limburgs
perspectief, het Nationaal Stedelijk Netwerk.
Tripool is daarvoor de ideale schaal. Elk van de
drie centrumsteden behartigt binnen Tripool
de belangen van ieders eigen stad maar ook van
haar eigen regio. Deze vorm van samenwerking
zorgt er voor dat de belangen van zowel ‘stad’
als ‘ommeland’ worden gewaarborgd.
De samenwerking met de buurgemeente Aken,
deels direct en deels via de regionale schaal,
kent twee speerpunten Nieuwe Energie en
bereikbaarheid. Optimale weg- en spoorverbindingen
zijn voor Aken en Parkstad Limburg
randvoorwaarden om verdergaande samenwerking
te realiseren op bijvoorbeeld het gebied
van de ruimtelijke ordening (bijvoorbeeld een
grensoverschrijdend structuurplan) en met
name het economisch terrein waar grote
kansen liggen binnen het thema Nieuwe
Energie.
Onze stad en regio liggen ver van onze
nationale hoofdstad, een situatie waar onze
(buitenlandse) buursteden zich ook in
bevinden. De perifere ligging in de verschillende
landen betekent dat deze steden en
regio’s niet de volledige aandacht hebben van
hun nationale overheden. Door samen te
werken over de nationale grenzen heen kan er
echter een metropool van Europese schaal
ontstaan. Met ruim 1,7 miljoen inwoners is
MAHHL een Europees stedelijk netwerk van
formaat, tellen wij daar de inwoners van het
ommeland bij dan spreken wij over een Euregio
met bijna 4 miljoen inwoners.
Ten slotte zijn er in Europees verband voor
Heerlen volop mogelijkheden in de sfeer van
samenwerking met vergelijkbare Europese
gemeenten of vergelijkbare projecten, hetzij via
rechtstreekse contacten hetzij via het instrument
Eurocities. Voorbeelden van succesvolle
bestaande operaties in dit verband zijn het
mijnwaterproject, de samenwerking in het
kader van vergrijzing en de ontwikkelingen

trots
Van volgend naar sturend
aangaande (eu)regionale lightrailverbindingen.
Netwerken is niet voorbehouden aan de
overheid, ook de bedrijven en instellingen in
onze regio werken goed samen. De Ontwikkelingsmaatschappij
Parkstad Limburg, de Corio
League en MKB Parkstad zijn hier goede
voorbeelden van. Het samenwerken met
branchegenoten is al jaren een gewoonte maar
wij zien steeds meer dat de samenwerking met
leveranciers, afnemers of zelfs onverwante
organisaties ook vruchten oplevert. Hier gaat
het niet om het bundelen van krachten maar
het samenbrengen van kennis. Juist deze
kruisbestuiving levert meerwaarde op doordat
nieuwe product-markt combinaties worden
bedacht. Juist op de gebieden van productinnovatie
en procesinnovatie liggen onze kansen,
dit soort samenwerking is de voedingsbodem
voor innovatie en is derhalve onmisbaar.
Bedreiging – vervreemding
Een gezonde stad ‘leeft’, de gezondheid van een
stad is dus niet primair afhankelijk van
bijvoorbeeld het aantal inwoners of het
gemiddeld opleidingsniveau. De binnenstad
van Heerlen heeft een aantal uitdagingen als
het gaat om het verlevendigen van de stad. De
belangrijkste zijn aantrekkelijkheid en
veiligheid, alleen een veilige en aantrekkelijke
(binnen)stad zal mensen de straat op krijgen.
Met de veiligheid zit het objectief gezien erg
goed en er zit een positieve ontwikkeling in de
veiligheidsbeleving. Wat betreft de aantrekkelijkheid
wordt er hard gewerkt aan een aantal
blikvangers in de stad, zowel in zin van de
fysieke ontwikkeling als de invulling daarna.
De levendigheid die zich hierdoor ontwikkelt
zal op zijn beurt bedrijvigheid aantrekken met
een positieve cyclische ontwikkeling als gevolg.
Met een sterk vergrijzende bevolking en een
laag gemiddeld inkomen moet de stad echter
extra waken voor vervreemding. De stad is er
primair voor de eigen inwoners en niet voor
toeristen. De doelstelling is om meer mensen in
de binnenstad te krijgen, dit betekent niet dat
wij alleen nieuwe mensen moeten aantrekken,
onze grootste potentie zit juist in het vaker
trekken van de eigen inwoner naar hun eigen
centrum. Als, bijvoorbeeld, elke inwoner van
Zuid Limburg een keer per jaar, elke inwoner
van Parkstad Limburg een keer per maand en
elke inwoner van Heerlen een keer per week het
centrum van Heerlen zou bezoeken dan praten
wij over ongekende aantallen. De werkelijkheid
zal een realistischer beeld geven, maar toch,
niet alle dromen zijn bedrog.
Het is van belang dat de eigen inwoners zich
samen met de stad ontwikkelen. Doen zij dit
niet dan verliest de stad haar identiteit en zal er
nooit een gevoel van trots en zelfvertrouwen in
de stad ontstaan. Een stad moet het hebben van
de eigen inwoners, zijn zij trots op hun stad en
bezoeken zij vaak de binnenstad dan volgen
spoedig de bedrijven en vervolgens ook de
dagbezoekers.
16 Stadsvisie Heerlen 2026
17
De afgelopen jaren – Op hete kolen en
de Versnellingsagenda
In het voorjaar van 2004 is in het bestuur van
Parkstad Limburg de structuurvisie Op hete kolen
vastgesteld. Deze nota bevat een duidelijke visie
voor de ontwikkeling van de regio voor de
komende decennia. De nota gaat uit van vijf
noodzakelijke regionale keuzes, zijnde:
i) het leidend zijn van het landschap (de
kracht van beekdalen en groene ruimte);
ii) samenhang en samenwerking in de
regio;
iii) eenheid door verscheidenheid qua
bevolkingsgroepen, woonmilieus,
economische activiteiten en culturele
mogelijkheden;
iv) ecologische, economische en sociaalmaatschappelijke
duurzaamheid;
v) een meer extroverte houding (uitgaan
van eigen kracht, kansen en potenties).
Op basis van deze keuzes zijn zeven regionale
ontwikkelingsrichtingen geschetst, te weten:
1) Breineconomie en kennisactivering;
2) Groene revitalisering;
3) Zorg voor welzijn;
4) Veelzijdige recreatie;
5) Centrum voor cultuur;
6) Regionalisering;
7) Regionale ordening.
In de uitwerking van deze richtingen heeft
Heerlen een centrale plaats gekregen als
energiek hart van de regio. Kansen voor
Heerlen worden met name gezien in de
samenwerking tussen kennisinstellingen en
bedrijfsleven, het ondernemingsgestuurd
onderwijs, de versterking van groen in en om
de stad, de positie van de zorginstellingen in
relatie tot bedrijfsleven/onderwijs enerzijds en
burgers/leefbaarheid anderzijds, de versterking
van de cultuur met nieuwe activiteiten/
voorzieningen en het creëren van ruimte voor
kunstenaars en ten slotte de ontwikkeling van
hoogstedelijke woonmilieus.
Vastgesteld kan worden, dat de doelstellingen
van Parkstad Limburg die van Heerlen zijn en
omgekeerd. De regionale woonvisie en het
structuurplan sluiten hier nauw op aan en
geven Heerlen de ruimte en de opdracht om
zich daadwerkelijk te ontpoppen tot centrum
van de regio met een hoogstedelijk woon- en
leefmilieu.
Op economisch gebied is in 2005 de Provinciale
Versnellingsagenda 2012 opgesteld, in dit
document worden de drie ‘Clusters van Kracht’
van Zuid-Limburg/Tripool voor de komende
jaren beschreven: Maastricht – Health Care en
Cure, Sittard-Geleen – Chemie, en Parkstad
Limburg – Nieuwe Energie. Heerlen wordt
nogmaals expliciet genoemd in relatie tot de
databank van Nederland in het kader van de
inkomensgerelateerde dataverwerking en
opslag. De kansen en mogelijkheden van de
Tripool Zuid-Limburg liggen in de uitstekende
Europese ligging, het arbeidspotentieel, de
economische flexibiliteit, het kennispotentieel
en het leefklimaat. De kansen voor Heerlen en
Parkstad Limburg binnen dit kader liggen op
het economische vlak niet alleen binnen
>
een fantastische stad
om in op te groeien

potentie
Van volgend naar sturend
Nieuwe Energie en databanken (hoe belangrijk
ook), ook op het gebied van toerisme, senioreneconomie/pensioenen,
innovatief en grensoverschrijdend
onderwijs en toepassingen in
sectoren medische technologie/zorg en
duurzaamheid staat deze regio sterk.
Deze potentie wordt versterkt door een zeer
aantrekkelijk vestigingsklimaat in de vorm van
de groene omgeving (ook binnen het verstedelijkt
gebied Parkstad Limburg) en een zeer
levendig cultureel aanbod. In deze stadsvisie
wordt met name ingezet op het verder
versterken van de sterke kanten van Heerlen en
het aangrijpen en benutten van de gesignaleerde
kansen. Uitgaan van de eigen kracht en
dynamiek levert immers de beste basis voor het
teniet doen van de zwaktes en bedreigingen.
Heerlen 2006:
Het duurzaam winnen van Nieuwe Energie
Heerlen is een moderne stad waar experimenten
en vernieuwing mogelijk zijn. Heerlen past
in het rijtje steden Rotterdam, Tilburg en
Enschede, steden met een (mono-)industrieel
verleden die een aanzienlijke verandering
(hebben) ondergaan en tegenpolen zijn van
meer historische steden als Amsterdam, Breda,
Hengelo en Maastricht. Het rijtje steden waarin
Heerlen thuis hoort is te kenmerken als
moderne steden met een vernieuwende
uitstraling op het gebied van onder andere
architectuur. Door de aanwezigheid in Heerlen
en Parkstad Limburg van een enorm arbeidspotentieel,
bedrijventerreinen die bouwrijp zijn
en een zeer aantrekkelijke omgeving is Heerlen
de perfecte broedplaats voor nieuwe economische
ontwikkeling. Het cluster nieuwe energie
speelt hierin een grote rol, een thema dat niet
zomaar uit de lucht komt vallen.
Heerlen en de gehele regio Parkstad Limburg
zijn onlosmakelijk verbonden aan het thema
energie. In de twintigste eeuw betrof het
fossiele brandstoffen. Deze verbondenheid heeft
de regio destijds een enorme impuls gegeven en
heeft van deze regio de grootste stedelijk
agglomeratie van Limburg gemaakt. In de
eenentwintigste eeuw ligt de nadruk voor deze
regio op de innovatie, productie en toepassingsmogelijkheden
van milieuvriendelijke
brandstoffen. In samenwerking met onze
partners in Nordrhein Westfalen, met name
Stadt Aachen, Städte Region Aachen, IHK
Aachen, RWTH Aachen en Forschungszentrum
Jülich, is de overgang naar deze ‘nieuwe’
energie in gang gezet. Dit zal de komende jaren
een impuls zijn voor deze regio met een
uitstraling naar de gehele Eindhoven – Leuven –
Aken Triangle (ELAT). Met de vestiging van
Nederlands eerste zonnecellenfabriek en de
uitvoering van het Mijnwaterproject zijn de
eerste grote stappen gezet.
Ook de stad krijgt steeds meer nieuwe energie.
Met de renovatie van het Glaspaleis en de
realisatie van de Woon- en autoboulevard is al
veel energie opgewekt. De stad trekt steeds
meer bezoekers. Over vijf tot tien jaar kent onze
binnenstad drie blikvangers van formaat
(Glaspaleis, Schouwburg, Maankwartier) met
20 Stadsvisie Heerlen 2026
21
daartussenin een kernachtig centrum met een
natuurlijke ‘bloedsomloop’. In de buurten is en
wordt geïnvesteerd in veiligheid, leefbaarheid
maar ook in buurtvoorzieningen en woningbouw.
Heerlen 2006:
De mensen maken het verschil
De enorme potentie van onze stad zit niet
zozeer in de genoemde fysieke ontwikkelingen
maar vooral in de inwoners zelf. In de mijntijd
was Heerlen het bruisend koopcentrum van
Zuid-Limburg, in de periode daarna bleven de
bezoekers weg en verzwakte het centrum. Sinds
de nieuwe impulsen van de afgelopen jaren
zien wij weer een stijgende lijn. Heerlen is weer
een winkelhart van de regio en is naast Aken en
Luik de derde winkelstad van de Euregio. Het
centrum van Heerlen beschikt over een steeds
grotere diversiteit aan winkels en is goed
bereikbaar, het wordt ook steeds drukker en
gezelliger in onze stad. De komende jaren moet
hard gewerkt worden om deze status te
behouden. Indien wij de aantrekkingskracht
van het centrum, ‘t Loon, de woonboulevard en
de autoboulevard kunnen versterken en
bundelen ten gunste van het geheel door deze
gebieden beter aan elkaar te verbinden kunnen
wij nog meer mensen verleiden en zelfs
voorzichtig omhoog kijken in de eerdergenoemde
rangschikking.
Ondanks deze kansen moeten wij de problemen
van deze stad niet uit het oog verliezen, de
potentie die in de stad zit komt er niet vanzelf
uit. De dynamiek en de trots op de stad onder
de inwoners in algemene zin ontbreekt nog.
Heerlen is sinds de mijnsluitingen een stad die
aantoonbaar weinig ondernemingszin toont,
waar een substantieel deel van de beroepsbevolking
buiten het arbeidsproces staat, die een
laag gemiddeld opleidingsniveau kent en
waarvan de bevolking relatief arm en ongezond
is. De sluiting van de mijnen bracht ontreddering
bij velen, brak het weerstandsvermogen en
veroorzaakte financiële en psychische problemen
in veel gezinnen. Hoewel Heerlen
langzaam opkrabbelt is onze sociale structuur
nog niet sterk genoeg. Er wonen nog altijd veel
mensen die het moeilijk hebben, die te maken
hebben met langdurige armoede, met een laag
opleidingsniveau, met een slechte gezondheid
en met beperkte sociale contacten.
Versterking van de sociale structuur vereist
langdurige investeringen in (de uitvoering van)
sociaal beleid. Preventief beleid moet er op
gericht zijn om verdere achterstanden te
voorkomen en te bestrijden. Het grijpen van de
kansen van onze stad kan enkel als wij
investeren in de duurzame ontwikkeling van
onze burgers. Heerlen is sociaal, Heerlen
investeert in alle Heerlenaren.
Binnen de welzijnsector zijn in dit opzicht veel
positieve ontwikkelingen te zien. Er zijn veel en
uiteenlopende culturele activiteiten en Heerlen
beschikt inmiddels over een goede culturele
infrastructuur. De cultuursector moet een van
de krachtbronnen van de ontwikkeling van de
stad worden.
welzijn

Europa naast de deur
Van volgend naar sturend
Heerlen heeft daarnaast ook uitstekende
onderwijsinstellingen, vanaf het basisonderwijs
tot en met universitair niveau. Onder andere
vanwege de bestuurlijke schaalvergroting is de
slagkracht van het onderwijs groot en zijn er de
laatste jaren goed functionerende netwerken
opgebouwd. De problemen waarmee het
onderwijs geconfronteerd wordt zoals
onderwijshuisvesting in een krimpende regio,
voortijdige schoolverlaters, gebrek aan betastudenten,
de aansluiting vmbo – mbo et cetra
worden voortvarend aangepakt.
In de buurten, en dan met name in de buurten
met de grootste achterstanden, wordt door een
breed scala aan maatregelen, met name gericht
op de jeugd, gewerkt aan de kwaliteit van de
omgeving, de sociale binding, de gezondheid en
veiligheid.
Andere steden zien Heerlen, op het gebied van
welzijnsbeleid en met name de concrete
toepassing er van, als voorbeeld. Dat moet in de
toekomst zo blijven.
22

Stadsvisie Heerlen 2026
Van Coriovallum naar Corioforum
Een stad is een geconcentreerde verzameling
van mensen, gebouwen, wegen en organisaties
die is ontstaan omdat die plek voldeed aan een
aantal randvoorwaarden. Wat zijn deze randvoorwaarden,
waarom ontstaat er ergens een
stad? Dit is samen te vatten onder het begrip
‘forum’: de Romeinse term voor een (markt)
plein en ontmoetingsplaats. De randvoorwaarden
voor een ontmoetingsplek zijn al eeuwen
hetzelfde: aantrekkelijkheid, bedrijvigheid,
activiteit en bereikbaarheid.
De oorspronkelijke naam van Heerlen, Coriovallum,
heeft betrekking op de ‘goed gelegen
legerplaats’ die zich hier twee duizend jaar
geleden vestigde, op de kruising van twee
Romeinse ‘Heerwegen’. De legervesting is al
lang verdwenen. Om de doorontwikkeling van
de stad te stimuleren/faciliteren moet de stad
vooral aan de instandhouding en optimalisatie
van de genoemde randvoorwaarden werken.
Deze randvoorwaarden worden namelijk steeds
door de groei van de stad aangetast waardoor
de stad doorlopend aan zichzelf moet werken
om deze op peil te houden. Deze stadsvisie
legt de focus op juist die voorwaarden, zodat
Heerlen een ontmoetingsplaats kan worden en
blijven. Van Coriovallum tot Corioforum.
De genoemde randvoorwaarden gelden voor
elke stad, voor de specifieke kansen en bedreigingen
van Heerlen kunnen deze vertaald
worden naar vier speerpunten:
• Heerlen: Centrumstad
• Heerlen: Ondernemende stad
• Heerlen: Jeugdige stad
• Heerlen: Netwerkstad
25
Deze speerpunten delen één centraal visiethema,
een thema dat onderscheidend is voor
Heerlen als centrumstad van Parkstad Limburg:
‘Nieuwe Energie’. Het verbindend en onderscheidend
karakter van dit thema maakt het
een uitstekende basis voor de visie van onze
stad:
• Heerlen 2026: Energiek hart van Parkstad
verbinden
<
oase in het centrum

levendig
Van Coriovallum naar Corioforum
Heerlen: Centrumstad
De functie van de centrumstad als ontmoetingsplaats
wordt het beste geïllustreerd door de
markten op de pleinen van alle grote steden. Op
elke marktdag is duidelijk te zien dat deze extra
bedrijvigheid elk centrum een extra impuls
geeft, hoe groter de markt hoe groter de impuls
en hoe krachtiger de uitstraling.
Heerlen staat niet op zichzelf, het centrum van
Heerlen is en blijft het centrum van Parkstad
Limburg, een verzorgingsgebied van bijna een
kwart van de totale (Nederlands-)Limburgse
bevolking. Heerlen heeft ook institutioneel een
nauwe relatie met haar regio en zal deze verder
verstevigen door steeds te zoeken naar nieuwe
en verdergaande samenwerkingsverbanden die
gericht zijn op het aanpakken van de met name
sociale/stedelijke problemen, het verzilveren
van de economische kansen en het creëren van
hoogwaardige fysieke (Euregionale) infrastructuur
in de breedste zin.
Om haar rol als centrumstad te kunnen vervullen
zal Heerlen de regio moeten voorzien van
een levendig koop- en verblijfscentrum, leefbare
en aantrekkelijke hoogstedelijke woonmilieus,
goede regionale bereikbaarheid en werkgelegenheid.
Het gaat hier om de aantrekkelijkheid
van de stad voor de inwoners van de stad, de
inwoners van de regio en bezoekers uit de Euregio
met als ultieme trekpleister een binnenstad
met een hoog voorzieningenniveau.
Als basisvoorwaarde moet de stad altijd blijven
letten op de aantrekkelijkheid als het gaat om
de bestrijding van vervuiling, criminaliteit en
overlast. Het schoon, heel en veilig houden van
de hele stad is als het ware geen prioriteit, maar
een vereiste, een keiharde randvoorwaarde.
Binnenstad:
kwaliteit, diversiteit en levendigheid
De binnenstad is het hart van stad en regio. Het
is voor Heerlen en Parkstad Limburg dus van levensbelang
dat het centrum van Heerlen bruist
en een enorme aantrekkingskracht heeft. De
binnenstad voldoet op dit moment niet aan dat
beeld: de diversiteit in het winkelaanbod moet
verder uitgebreid worden, de winkels liggen verspreid
over een te grote oppervlakte, er liggen
te veel winkels op solitaire plekken, er wonen te
weinig mensen in het stadshart en de binnenstad
heeft last van leegstand en onvoldoende
natuurlijke looproutes en hoogwaardige en
aantrekkelijke verblijfplaatsen.
Het is daarom van belang dat de in de in 2006
vastgestelde integrale centrumvisie genoemde
ambities met betrekking tot het aantrekken van
kleinschalige bedrijvigheid, het realiseren van
een natuurlijke ‘bloedsomloop’ van looproutes,
het stimuleren van wonen in en direct rondom
de binnenstad en het realiseren van hoogwaardige
pleinen en verbindingen met duidelijke
‘groene’ structuren worden nagestreefd om de
naam ‘PARK-STAD’ kracht bij te zetten; sturend
naar het toekomstbeeld en niet de waan van de
dag volgend. Deze hoogwaardigheid moet ook
worden doorgetrokken naar de bebouwing in
de binnenstad. Heerlen heeft een naam op het
gebied van moderne architectuur en moet deze
26 Stadsvisie Heerlen 2026
27
vooral in de binnenstad uitdragen.
De binnenstad moet levendiger worden door
het gebied duidelijk te begrenzen waardoor
er een duidelijk concentratiegebied ontstaat
binnen de driehoek Maankwartier – Glaspaleis
– Schouwburg. Aanvullend hierop moeten er
wekelijks evenementen te bezoeken zijn in het
centrum of in een van de drie pilaren van het
centrum zodat de binnenstad niet alleen een
fysieke aantrekkingskracht heeft maar ook de
cultureel/sociaal binding bevordert. Een binnenstad
bruist op de eerste plaats door de eigen
inwoners, het is dus van belang dat zo veel
mogelijk inwoners van Parkstad deelnemen aan
de ‘centrumstad’. De volwaardige participatie
van allochtonen verdient hierbij nadrukkelijk
de aandacht. Het moet voor iedere inwoner
mogelijk zijn deel te nemen aan de stedelijke
samenleving. Zorginstrumenten zoals bijvoorbeeld
thuishulp en vraagafhankelijk vervoer
zorgen er voor dat ook de zwakkeren de mogelijkheid
hebben om de binnenstad te bezoeken.
Het speerpunt centrumstad concentreert zich
sterk op de ontwikkeling van de binnenstad als
verzamelplek, ontmoetingsplaats en winkelgebied
voor inwoners en bezoekers. En plek
waar iedereen zich thuis kan voelen en waar de
moderne/jeugdige architectuur en een breed
aanbod aan bedrijvigheid en culturele activiteit
bezoekers inspireert.
Woon- en werkmilieus: de groene vingers
Een centrumstad is veel meer dan een binnenstad,
als centrumstad moet Heerlen voorzien
in een steeds veranderende woningbehoefte.
Net als bij de binnenstad moet de kwaliteit en
diversiteit centraal staan, zowel de woningen
als de woonomgeving dienen aantrekkelijk
te zijn voor zowel de inwoners als bezoekers.
Er dient een duidelijke relatie te zijn met de
binnenstad zodat de investeringen in de binnenstad
niet tot een verzwakking maar juist tot
een versterking van de buurten kunnen leiden.
Met name op het gebied van woningbouw en
woonmilieus dienen er op Parkstad Limburg niveau
(woonvisie/structuurplan) goede afspraken
gemaakt te worden zodat er niet overal juist wel
of juist niet voor een bepaalde doelgroep wordt
gebouwd.
Parkstad Limburg staat bekend om haar ‘groene
vingers’, dit zijn stukjes natuur en groen die
het stedelijk gebied penetreren. Daarnaast ligt
het gebied tegen het Heuvelland Zuid-Limburg
aan. Via een uitgebreid netwerk aan recreatieve
routes kan men vanuit de steden binnen
enkele minuten genieten van het platteland.
In een samenleving waar mensen steeds meer
en langer in steden moeten verblijven wordt
het belangrijker voor bedrijven en mensen dat
zij eenvoudig toegang hebben tot de natuur. In
deze regio moeten wij gebruik maken van de
krimpende bevolkingsaantallen om juist in de
dicht bebouwde gebieden ruimte te maken voor
meer groen.
Voor bedrijvigheid zijn de groene vingers en de
groene omgeving belangrijke vestigingsvoorwaarden.
Met name voor de kennisintensieve
bedrijvigheid en bedrijvigheid in de sectoren

est minds Nieuwe Energie, zorginnovatie en ICT is het van
belang dat zij de best minds kunnen aantrekken
door hen die overal zouden kunnen werken
juist naar hun bedrijf te trekken. Mensen die
een keuze hebben gaan altijd naar de meest
aantrekkelijke locatie.
>
Cultura Nova
Van Coriovallum naar Corioforum
Het wonen tussen en aan het groen is al jaren
een van de krachten van deze regio. Het verder
ontwikkelen van aantrekkelijke woonmilieus
moet deze kracht versterken. In samenwerking
met onze partners moeten wij zorgen voor
diverse types maar altijd kwalitatief hoogwaardige
woonmilieus. Parkstad kan zich op dit
gebied onderscheiden en ontwikkelen tot excellente
woonregio. Parkstad is al de woonregio
van Zuid-Limburg, bijna een kwart van alle
Limburgers woont in Parkstad. Door het wonen
in Parkstad nog aantrekkelijker te maken en
de bereikbaarheid van de regio te versterken
heeft de Regio de potentie om de woonregio
van de Technologische Topregio te worden. De
perfecte vestigingsplek voor jonge ondernemers
en starters op de arbeidsmarkt, Parkstad weet
aantrekkelijke woonmilieus om te zetten in
economische groei.
28

aanjagers
Van Coriovallum naar Corioforum
Heerlen: Ondernemende stad
Heerlen en de mijnstreken zijn jarenlang de
energiecentrale van Nederland geweest, de
mijnen en de koempels hebben Heerlen op de
kaart gezet waardoor binnen enkele decennia
een stad van bijna 100.000 inwoners is
ontstaan. De ondernemende stad draait om de
bedrijvigheid en zelfontplooiing; de innovatie
en de kracht van een gebied met bijna 250.000
inwoners.
De mijnsluiting was een voorspelbare, maar
toch enorme klap voor deze regio. Nu, meer als
40 jaar later, willen wij ons niet langer schikken
in de rol van achtergestelde regio, een regio
waarover besloten wordt. De afgelopen 10 jaar
is er veel gebeurd, het begin is gemaakt in de
draai van volgend naar sturend, en regio die
over zichzelf beslist. Parkstad Limburg is nu een
regio die werkt aan een duidelijk positief dagrecreatief
en cultureel imago, die op onderwijs
gebied de thuisbasis mag zijn van een aantal
hoogwaardige instellingen en sinds kort met
volle kracht inzet op de economische thema’s
zorg, ICT, toerisme en natuurlijk het cluster
Nieuwe Energie. Dit zijn de motoren van de economie.
Zij kunnen zich echter niet ontwikkelen
zonder een flexibele en grensoverschrijdende
arbeidsmarkt.
Economische speerpunten
In de afgelopen jaren is in de regio een aantal
kernthema’s benoemd die de basis moeten gaan
vormen van de economische ontwikkeling.
1) Nieuwe Energie;
2) Toerisme;
3) Detailhandel;
4) Zorginnovatie en de toepassing ervan;
5) Databanken/ICT.
Deze clusters vormen de kern van de economische
agenda van Heerlen en Parkstad Limburg
en zijn complementair aan de prioriteiten van
onze stedelijke partners in de Euregio.
Op dit moment zien wij steeds vaker dat productie
naar lagelonenlanden wordt verplaatst.
Onze arbeidsmarkt staat daardoor onder zware
druk om meer kennisintensief te worden. Er
is een duidelijke relatie tussen productie en
productinnovatie. Door vooral in te zetten op
onderzoek en ontwikkeling in combinatie met
onderwijs kunnen wij in ieder geval de eerste en
tweede productiereeksen van nieuwe producten
in de regio behouden. Deze eerste twee reeksen
vergen immers goed geschoold en flexibel personeel,
op het moment dat de productietechniek
uitontwikkeld is zal de productie hoogstwaarschijnlijk
naar het buitenland vertrekken.
De noodzaak van het behoud van productiecapaciteit
is onmiskenbaar, het is immers
enerzijds niet voorstelbaar dat de kenniseconomie
in Nederland te handhaven zou zijn
op het moment dat er geen productie meer in
Nederland plaats zou vinden en anderzijds is
niet iedereen geschikt voor een baan in de kennisindustrie.
De nadruk op de kenniseconomie
en de technologische topregio betreft dus niet
alleen het stimuleren van innovatie maar ook
het veiligstellen van de daaraan gekoppelde
maakindustrie.
30 Stadsvisie Heerlen 2026
31
Onderwijs, arbeidsmarkt en ondernemersschap
De kwaliteit van het onderwijs bepaalt het
onderscheidend vermogen van de kenniseconomie.
De (productie)technieken van vandaag
zullen over vijf jaar verouderd zijn, de medewerkers
van vandaag zijn echter ook de medewerkers
van over vijf jaar. Naast de startkwalificatie
bij het toetreden tot de arbeidsmarkt
wordt het steeds belangrijker dat men zich
continu laat bij-/ omscholen om de ontwikkelingen
bij te kunnen houden.
Onze regio kent een laag gemiddeld opleidingsniveau
en een lage arbeidsparticipatie, niet de
kenmerken van een technologische topregio.
Het economisch succes van de regio hangt niet
zozeer af van bedrijven, maar van mensen. De
beschikbaarheid van gemotiveerde, flexibele
en gekwalificeerde arbeid is de belangrijkste
vestigingsvoorwaarde voor bedrijven. Hier ligt
de grootste uitdaging voor de regio.
De ketenpartners moeten daarom blijven
samenwerken om zaken als het voortijdig
schoolverlaten intensief aan te pakken, steeds
beter gekwalificeerde mensen af te leveren, de
aansluiting van het onderwijs bij de (toekomstige)
vraag van de arbeidsmarkt te verbeteren
en het onderwijs zo aantrekkelijk mogelijk te
maken. In overleg met de bedrijven kunnen vervolgens
zeer gerichte opleidingen en stageplekken
worden gegeven aan zowel starters op de
arbeidsmarkt als doorstromers. De prikkel om
te gaan en te blijven werken moet vooral een
prikkel zijn om continu jezelf te ontwikkelen.
Het zelfstandig ondernemersschap is in onze
regio onderontwikkeld. Juist in een regio met
zo veel hoogwaardige opleidingsinstituten en
de enorme afzetmarkt in de Euregio zou het ondernemersschap
moeten bloeien. Ondernemersschap
is de bron van een stedelijke economie
met dynamiek. Vanuit de opleidingsinstituten
kan dit gestimuleerd worden maar het is, net
als bij om- en bijscholing, vooral de burger
die kansen moet krijgen, zien en nemen. Deze
cultuurwisseling is zeker niet eenvoudig maar
wel broodnodig voor een stad waar creativiteit,
innovatie en jeugd belangrijk zijn. De kern
ligt bij het bieden van perspectief op werk, dat
betekent naast het genereren van banen ook
het nadrukkelijk communiceren dat er banen
zijn en het actief begeleiden van mensen naar
duurzaam werk eventueel middels opleidingstrajecten.
Vergrijzing als bron van energie
De vergrijzingsgolf die de komende jaren over
Parkstad Limburg slaat, wordt vaak als een
negatieve en imagobepalende ontwikkeling
gezien. Velen hebben een verkeerd beeld bij
de vergrijzing, senioren zijn nog vele jaren na
het bereiken van hun pensioenleeftijd uiterst
actief. Deze senioren hebben een enorme
ervaring opgedaan tijdens hun leven en zijn
dus van grote waarde voor de maatschappij. In
het verenigingsleven en het vrijwilligerswerk
kunnen zij hun tijd en ervaring inzetten om de
stad juist te verlevendigen. Voor jonge startende
ondernemers kunnen zij als mentor en stimulator
optreden. Ook voor de economie zijn de

Van Coriovallum naar Corioforum
senioren een aantrekkelijke doelgroep, op het
gebied van leisure ontwikkelt zich al een heuse
senioreneconomie waarin standaardproducten
worden aangepast om deze specifieke doelgroep
aan te spreken.
Op het moment dat senioren niet meer zelfredzaam
kunnen zijn, zullen zij afhankelijk
worden van de zorg door anderen. Doordat
onze zorginstellingen door vergrijzing moeten
en kunnen innoveren kunnen zij voor de kennisontwikkeling
en werkgelegenheid zorgen
die vervolgens vanuit deze regio geëxporteerd
kan worden naar de rest van Nederland waar de
vergrijzingsgolf pas later toeslaat. De focus van
de samenwerkende zorginstellingen op nieuwe
zorgconcepten en producten in de brede zin
van health care & cure is voor de regio een
grote economische kans, niet als grijze stad of
regio maar als zorgspecialisten.
De jeugd is onmisbaar, zeker in een regio die
zich richt op cultuur, dynamiek, innovatie
en een levendige binnenstad. De stad moet er
voor waken dat de vergrijzing niet het imago
van de stad gaat bepalen, dit zou immers een
uitstroom van jeugd op gang kunnen brengen
en de ontgroening verhevigen. De vergrijzing
moet er juist voor zorgen dat de jeugd meer
perspectief ziet in deze regio in de vorm van
banen en opleidingskansen.
De inwoners aan zet
De afgelopen jaren is er door meerdere partijen
geïnvesteerd in de bestrijding van een aantal
problemen in de stad. Hierbij is steeds de focus
geweest op een aantal investeringsbuurten.
Dit zijn de buurten die ten opzichte van de
stedelijke gemiddelden van de 27 grootste
steden (G27) van Nederland het slechtst scoren
op sociale indicatoren. Vanuit de gemeente is
met cofinanciering vanuit het grootstedenbeleid
en de Europese fondsen flink geïnvesteerd
in verschillende investeringsbuurten en in
verschillende projecten die de sociale betrokkenheid
van de inwoners bij hun buurt en hun
stad bevorderen.
Het is de bedoeling dat de inwoners de kansen
die dergelijke projecten bieden oppakken. Deze
projecten hebben niet tot doel om mensen met
subsidiegelden te onderhouden maar om juist
de laatste barrière weg te halen, mede als voorbeeldfunctie
voor anderen. De energieke stad
moet zijn energie voornamelijk uit de eigen
inwoners laten komen.
Natuurlijk zijn er mensen die niet in een positie
zijn om actief deel te nemen aan de ondernemende
stad in economische zin. Voor deze
mensen zullen er altijd vangnetten zijn om een
menswaardig bestaan te garanderen. Dat betekent
niet dat deze mensen geen plek hebben
in de ondernemende stad. De ondernemende
stad heeft immers ook een sociaal gezicht,
Heerlen is een stad waar mensen met respect
met elkaar omgaan. Burgers die actief zijn als
32 Stadsvisie Heerlen 2026
33
vrijwilliger, mantelzorger, organisator/deelnemer
aan buurtactiviteiten of zelfs alleen een
buurtgenoot op een of andere manier helpen,
ondernemen actie waar de stad behoefte aan
heeft. Het komt echter ook nog te vaak voor dat
mensen zichzelf ten onrechte tot de allerzwaksten
rekenen. Juist voor deze mensen is het van
belang om weer bij de economie betrokken te
worden om zo hun trots, terug te winnen.
Heerlen kan de overige kansen die zijn
genoemd nooit optimaal benutten zonder de
inzet van de inwoners. Fundamenteel gaat het
om het gevoel van zelfvertrouwen en trots van
de inwoners, ten eerste in en op zichzelf en
vervolgens op de eigen buurt, stad en regio. De
basis van een energieke stad is een bevolking
die ondernemendheid nastreeft, zichzelf wil
ontplooien en bereid is zich in te spannen voor
zichzelf, zijn buren, zijn buurt en zijn stad.

Stadsvisie Heerlen 2026
Heerlen: Jeugdige stad
Heerlen is een jonge stad, zij bestaat als stad
nog geen honderd jaar. De jonge stad kan de
jeugd echter niet voldoende binden, met de ontgroening
van de bevolking als gevolg. De vraag
waarom de stad de jeugd niet weet te binden
heeft vele antwoorden. Van de perifere ligging
ten opzichte van de randstad tot het gebrek
aan een jeugdcultuur tot een slecht imago, een
ondermaats voorzieningenniveau, onvoldoende
werkgelegenheid en dus weinig ontplooiingsmogelijkheden.
Het gevolg van deze situatie is
dat vaak juist de veelbelovende jeugd de stad
verlaat. Het behouden van de jeugd voor de stad
moet een van de prioriteiten zijn indien wij van
Heerlen het bruisend hart van een innovatieve
regio willen maken.
De jeugd van vandaag is heel anders dan die
van 30 jaar geleden en kan zeker niet als een
homogene groep bestempeld worden. Het is
daarom van belang dat de jeugd direct betrokken
wordt bij de ontwikkeling van de jonge
stad, meer van hetzelfde werkt niet meer. Het
is tijd voor iets nieuws. De jeugd is steeds meer
op zoek naar activiteiten, met name activiteiten
gericht op de eigen belevingswereld. Door een
brede vertegenwoordiging van de jeugd de mogelijkheid
te geven om mee te denken en mee
te beslissen over de jeugdige stad zullen zij een
binding krijgen met de stad en daardoor ook na
hun studie in stad willen blijven wonen.
Studenten en het onderwijs
Heerlen heeft een regionale onderwijsfunctie,
en moet deze behouden door het brede onder-
35
wijsaanbod te behouden liefst verder uit te breiden.
Toch wordt Heerlen door bijna niemand
als studentenstad gezien. Dit heeft vooral te
maken met het feit dat de meeste studenten uit
de regio thuis blijven wonen tijdens hun studententijd
en niet op kamers gaan in Heerlen.
Daarnaast liggen de grootste onderwijsinstellingen
niet in maar bij Heerlen-centrum waardoor
de student van elders de instelling veel minder
associeert met Heerlen. Tot voor kort maakte
het negatieve imago van de binnenstad van
Heerlen het niet tot een van de populairste
uitgaanscentra. Het imago wordt beter en dat
geeft Heerlen de potentie om uit te groeien
tot studentenstad voor MBO en HBO. Door met
name in te zetten op het trekken van studenten
en jongeren naar de stad kan deze ontwikkeling
worden versneld. Naarmate Heerlen haar rol
als centrumstad oppakt en verwezenlijkt wordt
vanzelf voldaan aan de eisen van de jeugd (winkels,
pleinen, cultuur, horeca). Daarnaast zijn
de huurprijzen in Heerlen beduidend lager dan
de omliggende studentensteden Aken en Maastricht,
een eigenschap die vooral bij studenten
en pas afgestudeerden aanslaat.
De onderwijsinstellingen en studentenverenigingen
moeten hun relatie met de binnenstad
uitbouwen om er zo voor te zorgen dat studenten
en scholieren regelmatig de binnenstad
bezoeken. Een goed cultureel, sportief, vrijetijds,
woon- en winkelaanbod maakt dat de stad
aantrekkelijk is voor studenten, ook om er te
wonen. Het evident belang van de jeugd, zeker
in een gebied dat krimpt, betekent dat het aantrekkelijk
houden van de stad voor de jeugd en
toekomst
<
studentenstad

creatieve broeinesten
Van Coriovallum naar Corioforum
het daadkrachtig aanpakken van jeugdproblematiek
speerpunten voor de stad moeten zijn.
Cultuur, uitstraling en evenementen
Cultuur is de verbindende schakel in de samenleving,
Parkstad Limburg is als regio jong maar
beschikt over een enorme culturele potentie.
Met de renovaties van onder andere het Glaspaleis
en de Schouwburg heeft Heerlen haar
rol als kloppend hart van de regio op cultureel
gebied opgepakt. Binnen Parkstad Limburg is
het van belang dat er wordt samengewerkt en
afgestemd op een dusdanig manier dat middelen
zo effectief mogelijk worden ingezet en
evenementen zo goed mogelijk op elkaar aansluiten.
Vanuit deze professionalisering moet
het cultureel aanbod steeds verder kwalitatief
en kwantitatief toenemen waarbij wel de couleur
locale een prominente plek moet behouden.
De jeugdige stad kenmerkt zich door vooral
in te zetten op moderne en spraakmakende
cultuur. Dit uit zich niet alleen in tentoonstellingen
en evenementen maar ook in de
architectuur en de inrichting van de openbare
ruimte. De stad moet veel meer haar jeugdigheid
uitbuiten en uitstralen. Heerlen moet juist
niet nog meer van hetzelfde zijn als het gaat
om cultuur, durf te kiezen voor het afwijkende
en liefst ook het lokale.
Voor de inwoners van alle buurten is het van
groot belang dat er veel laagdrempelige activiteiten
worden georganiseerd op lokaal niveau.
Dit soort activiteiten zorgt voor sociale cohesie
en geeft mensen een reden om hun huis uit te
gaan. Doordat mensen elkaar beter leren kennen
binnen een buurt ontstaat er een binding
met de buurt en voelt men zich niet meer zo
alleen, ook op straat, waardoor het subjectieve
veiligheidsgevoel verbetert. Sport speelt hierin
een grote rol, naast de positieve effecten op de
gezondheid is gebleken dat met name sportprojecten
gericht op de jeugd heel effectief zijn in
het bevorderen van een saamhorigheidsgevoel.
Het organiseren van evenementen is geen
taak voor de gemeente, het zijn juist de eigen
inwoners die gestimuleerd en geholpen moeten
worden om dingen te organiseren.
Heerlen barst van de creativiteit, voor de stad
een enorm kapitaal dat niet alleen de stad
gaat stimuleren maar ook nieuwe mensen en
bedrijven moet aantrekken die steeds meer de
creatieve broeinesten opzoeken. Evenementen
en cultuur vormen een belangrijk deel van de
basis van de economische en sociale ontwikkeling
van onze stad, het draait om het binden en
boeien van mensen.
Levendigheid
Een stad moet bruisen van verschillende
soorten activiteiten waarbij vooral de mensen
centraal staan. Markten, kermis, evenementen,
detailhandel, horeca en de gezellige drukte
zorgen er allemaal voor dat mensen naar het
centrum komen. Leisure is een term die niet
meer weg te denken is uit onze samenleving,
mensen hebben behoefte aan vertier en vermaak.
Parkstad Limburg is met name op dit
36 Stadsvisie Heerlen 2026
37
gebied, de dagrecreatie, zeer actief en krijgt
steeds meer het imago van een gebied waar veel
te doen en te beleven is voor jong en oud.
Het speerpunt jeugdige stad slaat vooral op de
levendige uitstraling van de stad en dan zeker
niet alleen voor of door jongeren. De stad moet
de frisheid van moderne architectuur en het
energieke van de moderne cultuur uitstralen.
De stad kan zich zo goed onderscheiden van
andere (vaak historische) steden in de omgeving
waardoor zij ook andere mensen en bedrijven
kan aantrekken. Hoewel dit speerpunt bedoeld
is om de stad aantrekkelijk te maken voor alle
doelgroepen is het nadrukkelijk de bedoeling
om de enorme potentie van het gebied,
de jeugd die nu te vaak de regio verlaat, te
behouden.
moderne architectuur

Stadsvisie Heerlen 2026
Heerlen: Netwerkstad
Op de plekken waar (water)wegen elkaar kruisen
ontstaan ontmoetingsplekken voor reizigers
en handelaren die vervolgens uitgroeien tot
steden. Deze kruispunten hebben een enorme
strategische waarde waardoor machthebbers er
in het verleden vestingen, legerplaatsen, kastelen
en kerken lieten bouwen. Dit alles zorgde
voor een snelle groei van steden op deze locaties.
Heerlen is 2000 jaar geleden vanuit deze
randvoorwaarde ontstaan als nederzetting bij
het kruispunt van twee belangrijke heerwegen
Boulogne-sur-Mer naar Keulen en Xanten-Heerlen-Aken-Trier.
De bereikbaarheidsnetwerken
zijn echter niet de enige netwerken die voor een
moderne stad in een globaliserende economie
belangrijk zijn.
Fysieke bereikbaarheid en openbaar vervoer
Bereikbaarheid betreft de harde infrastructuur
tussen en binnen de steden. Een optimale
bereikbaarheid ontstaat op het moment dat
mensen en/of goederen snel (tijd) en direct
(afstand) naar hun bestemming gebracht kunnen
worden. De grootste vijand van bereikbaarheid
zijn files en omwegen. Maatregelen die
de bereikbaarheid bevorderen zijn dan ook
voornamelijk gericht op het voorkomen van
deze negatieve verschijnselen. De buurten en
toegangswegen verwerken gedurende de spits
steeds meer verkeersbewegingen, met de nog
steeds toenemende automobiliteit is het van belang
dat de hoofdaders van het kloppend hart
van de regio niet verstopt raken. Met de binnen-
en de buitenring wordt flink geïnvesteerd
in de lokale en regionale bereikbaarheid maar
de aandacht voor dit thema mag daardoor niet
verslappen.
39
Steeds meer bedrijven zijn afhankelijk van toeleveranciers
en afnemers op zeer grote afstand,
de luchtvaart en met name de scheepvaart zijn
daarom nog steeds van eminent belang voor steden.
Omdat niet elke stad kan beschikken over
een eigen vliegveld en/of zeehaven is het van belang
dat de bovenregionale en vaak grensoverschrijdende
ontsluiting met deze voorzieningen
over de weg en het spoor optimaal is. Een goede
bovenregionale ontsluiting is onmisbaar, met
name de A76/E314 speelt hierin een cruciale rol
als de as die van Aken langs Heerlen richting
de A2/E314, Maastricht-Aachen airport, haven
Born en de steden Sittard-Geleen, Hasselt, Genk,
Antwerpen, Leuven en Brussel voert. Het verder
uitbreiden en optimaliseren van de spoorverbindingen
voor zowel goederen als passagiers,
met name richting Aken en Parijs moet een
speerpunt zijn voor de komende jaren.
Met de toenemende vergrijzing zijn er steeds
meer mensen aangewezen op het openbaar
vervoer inclusief het vraagafhankelijk vervoer.
De kwaliteit van deze diensten moet hoog zijn
en de gebruiksdrempel moet tot een absoluut
minimum beperkt blijven om de mobiliteit van
alle inwoners op peil te houden. In een stad
waar maar 2% van de inwoners in de binnenstad
woont is het voor de binnenstad essentieel
dat er goede verbindingen zijn met de buurten.
Op het niveau van Parkstad Limburg woont
zelfs nog niet 1% van de bevolking in het kloppend
hart van de regio, een goede regionale
verbinden
<
Heerlen - Aken
verbonden

grenzenloos
Van Coriovallum naar Corioforum
OV-dekking is van levensbelang indien de binnenstad
van Heerlen haar rol als grootstedelijk
centrum wil waarmaken.
Sinds eind jaren tachtig van de vorige eeuw
is er een nieuwe vorm van bereikbaarheid
ontstaan, naast mensen en goederen worden nu
ook kilobytes en megabytes vervoerd maar dan
via communicatielijnen. Deze nieuwe elektronische
snelweg kent dezelfde problemen als de
klassieke snelweg (files en omwegen), het goed
ontsluiten van datalijnen is daarom een integraal
onderdeel van de bereikbaarheidsdiscussie
geworden. Vooral de economische kansen
die de stad en de regio hebben op het gebied
van ICT en inkomensgerelateerde databanken
vereisen een hoogwaardig datanetwerk om hun
nationale potentie waar te kunnen maken.
De bereikbaarheid moet continu de hoogste
prioriteit krijgen aangezien bereikbaarheidsmaatregelen
vaak jaren van voorbereiding kosten.
Op het moment dat zaken vast beginnen te
lopen is het in feite al te laat om in te grijpen.
Bereikbaarheid is in grote mate bepalend voor
het succes van de ‘centrumstad’ en de ‘ondernemende
stad’.
Grensoverschrijdend denken en samenwerken
De enorme groei van Heerlen in de afgelopen
honderd jaar bepaalt in vele opzichten de
identiteit van de stad. Ook onze internationale
oriëntatie komt hier uit voort. In die periode
van explosieve groei zijn mensen vanuit heel
Europa naar Heerlen gekomen om er in de
mijnindustrie te werken. Heerlen bestaat hierdoor
bijna uitsluitend uit mensen uit andere
regio’s. Families die ook vóór 1900 in Heerlen
woonden zijn nu zwaar in de minderheid. Onze
internationale oriëntatie en cultuur is ook in
de toekomst een enorme troef. Doordat wij, ook
historisch gezien, open te staan voor mensen
uit andere landen en de culturele invloeden
die zij meebrengen zijn wij als stad prima in
staat de multiculturele samenleving niet alleen
in sociale zin maar ook in economische zin te
verzilveren. Dit historisch feit gecombineerd
met onze internationale ligging maakt dat de
internationale dimensie aan de kern ligt van
onze identiteit en onze toekomstvisie.
Veel mensen, waaronder ook onze ondernemers,
zien hun regio als zijnde (Zuid) Limburg.
De grensoverschrijdende dimensie, voor Heerlen
en Parkstad Limburg vooral richting Aken
maar in principe het gehele MAHHL gebied
wordt op dit moment nog onvoldoende door
bewoners beleefd of door ondernemers benut.
Burgers, ondernemers, kennisinstellingen en
overheden zouden veel meer over de nationale
grenzen heen moeten kijken als zij op zoek zijn
naar personeel, producten, partners of nieuwe
markten. In de provincie Nederlands Limburg
wonen 1,1 miljoen inwoners in de Euregio wonen
er bijna 4 miljoen. De directe thuismarkt /
afzetmarkt is veel groter dan men denkt!
Naast de geografische grenzen zijn er ook
grenzen tussen de verschillende economische
clusters. Limburg kent momenteel vier economische
clusters van kracht elk met een eigen
40 Stadsvisie Heerlen 2026
41
kristallisatiepunt: nieuwe energie in Parkstad
Limburg, chemie in Sittard-Geleen, health care
& cure in Maastricht en agro/food in Venlo.
Door deze clusters geografisch toe te kennen
aan een regio ontstaan er in de gedachten van
mensen grenzen aan de mogelijkheden. Juist
nu dat onze regio zich moet gaan richten op
innovatie is het van belang dat vooral clusteroverstijgend
wordt samengewerkt, het is de
combinatie van de vier clusters die onze regio
binnen de Technologische Topregio zo uniek
maakt en daardoor ook het voortbestaan van de
individuele clusters waarborgt.
Schakelen tussen schalen en de gezamenlijke
verantwoordelijkheid
Heerlen is een netwerkstad en schakelt steeds
tussen schalen; van het strategische niveau van
Eurocities tot het stoeptegel niveau van buurten.
Dit is ook de kracht van een netwerkstad,
op elk niveau actief meedoen zodat ook op elk
niveau een optimaal resultaat wordt behaald.
Voor de stad is het van belang dat de stad dit
ook blijft doen omdat op die manier middelen
optimaal worden benut.
De meerwaarde van deze aanpak geldt niet
alleen voor de stad en de gemeente, ook voor
ondernemers en andere instellingen heeft het
schakelen tussen schalen veel meerwaarde.
Binnen Parkstad Limburg begint dit ook steeds
verder vorm te krijgen doordat partijen zowel
horizontaal (met concurrenten) als verticaal
(met toeleveranciers en afnemers) gaan samenwerken
om tot betere producten te komen.
Naast de individuele en commerciële belangen
bij het samenwerken mogen wij niet vergeten
dat de samenwerking soms gewoonweg nodig
is om gezamenlijke sociale problemen op te
lossen. Dit levert vaak geen winst op, het kost
meestal zelfs geld en moeite. Vaak haken er
dan ook partijen af en ontstaat het free-riders
gedrag (laat de anderen maar betalen). In een
regio zoals Parkstad Limburg is er geen plaats
voor partijen die weglopen voor de gezamenlijke
verantwoordelijkheid. Onze regio heeft
enorme problemen die niet door één partij
opgelost kunnen worden en enorme kansen die
niet door een partij tot bloei kunnen komen. In
een echte netwerkstad wordt de samenwerking
gezocht en wordt het maximale rendement
behaald. Samenwerkingsrendement niet enkel
in de vorm van geld of werkgelegenheid maar
ook in de vorm van meer sociale cohesie en een
toename van de trots op de eigen buurt, stad
en regio.
Wat betreft samenwerking is het streven dat
burgers en bedrijven in Heerlen en Parkstad
het principe ‘samenwerking’ of het nu economisch
of sociaal van aard is, als vanzelfsprekend
beschouwen. Alleen dan kan deze regio
enerzijds haar economisch-innovatieve potenties
waarmaken en anderzijds de maatschappelijke
individualiseringsgolf bestrijden.
simultaan

Stadsvisie Heerlen 2026
Energiek Hart van Parkstad Limburg in 2026
De geschiedenis van Heerlen maar ook de vier
speerpunten voor de toekomst: ‘centrumstad’,
‘ondernemende stad’, ‘jeugdige stad’ en ‘netwerkstad’
kennen allemaal het voor Heerlen
onderscheidend thema nieuwe energie. Koppelen
wij dit thema aan de enorme onderlinge
afhankelijkheid tussen Heerlen en haar directe
omgeving dan is het centrale gedachte van een
stadsvisie voor Heerlen evident: Energiek hart
van Parkstad Limburg. Of het nu gaat om het
opwindend effect van een bruisend centrum,
de motivatie van het hebben van perspectief,
de inspirerende werking van de moderne cultuur/architectuur
of de verassend innovatieve
uitkomsten van een nieuwe samenwerking:
alles draait in Heerlen de komende jaren om
deze positieve energie. Een positieve energie die
vooral bedoeld is om de eigen inwoners weer
trots te laten zijn op hun buurt en hun stad.
De stadsvisie is de basis voor de keuzes die de
komende jaren in Heerlen gemaakt worden.
Verder draagt de visie bij aan het beeld dat
Heerlen wil uitstralen en het imago dat daarbij
past. In deze visie functioneert Heerlen in
2026 als centrum van een regio van minimaal
216.000 inwoners, waarbij afhankelijk van
de problematiek en de benodigde aanpak en
werkwijze op verschillende schalen geopereerd
wordt. Zowel het bestuur als de organisaties, instellingen,
bedrijven en burgers weten optimaal
te profiteren van de mogelijkheden van Heerlen
en functioneren nu eens op de schaal van de
buurt of de stad en dan weer op de schaal van
de Parkstad, Tripool of de Euregio/MAHHL.
43
Toekomstbeelden: Heerlen en Parkstad in 2026
Heerlen heeft zich in 2026 ontwikkeld als een
stad waar de omslag van groei naar krimp
bewust is gemaakt en mede heeft geleid tot een
stad waar voldoende werkgelegenheid is van
een adequaat niveau. Door snel en geconcentreerd
aandacht te besteden aan de basisvoorwaarden
werkgelegenheid, bereikbaarheid,
levendig centrum en sociale cohesie heeft de
regio zich ontwikkeld tot aantrekkelijke vestigingsplaats
voor mensen en bedrijven. Dankzij
de versterking van deze voorwaarden heeft de
regio zich op basis van haar unieke kenmerken
nog beter als excellente woonregio, economische
grensregio en cultureel/creatief centrum
kunnen profileren op provinciaal, nationaal en
euregionale schaal.
In een brede samenwerking hebben het bedrijfsleven
en de opleidingsinstituten de omslag naar
de kenniseconomie gerealiseerd en functioneert
Parkstad Limburg ook daadwerkelijk
als onderdeel van de Technologische Topregio
Eindhoven-Leuven-Aken. Tripool Zuid Limburg
heeft zich als gebied enorm versterkt in
economische zin door ook nadrukkelijk over de
landsgrenzen heen te kijken. Bedrijvigheid in
de gehele euregio heeft zich weten te verenigen
achter de clusters chemie, health care & cure en
nieuwe energie. Men heeft het in dit verband
ook steeds meer over de regio Aken-Parkstad, zeker
als het gaat om de invulling van de thema’s
nieuwe energie en mobiliteit.
positief gevoel
<
‘nieuwe energie’

uurten
Energiek Hart van Parkstad Limburg in 2026
De economische bedrijvigheid concentreert
zich rond de Westcorridor, van De Horsel tot
Avantis, van Logistiek, via de woon- en autoboulevard
(In de Cramer) en de GDV-voorzieningen
(stationsomgeving), via Zorgvallei Parkstad, via
Leisure en pleasure (stadionomgeving), naar de
innovatieve industrie, duurzaamheid en handel
(Avantis en Trilandis).
Ten gevolge van de vergrijzing en het aantrek-
ken van nieuwe bedrijven wordt de huidige
werkloosheid en uitkeringsafhankelijkheid
minimaal gehalveerd. De innovatieve zorgsector
en de toepassingen op dat gebied hebben
bijgedragen aan groei van de werkgelegenheid.
Avantis is ten gevolge van het cluster Nieuwe
Energie een economisch hart van de Euregio,
waar inmiddels alle kavels gevuld zijn binnen
het concept van grensoverschrijdend werkende
bedrijven met veel werkgelegenheid op alle
niveaus.
De burgers van Heerlen en de regio wonen in
het centrum dan wel in de buurten in woningen
van hoge kwaliteit, woningen voor elke
doelgroep en elk inkomen. Door de zeer aantrekkelijke
en ruime woonmilieus, de unieke
nieuwbouwconcepten, de groene omgeving,
de nabijheid van meerdere stedelijke centra,
het hoge voorzieningenniveau, de levendige
sfeer en de goede bereikbaarheid is Parkstad
de woonregio van Limburg geworden met een
uitstraling en aantrekkingskracht die nog
verder reikt.
De binnenstad van Heerlen, het centrum van
Parkstad Limburg kenmerkt zich verder als
een modern vormgegeven gebied, waarin de
centrumvoorzieningen zoals wonen, winkelen,
cultuur en uitgaan voor de Euregio vorm en
inhoud hebben gekregen. De binnenstad kent
een geconcentreerd maar divers aanbod aan woningtypes,
winkels en culturele voorzieningen.
De popscene, de galerieën, de open kunstpodia
op de pleinen, de continue reeks van activiteiten
in Glaspaleis en Schouwburg en de groene
linten hebben gezorgd voor een mix van doelgroepen
in de straten. Jong en oud, arm en rijk.
Het hoogstedelijk hart van Parkstad, binnen de
driehoek Schouwburg-Glaspaleis-Maankwartier,
heeft veel te bieden en heeft haar positie als
Euregionale winkelstad weten te versterken.
De buurten scoren on-Nederlands hoog op het
gebied van sociale cohesie. De sociale binding
uit het verleden is in ere hersteld. De multifunctionele
buurtaccommodaties in combinatie met
sterke buurtverenigingen hebben niet alleen
gezorgd voor een brede mix van activiteiten
voor diverse doelgroepen. Het mijnverleden,
een periode die gekenmerkt werd door hard
werken, technologische ontwikkeling, welvaart
en sociale cohesie wordt nog steeds gezien als
de oorsprong van het gebied. De genoemde kenmerken
van toen maken nog steeds deel uit van
de cultuur van de regio. Deze geschiedenis deelt
de regio met de aangrenzende mijngebieden,
het gebied van Düren tot Beringen (Grünmetropole).
Deze verwantschap wordt gekoesterd en
in samenwerking met partners in dit gebied is
er voor gezorgd dat dit verleden zichtbaar blijft.
44 Stadsvisie Heerlen 2026
45
De bereikbaarheid van de stad is fors verbeterd.
De investeringen vanuit de gemeente in de
stationsomgeving, de ringwegen en de stations
voor de light-rail zijn de aanjager geweest voor
het doortrekken van de intercity verbinding tot
het HSL-station Aken en de realisatie van een
euregionale lightrail. De ontwikkelingen op
Avantis hebben ertoe geleid dat een aftakking
van de spoorverbinding ook dit bedrijventerrein
ontsluit. De ringwegen hebben de toeristischrecreatieve
functie van de regio verder
versterkt, waardoor ook de waterrecreatie in
Parkstad mogelijk is geworden en tevens het
aantal verblijfsaccommodaties in het hogere
segment in Parkstad is toegenomen.
De aansluiting onderwijs-arbeidsmarkt heeft
geleid tot het daadwerkelijk realiseren van het
fenomeen onderwijsstad. De aansluiting tussen
primair onderwijs, voortgezet en hoger onderwijs
en bedrijfsleven heeft geleid tot opleidingsactiviteiten
door bedrijven in de scholen en tot
onderwijsvormen in de bedrijven. Het principe
van een leven lang leren is ingebed, waardoor
de arbeidsmarkt snel en flexibel reageert op
nieuwe technieken en zelfs stuwend is als het
gaat om de innovaties. De regio Parkstad concurreert
daardoor met de regio Eindhoven als
het gaat om het aantal goedgekeurde patentaanvragen.
Ondernemerschap is zowel in het MBO, HBO
als WO onderdeel van elke afstudeerrichting
geworden en middels de samenwerking tussen
OU, RWTH en UM is er ook op academisch
niveau een opleiding ‘Ondernemerschap in
een Europese grensregio’ ontwikkeld. Het
gezamenlijk onderwijsveld zorgt, ondersteund
door het bedrijfsleven, voor een jaarlijks impuls
van startende bedrijven waarbij grensoverschrijdende
initiatieven eerder regel zijn dan
uitzondering. Het relatief hoge aantal multinationale
starters in dit gebied heeft tot gevolg
dat de euregio steeds meer starters maar ook
bestaande bedrijven uit andere regio’s weet te
trekken die op zoek zijn naar samenwerking,
advies en inspiratie.
De inwoners van de stad voelen zich steeds
meer Heerlenaar, zij bezoeken wekelijks de
binnenstad en dragen de positieve boodschap
over Heerlen en Parkstad uit aan derden. Door
de vele activiteiten in de stad en de buurten is
het saamhorigheidsgevoel flink toegenomen
en het gevoel van onveiligheid verdwenen. De
jeugd heeft haar plek in Heerlen gevonden en
organiseert zelf een groot aantal evenementen
met de steun van de gemeente, onderwijsinstellingen
en het bedrijfsleven. Partijen hebben
elkaar gevonden en Heerlen is uitgegroeid tot
een levendige studentenstad. Het compleet en
aantrekkelijk aanbod van onderwijs, studentenwoningen,
activiteiten en horeca/detailhandel
heeft Heerlen zelfs tot een van de belangrijkste
onderwijssteden van de Euregio laten uitgroeien.
Cultuuromslag
Deze visie bevat de speerpunten waar de stad
de komend twintig jaar mee aan de slag moet,
het beantwoord de vragen ‘wat willen wij?’

jeugd zet Heerlen
op de kop
Energiek Hart van Parkstad Limburg in 2026
en ‘wat moeten wij daarvoor realiseren’. Het
gevaar is dat deze visie alleen gebruikt wordt
om zaken die er in passen te stimuleren. Het
is ook belangrijk dat deze visie als instrument
gebruikt wordt om zaken die er niet in passen
tegen te houden. Hier ligt de gezamenlijke verantwoordelijkheid
van alle partijen in de stad
om elkaar aan te spreken op gedrag dat niet in
de lijn van de Stadsvisie ligt. De omslag van volgend
naar sturend is mede aanleiding geweest
voor het maken van deze stadsvisie, het succes
van de visie is echter sterk afhankelijk van het
vermogen van de stad om ook daadwerkelijk
de cultuuromslag van volgende naar sturend te
verwezenlijken.
De uitgangspunten van deze visie zullen steeds
meer deel gaan uitmaken van onze identiteit
en imago. De dynamiek die al is ontstaan en die
de komende jaren gegenereerd gaat worden zal
dit verder versterken waardoor het vanzelfsprekend
wordt wat wel en niet in Heerlen past. Tot
dat moment blijft het bewaken van de uitgangspunten
en de focus van deze stadsvisie actueel.
De gemeente heeft hierin een duidelijke voor-
beeldfunctie. De eerste stappen zijn gezet, het
Meerjarig Bestuurlijk Programma 2007-2010
en de Programmabegroting 2007 zijn geheel
in de lijn van de beginselen van deze stadsvisie
opgesteld en kunnen worden beschouwd als
de eerste antwoorden op de vragen ‘hoe gaan
wij dat doen?’, ‘wanneer gaan wij dat doen?’ en
‘wat mag dat kosten?’. De gemeente en de regio
zullen deze voorbeeldfunctie vertalen naar
concrete toepassingen. Daarbij is het telkens de
bedoeling dat alle projecten en besluiten worden
getoetst aan de uitgangspunten, niet alleen
of ze bijdrage aan een onderdeel van de visie
maar ook of ze niet op een eenvoudige manier
kunnen worden uitgebreid om zo aan te haken
bij meerdere visiedoelstellingen.
De gemeente zal in al haar dienstverlenende,
regulerende, faciliterende, ondersteunende en
stimulerende taken de visiethema’s uitdragen.
De vraag aan de stad is om dit voorbeeld te volgen
en samen mee te werken aan de ontwikkeling
van ‘Heerlen: Energiek hart van Parkstad!’
46 47

Bijlagen
Bijlage 1
Inventarisatie reacties op de ‘Vertrekpuntennota’ en de ‘Dilemmanota’
Sinds het beschikbaar stellen van de Vertrekpuntennota en de Dilemmanota in januari 2006 zijn op
meerdere manieren reacties verzameld:
1) via een reactieformulier op de website van de gemeente
2) via e-mail
3) per reguliere post
4) videoverslag stadsdebat
5) na het stadsdebat verzamelde
‘hartenkreten’
6) gesprekken met maatschappelijke
partners
7) stadsdeelgesprekken
8) media-inventarisatie (m.n. artikelen Limburgs Dagblad)
9) reacties afdelingen en programma’s
binnen de gemeentelijke organisatie
De reacties variëren enorm qua inhoud en elke vorm van inventarisatie heeft daardoor eigen vooren
nadelen. Het feit dat er geen alternatieven voor, of wijzigingen van, de vier centrale thema’s is
voorgesteld is besloten om die indeling te gebruiken voor dit overzicht. Dit overzicht toont naast
de zaken die in de stadsvisie verwerkt zijn ook de zaken die niet verwerkt zijn om inhoudelijke
redenen of omdat ze eigenlijk het niveau van concrete uitvoering en dus een MBP benaderen.
48 Stadsvisie Heerlen 2026
49
Thema 0
Algemeen - Stadsvisie Heerlen 2026 ‘Energiek hart van Parkstad’
• Brede steun voor de vier gekozen thema’s, nadruk ligt op het thema Centrumstad;
• Heerlen had te veel top-prioriteiten, de focus op 4 thema’s zorgt voor meer identiteit;
• Maak lange termijn keuzes en blijf erbij, toon daadkracht en vasthoudendheid;
• Zaken worden te vaak niet afgemaakt, zorg dat de Stadsvisie er komt;
• Gebruik de positieve energie die het Stadsvisie debat genereert, vergooi deze kans niet;
• Benadruk het onderscheidend vermogen van de regio, de internationale omgeving;
• Plaats Heerlen duidelijk in zijn omgeving: Parkstad, Zuid Limburg en Aachen;
• Heerlenaren zijn trots op hun stad, durf positief te zijn, heb ambitie, communiceer;
• Het succes hangt ook af van het opstaan van natuurlijke leiders die het voorbeeld geven;
• Er moet aandacht komen voor waarden en normen in de stad, respect voor elkaar;
• Maak van energie het centrale thema, dit thema raakt de ziel van de stad en de inwoners;
• De stadsvisie moet concreter, specifieker, tastbaarder;
• Diverse opmerkingen over de dienstverlening van de gemeente, moet klantvriendelijker.

Bijlagen
Thema 1
Centrumstad
• Zorg voor een sterke concentratie van het winkelgebied, waar dat niet kan zorg voor goede
en aantrekkelijke verbindingen;
• Het centrum heeft meer bewoners nodig maar niet alleen in het top-segment;
• Het draait om levendigheid, creativiteit en kwaliteit voor jong en oud;
• Zorg dat het centrum plekken heeft voor jeugd maar ook voor ouderen;
• Wonen in het centrum heeft veel voordelen, beperkte overlast mag geen probleem zijn;
• Zorg dat de buurten niet de dupe zijn van het stimuleren van centrumbewoning, zorg ook
voor nieuwe inwoners en waak voor te veel grote en dure projecten;
• Zorg dat de doorsteek Saroleastraat - Oranje Nassaustraat er komt;
• Buurten buiten het centrum verdienen ook aandacht, met name de investeringsbuurten;
• Er is behoefte aan een of meerdere bewaakte fietsenstallingen in de stad;
• Pak de eigenaren van verloederde panden en plekken hard aan, leegstand bestrijden;
• Kies voor kwaliteit en creativiteit in de ruimtelijk inrichting en architectuur;
• Geef wonen en de uitstekende woonmilieus een duidelijkere plek;
• Onderwijsinstellingen (ook Arcus en de Hogeschool) horen in het centrum;
• Sluit het centrum af voor verkeer, haal parkeerplaatsen weg creëer ruimte voor activiteit;
• Een mijnmonument of museum in het centrum;
• Een krachtig centrum is ook goed voor de buurten en de hele regio.
50 Stadsvisie Heerlen 2026
51
Thema 2
Ondernemende stad
• Alles draait om werkgelegenheid, eigenlijk binnen elk thema;
• Economische clusters ontwikkelen duurt decennia, kies en hou vol;
• Maak keuzes, je economische clusters bepalen je imago, acquisitie moet gerichter;
• Ondernemerschap is de bron van de dynamiek in de economie;
• Vrijwilligerswerk en mantelzorg zijn ook werk;
• De kosten van het onderwijs moeten omlaag;
• De participatiegraad moet omhoog, draai de bezuinigingen op welzijn terug;
• Duurzaam en maatschappelijk verantwoord ondernemen is in elke stad belangrijk;
• In overleg met bedrijven zorgen voor meer stageplekken;
• Geef toerisme een plek, al is het maar vanuit de potentie van Zuid-Limburg en Parkstad;
• Toerisme en de potenties rondom de Sigrano Groeve;
• Werk samen maar laat je niet leiden (met name door projectontwikkelaars).

Bijlagen
Thema 3
Jeugdige stad
• Geef duidelijk aan hoe wij vergrijzing en bevolkingskrimp gaan gebruiken;
• Heerlen is een jonge stad, wij zijn dus bijna allemaal allochtonen;
• Ook ouderen houden van een jeugdige stad, gebruik onze mijngeschiedenis;
• Zwembad in het centrum;
• Moderne architectuur is goed maar koester de (kleine) parels uit het verleden;
• Realiseer ruimtes waar studieverenigingen en jongerengroepen kunnen vergaderen;
• Veel meer laagdrempelige culturele activiteiten, kleinschaligheid is een pré;
• Perspectief bieden aan de jeugd om ze te binden;
• Maak van het van Grunsvenplein een creatieve verzamelplek voor jeugd(cultuur);
• Spanning en beleving;
• Een basisschool in het centrum;
• Het is te stil in de stad na 19:00;
• De jeugd heeft de toekomst.
52
Stadsvisie Heerlen 2026
Thema 4
Netwerkstad
• Openbaar vervoer tussen dorpen/buurten onderling en naar de stad moet beter;
• Openbaar vervoer zou gratis moeten zijn;
• Verlies jezelf niet in de abstractie, zorg dat ambtenaren de buurten kennen;
• Steden die niet bereikbaar zijn of te veel activiteiten buiten het centrum concentreren worden
woonkernen en lopen langzaam leeg;
• Er liggen miljoenen in Brussel, er is misschien meer mogelijk dan we denken;
• Inspireer elkaar;
• De treinverbinding naar Aachen (via Avantis) moet een speerpunt zijn;
• De verschillende netwerken zijn in een steeds verder regionaliserende economie en arbeidsmarkt
van steeds groter belang;
• Heerlen, Parkstad en Zuid-Limburg zijn niet los van elkaar te zien, voeg daar de steden over
de grens aan toe en je moet positief zijn over onze kansen.

Bevolking
65-plussers
Bevolkings-groei 2005
Allochtonen
Woningen
Aandeel koopwoningen
Werkgelegenheid
Bedrijven
Werkloosheid*
Bijstand*
Huishoudens laag inkomen
Bijlagen
Bijlage 2
Statistische gegevens
Kernindicatoren G27-steden 2006
HRLN MAAS SITT ALKM ALMO AMER ARNH BRED DEVE DORD EIND EMME ENSC
91528 120221 96576 94293 72031 137236 142217 169943 96808 118889 209310 108638 154267
18% 17% 17% 13% 15% 12% 13% 15% 14% 14% 15% 16% 14%
-1057 -1235 -479 +27 -262 +2330 +896 +1889 +1188 -374 +855 +21 +588
7% 7% 6% 12% 13% 13% 17% 10% 12% 17% 15% 4% 14%
44837 55554 43225 42363 30722 57169 64970 73975 40799 52752 94361 45976 66543
46% 42% 60% 56% 57% 54% 38% 53% 48% 48% 46% 58% 47%
44863 64159 47956 41238 33437 64204 80883 77478 38400 51449 119674 40672 64753
4082 6010 4550 5920 3350 7470 7800 9150 4320 4400 11800 5550 7080
11% 8% 9% 5% 10% 6% 11% 8% 7% 7% 7% 10% 11%
7% 5% 4% 3% 5% 3% 7% 4% 3% 5% 4% 4% 5%
14% 13% 10% 10% 13% 8% 10% 9% 10% 12% 11% 9% 14%
Inkomen (in euro)
16800 17200 18000 18100 16800 19800 18000 18800 17500 18300 18100 16200 16500
* in een percentage van de 15-64 jarigen
54 Stadsvisie Heerlen 2026
55
GRON HAAR HELM HENG LEEU LEID LELY NIJM SCHIE sHER TILB VENL ZAAN ZWOL
181113 146916 85615 81340 91769 118111 71518 159425 75399 134875 200251 92098 140138 112972
11% 15% 12% 15% 15% 12% 9% 13% 15% 13% 13% 16% 14% 13%
+509 +177 -214 +184 +20 -452 +658 +1210 -88 +897 +1183 -165 +321 +1072
9% 13% 11% 10% 9% 14% 17% 12% 23% 10% 13% 11% 15% 8%
82713 67323 36123 36219 44325 50809 29096 68023 35290 58323 84970 40625 60076 49144
45% 48% 50% 55% 56% 46% 64% 40% 42% 49% 52% 53% 49% 52%
101236 57996 29729 35966 54671 50512 25902 79585 28016 79785 85354 47696 49472 65442
8550 11200 3360 4000 4670 4030 4160 7610 2750 9810 7680 4790 7720 4950
9% 6% 9% 8% 10% 5% 8% 9% 8% 7% 6% 9% 6% 6%
7% 3% 4% 4% 6% 4% 4% 6% 5% 4% 4% 4% 3% 3%
14% 9% 11% 9% 13% 10% 12% 14% 12% 10% 11% 11% 8% 9%
16700 18900 17500 17800 16900 19100 17800 17500 18200 18600 17300 16900 18300 18000
Bevolking
65-plussers
Bevolkingsgroei 2005
Allochtonen
Woningen
Aandeel koopwonen
Werkgelegenheid
Bedrijven
Werkloosheid*
Bijstand*
Huishoud. laag inkomen
Inkomen (in euro)

Stadsvisie Heerlen 2026
Colofon
Uitgave: Gemeente Heerlen
november 2008
Coördinatie stadsvisie: afdeling Strategie & Control
Fotografie: Guy van Grinsven, Arnaud Nilwik,
Arjen Schmitz, Klaus Tummers e.a.
Vormgeving: Zuiderlicht, Maastricht
Drukwerk: Andidruk, Beek
56