Nieuwsbrief 137.indd - Drukwerk in de Marge

nieuwsbrief 137
Een uitgave van de Stichting Drukwerk in de Marge, issn 1382-1962, juli 2011
Van het bestuur
Boekkunstbeurs
De Boekkunstbeurs wordt dit jaar gehouden op 5 en 6 november, op de vertrouwde
plek: de Pieterskerk in Leiden. Een vorig jaar aangekondigde huurverhoging leek
de Pieterskerk onbetaalbaar te zullen maken, maar door stevig onderhandelen
hebben we de schade beperkt weten te houden. Dit jaar gaan we slechts 10% meer
huur betalen. We hebben bovendien een optie voor 2012 en 2013, tegen dezelfde
voorwaarden.
Bij het omslag
Gevangen in het vierkant
Als zetter, opmaker, werkvoorbereider, lay-outman werd ik in alle fasen van mijn
carrière geconfronteerd met het feit dat typografisch materiaal niet geschikt is om
ronde, schuine of slingerende vormen te maken.
Hoewel ‘schuin wit’ in diverse maten wél aanwezig was, werd het nooit gebruikt
want de noodzaak steeds sneller en goedkoper te produceren, stroomlijnde de
productie zodanig dat elke complicatie of bijzondere ingreep vermeden moest
worden.
De nadruk werd gelegd op juiste witverdeling, het gelijkstellen van kapitaal gezette
regels, overzichtelijkheid van het paginabeeld, de leesbaarheid, juiste letterkeuze,
zetbreedte en interlinie. Het credo was: ‘creëer een harmonieuze samenhang
tussen koppen, beeld en tekst en verder geen fratsen.’
En toch bleef ik als ‘rebel’ met een schuin oog kijken naar het werk van Piet Zwart
en Paul Schuitema.
Tot ik op weg naar een loonzetterij, langs de werkplaats van Frans de Jong bij de
Amstel fietste en daar ontdekte, dat het vierkant geen beperking
hoeft te zijn. Integendeel: ik zag daar hoe Frans zijn gezette
regel liet kronkelen over het papier. Toen dacht ik: ‘dat wil ik
ook als ik over twintig jaar met pensioen ga.’ En zo geschiedde;
met de voorbeelden van Frans de Jong, Ewald Spieker en Emile

nieuwsbrief Drukwerk in de Marge nummer 137, juli 2011 2/3
Puettmann in mijn herinnering, heb ik mijn bescheiden ‘niche’ onder de margedrukkers
gevonden. Bij Frans zag ik ook dat willekeurige voorwerpen een afdruk
kunnen geven. Ooit maakte ik een set van dertig kaarten van gevonden voorwerpen,
die ik Zwerfvuil noemde.
Het omslag van deze nieuwsbrief is het resultaat van enkele achtergebleven gevonden
voorwerpen. Met deze grillige vormen tracht ik te ontsnappen aan het dictaat
van het vierkant waarbij ik echter ontdek dat ik nog steeds gevangen zit in dat
vierkant.
Gedrukt in het Veem te Amsterdam met Alex Barbaix.
Jaap Binsbergen [Tussen Haakjes] 29 juni 2011
Laurens Janszoon Coster Museum?
Op 20 mei j.l. werd het 25-jarig bestaan van het Drukkerijmuseum Meppel gevierd met een
seminar onder de titel ‘Terug naar de toekomst’. Mij was gevraagd op het seminar een inleiding
te houden over de toekomst van grafische musea.
Op verzoek van de redactie van deze Nieuwsbrief volgt hieronder een enigszins aangepaste
versie; het volledige verhaal is te lezen op de website van het museum:
http://www.drukkerijmuseum-meppel.nl/images/stories/johandezoete _ inleiding.pdf
Het Drukkerijmuseum Meppel heeft, net als trouwens alle Nederlandse grafische
musea, een turbulente geschiedenis. 25 Jaar, dat wel, maar niet zonder zorgen. Ik
raadpleeg even mijn knipselarchief:
Paul van Duuren: Museum Meppel doet beroep op vakbroeders. Bestuurslid Nefkens: ‘Het
museum sluiten zou emotioneel te ver gaan’. Betreft het voortbestaan van het Grafisch
Museum Meppel en de financiële situatie (Graficus, 72e jg. nr. 48, 29 november
1990).
Het ging toen om een jaarlijks exploitatietekort van 100.000 gulden. Bestuurslid
Jan Nefkens stelde in het artikel het museum voor als eigenlijk het enige grafische
museum in Nederland dat die term verdiende, en vergeleek het met grafische
musea zoals in Antwerpen, Odense en Mainz — musea die, zo vond Nefkens, niet
eens zo veelzijdig waren als het Meppelse. ‘Alleen het Deense museum kan in zekere
zin de vergelijking met Meppel aan’, zo wilde Nefkens nog wel toegeven.
Een reactie bleef niet uit. In een open brief in het blad Grafisch Nederland (3e jg. nr.
31, 7 december 1990) protesteerden bestuurders van andere grafische musea bij

monde van Th.P.J.M. Mekes tegen de verkeerde voorstelling van het museum in
Meppel als ‘het’ grafisch museum van Nederland en de schade die dat oplevert voor
de dan zojuist gestarte onderlinge samenwerking. Mekes, destijds voorzitter van
het Grafisch Historisch Centrum in Etten-Leur, geeft in deze brief trouwens een
goede samenvatting van de taken van een grafische museum, een richtsnoer dat
ook nu nog zijn geldigheid heeft:
‘Meppel heeft zeker niet de grootste collectie en ook niet de meest waardevolle. Het
moet u bekend zijn dat in de museumwereld het aantal bezoekers niet als maatstaf
geldt voor een goed functioneren. Er zijn andere criteria die hiervoor bepalend zijn
zoals: het verwerven van de objecten (cultureel erfgoed) en het beheer ervan. Verder
het onderzoek van de objecten, het vastleggen van de werking ervan en van de
herkomst, de presentatie naar het publiek toe en de informatie erover voor doeleinden
van studie, educatie en genoegen. Daarvoor is in onze musea een grote kennis
nodig van de grafische historie, de grafische technieken in de ruimste zin alsmede
grafisch vakmanschap en het vermogen dit alles te kunnen overdragen.’
Hoe terecht of onterecht de toen gevoerde polemiek ook zijn mag, laten we eens
kijken hoe het er ruim 20 jaar later voorstaat met de grafische musea in Nederland.
Meppel vergelijken met Antwerpen, Odense of Mainz, zoals Nefkens deed — ik zou
dat nu toch echt niet meer aandurven. De genoemde musea hebben een professionele
staf van wetenschappelijk opgeleide mensen, met vast en betaald personeel en
een legertje vrijwilligers.
We hopen natuurlijk allemaal dat de grafische musea die we in Nederland hebben
het eeuwige leven hebben. Dat geeft onze bezigheden in het museum waarin wij
werken, een betekenis. Wij behouden voor de toekomst. Wij bewaren dingen die we
de moeite waard vinden om te bewaren. Die wij de moeite waard vinden.
Dat roept twee vragen op, namelijk waarop is die keuze van ons gebaseerd, en waarom
is ‘onze keuze’ het waard bewaard te blijven?
We schermen tegenwoordig maar al te graag met de term ‘erfgoed’. Cultureel
erfgoed, of, in ons geval, ‘grafisch erfgoed’. Wie bepaalt eigenlijk wat ons grafisch
erfgoed is? Is daar een onderbouwing voor? Is dat wetenschappelijk gefundeerd? Of
bewaren we eigenlijk alleen wat we konden krijgen? Is datgene wat wij het waard
vinden te bewaren, niet louter door toeval bijeengekomen?
En waarom is wat we hebben het waard om bewaard te blijven? Daar moeten we
dan wel een verhaal bij hebben. Hoe ziet dat verhaal er uit? Is dat een logisch verhaal?
Is het een verhaal dat we kunnen vertellen aan een publiek dat nog nooit met
het grafische vak te maken heeft gehad? Is dat een verhaal dat we kunnen vertellen
aan jongeren, die al ‘ahhhh, wat is dát voor een ding?’ roepen als ze ergens een typemachine
zien staan?
Ik zal nu wat uitgebreider filosoferen over deze twee punten, en daarna samen-

nieuwsbrief Drukwerk in de Marge nummer 137, juli 2011 4/5
vatten wat we misschien kunnen doen om als klein museum te overleven. En de
vraag stellen óf we als klein museum moeten overleven, of we wel willen overleven.
De eerste vraag die we ons zouden moeten stellen is: wat willen we nou eigenlijk
met al die kleine grafische musea? Onderhouden we daarmee een paar hobbylokalen
voor plaatselijke oudgedienden uit de grafische industrie? Of gaat het ons
werkelijk om het tonen van de geschiedenis van een vak, de geschiedenis van een
bedrijfstak?
Welk grafisch museum heeft een wetenschappelijke begeleiding? Waar wordt een
educatief programma ontwikkeld gericht op — ja, op wat eigenlijk?
Is het nostalgie? Is het: laten zien hoe het vroeger ging en verder niets? En zo ja,
wat laten we dan zien en hoe laten we dat zien? Wat we toevallig in huis hebben? En
laten we daarom de ontwikkeling van de steendruk naar de offset maar helemaal
achterwege omdat niemand het interessant vond om die te bewaren? Een Monotype
en Linotype of Intertype hebben we allemaal. Maar daarna kwamen er allerlei
fotozetsystemen die ik niet in musea terugzie. Om over de overgang van fotografisch
zetten naar digitale systemen maar helemaal te zwijgen. Dus toch vooral
nostalgie?
Wat zijn de doelgroepen? De gepensioneerde graficus die zijn kleinkinderen wil
laten zien hoe het er vroeger aan toe ging? De schooljeugd? De 60-plusser die
musea bezoekt?
Onze grafische musea zijn gevormd rond collecties, niet rond een idee, niet rond
een uitgangspunt. Er wordt gewerkt met wat er was, met de spullen waar drukkerijen
van af wilden omdat ze in de weg stonden – ja, ik besef dat het misschien
beetje oneerbiedig is om het zo te zeggen.
Onze musea zijn niet opgericht vanuit de visie wat er zou moeten zijn om de bezoeker
een goed beeld te geven van de uitvinding van de boekdrukkunst, de ontwikkeling
van ambachtelijke drukkerij naar grafische industrie, en de veranderingen
in het vak na de komst van de enen en de nullen. Ook een groot museum als het
Gutenberg Museum in Mainz heeft hierop nog geen passend antwoord. Waar is de
ontwikkeling van lood naar digitaal te zien? Er is zelfs nog geen fatsoenlijk boek
over geschreven! En wat heeft de ontwikkeling van de huisdrukkerij betekend
in het geheel van de grafische industrie? De huisdrukkerij, die tegenwoordig in
menig bedrijf gewoon reproafdeling heet? En waar interne producten gemaakt
worden waar een vroegere drukker nog niet eens van durfde dromen? Wie laat dat
zien? Is een beetje aanklooien op een Heidelberger niet veel leuker voor onze vrijwilligers
dan het publiek inzicht geven in een ontwikkeling – ik zeg het maar weer
eens onvoorzichtig?

Welk museum doet onderzoek naar wat Nederland heeft bijgedragen aan de grafische
techniek? Welk museum verzamelt de eerste producten van de fotolithografie
uit 1859, waar onze eigen Amsterdamse jurist en fotoamateur Eduard Isaac
Asser wereldfaam mee verwierf? Tot in Australië toe is hij bekend. Als een zekere
Osborne bij de Australische regering aanklopt voor ondersteuning bij een nieuw
ontwikkelde techniek van reproduceren, weet de hele commissie van het bestaan
van de techniek van Asser, ik heb daar een prachtig commissieverslag van. En
Charles Eckstein, de directeur van de Topografische dienst, die rond 1870 wereldwijd
bekend raakt met zijn techniek van kleurendruk voor landkaarten? Wie verzamelt
dat? Wie laat dat zien?
Ik zie de toekomst voor de kleinere grafische musea op de lange duur eigenlijk heel
somber in. Die toekomst is voor een deel afhankelijk van de hoeveelheid publiek
die het museum weet te trekken. Die toekomst is afhankelijk van het geld dat
binnen moet komen om een exploitatie rond te krijgen, om te zorgen dat gas en
licht betaald worden, dat er eens financiële ruimte is om ergens een mooi grafisch
object op te halen. Geld dat noodzakelijk is voor een goede en eigentijdse presentatie.
Dat geld kan binnenkomen door steun van een plaatselijke overheid, maar – en
we zien het in Groningen al gebeuren – die moet niet alleen de hand op de knip
houden, maar ook nog eens flink bezuinigen.
De toekomst van onze grafische musea is ook afhankelijk van hoe aantrekkelijk
zo’n museum is. Aantrekkelijk is: machines, persen, die het doen, waar mee
gewerkt wordt, waar je van alles aan ziet bewegen. Niets is zo saai als een museum
waarin alleen maar machines staan zonder dat je ziet hoe het werkt. Eigenlijk is
dat alleen maar een berg oud ijzer. Maar om die machines in gang te houden heb je
vakmensen nodig, en die sterven in rap tempo uit.
Noodzakelijk om te overleven is ook een nauwe samenwerking met scholen in
de omgeving. Dat vereist echter een uitgekiend educatief programma. Wat wil
het museum de kinderen bijbrengen en hoe doet het museum dat? Wat heeft het
museum de jeugd te bieden, een jeugd die al niet eens meer weet dat het ding dat
daar staat een typemachine is. Wordt er een link gelegd met de beleefwereld van de
jeugd? Wat moet het resultaat zijn van het bezoek van een klas leerlingen?
Voor de oudere bezoeker, die misschien liever op zichzelf door het museum dwaalt,
moet er ook voldoende logica in ‘het verhaal’ zitten.
Ik krijg bij bezoeken aan grafische musea – niet alleen in Nederland – de indruk
dat er weinig reflectie is op doelgroepen en educatieve programma’s, en, ernstiger
nog, op een logische opbouw van het verhaal dat verteld zou moeten worden.
Nu is het voordeel van het overleg dat wij als grafische musea sinds een paar jaar
onderling hebben, dat je dergelijke programma’s niet elke keer opnieuw hoeft
uit te vinden. We zouden eens goed moeten kijken welk museum gewerkt heeft
aan een ‘uitgangspunt’, een verhaallijn, een logica voor wat we de bezoeker willen

nieuwsbrief Drukwerk in de Marge nummer 137, juli 2011 6/7
vertellen. Zo’n verhaal kan, met wat aanpassingen, misschien ook in andere musea
gebruikt worden.
Wat brengen we de schooljeugd bij? Welk museum heeft daar al een goed stuk
over? Hoe benaderen we een toekomstig publiek, en welk publiek dan? Welk museum
heeft daar een stuk over? Het zijn voorbeelden van mogelijke samenwerking,
van uitwisseling. En ook al blijven we dat plaatselijk of regionaal doen, prima,
maar voor veel musea is verbetering van hun positie een eerste vereiste. Dat alleen
al kost ontzettend veel energie.
Er wordt altijd geschermd met ‘wij bewaren het grafisch erfgoed’. Maar laten we
elkaar maar eens diep in de ogen kijken en vaststellen dat wij niet ‘het’ grafisch erfgoed
bewaren, maar dat wat wij toevallig ontvangen hebben omdat drukkerijen er
van af wilden, misschien omdat het in de weg stond. En dat is natuurlijk allemaal
prachtig, en als het er ook nog ‘oud’ uitziet, is het des te fraaier, maar met het bewaren
van ‘het’ grafisch erfgoed heeft het niets te maken. Het grafisch erfgoed zou een
goede, weloverwogen en goed onderzochte selectie moeten zijn van de apparaten
en producten van de grafische industrie, die de ontwikkeling laten zien van het
begin van het drukken tot nu. Dus ook dat Rotaprint persje, ook dat kleine offsetpersje
waarop je van papieren plaatjes kon drukken.
Ik wil niet alleen grafische musea van alles verwijten – al klinkt het inmiddels misschien
wel zo. Ik verwijt ook de universitaire opleidingen dat ze weinig tot geen
ondersteuning bieden. Bij een vergadering van de Tiele Stichting – een overkoepelende
organisatie van instellingen die zich richten op de kennis van het boek en de
boekhandel – afgelopen maand, stelde ik de vraag hoe de samenwerking verloopt
tussen wetenschappelijke instellingen en opleidingen tot boekwetenschapper
enerzijds en de grafische musea anderzijds. Die samenwerking is er niet, werd met
enige schaamte vastgesteld.
Ik vind dat boekwetenschappers in opleiding — en dat zijn vaak mensen van tussen
de 18 en 25 jaar – op zijn minst een aantal musea bezocht moeten hebben om in
ieder geval iets te zien dat zij niet meer kennen: lood, voetaandrijving, handinleg.
Ook heb ik de universiteiten verweten dat zij in feite alleen belangstelling hebben
voor het boek, en niet voor het vele dagelijkse werk dat de drukker voor zijn rekening
nam. En dat was veel meer dan boeken. Ik durf zelfs te beweren dat de meeste
drukkers geen boeken drukten, maar handelsdrukwerk – een aspect dat ik trouwens
in alle grafische musea nog te weinig tegenkom.

Kijk, wij ouwe rotten, wij weten het wel. Maar beseffen we voldoende dat de jeugd
volledig onbekend is met dingen die wij vanzelfsprekend vinden – bijvoorbeeld
dat je tekst uit losse letters zette? En dat er opgemaakt werd door de zetter zelf,
misschien op wat vage aanwijzingen van de chef, maar zeker zonder grafisch vormgever
die precies aangaf hoe de advertentie opgemaakt moest worden? Of hoe een
steen bewerkt werd, wat je er allemaal mee kon doen, wat er allemaal voor nodig
was om uiteindelijk zo’n kleurig sigarenbandje te maken?
Ik wil niemand tekort doen. Ik heb veel bewondering voor hoe de grafische musea
dingen hebben gered, hebben bewaard, opgeknapt, werkbaar hebben gemaakt
– want dat is uiteindelijk wat een grafisch mu seum zo spannend maakt: een apparaat,
een drukpers of een gietmachine, waaraan je van alles ziet bewegen en er dan
iets uit ziet komen. Geen zoemende, door grijze platen afgeschermde kast waar
je aan het ene eind iets in stopt en aan het andere uiteinde er iets uitkomt, zonder
dat je enig idee hebt wat er binnen dat apparaat gebeurt. Dat zijn natuurlijk voor
een technisch museum als een grafisch museum geen aantrekkelijke apparaten.
Daarom staan ze er ook niet.
Ik wil niemand tekort doen, ik zeg het nogmaals. Maar laten we goed beseffen dat
de grafische musea die we nu hebben, gesticht zijn door liefhebbers, door grafische
vakmensen, door mensen met een passie voor het vak. Mensen die begonnen met
wat ze werd aangeboden, wat toevallig aanwezig was. Maar een museum, wil het
overleven, heeft meer nodig. Een goed plan, een visie, een uitgangspunt. Wat willen
we overbrengen? En aan wie?
We kunnen dan niet zonder de wetenschap, de kennis die aanwezig is bij mensen
die in het museumvak opgeleid zijn, mensen die educatieve programma’s kunnen
opstellen, die weten hoe je kennis overbrengt. Die de vrijwilligers kunnen
ondersteunen in de logica van een verhaal. Want het blijft een verhaal, een verhaal
dat wij, ouderen, willen vertellen aan de jeugd. Om ze te laten zien dat wat we nu
allemaal aan mogelijkheden hebben, niet zomaar uit de lucht is komen vallen. Dat
het spannend is om al die – in hun ogen primitieve – apparaten te zien werken, dat
ze begrijpen hoe een letter tot stand kwam, hoe een tekst tot stand kwam, hoe die
tekst op papier gebracht werd.
Als we in de verre toekomst kijken, blijft er eigenlijk maar één optie open: één
groot Nederlands grafisch museum. In het verleden is met het kvgo afgesproken
dat we in Nederland tevreden moesten zijn met grafische musea in meerdere plaatsen,
ja dat dat zelfs voordelen had.
Wanneer we kijken naar andere landen, waar in Duitsland het Gutenberg Museum
als centraal grafisch museum mag gelden, dan is toch ook daar te zien hoe plaatselijk
allerlei liefhebbers en verzamelaars alsnog hun eigen bedoening beginnen. Met
alle gevaren van dien: men wordt te oud, of men overlijdt, en wat dan met de collectie?
Maar niet alleen liefhebbers en verzamelaars. Ook andere musea beginnen een

nieuwsbrief Drukwerk in de Marge nummer 137, juli 2011 8/9
drukhistorische afdeling: het museum van de arbeid begint een drukkerijafdeling
als voorbeeld van hoe werken in een drukkerij er uitzag. Allerlei ‘communicatie’musea
beginnen grafische afdelingen, technische musea idem dito. Het schijnt een
onuitroeibaar gegeven, maar leidt alleen maar tot versnippering en verspilling.
In plaats van het opknappen van één Linotype worden er nu, voor al die musea,
10 Linotypes opgeknapt.
Ik vind dat een heilloze weg. Ik denk dat we met z’n allen toch een prachtige verzameling
hebben. Een verzameling die het best tot zijn recht zou komen als die
geconcentreerd zou worden in één groot gebouw. Een concentratie van apparatuur,
kennis en vakmanschap.
Waar we, naar mijn mening, bezorgd over moeten zijn is niet of alle kleine grafische
musea moeten overleven, maar hoe we belangrijke artefacten in perfecte staat
houden. Hoe we documenteren waar ze vandaan komen. Wat er nog ontbreekt aan
de grafische collectie Nederland.
Daar doen we nu met z’n allen ons best voor. Universiteiten, verzamelaars, grafische
bedrijven en grafische musea. Ieder voor zich, ok, maar wel met een einddoel
voor ogen: het behoud van het grafische erfgoed, erfgoed dat we met z’n allen
gaan definiëren.
Johan de Zoete
Conservator Museum Enschedé in Haarlem
Oud-voorzitter van de Association of European Printing Museums
Om de discussie op gang te brengen werd tot slot de volgende stelling geponeerd:
de kleine grafische musea zijn de voorlopers van uiteindelijk één landelijk Laurens
Janszoon Coster Museum.
Tijdschriften
Boekenpost
In Boekenpost 114 juli/aug. 2011 staat een artikel over margedrukker Anne de Boer-
Olsen (*1948) met de aansprekende titel ‘Geen verlangen naar een eigen pers’, zoals
steeds van de hand van Janneke van der Veer. Anne maakt haar werk op het Grafisch
Centrum Groningen, Warmoesstraat 41 in Groningen. Haar specialisme is het ex
libris.
‘Zo gauw ik de deur van het centrum binnenstap en de inkt ruik, geniet ik.’

Handboekbinden
Het tijdschrift Handboekbinden (jaargang 4, nummer 2/2011) is de nieuwste uitgave
van Stichting Handboekbinden met o.a. een artikel over ‘Het bibliofiele boek’ van
de hand van Peter Everaers en in de rubriek De Etalage een visie van Pau Groenendijk
op het handgebonden boek: ‘Mooie Boeken’. De tekst is verzorgd door Jan
Bosch en Pau Groenendijk. Zeer de moeite waard.
Bestellingen via postbus 50076, 1305 ab Almere of via e-mail: redactieAstichtinghandboekbinden.nl.
Varia Bibliofilia
Werkman
Onlangs kocht de kb door bemiddeling van André Swertz van de erven Ate Zuithoff
zeven uitgaven van de Blauwe Schuit en een drukproef van een tekst die het
nooit tot uitgave heeft gebracht. Met deze aankoop dekt het bezit van de kb en
Museum Meermanno samen de gehele productie van dit legendarische uitgeefcollectief.
De aankoop was mogelijk door de onbekrompen steun van de Vereniging
Vrienden der Koninklijke Bibliotheek. Het was niet direct een ‘koopje’, maar de
kwaliteit en uniciteit van de boekjes
vergoeden alles. Een mint exemplaar
van Die Predigt des neuwen Jahres (1941)
van Martin Buber, waarvan het omslag
wordt gesierd door een van de mooiste
druksels van Werkman: een in verschillende
tinten blauw uitgevoerd beeld
van een Joods ghetto. Ook zeer fraai
is het exemplaar van Menschheit (1944)
van Georg Trakl. Deze uitgave werd
voorzien van een uit de losse hand met
dunne inktrol vervaardigd portret
van de dichter. Door die werkwijze
verschillen alle exemplaren van elkaar,
maar we kunnen vaststellen dat Ate
Zuithoff, die als een der schippers dicht
bij het vuur zat, een bijzonder krachtige
en sprekende kop heeft gescoord. Bij
de overige uitgaven bevinden er zich
maar liefst drie die als ‘privéopdracht’

nieuwsbrief Drukwerk in de Marge nummer 137, juli 2011 10/11
door een der schippers in extreem kleine oplagen verschenen zijn en dus ook zelden
of nooit op de markt komen. Dit geldt voor de Ballade van de bruiloftskinderen
(1942) en Ballade voor Herbert (1942) beide van August Henkels, maar vooral voor een
van de parels van de Blauwe Schuit: De zee (1942) van H. Marsman. Deze uitgave telt
niet minder dan vier speelse, min of meer abstracte, druksels uitgevoerd in vrolijke
kleuren. Zelfs de titel van dit gedicht is met behulp van sjablonen vervaardigd. De
Zee is in al zijn schoonheid te bewonderen in De Verdieping, de tentoonstellinsgzaal
van de kb, de andere uitgaven verschijnen binnenkort op de website.
Museum Meermanno
Onze Nieuwsbrief is geen politiek bulletin, maar het is dieptreurig dat door de cultuurmaatregelen
van het kabinet het voortbestaan van het Museum Meermanno
uiterst onzeker dreigt te worden. Met name door de eis dat ook dit huis van de
baron een substantieel deel van de jaarlijkse begroting zelf moet verdienen. Mijn
mening is dat een beschaafd land de grootheid moet hebben een aantal instituties
in stand te houden, ook al moet er jaar in jaar uit heel veel geld bij. Dit geldt vooral
voor die instellingen waarvan we er maar ééntje hebben. Zijn ze eenmaal weg, zie
ze dan maar weer eens terug te krijgen. Niet alleen Museum Meermanno ligt onder
vuur, ook het Nederlands Theater Instituut en het Nederlands Muziek Instituut
dreigen opgedoekt te worden. Wat Meermanno betreft zijn de concrete maatregelen
mij nog niet bekend. Een van de mogelijkheden is dat de kostenpost ‘bewaking’
geschrapt wordt. Kunnen we straks misschien alleen elke eerste dinsdag van de
maand het museum bezoeken? En dan — gelijk Holtrop en Campbell overkwam —
gehuld in een kamerjas met dichtgenaaide zakken zodat we ons, bij gebrek aan
toezicht, niet aan de eigendommen vergrijpen? En wat krijgen we ervoor terug?
Een jsf?
Zetfouten
Zetfouten zijn een onvermijdelijk kwaad. En omdat je een gezette tekst niet even
door een of andere spellingchecker kunt trekken (wat nog geen garantie is!), is
het een kwestie van lezen, nog eens lezen en jawel, nog eens lezen. Maar dan nog
blijven er te vaak fouten in de tekst staan. Een van de oorzaken van zetfouten is
onnauwkeurige distributie van zetsel. In veel gevallen zijn de gevolgen gering; als
je een m wilt pakken maar er is een l in het vakje terechtgekomen dan voel je dat
onmiddellijk, maar bijvoorbeeld de b/d, o/p/ij, v/u en g/h gaan gegarandeerd fout.
Gelukkig is dit een type zetfout dat zich vrij gemakkelijk laat waarnemen.
Erger zijn de fouten waarbij je in je ijver een woord of woorden overslaat. Of min
of meer in gedachten een zin afmaakt die dan net iets anders blijkt te gaan als de

schrijver zelf had bedacht. Als je dan de tekst niet nauwgezet controleert aan de
hand van de kopij, dan hang je. Ook een leuke is een woord aan het einde van een
regel, dat vervolgens aan het begin van de volgende regel wederom in de zethaak
terechtkomt. Heel verneukeratief.
Werk je met vrije regelval dan is de correctie meestal niet zo’n ramp, maar bij een
uitgevulde tekst die praktisch geen alinea’s kent, slaat de schrik je bij een eerste correctie
wel eens om het hart. Maar goed, zetfouten bestaan. En op de lange duur blijf
je daar stoïcijns onder. Zolang een fout niet zinstorend is: jammer, maar helaas. De
ene lezer zal het zien, een ander zal er — net als jijzelf hebt gedaan — overheen lezen.
Erger wordt het wanneer een zetfout wordt afgebeeld in secundaire literatuur.
Niet verscholen in een boekje in een doos in een kast, maar open en bloot. Je staat
voor iedereen in je hemd (zie bijvoorbeeld Mooi Marginaal 2008–2009, p. 81!). Bij
het mooiste voorbeeld dat ik daarvan ken ging het niet eens om een publicatie.
Op 21 november 1990 nam W.F.K.J.F. Frackers afscheid als Algemeen Inspecteur
van het Korps Rijkspolitie. De heer Frackers mocht graag gedichten schrijven en
daarom drukte Jan Keijser in een oplage van maar liefst 1000 exemplaren een bundeltje
voor hem dat onder meer tijdens het afscheidfeest werd uitgedeeld. Starend
over stormend water sta ik stil, heette de bundel. Achter het spreekgestoelte werd op de
wand een stuk handschrift van een van de gedichten geprojecteerd. En wat las men
daar? ‘Starend over stromend water sta ik stil’...
Statenhofpers
Verraste deze pers ons al herhaaldelijk
met schitterende uitgaven (men zie
slechts Het Ideale Boek, p. 166–167), de
ambities reiken verder dan de zethaak
aankan. Zo verscheen eind 2009 Het
leven is een barre verschrikking, een reeks
imponerende brieven van Gerard Reve
aan Edith Visser. Ingeleid en geannoteerd
door Nop Maas (Joop S. vond dat
zo maar goed...), gezet door Chang Chi
Lan-Ying en gedrukt door Jan de Jong,
75 pagina’s dik. Jaap Schipper had hierdoor
de smaak te pakken, want vers van
de pers is thans het door hetzelfde duo
gezette en gedrukte Tjalie Robinson, Een
land met gesloten deuren. Bezorgd en ingeleid
door Wim Willems en geïllustreerd
door Peter van Dongen. In groen en wit
uitgevoerde pagina grote illustraties,

nieuwsbrief Drukwerk in de Marge nummer 137, juli 2011 12/13
een prachtige uiklapplaat en een versierde titelpagina waarvan zelfs de deurtjes
kunnen worden opengeklapt. Een kloek boek van niet minder dan 227 pagina’s. Ik
moet eerlijk bekennen dat het mij een beetje door de ziel snijdt, dat offsetten, maar
dat wordt hoe langer hoe meer een achterhaald standpunt. Want wat krijgen we
er niet voor terug? Een prachtig verzorgd boek met een literair zeer interessante
inhoud, waaraan een commerciële uitgever zijn vingers echt niet wil branden.
Gelijkmatig gedrukt op Hahnemühle Ingres Vergé met handhaving van de pseudo
schepranden in een mooie groene linnen band door Van Waarden. Dan maar eens
geen moet; het is wel een uitgeefprestatie van formaat!
Kees Thomassen
Vakboeken op de website
Het is de bedoeling dat er de komende tijd met enige regelmaat besprekingen van
vakboeken (zowel oude als nieuwe) op de website van Drukwerk in de Marge worden
geplaatst. Zo zou daar langzamerhand een overzicht moeten ontstaan van de
meest nuttige vakliteratuur voor wie zich in de techniek van het zetten en drukken
wil verdiepen
Nu en dan zal een uitgebreidere versie van zo’n bespreking ook in de nieuwsbrief
verschijnen. De reeks wordt hieronder afgetrapt door Hubert van der Heijden.
Van Leerling tot Drukker
Nee, ik weet niet wat mij ertoe heeft aangezet te gaan drukken. Het zit niet in de
familie en niet in mijn opleiding of werk. Misschien dat de gekleurde formulieren
die mijn vader als boekhouder/accountant heel vroeger gebruikte me erg gefascineerd
hebben of een spreekbeurt op de lagere school over krantenrotatiedruk,
maar eigenlijk weet ik het werkelijk niet. Lange tijd ben ik niet verder gekomen
dan de periferie van het drukken als redacteur of zo, in een tijd dat offset de norm
was. Maar goed, nu toch boekdruk en ik voel me altijd toch al meer verwant met die
drukkers met die tuinbroeken en een oliespuit, dan met de zetters in hun stofjas
en met hun zethaak. En het moest dus wel een productiemachine zijn, zoals een
trapdegel; niet een proefpers, dat is toch maar..., nou ja, de naam zegt het eigenlijk
al. Ja, natuurlijk, een snelpers of groter lijkt me ook héél spannend, maar ja, die
keldertrap hè.

Als je dan gaat drukken stort je je meteen in een paar nieuwe beroepen, ieder op
zich een vák waarvoor mensen jaren aan opleidingen hebben besteed. Dat gaat dus
niet vanzelf. Bij mijn eigen opleiding heb ik de kennis meest uit boeken moeten
halen, zelfs als er een college was dat de hoofdlijnen uiteen zette. Dus ging ik weer
op zoek naar boeken die me bij mijn nieuwe opleiding uit de brand konden helpen.
Nu zijn er geweldig veel boeken over typografie in engere zin. Natuurlijk moet je je
daarin verdiepen, maar vaak is het niet zo verrassend, eigenlijk eerder frustrerend
dat je niet zult kunnen beschikken over al die lettertypen, lijnen en ornamenten.
Een deel van die literatuur gaat verder dan het artistieke design van het drukwerk
of boek en behandelt het zetten, de ergonomie, de materialen en de procedures op
de zetterij. Als het al tot drukken komt gaat het om een barietafdruk voor de offsetdrukkerij,
want er zijn maar relatief weinig boeken over het drukken zelf. In de
meeste boeken over drukken staan zaken van de grote cilinderpersen voorop, als
het inslaan van vormen van veel pagina’s en het afstellen van de banden. Eigenlijk
sta je daar dan als een jongetje met een trapdegel, en het kleurhouden wil maar
niet lukken. Je gaat eens te rade bij een andere margedrukker, want de opleiding
ging vroeger vooral in de praktijk, maar ja, die margecollega deelt jouw problemen
niet.
Wat een geluk dat ik tenslotte het boek ‘Van Leerling tot Drukker’ heb gevonden.

nieuwsbrief Drukwerk in de Marge nummer 137, juli 2011 14/15
Het begint weliswaar obligaat met een uiteenzetting van het maatsysteem, waar
vervolgens hinderlijk consequent aan wordt vastgehouden, alsof het metrische
systeem nog moest worden uitgevonden, maar dan, na een paar bladzijden, gaan
Schuitmaker en Ronner ervan uit dat de leerling zijn eerste tijd toch aan een
Bostonpers door zal brengen. Zo’n driekwart van het 450 pagina’s dikke boek
is toegespitst op de degelpers en al de problemen die ik zoal was tegengekomen
passeren de revue, met aanwijzingen over wat ik anders had moeten doen en tips
en trucs die ik kan proberen als het me toch is overkomen. Er is nog hoop voor
me. Inktbak en rollen worden afgesteld. Ik durf nu zelf mijn degelschroeven los
te draaien. De ene legger na de andere wordt opgemaakt en toegesteld. Dragers
komen aan bod. Register regelen we tot in de puntjes. Op een dubbele pagina staan
voorbeeldetiketten met specifieke problemen en bij het voorbeeld met de gerezen
lijnen zijn deze lijnen inderdaad door het papier gesneden en het te vette etiket
ìs echt overgezet. Nee, de degel wordt hier niet behandeld als opstapje naar de
snelpers, maar is hier een volwaardig productieapparaat, zonder alternatief voor
het drukken met bronspoeder of bladgoud. Geamuseerd en verbaasd las ik welke
middelen er ingezet konden worden om het reclamedrukwerk zo te degraderen
dat het er als (hand)typewerk uit kwam te zien. En op het einde van het boek komt
de degel weer terug voor het ‘prägewerk’. Goed, veel handelsdrukwerk zal ik niet
produceren en allerlei kleefmiddelen hebben we tegenwoordig niet meer bij de
hand, maar dit boek laat wel zien welke problemen er zich kunnen voordoen en
hoe die voorkomen worden. Natuurlijk, na de degel komt wel de snelpers aan bod
en worden ‘vang’ en ‘dansmeester’ belicht, maar toch vooral weer de praktische
zaken bij het insluiten, bij het legger opmaken en toestellen en mogelijke problemen
van de inktgeving en hoe plooien kan worden voorkomen. Daarbij komt een
voortdurende nadruk op nauwkeurig en smetvrij werken en aandacht voor behulpzame
bandjes, draden en waaierlatten. Er staan meer meervoudige snelpersen in
genoemd dan ik elders ben tegengekomen, maar dit boek is een must voor ieder die
een degelpers wil bedienen.
Het boek is geïllustreerd met veel behulpzame lijntekeningen en enkele foto’s,
terwijl achterin een tiental platen zijn meegebonden. In januari 2011 heb ik er H 45
voor betaald, maar ik doe het voor geen goud van de hand.
Hubert van der Heijden
D. Schuitmaker en L. Ronner, Van leerling tot drukker, nv drukkerij ‘De Nieuwe Tijd’, Amsterdam 1912,
440 pag.

Tentoonstellingen van de Eikeldoorpers
Op 17 april werd in het coda te Apeldoorn een overzichtstentoonstelling van het werk van
Doortje de Vries geopend en op 22 mei volgde de opening van een iets kleinere tentoonstelling
in het Stadtmuseum te Borken (Duitsland). Bij beide gelegenheden hield Kees Thomassen een
praatje. Hierbij de versie van 22 mei.
Het kan niet op voor Doortje de Vries. Werd op 17 april in Apeldoorn in het coda
museum een overzichtstentoonstelling van haar werk geopend, vandaag is het
alweer feest. Wat openingen betreft is Doortje een routinier geworden. Zo heeft
ze zelfs al eens meegemaakt dat er een geheel aan haar bibliofiele werk gewijde
tentoonstelling werd georganiseerd, die bovendien vergezeld ging van een bibliografie.
25 jaar boek-druk-kunst in de intieme ruimte van Minotaurus Boekwinkel te
Amsterdam in 1996. Dat 25 jaar was trouwens gelogen want haar eerste uitgave
dateert uit 1969, en eerlijk is eerlijk, tussen 1971 en 1982 kwamen er in het geheel
geen bibliofiele boekjes van haar pers.
Toch is het vandaag anders dan op die 17de april. Op 29 april heeft Doortje de aanvallige
leeftijd van 65 jaar bereikt en dat betekent dat zij inmiddels haar eerste aow
in ontvangst heeft mogen nemen. Ik heb het haar al meer dan eens horen roepen:
‘een vrij kunstenaar gáát niet met pensioen!’ Toch moet het een geruststellend
idee zijn dat er vanaf nu een min of meer zeker basisinkomen is, zodat de eeuwige
vraag: waar betaal ik de komende maand de hypotheek van, wat minder urgent
wordt.
Bovendien is er nu de bibliografie De verrassing van de binnenkant. Door Marijke
Stapert-Eggen met veel zorg samengsteld en door Sander Pinkse prachtig vormgegeven.
Dat de naam van de samensteller heel bescheiden pas na de titelpagina
opduikt, zal haar niet helpen. Titelbeschrijvers zullen haar weten te vinden...
De verrassing van de binnenkant suggereert dat de buitenkant van Doortje niet verrassend
zou zijn. Niets is minder waar! De grote afwisseling in omslagpapier (niet
dat eeuwige Canson), formaat en uitvoering, waarbij het cahiersteekje rustig wordt
vervangen door een satéprikker, en de brutale wijze waarop titel en auteur — al dan
niet in samenspel met een illustratie — op het omslag staan, wekken verwachtingen
die vervolgens meer dan waargemaakt worden. Want het is waar, ook al zijn de
omslagen allesbehalve saai, bij de binnenkant komen de verrassingen je pas van
alle kanten tegemoet.
En wel op drie manieren:
— inhoudelijk: wie het namenregister van de bibliografie doorvlooit komt onwillekeurig
onder de indruk: van Bertus Aafjes t/m Belle van Zuylen en van Ida Gerhardt
t/m Reiner Maria Rilke. Maar daarnaast schroomt Doortje niet om ook haar
eigen — vaak uitdagend lesbische — teksten op de pers te leggen en bevinden zich
onder de auteurs de nodige die min of meer in de marge van de literatuur werk-

nieuwsbrief Drukwerk in de Marge nummer 137, juli 2011 16/17
zaam zijn. De afwisseling van auteurs uit alle mogelijke perioden en van allerlei
statuur is een mooie indicatie voor het brede interesseveld van Doortje. Nee, de
dame is bepaald niet van de straat.
— uitvoering: zo schrijft Jan Keijser in de Verrassing van de binnenkant over de Love
Sonnets van Vita Sackville-West: ‘Het vereist nogal wat gepuzzel om de sonnetten
in de juiste volgorde te lezen. En als dat gelukt is, is het een hele toer de uitgave
weer op orde te krijgen’.
Een ander mooi voorbeeld ervan is de feestrede die Piet Verkruijsse hield bij de
viering van 20 jaar Drukwerk in de Marge in de Zeeuwse Bibliotheek in 1996. Een
lichte paniek maakt zich van je meester als je die tekst gaat lezen, pagina 1 en 2
gaan vanzelf, maar daarna dreig je het spoor duister te raken. Maar dan blijkt dat
Doortje al lang voordat een of andere uitgever op het idee kwam de principes van
de dwarsligger had uitgedacht. Uiteindelijk lukt het allemaal en komt gelijk de
beloning: een prachtig druksel ontvouwt zich.
Berucht onder de kenners is ook ’t abc van een ‘gebrekkig’ lichaam, die de lezer via
‘Bibberende Billen’ en ‘Distale Duimen’ naar een ‘Tribadiserende Tepel’ en een
‘Zuchtende Zaadbal’ voert. Zo’n zuchtende zaadbal, daar krijg je toch spontaan
medelijden mee!
Maar ook bij andere uitgaven blijkt telkens weer hoe diep er over de uitvoering
wordt nagedacht.

— illustraties: Doortje is een bewonderaar van
het werk van Hendrik Nicolaas Werkman.
Maar zij is allesbehalve een slaafse navolger.
Werkman was in technisch opzicht zeer
beperkt: boekdruk, stempeltechniek, sjablonen
en rechtstreeks werken met de inktrol.
Zolang de voorstelling abstract is zijn er
geen problemen, maar als er mensen of dieren
min of meer realistisch moeten worden
uitgebeeld krijgen zijn voorstellingen een
grote mate van onbeholpenheid. Bij Doortje
is daarvan geen sprake, al was het maar door
de speelse wijze waarop zij de linosnede tot
in de perfectie beheerst. Wie de knoestige,
karakteristieke kop van Reve in Chers amis
vergelijkt met de ‘apostelkop’ door Werkman
die het gedicht Menschheit van Georg Trakl opluistert, ziet een wereld van verschil,
zowel in zeggingskracht als in technische uitvoering.
Van de druksels van Doortje wordt een mens vrolijk. Dat rationaliseren is niet
eenvoudig. Ik denk dat het een mengeling is van de vaak geestige voorstelling, de
vrolijke lichte kleuren en de geraffineerde toepassing van irisdruk en nat op nat
drukken waardoor onderliggende kleuren op de plekken dat ze geraakt worden
opeens geheel anders tonen. Het schijnbaar vanzelfsprekende gemak waarmee de
illustraties gemaakt lijken te zijn, laat onverlet dat er in haar atelier in de loop der
jaren menig schietgebedje weerklonken zal hebben.
De bibliografie telt 155 nummers. Dat mag over een periode van bijna 42 jaar een
bescheiden productie lijken, maar niets is minder waar. Om verder niet toegelichte
redenen zijn rijmprenten en kalenders erbuiten gelaten. Vooral die laatste categorie
is goed voor jaren werk. Iedere keer maar weer 12 bladen op een afwisselende
manier vormgeven en drukken is geen sinecure. Speciaal geldt dat voor de kalender
voor 2000 waarvan Doortje — en daar komt Hendrik Nicolaas toch weer even om
de hoek kijken — een echte ‘Turkenkalender’ maakte met als thema ‘Goed versus
kwaad’. Overigens krijg je wel de indruk dat Doortje zich van tijd tot tijd graag
door het gekozen onderwerp discipline laat opleggen. Naast de kalenders — waar je
niet plotseling februari kan laten zitten — geldt dat ook voor abcdaria. De bibliografie
telt er maar liefst vijf, variërend van 5 bij 8 tot 24 bij 24 cm.
En wat qualitate qua buiten de bibliografie is gebleven is de productie van de
wandprenten in allerlei formaat en uitvoering. Nee, mevrouw De Vries zit bepaald
niet stil.
Wat op deze expositie niet te zien is, maar uit de bibliografie wel enigszins valt af
te lezen is de coöperatieve opstelling van Doortje. Er zijn bijna geen verjaarsdozen

nieuwsbrief Drukwerk in de Marge nummer 137, juli 2011 18/19
of -boeken voor drukkers of andere drukprojekten verschenen, zonder een bijdrage
van haar hand en werkelijk zonder uitzondering zijn dat geen druksels van Jantje
van Leiden. Het is altijd weer een genoegen om bij het doorbladeren van zo’n doos
of boek op de inbreng van de Eikeldoorpers te stuiten. Een heel mooi voorbeeld
daarvan is het gedicht Melopee van Paul van Ostaijen voor de Leidse Pers No. 14.
Die coöperatieve instelling ervaar je ook buiten de projekten om. Doortje is een
fijne collega, die altijd bereid is om je van dienst te zijn. Of het nu gaat over advies
bij het mengen van kleuren, het omzetten van een pot inkt in handige tubes, of uitleg
over het gemak en noodzaak van het gebruik van een inktmes voordat je de verf
op de rollen smeert, Doortje staat paraat.
Lieve Doortje, een vrij kunstenaar gáát niet met pensioen. Ik denk dat wij daar
alleen maar heel gelukkig mee kunnen zijn.
Kees Thomassen
Nieuw verschenen
Karel Treebus: Integriteit gaat boven populariteit
In de reeks ‘Roots’, een samenwerking tussen [z]oo producties en Drukkerij Lecturis,
is als deel 22 een aflevering over Karel Treebus verschenen.
Doel van deze reeks is aandacht schenken aan
de wortels van de Nederlandse grafische ontwerpcultuur.
Eerder verschenen deeltjes over
Paul Mertz, Walter Nikkels, Jan van Toorn,
Benno Wissing, Henk Gianotten, Bob Noorda,
Frans Spruijt, Harry Sierman, Gerrit Noordzij,
Baer Cornet, Cor Rosbeek, Wim Crouwel,
Susanne Heynemann, Kees Nieuwenhuijzen,
Ad Werner, Hein van Haaren, Ootje Oxenaar,
Guus Ros, Ben Bos, Simon den Hartog en Ben
Harsta.
De hierbij afgedrukte omslagfoto is van Aatjan
Renders. De tekst van is van de hand van Jaap
Lieverse. Hij schrijft:
‘Als geen ander heeft Karel Treebus begrepen
dat typografie geen doel maar een middel is. En

dus is hij zich zeer bewust van het essentiële onderscheid tussen modegrillen en
evolutie. De wetenschap dat vorm ook inhoud is, heeft hij zijn hele werkzame leven
gepraktiseerd. Ogenschijnlijk pretentieloos en dienstbaar maar onmiskenbaar
gedreven door een persoonlijke drang heeft hij zijn kennis gedeeld en verspreid.
Het maakt hem tot een uniek exemplaar van de “homo typographicus”, een soort
die ondanks alle natuurlijke selectie nog lang niet is uitgestorven. En mede dank
zij hem nog lang zal kunnen voortbestaan.’
Meer informatie bij [z]oo producties, (040) 212 55 15 of www.zooproducties.nl
Mercator press
Saul van Messel, linea erecta
De in deze uitgave samengebrachte teksten zijn gezet
naar de handschriften en typoscripten die in de loop
van 1987 door de dichter naar de uitgever toegestuurd
werden, veelal als onderdeel van een brief of briefkaart;
enkele zijn speciaal voor Mercator of Mercator
Press geschreven; puellae purae voor Corinna Kramer;
de tekst werd met de hand gezet uit de Bembo en
in februari 2011 gedrukt op Arches 160 gr in x en 60
exemplaren met een illustratie van Mercator.
24 pp; 22,5 · 16 cm, H 20
Cultuur
Een ijle klacht van Mercator,
werd in maart 2011 met de hand
gezet uit de Garamond 14 pts en
gedrukt op Lana Royal 250 g in
de vorm van een leporello in 50
exemplaren, waarvan 33 voor
hbb, het bibliofiel en grafisch
genootschap, Het Beschreven
Blad.
25 · 64 cm, H 20
De wijn
Dit gedicht van Willem Bilderdijk werd met de hand gezet uit de Garamond en in
december 2010 gedrukt op Zerkall in 50 exemplaren met een illustratie van Merca-

nieuwsbrief Drukwerk in de Marge nummer 137, juli 2011 20/21
tor tezamen met het menu van het Bilderdijk-diner op 18 december in het Noord-
Hollands archief t.g.v. de 179ste sterfdag van de dichter.
8 pp; 20,5 · 14,2 cm, H 15
Meer informatie: Middenduinerweg 70, 2082 ld Santpoort, (023) 5374856,
wh.kramerAquicknet.nl of www.mercatorpress.org
Uitgeverij Tungsten
Bij Uitgeverij Tungsten verschenen recentelijk de volgende uitgaven:
Voor de lieve vrede, een kort verhaal van de schrijver Peter Terrin, gepubliceerd in een
oplage van 126 exemplaren, waarvan 26 gesigneerd door de auteur. De edities zijn
verschenen op Hahnehühle Bugra en Zerkall Bütten. Een exemplaar van de editie
van xxvi vraagt H 39,50. Een exemplaar van de overige 100 kost H 27,50.
Peter Terrin (1968) debuteerde met de verhalenbundel De code. Voor de bundel De
bijeneters en de roman Blanco, ontving hij een nominatie van de ako Literatuurprijs.
Zijn laatste roman, De bewaker, ontving een nominatie van de Libris Literatuur Prijs
en won de Europesche Literatuurprijs 2010.
De taakgestrafte, een epiloog van de Christiaan Weijts op zijn debuutroman Art. 285b.
De boek kom uit in een editie van 126 exemplaren, vaarvan 26 door de auteur gesigneerd
op Cartiera Magnani Pecia en Zerkall Bütten en 100 exemplaren op Johnannot
en Zerkall Bütten. Bij de editie van 26 geeft de auteur eigenhandig de turf op
de omslag aangebracht. De omslag is gezeefdrukt en voorzien van transparant.
Een exemplaar uit de editie van 26 vraagt H 44,50, één van de overige exemplaren
H 29,50.
Christiaan Weijts (1976) debuteerde in 2006 met Art. 285b. Het boek kreeg lovende
kriteken en leverde hem nominaties op van zewel de ako Literatuurprijs op als de
Gouden Uil. Voor dit debuut kreeg Weijts de Anton Wachterprijs. Voor zijn in 2008
verschenen roman Via Cappello 23 werd hij werderom genomineerd voor de ako
Literatuurprijs en won de Gerard Walschapprijs.
Informatie: Hoge Larenseweg 45, 1221 ak Hilversum, uitgeverij69Agmail.com

De Hanzepersen
Het drukkerscollectief De Hanzepersen heeft
op 17 juni j.l. zijn zesde gezamenlijke drukwerk
gepubliceerd. Een boek getiteld Zeven
Hanzesteden. De deelnemende zeven drukkers
verbeelden ieder op eigen wijze in een
eigen katern een hanzestad, de een in poëzie,
de ander in proza, al dan niet vergezeld van
kleurrijke grafiek. Stroomafwaards gerekend
komen langs de IJssel de steden Doesburg,
Zutphen, Deventer, Hattem, Kampen, Zwolle
en Hasselt voorbij.
De deelnemende drukkers zijn Doortje de
Vries (Eikeldoorpers, Apeldoorn), Kees Thomassen
(De Uitvreter, Woold), Henk Francino (De Pers Achter de Muren, Deventer),
Toos Elfrink (ooei Grafisch Ontwerp, Deventer), Niels Klinkenberg (Pers Aldo,
Deventer), De Overkant (Sjaklien Euwals, Fuentes de Cesna), en Peter Duijff (De
Eierland Pers, Schalkhaar).
Het eerste exemplaar van het boek werd tijdens een feestelijke bijeenkomst in de
drukkerij van Henk Francino (De Pers Achter de Muren) overhandigd aan Ina Kok,
conservator Handschriften en Oude Drukken aan het Stadsarchief en Athenaeumbibliotheek
te Deventer om toe te voegen aan de collectie.
Het boek werd ge(boek)drukt in een oplage van 77 exemplaren, heeft 74 pp. en
meet 15,5 · 25,3 cm staand. Er zijn 25 exx. beschikbaar voor de vrije verkoop.
Belangstellenden kunnen een exemplaar bestellen voor H 37.
Inlichtingen over het bestellen zijn te krijgen via hanzepersenAkpnmail.nl.
Zie ook www.boekkunst.nl/site/hanzepersen.php.
Catalogus Hans Warren
Tien jaar na de dood van de schrijver brengt antiquariaat Fokas Holthuis te Den
Haag een catalogus met boeken, brieven en bijzondere uitgaven van Hans Warren
uit. Het gaat om ruim 200 items, waaronder eerste drukken, opdrachtexemplaren,
luxe edities en vertalingen, alle afkomstig uit de collectie van de Zeeuwse verzamelaar
Niek Oele.
Een topstuk is de uitgave Zeven gedichten van liefde uit 1976, geheel handgeschreven

nieuwsbrief Drukwerk in de Marge nummer 137, juli 2011 22/23
in een oplage van slechts vier exemplaren. Warren noemde deze zeldzame bundel
een ‘monument van moderne calligrafie’. Geen enkele Nederlandse bibliotheek
bezit een exemplaar.
In de collectie bevinden zich verschillende uitgaven van Nederlandse margedrukkers:
Avalon Pers (Jan Keijser), Carrara Pers (Ronald Rijkse), De Klaproos (Marja
Scholtens), Eliance Pers (Peter Muller), Exponent (Menno Wielinga), In de Bonnefant
(Hans van Eijk), Lojen Deur Pers (Bubb Kuyper), Regulierenpers (Ben Hosman),
Sub Signo Libelli (Ger Kleis) en Triona Pers (Dick Ronner). Sommige bundels zijn
verrijkt met kleurrijke druksels, een originele zeefdruk of een ets. Hans Warren
was erg gesteld op de bibliofiele uitgaven van zijn gedichten en vertalingen.
Vanaf 1997 had verzamelaar Oele schriftelijk contact met Warren, die allerlei ‘moeilijke
vragen’ over verschillende edities van zijn werk probeerde te beantwoorden.
Deze vriendelijke brieven worden ook te koop aangeboden. De laatste brief aan
Oele verstuurde Warren enkele dagen voor zijn dood op 19 december 2001. Eerder
had Warren al aan de verzamelaar geschreven: ‘ik hoop dat u ineens op een catalogus
stuit waar uw complete verlanglijst op staat en dat niemand u dan voor is’.
De catalogus Hans Warren — Collectie Niek Oele van antiquariaat Fokas Holthuis verschijnt
op papier en op internet.
Meer informatie: Antiquariaat Fokas Holthuis, postbus 18604, 2502 ep Den Haag,
(070) 346 6020, www.fokas.nl
In de Bonnefant
‘Moge jullie de loterij winnen en alles uitgeven aan dokters!’ Deze verwensing opent het
verhaal over een land waar de mensen plotseling ‘weigeren te horen’. Ilya Kaminsky
las het bizarre verhaal met grote snelheid en met veel succes voor tijdens The Maastricht
International Poetry Nights in oktober 2011. De projectie van de Nederlandse
vertaling kon zijn voordracht nauwelijks bijhouden, wat de hilariteit onder de toehoorders
nog vergrootte. Kaminsky is in 1977 in Odessa (voormalige Sovjet Unie)
geboren en kreeg in 1993 met zijn familie asiel in de Verenigde Staten, waar hij in
San Diego woont en werkt. Sonya’s Fairy Tale verwijst zowel naar zijn eigen doofheid
als naar de politieke situatie uit zijn jeugd.
De Engelse tekst van Sonya’s Fairy Tale verschijnt in een kleine oplage bij In de Bonnefant,
gezet uit Bembo en de Fairbank Bembo (smalle cursief) corps 13, met de
cijfers (Caslon) van de hoofdstukken in kleur; het formaat is 24,5 · 17 cm met 25
bladzijden; het bindwerk is verzorgd door Philipp Janssen (Boekbinderij Phoenix).
Er zijn twaalf exemplaren op handgeschept Fabriano Perusia, in een speciale band

van geel Nepalees papier en perkamenten linten (gebaseerd op een voorbeeld uit
1913) à H 125 en drieënzestig exemplaren op Magnani velata avorio, ingenaaid met
Fabriano Ingres omslag à H 50.
Later dit jaar verschijnt een selectie uit het werk van Ilya Kaminsky, in de Nederlandse
vertaling van Peter Boreas, bij Azul Press (www.azulpress.com).
In de Bonnefant, Pastoor Pendersstraat 21, 6262 pb Banholt
bonnefantpressAhetnet.nl
Jozef Moetwillig
‘Monument’, de nieuwe Paul Claes. De meester-vertaler hoeven wij u zeker niet
voor te stellen. Evenmin hoeft voor u de titel van deze uitgave een verklaring.
Paul Claes selecteerde en vertaalde twintig carmina van Horatius. Deze oden werden
tussen 31 en 21 v.C. gepubliceerd en vormen sindsdien een hoogtepunt in de
Latijnse literatuur. Ze werden al talloze malen vertaald, ook in het Nederlands,
maar nu pas geeft Paul Claes ook zijn precieuze vertalingen vrij. De selectie bevat
enkele klassiekers zoals de fameuze ode I,11 (‘Carpe diem’) en de oden rond Pyrrha,
Chloë, Maecenas e.a., stuk voor stuk pareltjes, ook al omdat de geoefende pen van
Paul Claes ze in de fijnste nuances weet te vangen.
De Latijnse versie en Claes’ jonge vertaling staan naast elkaar afgedrukt. Het is een
fraai verzorgde uitgave van 60 pag. Technische gegevens: kaft met flappen, formaat

nieuwsbrief Drukwerk in de Marge nummer 137, juli 2011 24/25
(gesloten) 14,8 · 21,0 cm, papier (interieur) Munken opdikkend 100 gr/m2, kaft
gerild en geplooid, binding garengenaaid. isbn 978 90 816 8960 1
Mocht u belangstelling hebben voor deze uitgave op de beperkte en genummerde
oplage van 300 ex. — de eerste honderd worden door de auteur gesigneerd — gelieve
dat dan kenbaar te maken via postAboekdruk.be of Brabants’ Boekdruk, E. Maeyensstraat
18, 9040 Gent. Bestellen kan door overschrijving van H 19,95 per exemplaar
(inclusief porto en verzendenvelop) naar iban be07000017039866 en bic
bpotbeb1 van Brabants’ Boekdruk, 9040 Gent, m.v.v. Monument-P.C. Vermeld
s.v.p. uw adres en telefoonnummer.
Meer informatie: www.boekdruk.be
Het Gonst
Deel 3 in de reeks De Vlaamse Maat: Nooit worden wij ergens uitgenodigd en als men ons
toch een keer vraagt gaan we niet. Een nieuw gedicht van Andy Fierens.
Vorm en druk: Dick Wessels, gezet uit de Gill, gedrukt op Magnani. Oplage 150 à
175 genummerde en gesigneerde exemplaren. 24 p. 12,5 · 19,5 cm. Cahiersteek ‘verpakt’
in papieren groentezak met opdruk (met dank aan Aldi, Lidl, Kruidvat en de
Chinezen uit de Van Wesenbekestraat).
Hoe kunt u uw exemplaar bekomen? Mail naar dickwesselsAskynet.be, stort H 14
(incl. verzendkosten) op 5756486 t.n.v. D. Wessels, Schotensesteenweg 112, 2100
Deurne/Antwerpen (voor Nederland) of 401454319120, hetzelfde adres, voor België.
En we sturen u een exemplaar op.
Andy Fierens’ bio!
Dichter en performer Andy Fierens (1976) geldt als een buitenbeentje in het Vlaamse
literaire ballenbad. Met hilarische én genadeloze teksten vol zelf- en andere spot,
en met een hyperenergieke live-performance waarbij hij zijn woorden op het ritme

van mitrailleursalvo’s op het publiek afvuurt, laat hij geen spaander heel van het
klassieke beeld van de dichter als wereldvreemd vat vol zelfmedelijden.
Al snel werd Fierens een opgemerkte en veelgevraagde gast op podia in heel het
land, en wist hij zijn status van podiumbeest ook over de grenzen heen te bevestigen
toen hij zijn actieradius verder uitbreidde naar Nederland, Zuid-Afrika, Frankrijk,
Duitsland en Japan.
Enkele reacties:
— ‘Meer dan ooit klaar om de wereld te veroveren’ (Flanders Center, Osaka (Japan))
— ‘Zijn optredens en persoonlijkheid zijn een toegevoegde waarde voor de Nederlandstalige
cultuur en kunsten’ (Ida Verlinden, Belgische consul in Zuid-Afrika)
— ‘Andy Fierens heeft onmiskenbaar gevoel voor humor’ (Algemeen Dagblad,
Nederland)
— ‘En daar is hij dan. Pletwals Andy Fierens. Moeiteloos verovert hij de gunst van
het publiek. Ja, ook van de Duitsers. Al is zijn Duits vers omgeploegde poldergrond.
Maar hij straalt de charme uit van een marskramer die er werkelijk van
overtuigd is dat zijn potloden ook kokosnoten kunnen scheren.’ (Guido Lauwaert
in Knack over het Flachlandfest in Berlijn)
Regelmatig toont deze brulboei zich aan het grote publiek: Lowlands (Nl), Het
Groot Beschrijf (B), Club Jungle (Osaka, Japan), Paradiso (Nl), Wintertuin (Nl), ZuiderZinnen
(B), de Gentse Feesten (B), Geen Daden Maar Woorden (Nl), Woordfees
(Zuid-Afrika), Crossing Border (Nl), de Nachten (B), 5de Nacht van de Poëzie (Gent),
Poetry International (Nl)...
Daarnaast treedt Fierens ook op met zijn literaire trashproject Andy & the
Androids en maakt hij samen met Sam de Buysscher de cartoonreeks Kawabata, die
eerder o.a. opdook in de dagbladen De Morgen en De Standaard.
Andy Fierens heeft borsthaar en een kat en is vader van twee kinderen.
Triona Pers
Binnenkort verschijnt een bundel met 10 gedichten van de Groningse dichter Freda
Kamphuis. De auteur maakte zelf de vinylsnede voor het omslag.
Er zijn 70 exemplaren opgelegd. De prijs is H 11 (plus verzendkosten).
Terugkeer
Uit niets blijkt plots iets
naar boven gekropen,
hoopvolle vogels
bezingen een start.
Verjaagd wordt het zwart,
groen breekt alles open

nieuwsbrief Drukwerk in de Marge nummer 137, juli 2011 26/27
voor nooit te verdringen
kwetsbare dingen.
De winter verdreven
door terugverend leven,
het oersterke vervolg
op dat wat verzwolg.
Eerder verscheen een dadaïstisch gedicht met de titel Stonnet van Geert Bremer.
Van de oplage zijn slechts enkele exemplaren verkrijgbaar voor H 7 (plus verzendkosten).
Dick Ronner, Triona Pers, www.zolderman.nl/triona, 0595 577 247
Slibreeks, CBK Zeeland
Van Arjen Fortuin, recensent en biograaf van uitgever Geert van Oorschot (1909–
1987) verscheen op 19 maart Krullebol — Steilhaar. Hij gaat hierin op zoek naar het
Vlissingen van Van Oorschot. De uitgever en schrijver liet tijdens zijn leven geen
kans onbenut om af te geven op zijn geboortestad, maar wijdde zich als R.J. Peskens
jarenlang aan het vastleggen ervan. Of althans, van zijn beeld van Vlissingen,
dat lang niet altijd overeenstemde met de werkelijkheid.
Het boek verscheen in de Slibreeks van cbk Zeeland. Delen uit de Slibreeks zijn te
bestellen via de boekhandel of rechtstreeks via www.cbkzeeland.nl.
De prijs is H 9 per deel of H 24 voor een jaarabonnement (4 delen). U kunt uiteraard
ook telefonisch een bestelling plaatsen (0118–611443).
LJC-Pers
Zetterspret en Drukkersvreugd, een keuze uit sinds 1978 verzameld typografisch materiaal
van de ljc-Pers, kleurig gepresenteerd in een boekje van 80 pagina’s.Papier:
Zerkal, gedrukt op de Asbern van de Németalföldi Nyomda te Debrecen en de
proefpers van Pastei in Amsterdam.
Het boekje werd gepresenteerd in Debrecen op 11 mei 2011 samen met Nosztalgia a
xxi. Szazadban (Nostalgie in de 21ste eeuw) van István Tóth/Gutenberg rabja (Gutenbergs
slaaf), bij gelegenheid van het 450-jarig jublileum van drukken in Debrecen.

Zetterspret en Drukkersvreugd, Amsterdam/Debrecen, 2011, 80 pagina’s, oplage 62
Bij Minotaurus is een beperkt aantal van de twee boekjes verkrijgbaar voor 75 Euro
per exemplaar.
Meer informatie: ronaldsteurAhotmail.com
Agenda
Cursus typografie
Nog niet eens zo heel erg lang geleden werden teksten gedrukt met losse loden
letters. Deze techniek, die bijna vijf eeuwen gebruikt werd, moest in de 20e eeuw
plaatsmaken voor snellere manieren om tekst te reproduceren. Daarmee ontstond
de mogelijkheid van een tweede jeugd voor het oude ambacht van het boekdrukken,
die net als de houtdruk een hoogdruktechniek is.
De cursus Typografie wordt verzorgd door letterzetter Feike Boorsma en Marlies
Louwes. De cursisten maken in eerste instantie kennis met de technische kanten
van het ambachtelijk boekdrukken, maar krijgen daarnaast alle ruimte om op een
creatieve manier met de typografie te werken. Het Grafisch Centrum Groningen

nieuwsbrief Drukwerk in de Marge nummer 137, juli 2011 28/29
beschikt over loden en houten letters, lijnen en ornamenten: daarmee worden
onder de geuzennaam margedrukwerk prachtige typografische uitgaven gemaakt.
Start: 14 september 2011
Tijd: woensdag 19.00–22.00 uur
Prijs: H 190 voor 12 lessen
Voor meer informatie, vragen over vrij werken of het opgeven voor cursussen,
workshops, lezingen of scholenprojecten kun je contact opnemen met coördinator
Hans Horn.
Stichting Grafisch Centrum Groningen, Warmoesstraat 41, 9724 jj Groningen,
telefoon: 06 25178093, e-mail: infoAgrafischcentrumgroningen.nl
Pop up!
Deze zomer wijden twee musea zich aan het spectaculaire pop up boek. In het
Haagse Museum Meermanno | Huis van het boek vindt de tentoonstelling Pop up!
Bijzondere en beweegbare boeken plaats waarin vooral oude en zeldzame beweegbare
boeken en hedendaagse kunstenaarsboeken te zien zijn. Het Veluws Museum
Nairac in Barneveld toont met Pop up! Het boek uit de band gesprongenvooral de populaire
pop up boeken uit de twintigste eeuw. Niet eerder is in Nederland zo’n breed
overzicht gegeven van de pop ups en de beweegbare boeken die door hun kwetsbaarheid
niet vaak getoond kunnen worden.
Pop up! Bijzondere en beweegbare boeken
Museum Meermanno toont anatomische atlassen en
astronomische werken uit de 15de tot de 18de eeuw
en speelboeken in allerlei verschijningsvormen: van
suikerzoete opzetprenten tot humoristische
scènes van Lothar Meggendorfer.
Ook zijn er bijzondere
kunstenaarsboeken
te zien van 1960 tot
nu (o.a. van Andy Warhol
en Sjoerd Hofstra) en
kunnen de nieuwste digitale
pop up vormen op een e-reader

ontdekt worden. Voor de bezoeker die de pop up graag ‘hands on’ beleeft, zijn er
boeken beschikbaar die door iedereen aangeraakt mogen worden. Voor kinderen
en volwassenen worden tijdens de tentoonstelling verschillende activiteiten en
workshops georganiseerd.
Museum Meermanno | Huis van het boek, 9 juli t/m 23 oktober 2011
Pop up! Het boek uit de band gesprongen
In het Veluws Museum Nairac is een grote selectie te zien uit het rijk geschakeerde
aanbod van pop up boeken vanaf het begin van de twintigste eeuw tot nu, waaronder
enkele zeldzame exemplaren. Van een aantal kunstenaars is veel werk te zien:
de Tjech Vojtêch Kubasˇ ta (1914—1992) was een van de meest creatieve kunstenaars
en paper-engineers vanaf de jaren ’40. Zijn levendige en kleurrijke illustraties
springen letterlijk van het papier en geven een hele nieuwe draai aan de bekende
sprookjes. Ook de spectaculaire werken van hedendaagse papiergeweldenaar
Robert Sabuda en de artistieke abstracte vormexperimenten van David Carter zijn
ruim vertegenwoordigd.
Veluws Museum Nairac, 18 juni t/m 5 november 2011
Korte geschiedenis van beweegbare en pop up boeken
De eerste beweegbare boeken stammen uit de dertiende eeuw. Deze boeken hadden
vaak een wetenschappelijk of educatief karakter. Zo werden uitklapprenten
gebruikt om berekeningen of landkaarten te tonen en roterende schijven maakten
de werking van het heelal inzichtelijk. De eerste boeken waarbij de beweging een

nieuwsbrief Drukwerk in de Marge nummer 137, juli 2011 30/31
essentieel onderdeel uitmaakte van de beleving van het boek waren de ‘speelboeken’
uit het begin van de negentiende eeuw. Hierin kan je door deurtjes te openen
of aan strookjes papier te trekken, nieuwe scènes tevoorschijn toveren en figuren in
beweging brengen. De werkelijke pop up boeken, waarbij de voorstelling vanzelf
omhoog komt wanneer de bladzijde wordt omgeslagen, bereikten in de twintigste
eeuw een ongekende populariteit. Sprookjes, de dierenwereld, architectuur, stripfiguren
en beroemdheden als Elvis Presley komen tot leven in ingenieuze papieren
3D-constructies. Ook kunstenaars lieten zich inspireren door de pop up: zo laat
Andy Warhol, icoon van de pop art, in de jaren ’60 een blikje tomatenpuree rechtop
staan in zijn Index book. De Nederlandse kunstenaar Sjoerd Hofstra bereikt in zijn
boeken zowel een hoog artistiek niveau als een geavanceerde pop up techniek.
Summerschool ‘Bladgoud’
De Leerstoelgroep Boekwetenschap en Handschriftkunde en de Bijzondere Collecties
van de Universiteit van Amsterdam organiseren deze zomer voor de tweede
keer een summerschool over de geschiedenis van het boek. Het aanbod van cursussen,
lezingen, workshops, colleges en excursies heeft veel te bieden voor iedereen
die geïnteresseerd is in de geschiedenis van het boek. Voor zowel onderzoekers,
studenten, bibliotheek- en museummedewerkers als andere liefhebbers is een zeer
divers programma samengesteld. De summerschool wordt gehouden van maandag
22 augustus t/m vrijdag 2 september.
Omdat de summerschool plaatsvindt tijdens de tentoonstelling Toerist in de Gouden
Eeuw. Amsterdam voor vijf duiten per dag bij de Bijzondere Collecties, zijn er veel programmaonderdelen
die te maken hebben met het zeventiende-eeuwse boek. Bijvoorbeeld
workshops Boekbanden uit de Gouden Eeuw, Populair drukwerk in de Gouden
Eeuw en Koken in de Gouden Eeuw en colleges over de Atlas Maior en de Van Santen-
Bijbel.

Daarnaast komen er andere onderwerpen aan bod zoals Omgaan met bijzondere materialen,
Evolutie in de Artis Bibliotheek en De geschiedenis van de drukletter. Deze summerschool
biedt verder nog verschillende andere aantrekkelijke activiteiten zoals een
concert, rondleidingen en als afsluiting de derde Frederik Mullerlezing.
Deelnemers aan de summerschool kunnen een keuze maken uit een ‘à la carte’programma.
Naast diepgravende cursussen en workshops zijn er toegankelijke colleges
en lezingen waarbij topstukken uit de collecties worden getoond.
Actuele informatie is op de website van de summerschool te vinden: www.bijzonderecollecties.uva.nl/bc
_ actueel/summerschool.cfm.
Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam
Oude Turfmarkt 129 (Rokin), 1012 gc Amsterdam, 020 5257300
Letters Voelen
Tesamen met Jos Pastijn geef ik een kennismakingscursus letterzetten in het
Museum voor Industriële Archeologie en Textiel in Gent, voor leerkrachten uit het
avondonderwijs: www.ovsg.be/nascholing/dko/dlbko7.html
Maar ook andere groepen of groepjes willen we graag iets bijleren.
Meer informatie: petervanlanckerAme.com
Zomertyposium 2011
Initiaal — druk met letters — zomertyposium 2011
Of het nu gaat om een letterontwerper, een typograaf, een grafisch vormgever,
of een margedrukker; steeds zien zij zich geplaatst voor een keuzeproces om het
optimale letterbeeld te bereiken. Initiaal heeft ‘letteraars’ van naam en faam bereid
gevonden om hun expertise en ervaringen met u te delen op zaterdag 27 augustus
2011 tijdens de zesde editie van Zomertyposium vanaf 10.00 uur in de collegezaal van
Museum Plantin Moretus aan de Vrijdagmarkt te Antwerpen.
Peter Verheul spreekt over custom fonts; Yves Peters heeft het over fontselectie en webfonts
en Jo De Baerdemaeker gaat in op Open Type en multimediaal zetwerk. Uiteraard
mag de Typosiumprent niet ontbreken; Lea Van Heck heeft zich lasten inspireren
door de Plantin als letteraar.
Nadere info: www.initiaal.be

nieuwsbrief Drukwerk in de Marge nummer 137, juli 2011 32
colofon
Deze nieuwsbrief is een uitgave van de Stichting Drukwerk in de Marge.
Voorzitter: Bubb Kuyper, bubbkuyperAnetaffairs.nl
Secretaris: Silvia Zwaaneveldt, Gerrit Doustraat 4, 2311 xp Leiden,
silviaAdrukwerk indemarge.org
Penningmeester: Frans den Breejen, Korte Vleerstraat 8, 2513 vm Den Haag,
fransAdrukwerkindemarge.org
Overige bestuursleden: Alex Barbaix, Roosje Keijser, Sander Pinkse
Nieuwe contribuanten/adreswijzigingen graag doorgeven aan de secretaris.
Nieuwsbrieven verschijnen 4 maal per jaar, begin januari, april, juli en oktober.
Kopij voor de nieuwsbrief dient uiterlijk halverwege de voorafgaande maand
binnen te zijn.
Bijdragen liefst per e-mail naar nieuwsbriefAdrukwerkindemarge.org, of per
post naar Nieuwsbrief Stichting Drukwerk in de Marge, Herengracht 51, 1015 bc
Amsterdam.
Redactie nieuwsbrief: Alex Barbaix, Sander Pinkse