í5e jaargang nummer I januari-februari Í9ó0 - Drukwerk in de Marge

í5e jaargang nummer I januari-februari Í9ó0 

té té

lllustratie uit'Sinterklaas en de Struikrovers' 

Joh.H.vanEikeren lllustraties voor het kinderboek 

Het is een misverstand te menen dat de ver- 

makelijke stukies in de krant alleen te vinden 

zijn in de daarvoor opgenomen rubriekjes met 

cursief gezette tekstles of in de stripverhalen. 

Veel meer vermakelijks is in de rest van de 

krant te vinden, want het is soms lachwekkend 

te lezen wat men de argeloze burger aan baar- 

lijke nonsens durft aan te praten. Zo spelde 

omstreeks de kinderboekenweek een kranten- 

man de lezers op de mouw'dat het Nederlandse 

kinderboek op hoog peil staat'en - zo orakelde 

hij verder - dat was nou allemaal daaraan te 

danken dat bekende tekenaars thans.kinder- 

boeken illustreren, Vroeger was dat anders, 

want toen was de i llustratie beneden de waard ig- 

'de 

heid van de tekenaar, totdat doorbraak' 

kwam met het werk van twee'befaamde illustra- 

trices' en zonder blikken oí blozen worden dan 

Nellie Bodenheim en Rie Cramer in één adem 

genoemd. De eigenlijke verlosser is volgens de 

krantenman Walt Disney met zijn tekenfilms 

geweest. En met deze drie Íiguren (waarvan 

alleen Nellie Bodenheim iets wezenlijks voor 

het kinderboek heeft betekend) houdt's mans 

kennis dan op. Van een Braakensiek en een 

lsings heeÍt hij nooit gehoord, evenmin als van 

typografi sche verzorgi nt. 

Als men nu weet hoe het bij de iaarlijkse vijftig 

bestverzorgde boeken juist met het kinderboek 

gesteld is, is zulk een krantenartikel toch voor- 

lichting van de meest ridicule soort. Als men 

bedenkt dat er iaren voor nodig teweest zijn 

om het bij die boekenverkiezingen met het 

jeugdboek tot een maar heel pover cijfer te 

brengen en we het vorig laar weer tot nul zijn 

afgezakt, is zulk krantengeschrijf niet meer dan 

het boerenbedrog van de standwerker. 

Hoe staat het nu met het kinderboek dat voor 

de week van het kind en voor de december- 

feestdagen is verschenen ? Het is moeilijk na te 

gaan of het alarmerende 

'. . . die toekomst (van 

het jeugdboek) bleek somberder dan de groot- 

ste pessimist zou hebben durven voorspellen', 

in het juryrapport 1959, de uitgevers heeft ge- 

stimufeerd, maar een zeer willekeuríge keus uit 

de kasten van de boekhandelaar wijst daar wel 

op. Er zijn althans in de laatste tijd enige hoop- 

gevende dingen gebeurd en één daarvan is, 

dat enkele ionte tekenaars wat kansen hebben 

gekregen. 

Bruna te Utrecht kwam in zijn serie vierkante 

boekjes uit met 'Het Vogeltie', met versjes en 

tekeningen van Dick Bruna,dat in alle opzichten 

voortreffelijk is. Op de directe tekeningen, die 

kundig zijn teruggebracht tot het allereen- 

voudigste dat het kind aanspreekt, sluit de 

typografie volkomen aan. Het bandle met de 

dikke borden is nou ook maar precies wat het 

hier moet zijn. Een heel goed kinderboek. 

Voor 'Slacht me niet zei de kip', van Leopold te 

Den Haag, is een mij onbekende ReintieVenema 

doende geweest. Zij heeft zeer verdienstelijke 

illustraties voor dit boek gemaakt, waaronder er 

zijn die even doen denken aan de grote sprook- 

iesverluchters in hun beste momenten. Deze 

illustratrice toont een prettig eigen handschrift 

naast een verantwoorde vorm. Zij kan tekenen 

en laat zich niet door deÍormatie tot apartheid 

verleiden. Haar figuren en haar dieren zitten 

goed in elkaar en hebben niettemin de sfeer en 

het verhalende dat het kinderboek nodig heeft. 

Het boek is behoorlijk van typografie (lammer 

van die gespatieerde onderkast) en heeft een 

aardig omslag en aantrekkelijke schutbladen. 

Tiny van Asselt, ook al weer nieuw voor mij, 

heeft 'Klaas in Amsterdam' geïllustreerd dat bij 

Ten Have te Amsterdam uitkwam. Minder 

vrouwelijk, steviger zou men kunnen zeggen, 

is haar hand en ook zij kan tekenen. Hoewel 

veel vaster van bouw, is de vorm toch niet zo 

sterk; het tekenen van handen geeÍt haar duide- 

lijk soms nog moeite. Wat zij echter weer voor 

heeft is, dat zij goed weet te typeren en de 

bewegingen van kinderen goed heeft geobser- 

veerd. 

Een derde mij onbekend talent trad op als 

illustratrice in 'Gekke Erica', uitgegeven door 

Ploegsma teAmsterdam. Ursula denTex maakte 

voor dit boek een uitstekend omslagontwerp, 

waarin vooral de beweging goed is. Het geheel 

is vlot in elkaar gepenseeld in prettige kleuren 

en er is een goed gebruik gemaakt van het witte 

papier. Wat al te vlot, te handig, lijken mij de 

illustraties die zij voor het boek maakte. De 

losse manier van doen heeft zeker zijn charme, 

maar sommige tekeningen hebben toch iets te 

weinig en komen eigenlijk niet boven de aan- 

duiding uit. Nog maar even verder en dan is het 

er, zoals bij de pantomime-danser die u hierbij 

Stoíomslag van'Gekke Erica'

a- 

DE IÍÀCOGEL 

Dc )Íagogr I 

rs crn \o3!l 

cn hij rroont in \\'atrrlanrl 

nrc r zijn prntjls in rlc lrorgtc 

cn zijn lopjc ondcr't zanrl 

op dc Lcrg r an ÏctcrLand. 

.\llc drgcn 7it hij drrr 

cn hij :larpt. hct hclc jaar. 

)Írrr op ncqcnticn nor curbcr 

rnr,lr hii rrLkcr. qccfr 

srluirl 

pakt tcn lant cn karnt /iin vcrcn 

en zijn staar t zorgvrrl

lllustraties voor het kinderboek 

gereproduceerd vindt, Een naar behoren typo- 

grafisch verzorgd boek. 

Een ander boek van Ploegsma is 'Dat zijn de M- 

brigadiers', waarvoor Elly van Beek de illustra- 

ties leverde. Ze zijn met een onstuimigheid en 

vaart gedaan, waarvoor de pagina haar vaak een 

te benard vlak geweest moet zijn; haar breed 

opgezette krijttekeningen lopen er, niet ten 

voordele van het boek. vaak aan alle kanten af. 

Daar waar zij de boekpagina in het oog heeft 

gehouden, heeft zij sterke en toch gevoelige 

tekeningen tegenover de tekst geplaatst. Ze 

hebben veel van litho's en zijn daarom moeilijk 

met de tekstpagina's in harmonie te brengen. 

Sterke verkleining zou hier de enige, maar not 

niet ideale oplossing zijn geweest. 

'Sinterklaas en de struikrovers', het bekroonde 

kinderboek dat Holland te Amsterdam uitgaf, 

mag hier vanzelÍsprekend niet ontbreken. Er 

zijn enkele aardige illustraties in van Babs van 

Wely, die ik ook al weer op dit pad niet eerder 

ben tegengekomen. Sterk zijn de tekeningen in 

dit boek - moet ik zeggen - niet en met name 

de hoofdfiguur Sinterklaas is er maar heel 

zwakies afgekomen. Het beste bevalt mij nog 

het bandie met de blankwitte baard vol van 

bisschoppel ijkheid tegen het nachtzwarte kwaad 

waarin de struikrovers gehuld zijn. 

Als een comeback in het Nederlands is er bij 

Ploegsma te Amsterdam dit iaar een boekje 

met tekeningen en versies van Diet Huber, 'De 

uil met zeven zuurties', verschenen. Enige jaren 

geleden (het was een debuut naar ik meen) 

kwam er een boekje in het Fries van haar uit, 

dat één van de vijÍtig van dat jaar werd. Met de 

tekeningen in twee kleuren, die goed op de 

pagina gezet zijn en waaraan kinderen veel te 

bekijken zullen hebben, is het ook nu weer een 

goed kinderboek geworden. Het is een vrolijk, 

grappig en soms ook prettig triezelig tumult 

van manneties, vrouwties, kinderen en beesten, 

kiik vogel, daar ir de boerin, 

dat vrouwtjc, dat daar loopt. 

zij hecít hecl netje: om h:er hooíd 

een doekje heên gêknoopt. 

lllustratie uit'Het vogeltle' 

4 

Dat van Goor Zonen te Den Haag Ted Schaap 

aan het illustreren van een kinderboek hebben 

tezet, wirs niet zonder risico, Het 'gekke' van 

Ted Schaap berust helemaal op de volwassenheid, 

omdat hij - naar de aard van de humor - 

het gekke uit bloedernstige situaties haalt 

waarvan het kind nog geen weet heeft. Met het 

boekie'Hikkerde, pikkerde, paardeboom' blijkt 

dat er nu ook een Ted Schaap voor het kind is, 

want de tekeningen die hij bij deze versjes 

maakte zijn van een dwaasheid en vindingrijk- 

heid waaraan het kind veel plezier zal beleven. 

Maar niet alleen het kind. Heel mal zijn het 

ingebeelde generaaltje met de getrokken sabel 

op pagina 19 en de baron in de badkuip op 

pagina 6. En hoe vindt u het goeiige domme 

ventle met sneehoed en poes die achter de 

muziek aanloopt in de hierbij aígebeelde 

pagina's ? Het boekie heeft een goed omslag en 

aardige schutbladen. Jammer is dat het door- 

schijnende papierwat afbreuk doet aan de goede 

typografie. 

Het zou onverstandig zijn voorspellingen te 

doen, maar afgaande op een paar van deze voor 

de hand weggenomen uitgaven lijkt het of het 

kinderboek dit jaar niet als zorgenkind voor de 

iury z l verschijnen. Aan het hoge peil waarvan 

de krantenman hardop droomde zijn ze nog niet 

toe, maar ze gaan in de goede richting. Op 

de tentoonstelling van het Tsiechische boek 

hebben wij van de zomer kunnen 'liebáugeln' 

naar de mooie illustraties voor het leugdboek 

die daar lagen en een vergelijking viel niet 

Sunstit voor ons kinderboek uit. Aan gebrek 

aan goede illustratoren bij ons is dat niet te 

wijten; we hebben er voldoende en het gaat er 

maar om of zij de kans krijgen. Het is te hopen 

dat de uitgevers de wind zo mee hebben dat zij 

voor de kleine prijs die het Nederlandse publiek 

voor het ieugdboek wil betalen, die kansen 

zullen kunnen geven, 

lllustratie uit'Slacht me niet zei de kip' 

t t- 

I .J.l \ 

.: ; .l :\. 

. ; :! 

- | tl 

lllustratie uit'Dat zijn de M-brigadiers' 

j 

l-,

.sJerpESrJq-hl 

ap uÍrz t€O. trn alt?Jlsnlll 

.sJ"ôJïlnJts ap ua sEel)Jatuts. uB^ SElsuo 

r!n altEJtsnlll 

.sJaôJlrnJls ap ua seellJatuts, 

.uEpJalsuv ut sssl). l!n oll9Jlsnlll

E. Schmidt lndrukS

2 Op de voorgrond het nieuwste type machine van de Miehle Corporation, die drukt van om de cilinder gespannen buigzame Du Pont-platen 

3 Een nieuwe Harris-Seybold 

drukpers met de dunne metalen zgn. wrap-around-plaat, 

waarvan 

voor de hoogdruk grote verwachtingen worden gekoesterd

K.vóhringer De graÍlsche tentoonstelllng te Mllaan - in tt kort bezien 

De eerste grafische vaktentoonstelling in ltalië, 

in de tweede helft van het voorgaande jaar te 

Milaan gehouden, wi$ in z'n opzet zeer veel- 

zijdig te noemen. 

Degene die een ogenblik aan het lawaai van de 

machineswilde ontkomen, kon als onderbreking 

de historische tentoonstelling of één van de 

andere exposities bezoeken. Desamengebrachte 

historische voorbeelden boden een sluitend 

overzicht op de ontwikkeling van schrift en 

letter, papier en drukkunst. Kostelijke schatten 

v/aren uit vele bibliotheken bijeengevoegd en 

toonden het grote kunnen van de drukkers in 

de eerste periode, maar ook van hun voor- 

gangers, de schrijvers. 

De ltaliaanse vakscholen verzorgden aantrekke- 

lijks stands en gaven een indruk van hun op- 

leiding voor de afzonderlijke beroepen zowel 

als fotomateriaal van hun onderwijsinstellingen. 

Folders lichtten daarbij in over de opzet en ook 

over de opgaven welke de scholen zich stellen 

met betrekking tot het onderwijs. De finan- 

ciering van deze onderwijsinstellingen, in het 

bijzonder de tot stand gebrachte vergroting van 

de mogelijkheden door een goede samenwerking 

tussen werkgevers en werknemers, is op zich- 

zelf al bestudering waard. 

Daarnaast waren er op deze vaktentoonstelling 

stands van drukkerijen en uitgeyersmaatschap- 

pijen, waarvan de inrichting op een bijzonder 

hoog niveau was te achten. Niet uit het oog mag 

worden verloren, dat de pers, in het bijzonder 

in Noord-ltalië, een hoogst belangrijke rol 

speelt. De grote dagbladondernemingen hadden 

ook hun eigen stands, waarbij die van I'Unita 

te meer vermeldenswaard is vanwege de aan- 

wezigheid van een machtig elektronischadres- 

seerapparaat, tevens abonnementenad ministra- 

tie, die door Olivetti en Adrema gezamenlijk 

werd ontwikkeld. 

De kern van de tentoonstelling te Milaan was 

vanzelísprekend - zoals overal - de grafische 

techniek. Bijna alle firma's van betekenis op ons 

continent, uit Engeland en uit de Verenigde 

Staten waren er bij, deels via hun vertegen- 

woordigingen en soms ook met eigen stands. 

Voor de meeste ltaliaanse fabrikanten op gra- 

Íisch gebied was dit veelal een eerste gelegen- 

heid van deze aard om ook aan buitenlandse 

bezoekers hun produkten te tonen. 

Aan de andere kant was het talrijke ltaliaanse 

vakgenoten, die tot nu toe niet een dergelijke 

vaktentoonstelling konden bezoeken, voor de 

eerste keer mogelijk 'een blik in de toekomst 

te werpen'. Fotografische zetmachines, één- 

fase-sneletsmachines, systemen voor elektro- 

nische registercontrole van de meest uiteen- 

lopende aard, grote combinaties voor de boek- 

binderij en de papierverwerkende industrie en 

veelzijdige drukmachines, waarvan zij tot op 

dat moment nog slechts hadden kunnen lezen, 

waren in grote aantallen opgesteld en gaven een 

betere kijk op de ontwikkeling. 

Bij dit alles mag menige ltaliaanse fabrikant, met 

het oog op de gemeenschappelijke markt in 

Europa, tot bedachtzaamheid zijn gestemd. Er 

schijntdaar toch wel een zekere typenbeperking 

- die we ook wel eens normalisering plegen te 

noemen - nodig te zijn. Zo was er bijvoorbeeld 

sprake van twintig verschillende indelingen van 

de letterkast en van veertig letterhoogten ! 

Maar. . . tal van ltaliaanse fabrikaten, in het 

bijzonder die welke men reeds op vroegere 

tentoonstellingen zag, hadden wereldniveau. 

I Een blik op een deel van de machtige tentoonstellingshal waar de'techniek' in belangriike matê was geconcentreerd 

8 

Wel voor de eerste keer waren - afgezien van 

de Oosteuropese landen - Russische grafische 

machines opgesteld, waarbij drie regelzet- 

machines, een machine gelijkend op de Ludlow 

en één die veel op de Elrod geleek. Aan de 

wanden van de stand waren foto's te zien van 

een losse letterzet- en gietmachine, een elek- 

tronische clichégraveermachine en apparaten 

voor het'zetten op afstand'. 

Mocht er naar de eerste indruk niet zo veel 

nieuws te zien zijn op deze vaktentoonstelling, 

toch moet worden opgemerkt dat ook hier 

weer bepaalde kleinigheden op een verdere 

vooruitgang bleken te wijzen. We stippen zo 

maar enkele punten aan. 

Bij de drukpersen toonde Koenig & Bauer de 

Rex Vll met indrukwerk, evenals een super- 

model van de tweetoerenpers Sturmvogel, 

waarbij in het íormaat 94x 136 cm een uurproduktie 

van 3000 werd aangegeven. Een 

tweekleuren-rotatie-vellenpers voor nummer- 

werk, speciaal gebouwd voor het drukken van 

waardepapieren, bleek het proefstadium te 

hebben doorlopen en komt ter beschikking, 

Een toestel- en inpasapparaat maakt het moge- 

lijk het voorbereidende werk voor dergelijke, 

met afneembare cilinders resp. cilindergedeel- 

ten werkende machines vrijwel geheel vooraf 

te doen geschieden. 

Vermeldenswaard is bijvoorbeeld ook een L & 

M-tweetoerenpers, die - naast nog andere ver- 

nieuwingen - met twee uitlegstapels werkt, 

waarop de vellen beurtelings worden uitgelegd, 

zodat elk afzonderlijk vel de dubbele droogtijd 

krijgt. Dezelfde Íirma toonde het vormenpirs- 

apparaat Superpositor (vergelijkbaar met het 

Registerscope-apparaat), dat een fei lloos passen

J 

van de kleurenvormen na het eerste standvel 

moSelijk maakt. 

De vervaardiging van beelddragers voor de 

hoogdruk schijnt in een beslissend stadium te 

zijn gekomen. Bij de éénfase-sneletsmachines 

viel een machine op die met sproeiers werkt en 

dus geen bewegende delen in het etszuur heeít 

(Moll). Ook de zogenaamde photopolymer- 

drukplaten, welke door de wereldfirma Du 

Pont zijn ontwikkeld, blijken nu uit het proef- 

stadium tevoorschijn te komen. (Eén van deze 

platen bestaat uit een laag lichtgevoelig plastisch 

materiaal, aangebracht op een zeer dunne me- 

talen basis. Op het lichtgevoelige materiaal 

worden foto's, tekeningen en tekst in Íilm gekopieerd. 

Het niet door licht 'geharde' 

gedeelte 

van de beeldlaag kan worden weggespoeld. 

Resultaat: een zeer geschikt bevonden beeld- 

drager met grote diepte, die om de drukcilinder 

kan worden gespannen zoals bij offsetplaten het 

gevaf is. redoctie). Fairchild ontwikkelde een 

nieuwe clichégraveermachine speciaal voor dag- 

bladbedri.jven en beveelt voorts aan een Pola- 

roid-Land-camera. die in één minuut het beeld 

kant en klaar oolevert. Door de firma Hell bleek 

voorts een methode te zijn uitgewerkt om vol- 

ledige krantenpagina's via lijnverbindingen of 

draadloos naar elders over te brengen. Op het 

gebied van de stereotypie metkunststoffenten- 

slotte wordt met steeds zuiverder apparatuur 

en met steeds betere materialen gewerkt. 

Dit overzicht is allerminst volledig. Bedoeld is 

slechts een totaalindruk te geven, een korte 

blik op het hele gebied. Nadere bijzonderheden 

over het een en het ander zullen in de komende 

tijd in afzonderlijke publikaties hun weg ook 

naar de belangstellende TéTé-lezers vinden. 

2 Boekwerken en andere specimen van historische 

waarde waren uitgestald in vitrines 

3 Aan prachtige voorbeelden van boekdrukkunst uit 

het ltalië van onze tiid ontbrak het al evenmin 

4 Oosterse belangstelling voor de nieuwe meerkleuren-ofísetpers die Nebiolo voor het eerst te Milaan toonde 

5 De grafische scholen hadden goede stands ó De stand van één der grote ltaliaanse uitgeversmaatschappijen op de tentoonstelling

G. pijper GMA-tweetoerenPers TirÍing 4l 

Het is de vaklieden bekend, dat de Zweden op 

het gebied van de grafische machinebouw een 

uitstekende naam hebben. Op het boekdruk- 

gebied komt daar o.a. de TirÍing 4l vandaan, een 

tweetoerenpers die wordt gefabriceerd bij de 

Grafiska Maskin Aktiebolaget, die is gevestigd 

te Trollhàttan. De Tirfing 4l (afbeelding l) is 

weliswaar de machine met het kleinste papier- 

formaat van de drie typen die de GMA levert, 

maar we willen ditmaal juist aan deze robuust 

gebouwde Zweedse kwaliteitsmachine eens 

aandacht besteden. 

Het grootste papierformaat dat op de Tirfing 4l 

kan worden gedrukt is 78,7x 104,5 cm. De af- 

metingen van de ruimte binnen het insluitraam 

zijn 79,1 x 98,8 cm. Met een zgn. spaarraam zijn 

nog enige centimeters in de lengte van de vorm 

te winnen (tot 102,2 cm). Het kleinste te druk- 

ken formaat, dus ook het minst economische, 

is 46,5x65 cm. 

De snelheid van deze tweetoerenpers gaat tot 

4000 druks per uur. De hoge draaisnelheid en 

de geschiktheid voor het drukken van vormen 

die een hoge drukspanning vereisen, vinden 

hun basis in een krachtige en solide onderbouw. 

Deze laatste bestaat uit twee zijwanden waarin 

de cilinderblokken geplaatst zijn en twee eind- 

wanden waarop de vier steunen rusten van de 

rollenbanen voor het dragen van het drukíun- 

dament. Die komen op hun beurt onmiddellijk 

op de middensteun samen en geven zo onder de 

drukcilinder de vereiste weerstand. De hoge 

snelheid werd mede bereikt door het toepassen 

van lichte metalen voor de heen- en weergaande 

delen. 

Met het oog op de snelheid is de Tirfing 4l 

tó 

2 Constructie van de drukcilinder (de griipers liggen 

tegen de legger aan) 

voorzien van een voorgrijpersysteem en een 

kettinguitleg. Doordat in- en uitleg automatisch 

zijn gemaakt en door verder doorvoeren van 

drukknopbediening kan het werken aan de 

machine door één bedieningsman als uitgangs- 

punt worden behouden. 

Als een pers van dit kaliber in bedrijf is, ont- 

staan bij het keren van de drukplaat - vooral bij 

volle, zware illustratievormen en hoge draai- 

snelheid - krachten die remmend werken op 

een soepele Sang van de machine. In een vroe- 

ger stadium werd dit ondervangen door een 

speciale cilinder voor de buffers, met de mogelijkheid 

om bij verschillende snelheden door 

middel van een hendel de luchtdruk te regelen. 

Het storend verschil in opvangspanning in de 

buffers werd daardoor opgeheven. Er wordt nu 

aan gewerkt om de constructie van het buffer- 

3 Een excenterhuls, zoals bij de TirÍing 4l toegepast 

voor omhoog en omlaag gaan van de cilinder 

systeem te verbeteren, waardoor verstellen van 

de buffers bij draaien met verschillende snel- 

heden niet meer nodig is. 

Het drukfundament van de Tirfing, waaraan de 

bufferstangen met de buffers bevestigd zijn, als- 

mede het mechanisme voor de heen- en weer- 

gaande beweging van de drukplaat, zijn van een 

speciaal soort lichtmetaal vervaardigd. 

De drukcilinder is met de beide tappen uit één 

stuk gegoten. De leggerdikte moet 1,5 mm zijn. 

De grijpers komen tegen de legger aan, zodat 

de spanning, ondanks verschil in leggerdikte, 

altijd gelijk is en er nog plaats overblijft voor de 

vóórgrijpers en afneemgrijpers (aÍbeelding 2). 

De cilinderborstel is beweeglijk en verlaat de 

cilinder een moment wanneer de voorkant van 

het vel passeert. 

De aandrijving van de drukcilinder geschiedt 

a 

De GMA tweetoerenpers Tirfing 4l, trots produkt 

van de Zweedse grafische machinebouw

- 

direct van de hoofdas af. Door de veranderlijke 

stand in de tandwielen tijdens het heffen van de 

cilinder, wanneer geen druk wordt gemaakt, 

dus tijdens de tweede toer, ontstaat ruimte, 

Het tandwiel van de drukcilinder is bij deze 

machine op bijzondere wijze uitgevoerd. Het is 

namelijk in tweeën gedeeld (afbeelding 4). Het 

linker gedeelte zit vast op de as, terwijl het 

rechter gedeelte, het smalle deel dus, verend is 

gemaakt door middel van een stevige drukveer. 

Door dit systeem ontstaat tijdens de gang van 

de machine geen speling in de tanden. De ene 

helft van het tandwiel vangt namelijk, wanneer 

de cilinder zich naar voren beweegt, de ont- 

stane ruimte aan de tegengestelde kant op en 

blijft steeds in contact. Deze constructie geeft 

als hoogst belangrijk resultaat het verkrijgen 

van een rustige en gelijkmatige beweging van 

de drukcilinder. Ook het zuiver passen wordt 

er zeer door bevorderd. De tandwielen voor de 

voorgrijpers en de kettinguitleg zijn op dezelfde 

wijze uitgevoerd. Mede daaraan is het te dan- 

ken, dat bij een snelheid van meer dan 3500 

druks per uur geen trilling is te constateren. 

Het omhoog en omlaag gaan van de drukcilinder 

wordt bewerkstelligd door excenterhulzen 

(afbeelding 3). Deze constructie draagt er ook 

toe bij, dat geen trillingen aan trekstangen, 

excentrieken en dergelijke ontstaan. De druk- 

cilinder wordt namelijk direct door de trek- 

stangen aangetrokken. Om de drukkracht te 

veranderen, kan aan de knooppunten van de 

trekstangen door draaien aan de excenters de 

lengte van de trekstangen worden gewijzigd. 

Daardoor wordt gelijktijdig de drukkracht ver- 

anderd. Hierdoor wordt uitlopen van cilinder- 

lagers en slijtage aan cilinderassen tot een mini- 

mum teruggebracht. 

Bij snellopende tweetoerenpersen is het niet 

gewenst, dat de te bedrukken vellen direct van 

de inlegtafel tegen de drukcilinder worden ge- 

bracht. Vooral bij dunne papieren werkt dit 

pasverschillen in de hand. Ter voorkoming 

daarvan dient het voorgrijpersysteem, dat door 

middel van een grijperstang in een cirkelvor- 

mige beweging het vel opneemt en het naar de 

cilinder brengt. 

Boven drukcilinder en inlegtafel is een as beves- 

tigd, waaraan zich vier steunen bevinden die de 

grijperstang vasthouden (aÍbeelding 5). Als de 

machine loopt, beweegt de grijperstang zich in 

een zogenaamde'swing'beweging heen en weer, 

terwijl steeds de grijpers open en dicht gaan 

om het vel op te nemen en aí te geven. 

Het inktwerk van de Tirfing 4l (afbeelding 6) 

bestaat uit drie letterrollen met een diameter 

van 69 mm, een likrol met een diameter van 

63 mm en drie distributierollen met een dia- 

meter van 69 mm, alle van rubber. Verder: een 

grote stalen verwrijfcilinder met een diameter 

van 82 mm, twee stalen verwrijfcilinders met 

een diameter van 59,5 mm, een stalen distribu- 

tiecilinder met een diameter van 63 mm en een 

ruiterrol met 45 mm diameter. tezamen ruim 

4 De aandrijving van de drukcilinder (met gedeelde tandwielconstructie) 

5 Voorgrijpersysteem ('swing'beweging) 

toereikend zijnde voor een prima inktverdeling 

en inktgeving. De drie letterrollen keren als ze 

van de vorm verwijderd zijn. Een kleine inkt- 

tafel zorgt mede voor een goede verdeling van 

de toegevoerde inkt. 

Om het inktwerk beter bereikbaar te maken, 

kan men het in twee gedeelten opklappen. 

Bovendien is het geheel door twee plexiglas- 

platen stofvrij afgedekt. Als deze platen zijn af- 

genomen is tevens de stroom naar de hoofd- 

motor verbroken. 

Zoals tegenwoordig vereist, is ook dit inktwerk 

met een wasinrichting toegerust. Het inleg- 

apparaat kan naar keuze Dux oí Elles zijn. Het is 

volledig in het geheel van de pers ingebouwd. 

ls het niet gewenst met de vormenwagen van de 

achterzijde doch van de zijkant de drukplaat te 

benaderen, dan is ook dat mogelijk door het 

invoegen van een verlengde inlegtafel tussen 

inlegapparaat en pers. 

De vellen worden door vier zuigers aan de 

t7

GMA-tweetoerenpers Tirfi ng 4l 

ó Het inktwerk: stalen inktcilinder, ruiterrol, grote verwrijfcilinder, distributiecilinder 

en verwrijfcilinders, rubber likrol, letterrollen en distributierollen 

achterzijde opgenomen. Zes blaaspijples zorgen 

voor een luchtkussen onder het vel dat naar de 

transportwals wordt gevoerd. Een detector 

hoedt er voor dat geen dubbele vellen passeren. 

Voordat het vel over de banden en rollen, die in 

de voorgrijpers zijn ingebouwd, bij de vooraan- 

leggen komt, passeert het eerst nog weer een 

detector, zodat de machine direct reageert als 

er Seen vel of een scheef vel komt. De vellen 

komen dakpans- of stafíelsgewijs aan. 

Tijdens het drukken kan een nieuwe papier- 

stapel worden ingebracht; het apparaat werkt 

via een eindloze ketting; de nieuwe stapel kan 

daarbij ook motorisch omhoog worden ge- 

d raaid. 

Als de vellen de drukcilinder verlaten, worden 

ze een moment overgenomen door verende 

tussentrijpers, die ze dan weer doorgeven aan 

de grijpers van de drie wagens die zich aan de 

kettinguitleg bevinden (afbeelding 7).Juist voor- 

7 Kettinguitleg met drie wagens 

!8 

datdewagen het vel op de uitlegtafel deponeert, 

wordt het door een zuiSwals (afbeelding 8) 

afgeremd, zodat het rustit en vlak neerkomt. 

Bij het drukken van illustraties op kunstdruk en 

bij het verwerken van dunne papiersoorten is 

dat belangrijk. 

ls vereist dat het vel wordt doorgesneden na 

het drukken, dan kan de snij-inrichting van de 

machine worden benut. 

Indien de uitlegstapel vol is, of het blijkt ge- 

wenst op een bepaalde hoogte de stapel weg te 

rijden, dan wordt gebruik gemaakt van de vel- 

lenvanger. De pers kan zodoende blijven door- 

d raaien. 

In de praktijk loopt deze Tiríing 4l met een 

groot papierformaat en een zware illustratie- 

vorm op een snelheid van 3500 druks per uur 

trillingvrij en met een vlekkeloze uitleg. Aan de 

voorbewerkint van de onderdelen van deze 

tweetoerenDers en aan de controle van alles en 

nog wat wordt echter bij de fabricage ook de 

grootste aandacht besteed. 

De elektrische installatie bestaat uit maar liefst 

zeven motoren: een hoofdmotor van l0 ok en 

nog zes hulpmotoren voor respectievelijk de 

snelheidsregeling van de hooídmotor, voor de 

luchtpomp van het inlegapparaat, voor de pomp 

van de zuigwals en de blazer van de ketting- 

uitleg, voor de aandrijving van de zuigwals (zo- 

dat men al naar gelang van de dichtheid van het 

papier de snelheid kan regelen), een zuigpomp 

voor het inleggen en een zuigpomp voor de 

stapel. Aan de bedieningszijde zijn op een pa- 

neel alle motoren door knoppen te bedienen; 

de corresponderende bedieningsknoppen zijn 

tevens aan de achterzijde bij de uitlegtafel be- 

vestigd. Van belang is ook een stroommeter, 

waarop het direct is aÍ te lezen als zich onregel- 

matigheden of storingen tijdens het drukken 

voordoen. 

Het smeren is volautomatisch voor de zestien 

belangrijkste smeerpunten, in het bijzonder het 

drukfundament. Halíautomatisch is de smering 

voor de overige smeerpunten, ten getale van 

ruim honderd. 

Naast de besproken Tirfing 4l bouwt de GMA 

nog de Tirfing 48 met verlengde uitleg en tafel- 

inktgeving, voor een papierformaat van 89x 

124 cm, alsmede de Viking 48 en de Viking 48S 

met bandenuitleg en tafelinktgeving, waarvan 

de laatste eveneens voor een papierformaat 

van 89 x 124 cm. 

Al deze Zweedse machines zijn degelijk van 

bouw en hebben een hoge bedrijfszekerheid. 

Voor een drukker 'pracht'machines om met 

recht de boekdrukkunst op te beoefenen en 

vakmanschap ten toon te spreiden. 

W 

8 Aíremming van het vel door een zuigwals

G. Pijper Magnetoprint 

Het drukken met flexible beelddragers heeft 

ook in ons land een veel groter omvang dan 

menigeen veronderstelt. Niet alleen wordt de 

anilinedruk zeer veelvuldig toegepast, o.a. op 

speciale verpakkingsmachines, doch ook in de 

gewone vlakke hoogdruk worden de rubber 

beelddragers steeds meer toegepast. 

Het werken met rubber beelddragers heeft in 

de praktijk problemen opgeworpen voor wat 

betreft de bevestiging er van op de drukcilinder 

of vlakke clichévoet. In het ene bedrijf zal men 

de rubbers op tweezijdig kleeÍband plakken en 

dan direct op de drukcilinderof voet bevestigen, 

in een ander bedrijf plakt men de in de rotatie- 

druk gebruikte rubbers op een vel stevig papier, 

om ze eerst dan op de drukcilinder te spannen, 

Bij deze laatste methode is het gemakkelijker 

gebleken, zo de rubber beelddrager afwijkingen 

in dikte vertoont - al of niet veroorzaakt door 

het vulcaniseren of naslijpen - een eenvoudig 

toestel er achter aan te brengen. Na het afdruk- 

ken kan men dan het geheel, met inbegrip dus 

van het toestel, bewaren voor een eventuele 

herd ruk. 

Een Duitse fabriek, de Edelstahlwerke Aktien- 

gesellschaft Magnetfabrik te Dortmund, heeít 

als hulpmiddel op dit gebied een zgn. magneto- 

print-cilinder voor rotatieve druk en ook spe- 

ciaal onderlaagmateriaal voor de vlakke hoog- 

druk in de handel gebracht. Dit nieuwe type 

stalen clichécilinder is voorzien van ribben die 

sterk magnetisch zijn en ook het onderlaagwit 

bezit deze eigenschap. 

Schaft men onderlaagwit en clichécilinders van 

deze makelij aan, dan moet men daarop rubber- 

clichés gebruiken die worden samengesteld uit 

rubberlagen waarvan er één met ijzerpoeder 

is vermengd. 

Het magnetoprint-onderlaagwit (afbeelding l), 

dat samen met een rubberdikte van 3,5 mm de 

normale drukhoogte heeft, is verkrijgbaar in 

bepaalde maten: 68x48, 48x34, 48x14, l?x4 

I Magnetoprint-onderlaagwit 

en 8x4 augustijn. Hiermee kunnen alle voor- 

komende formaten worden samengesteld en er 

is ook geen bezwaar aan verbonden als een 

tussenvoegen met kleine stukken van een niet- 

magnetisch materiaal geschiedt. 

De magnetoprint-cilinders (afbeelding 2), die 

voor elk type rotatiemachine kunnen worden 

vervaardigd, geven geen magnetisme aÍ aan inde 

nabijheid zijnde machinedelen. Ze zijn ook niet 

van invloed op de elektrische 'lading' van de 

passerende papierbaan, het bekende verschijn- 

sel dat nogal eens zorgen oplevert. 

Bij gebruik van de magnetoprint-rubberclichés 

is onderplakken met kleeÍband dus niet nodig. 

Door de zo veel vlakkere ondergrond zal de 

toesteltijd gunstig worden beïnvloed. ls er een 

wat ruimere marge rondom de tekst, dan kan 

men er zo nodig - zonder dat dit van invloed 

zal zijn op het magnetisme - een toestel onder 

aanbrengen tot en met 130 grams papier en 

daarbij kan worden gegaan tot een bedekking 

van tweederde van de oppervlakte van het 

ru bbervlak. 

De samenstelling van het magnetoprint-rubber- 

cliché kan bestaan uit een laag van metaaldeel- 

tjes voorzien rubber met een dikte van onge- 

veer 1,7 mm, een laag drukrubber van I mm en 

van 0,5 mm en een speciale onderlaag bestaande 

uit een soort weefsel van 0,25 mm dikte. 

Zowel voor de boekdruk als voor de aniline- 

druk opent het magnetoprint-systeem een weg 

om een doelmatiger werkmethode te bereiken. 

2 Magnetoprint-cilinder met speciale rubber beelddragers die zonder kleeÍband op de ondergrond vasthechten 

20 

E.J.Fietmich Dlagonale registratle Ya 

In een grafisch bedrijf komen dagelijks orders 

binnen. Elke dag opnieuw worden aÍspraken 

gemaakt met betrekking tot proef, aflevering 

enz. Van dag tot dag worden vele orders en 

instructies - al naar gelang de grootte van het 

bed rijÍ - doorgezonden naar de machinezetterij, 

de handzetterij, de drukkerij, de binderij, de 

expeditie enz. Grondstoffen en materialen 

moeten van derden worden betrokken en soms 

moet werk aan derden worden uitbesteed. 

Al deze afspraken zijn aan een bepaalde tijd 

gebonden en dus moet worden gecontroleerd 

of alles wel op tijd loopt. In de praktijk komt het 

er op neer dat meestal meer onthouden moet 

worden dan het geheugen kan bevatten. Daar- 

om zijn systemen ontworpen die hierbij moeten 

helpen, systemen die het geheugen steunen en 

die controle op de gang van zaken in het bedrijí 

mogelijk maken. 

Op het gebied van devoortgangscontrolewaren 

tot nu toe het meest bekend de horizontale en 

de verticale kaartsystemen. Daarnaast worden 

soms ook planborden voor dit doel gebruikt. 

Bijzondere mogelijkheden voor de vooftgangs- 

controle voor grafische ondernemingen biedt 

echter het sinds enige tijd bekende Tobrosysteem, 

dat is aan te duiden als een 'diagonale' 

retistratie. Over de toepassingsmogelijkheden 

van dit systeem laten wij enige bijzonderheden 

volgen. 

Een aan drie kanten gesloten hangmap wordt 

door middel van een plastic 'drager' in schuine 

(diagonale) stand opgehangen. Deze drager, in 

Íeite dus de rug van de hangmap, bevat een l0 

mm brede 'zichtstrook', waarop onder andere 

de datumcijfers I tot en met 3 | en de maanden 

ianuari tot en met december zijn gedrukt. Op 

deze zichtstrook nu kunnen - in verschillende 

kleuren leverbare - ruiters worden geplaatst. 

De signaleringsmogelijkheden op de diagonaal 

liggende ruggen van de hangmappen zijn talrijk. 

Zo kan bijvoorbeeld niet alleen een voortgang- 

controle worden aangebracht, doch zelfs kan 

een bepaalde vorm van planmatig werken (oíwel : 

planning) worden gevolgd. 

Kasten voor het Tobro-systeem zijn leverbaar 

in verschillende uitvoeringen en uiteenlopende 

grootten, in staal zowel als hout. Neem bijvoor- 

beeld een houten laloeziekast met vier rijen 

hangmappen, welke in totaal een capaciteit 

heeft van circa 380 exemplaren, respectievelijk 

orders. De rijen kunnen worden onderverdeeld 

naar d e aíd e I i n gen mac h i nezette rij, h andzette rij, 

drukkerij enz. Per afdeling is zodoende zicht- 

baar welke orders op de diverse afdelingen in 

bewerking zijn. 

Vooraf zijn daarbij met kleursignalen de leve- 

ringsafspraken op de hangmapruggen vast- 

gelegd. Het is nu eenmaal een feit waarmee 

rekening moet worden gehouden, dat elke af- 

deling een bepaalde tijd nodig heeft om het 

eigen aandeel in een order gereed te maken. 

Op z'n minst is dat de tijd die er voor staat! 

Daarom is het wenselijk dat voor elke order 

\ I 

(

Yan de ordervoortgang 

een taakstellinS gereed wordt gemaakr. Be- 

paald moet worden: de order moet op die dag 

in de zetterij zijn, op die dag in de drukkerij en 

op die dag in de binderij, om don geleverd te 

kunnen worden. 

Per afdeling wordt telkens mer het betreffende 

kleursignaal de'taakdatum' vastgelegd. Het 

spreekt vanzelí dat hiervoor een vaste kleur 

moet worden genomen. Dagelijks wordt aan 

de hand van de stand van de kleursignalen 

naSegaan welke order naar een volgende af- 

deling moet. Onopgemerkt'blijven hangen' 

van een order in een oí andere aídeling is dus 

niet meer mogelijk, omdat het systeem een 

eventueel achterblijven direct aantoont. 

Zodra aan een bepaalde taakstelling is voldaan, 

wordt de hangmap in de rij van die afdeling 

geplaatst welke de volgende bewerking gaat 

verrichten. Daarbij wordt meteen nagegaan of 

de taakstelling voor deze afdeling, vermeld op 

de 'orderkaart', nog juist is te achten. Vervolgens 

wordt het betreffende signaal op de juiste 

plaats op de rug van de hangmap geplaatsr. 

Leveranties van papier, clichés en dergelijke 

kunnen eveneens worden gecontroleerd op het 

nakomen van de gemaakte afspraken en met 

speciale ruiters op de dragers worden aan- 

Segeven. Ditzelíde geschiedt ook bij het verzenden 

van de proef aan de klant. Hierbij wordt 

eveneens met een aparte kleur aantegeven 

wanneer de proef is verzonden en wanneer deze 

wordt terug verwacht. Het systeem is geheel 

aan te passen aan de eigen speciale behoeíten 

van het bedrijf. 

In het voorgaande hebben wij voornamelijk ge- 

sproken over de kleursignalering op de dragers 

(ruggen) van de hangmappen en buiten beschouwing 

gelaten wat met de mappen zelí kan 

worden gedaan. Het behoeÍt geen betoog, dat 

mappen dienen om iets op te bergen. Bij het 

toepassen van ordervoortgantcontrole kunnen 

de mappen onder andere worden gebruikt voor 

het opbergen van de orderzakken van in proeí 

Sezonden drukwerken. De hangmap, met daarin 

de orderzak, de duplicaatproeí en dergelijke 

zaken, hangt dan in de rij die is aangeduid met: 

in oroef. 

Wordt een order naar een andere afdeling 

doorgezonden, dan worden in de hangmap 

opgeborgen die bescheiden welke deze aídeling 

beslist niet nodig heeft om z'n raak aan het 

gereed te maken drukwerk te kunnen vol- 

brengen. Degenen die met de werkvoorberei- 

ding zijn belast, zullen dit moeten beoordelen. 

Zijzullen ook het opbergen tot hun taak dienen 

te rekenen. Het is duidelijl( dat dit beoordelen 

telkens gebeurt alvorens de orderzal< naar een 

andere afdeling gaat. Er ontstaat zodoende een 

'dossier'van 

de order. 

Nadat een drukwerkopdracht geheel is aí- 

gewerkt, wordt de volledige inhoud van de 

hangmap weer overgebracht in de orderzak. De 

plastic drager en de hangmap kunnen dan 

worden gebruikt voor een volgende order. 

d'l'l'l,l 

i'"'t". *r/ 

'ïa 

;l|!. 

tn 

" l.' 

l. n 

l 

trr;l 

y't* t... t... 

2 Een overzicht van de schuin opgehangen dragers met mappen, naar aÍdelingen onderyerdeeld 

2l

M. H. Groenendaat ASpecten van het tifdschriÍt: AEG Ontladingen 

Tijdens het enige weken geleden gehouden zgn. 

kalenderforum en na afloop daarvan - in een 

aansluitend gesprekje met de reclamemanager 

van êen grote industriële onderneming - werd 

mij weer eens duidelijk hoe ver soms de mo- 

derne esthetische opvattingen kunnen aÍwijken 

van de smaak van 'het publiek', 

Heel vaak vergeet de estheticus, in zijn bezielde 

ijver om een artistiek-verantwoord werkstuk 

te ontwerpen, dat een bepaald publiek daaraan 

niet toe is. Aan de andere kant zijn opdracht- 

gevers vaak zó vasthoudend, dat dan ook maar 

elke poging tot vernieuwing de kop wordt in- 

gedrukt, uit angst voor datzelfde publiek. 

Met de beide in enkele voorgaande regels aan- 

geduide bezwaren moet rekening worden ge- 

houden. Tot de voorbereiding van elk werkstuk 

behoort dan ook een analyse van de groep 

ontvangers van zo'n werkstuk, opdat een zo 

goed mogelijke, bewuste afstemming kan plaats 

hebben. De aangeduide oorzaak leidt tot op 

zekere hoogte ook - om nog even bij de kalen- 

ders te blijven tot het ontstaan van die typische 

drukkerskalenders (waar toch zo nodig een ontwerper 

voor in de arm moet worden genomen) 

en de cafékalenders (met fel gekleurde platen 

en rommelige kalendariums). Daardoor ook 

blijkt, zoals bijvoorbeeld is geschied bij in het 

buitenland uitgeven of elders exPoseren van 

kalenders, dat wat bij ons een jury verfoeit, het 

soms iuist in vele landen uitstekend doet. 

Elke poging tot vooruitgang - en dat is plicht! - 

zal voorzichtig-experimenteel moeten zijn, niet 

om het experiment, maar tot vorming van een 

betere smaak. Een proef, door een grote levens- 

middelenfirma genomen, om naast een wat ver- 

starde en verouderde verpakking ook een frisse, 

moderne verpakking met dezelfde inhoud uit te 

brengen, gaf hogere verkoopcijfers voor het 

produkt in de nieuwe verpakking. Maar het 

initiatief van een postordermagazijn, om van de 

rommelige en smakeloze advertentie een veel 

betere te maken, bleek de omzet snel omlaag 

te voeren - misschien te verklaren doordat het 

experiment in dit laatste geval te rigoureus 

werd aangepakt. 

Een stapeltie tijdschriften met de naam 'AEG 

Ontladingen' ter bespreking aantreffend, viel 

mij onmiddellijk de bijgevoegde analyse op van 

de ontvangers: industrie, handel, laboratoria' 

elektrogrossiers, installateu rs enz. Ondanks het 

feit dat de totale groep technisch gericht is' 

moet er tussen de waardering van de ont- 

vangers in de kringen van de industrie - die 

uiteraard veel meer met drukwerk te maken 

hebben - en de installateurs - soms heel kleine - 

toch een groot verschil in aPPreciatievermosen 

bestaan. 

Als we het nu tot een beschouwing van de'AEG 

Ontladingen' laten komen, blijkt daarvoor een 

vormgeving te zijn gevonden die als een uit- 

stekend gemiddelde is te beschouwen. lk zou 

dit blad tot de allerbeste willen rekenen, 

zonder dat nochtans iemand zich in de ver- 

22 

2 

i;r:: 

" 

àlsffiffiiÈ3:*fí.$ill 

schenen nummers zal verkijken aan tyPogra- 

fische 'vondsten'. Met wat kleurvlakken, een 

uitstekende witverdeling, een zakelijke letter 

(Monotype Gill) en een overzichtelijke layout 

vormt deze uitgave een plezierig en leesbaar 

geheel. 

De layout sluit ook goed aan bij de inhoud van 

het blad: een gemengde, deels vaktechnische en 

deels populairetekst. Bij het bekijken van de uit- 

voering mag zeker de redactionele kant niet 

worden veronachtzaamd. Een tijdschrift als dit 

is geen kijkblad, maar een leesblad' Het typo- 

;; i. rr, 

i..-r' , 

,:. 

grafische 

'gezicht' van het blad moet tot lezen 

noden, de opmaak moet het lezen veraange- 

namen. Dat is hier volkomen bereikt. 

Consequent wordt voor de kopies de vette 

schreefloze gebruikt, een enkele maal komt er 

wat meer beweging, al naar het onderwerp. 

De kleurtoepassing is zo efÍiciënt mogelijk' daar 

in het blad steeds twee kleuren worden aan- 

gewend, die echter naast het zwart telkens 

maar één extra drukgang vereisen. Soms wisselt 

de kleur per vel, soms ook is de overgang ge- 

legd bij schoon- en weerdruk. 

)

". ,m,lavAliÁïrc' 

,@ 

Het papier voor de vier omsÍaSpagina's is wat 

zwaarder gekozen dan voor de twaalf pagina's 

binnenwerk. Dit is ook bij specialeJaarbeurs- en 

Firatonummers toegepast. Het versterkt de 

indruk van degelijkheid en betrouwbaarheid 

bij de ontvanger. 

Natuurlijk gaat het speurend oog ook uit naar 

onvolkomenheden bij een zo goed geslaagd 

tijdschrift en dat levert ook in dit Seval wel iets 

op. De laatste pagina (achterzijde van het om- 

slag) wordt in beslag genomen door een adver- 

tentie, die in enige nummers wel heel ver 

I 

2 

3 

4 

5 

6 

6 

Toepassing van de Legende om enige beweging in de opmaak te bereiken 

Een geslaagde, overzichtelijke plaatsing van de illustraties in lijncliché en autotypie 

Het omslag in twee kleuren, met wisselende foto 

Een rustige layout, de lijnen en de ondergrond zijn in kleur gehouden 

Een strak en streng gehouden paginabeeld 

Links een andere kleur dan rechts. door een vel in andere kleur te drukken 

DC YERI.ICH''XG I}I 

a 

ffi 

afstaat van de voorname zakelijkheid van het 

tekstgedeelte. Waarom hier zo vreselijk veel 

elementen in het sDel worden betrokken: 

strepen, blikvangertjes, vlakjes en schuin ge- 

plaatste diapositieven, is me niet duidelijk. Zijn 

deze pagina's soms van een andere ontwerper? 

En bij nog wat pietepeuterig en gêstreng toe- 

zien volgt dan nog de wens, dat voor de tech- 

nische tekeningen meer eenheid wordt na- 

gestreefd. Hier dient wat preciezer rekening te 

worden gehouden met de verkleiningsfactor 

(lijndikte, grootte van bijschriften). ln het ene 

Ë 

* 

geval is op de tekening de tekstletter ingeplakt, 

dan weer een slecht getekend hoofdlettertje en 

meestal hêt Normograafschrift. Dit laatste moet 

het m.i. in dit geval eigenlijk zijn, want deze 

genormaliseerde letter heeft een grote duide- 

lijkheid en staat neutraal ten opzichte van welke 

tekenletter ook. 

ffia 

ffi 

* 

Tenslotte zij vermeld dat dit bijzonder prettige 

tijdschrift elke twee maanden wordt gedrukt in 

een oplaag van 13.000 exemplaren bij J. van 

Boekhoven te Utrecht en dat de layout is van 

J. Bouwman, die daarvoor een pluim verdient. 

; 

23

L.van Dijk Aanbrengen van een index 

Het opzoeken van bepaalde hoofdstukken in 

boeken neemt vaak nogal wat tijd in beslag. 

Vooral in kerkboeken, die meestal van zeer dun 

papier worden gemaakt en wel twaalfhonderd 

tot vijftienhonderd bladzijden kunnen hebben, 

is snel opslaan van een bepaalde bladzijde soms 

ondoenlijk. Hier brengt de index uitkomst, die 

het mogelijk maakt om aan de snijkant van het 

boek een overzicht te bieden van de verschil- 

lende gedeelten oÍ hoofdstukken. 

De herkomst van de benaming index is niet zo 

ver te zoeken: het is het Latijnse woord voor 

aanwijzer. 

Een index komt tot stand door het uitknippen, 

van de zogenaamde vingergrepen in de snij- 

kant van het werk, verven van de snede waar 

dit uitknippen heeft plaats gehad en vervolgens 

het opplakken in de uitsparingen van vóórgedrukte 

schildjes met aanduidingen. 

Het gebruik is zeer eenvoudig. Bij het open- 

geslagen boek (afbeelding l) is gevraagd naar 

het hoofdstuk'Marcus'. Door de duim op het 

schildle te leggen en het boek op die plaats 

open te doen is direct het gewenste gedeelte 

van het boek voorgekomen. 

Het uitknippen van de vingergrepen is de eerste 

handeling. Dit kan op twee manieren geschie- 

den: o door uitslaan met een guts; b door uitknippen 

met een speciale indextang. Deze laatste 

methode is te prefereren boven de eerste, 

omdat men dan veel sneller kan werken en met 

minder inspanning (afbeelding 2). 

Op de taÍel waaraan de indexmaker werkt is 

een houten klem bevestigd. Het boek wordt 

schuin gewrongen en tussen de klem op de tafel 

bevestigd. Het knippen kan dan beginnen. De 

indexmaker kent de hoofdstukken en de pagi- 

na's waarop deze beginnen uit z'n hoofd. Staat 

het paginacijfer 

aan de kop, zoals de afbeelding 

r) 

t 

,} 

I Van een index voorzien kerkboek 

24 

2 Uitknippen van vingergrepen met een indextang 

nog net laat zien, dan zoekt hij ook aan de kop; 

staat het paginacijÍer aan de staart, dan zoekt 

hij de betreffende cijfers aan de staart. Het 

staartcijfer ligt gunstiger ten opzichte van de 

linkerhand waarmee hij opzoekt. 

Belangrijk is, dat de indexmaker uitkomt met 

kni ppen. Wordt te veel rui mte tussen de vinger- 

grepen tenomen, dan kunnen er in het betref- 

fende boek geen twaalf uitgeknipt worden en 

kan het boek niet gebruikt worden; wordt te 

weinig tussenruimte genomen, dan ontstaat een 

ongelijke verdeling, vooral aan de staart. Het is 

een secuur werkje, dat wel routine wordt, maar 

voortdurende oplettendheid is beslist nood- 

zakelijk. Eén verkeerde knip en bijna onover- 

komenlijke moeilijkheden dienen zich aan of 

het boek is verloren. 

Bijbels worden over het algemeen van twee 

kanten uitgeknipt. Twee rijen met aanduidingen 

zijn nodig voor het Oude Testament-gedeelte 

en ook twee rijen vingergrepen met schildjes 

atrxcB,I8 

3 Verven van de snede in de vingergrepen 

dienen voor het Nieuwe Testament-gedeelte. 

De indextang bestaat uit een voetstukje en een 

halfrond beiteltle (gutsie). Scherpte van her 

beiteltje en vlak aansluiten op het voetstukie 

zijn vereist. 

Bijbels zijn echter vaak rondom van een verf- 

snede voorzien. Bij de vingergrepen ontstaan 

dus nu onderbrekingen in de verfsnede. Al deze 

'holletjes' worden daarom met een penseel in 

de kleur van de snede bijgeverfd. Men gebruikt 

hiervoor plakkaatverí. Het boek wordt met de 

linkerhand iets schuin gehouden, waarna met 

het penseel verí in de ronding wordt aange- 

bracht (aÍbeelding 3). Er moet vooral met een 

schraal penseel worden gewerkt. Bij dundruk- 

papier loopt te overvloedig opgebrachte verf 

gauw in. 

De meest gebruikte kleur is lichtbruin. Soms 

wordt ook wel rood ingeverfd. Links beginnend 

wordt ronding na ronding geverfd. Bij het 

dichtdoen van het boek ontstaat een verfafdruk 

op het papier van de pagina. Dat is geen be- 

zwaar, want daar wordt later het schildie over 

heen geplakt. 

De laatste handeling is het inplakken van de 

schildjes. Het zijn kleine halíronde, gelijmde 

stukjes zwart papier, bedrukt met twee of drie 

beginletters van de betreffende hoofdstukken 

waar ze op de eerste pagina bij worden geplakt. 

Dubbele stellen worden met de verguldpers op 

het zwarte papier gedrukt. Het zetsel wordt 

vaak door de clichémaker in stempelvorm over- 

gebracht en kan in de persvergulderij steeds 

terugkerend worden gebruikt. Bij het werken 

met vaste stempels heeft men ook geen last van 

losrakende letters. 

Na het bedrukken op de verguldpers wordt het 

papier aan de achterkant met dunne lijm inge- 

lijmd en op borden uitgelegd om te drogen. 

Oplettendheid tijdens het drogen is gewenst, 

om te veel omkrullen te voorkomen. Na het 

drogen worden de velletjes in strookjes op de 

luiste breedte gesneden. Aíhankelijk van de 

plaats in het boek rechts oÍ links, met veel of 

weinig wit naast de letter. 

De schildjes dienen iets groter te zijn dan de

tl Inplakken van de schildjes in het boekwerk 

uitgeknipte vingergrepen. Het uitknippen van 

de schildjes geschiedt dan ook met een index- 

tang welke is voorzien yan een iets grotere guts. 

Er worden plm. tien stroken op elkaar gelegd, 

vastgezet met twee klemmeties en uitgeknipt. 

De schildles worden in de vakken gedeponeerd 

van een speciale indexdoos, De bodem van de 

vakken heeft een halfronde vorm. wat het er 

uit nemen van de schildles vergemakkelijkt 

(afbeelding 4). 

Op de ene of andere manier moeten voor het 

inplakken van de schildies de achterkanten iets 

worden bevochtigd, om de lijm op te weken. 

Anders kunnen ze zich niet op het papier vast- 

hechten. Een gangbare manier is de bodem van 

een omgekeerde kom op te vullen met een 

vochthoudende substantie, zoals watten of 

wattine. Daaroverheen een stukje moleskin, 

dat met een koordje om de overstekende 

bodem wordt vastgeknoopt. Een elektrisch 

elementie onder de stenen kom houdt het 

vochtige bovenstuk warm. Met een iets voch- 

tige vinger worden de schildjes uit de vakies 

genomen, op het vochtige beaverteen gelegd en 

iets aangedrukt, zodat de gehele lijmlaag op- 

weekt. Door nu het schildle op te nemen tussen 

nagel en vlees van bijvoorbeeld de wijsvinger, 

kan het schildje op de juiste plaats worden 

geplakt. 

Uit een en ander kan gebleken zijn dat het aan- 

brengen van indexen bijna uitsluitend hand- 

werk is en veel geduld vraagt. Het is daarbij 

een werkje dat in hoge mate nauwkeurigheid, 

accuratesse en een trote handvaardigheid vergt. 

Het sprookle van de gemechaniseerde boek- 

binderij gaat niet altijd op! 

F. H. W. Friederich (lGT) Synthetische inkten 

Synthetische inkten zijn geen nieuw verschijn- 

sel, want reeds in 1937 waren Bayer & Dawson 

in het bezit van patenten op het gebied van de 

alkydhars, één van de voornaamste produkten 

die in de synthetische inkt worden verwerkt. 

Er zijn er in de laatste 

laren natuurlijk verschillende 

bijgekomen, die terug te vinden zijn in 

een opsomming van diverse plasticsoorten als 

p.v.c., melamine, Íenol formaldehyde, epoxy- 

harsen, siliconharsen enz., om niet te vergeten 

de celluloseprodukten, die echter meer in het 

bijzonder in lakken worden verwerkt. 

Nieuw is deze geschiedenis dus zeker niet, 

maar afgezien van bepaalde sneldrogende inkten 

(winkdry) en uitvlokinkten, heeft men toch 

vastgehouden aan het principe van de inkten 

die op een normale wijze drogen, met dien ver- 

stande echter dat men meer aandacht heeft be- 

steed, natuurlijk ook aan de droging door oxy- 

datie, maar vooral aan de droging door wegslag. 

Dit met het oog op de nieuwere papiersoorten 

van ongeveer een tien jaar geleden, die een ge- 

slotener oppervlaktestructuur hadden dan in 

de daaraan voorafgaande periode gebruikelijke 

illustratiedrukpapieren. Hiermede worden be- 

doeld sommige uit de groep van op de machine 

gestreken papieren. 

Ook Kromekote hoort bij de papieren met ge- 

sloten oppervlak. Van dit laatste papier name- 

lijk ging tevens nog de dwingende eis van gro- 

tere glans van de te gebruiken inkt uit en het is 

nu iuist dankzij de inkten op basis van alkydharsen 

dat men aan verschillende gebruikseisen 

beter heeft kunnen voldoen. 

De normale inkten zijn gebaseerd op lijnolie- 

vernissen, die ontstaan door lijnzaadolie na 

iaffineren en bleken te koken in aanwezigheid 

van mangaanoxyde of andere mangaanzouten, 

of door te blazen onder luchttoevoer bij een 

temperatuur van 130" C, in sommige gevallen 

25Oo C. Ookwordt lijnolie tot standoliegestookt 

bij veel hogere temperaturen, namelijk 250c- 

3 10" C, onder afzuiging van de ontstane dampen. 

In het begin van de experimenten met de alkyd- 

harsen heeft men niet direct aÍstand gedaan van 

deze lijnolieprodukten. Als men glycerine en 

(vergeef me de enkele vreemde chemische ter- 

men die ik wel móét gebruiken) phtaalzuur- 

anhydride verhit op l80o C, dan vormt zich een 

zogenaamd glyptal (het woord zelí is ontstaan 

uit een samentrekking van de eerste twee). Als 

men aan dit glyptal lijnolie stookt bij een tem- 

peratuur van ongeveer 2l0o C, dan ontstaat er 

een produkt: alkydhars. 

Men was namelijk al snel tot de ontdekking ge- 

komen dat het harsachtige glyptalprodukt niet 

zonder meer te gebruiken was. Maar als men 

hieraan drogende en halfdrogende oliën stookt, 

ontstaan synthetische harsen die gemakkelijk 

verdeeld of zelfs opgelost kunnen worden in 

plantaardige oí minerale olieprodukten. 

Natuurlijk is het onmogelijk om zonder over 

moleculen te spreken iets over de eigenschappen 

van de bindmiddelen te vertellen, maar 

misschien kunt u zich voorstellen dat één zo'n 

bindmiddeldeeltie, onnoemelijk veel malen ver- 

groot, het model heeft van een flesopener die 

voor het openen van dopafsluitingen wordt ge- 

bruikt. Het gaat om de staart, dat is dus de 

handgreep van de opener. Dit gecompliceerde 

deeltje, een (lijnolie)vetstaart om het zo maar 

eens te noemen, is in verhouding vrij lang. Als 

men deze staart korter maakt. dan wordt de 

viscositeit, ofwel de dikvloeibaarheid, zodanig 

verhoogd, dat, indien de staart maar kort ge- 

noeg is, het deeltie wat het verdelen of oplossen 

betreft onhandelbaar blijkt te zijn. 

Zeer geliefde produkten zijn halfdrogende oliên 

als soiaolie en ricinusolie in de plaats van lijnolie 

als 'staartvormende' stoffen. De ricinusolie, die 

op zichzelÍ halfdrogend is (Haarlemmer olie), 

wordt speciaal behandeld en daardoor omge- 

vormd tot een zeer snel drogende olie, die 

enigszins het karakter krijgt van de snel drogen- 

de Chinese houtolie. 

Deze alkydharsen zijn, zoals gezegd, te verdun- 

nen met drogende oliën of organische oplos- 

middelen. Het zijn goede filmvormers. Zij dro- 

gen door oxydatie en om deze oxydatie te ver- 

snellen kunnen er de bekende kobalt-, lood- en 

mangaandrogers aan worden toegevoegd. Om 

weer even op de besproken staart terug te 

komen: een lang olie-alkyd is goed oplosbaar in 

hoogkokende petroleum oÍ andere koolwater- 

stoffracties. 

Als door het aanstoken van andere oliën dan 

lijnolie of ricinusolie de lengte aíneemt, dienen 

lager kokende koolwaterstoffen als terpentijn 

en terpentina met aromatische koolwaterstof- 

fen (benzol, toluol, xylol en dergelijke) bijge- 

mengd te worden. 

Dergelijke kunstmatig vervaardigde drogende 

oliên zijn veelal duurzamer en geven een gro- 

tere glans dan de vroeger veel gebruikte na- 

tuurlijke harsen. Daarenboven zijn de inktÍilms 

die hieruit ontstaan buigzamer en elastischer, 

terwijl zij ook minder snel verouderen. 

Men kan aan de alkydharsen ook andere stoffen, 

als Íenolformaldehyde en styreen, stoken. In het 

eerste geval wordt een betere doordroging en 

een chemische onaantastbaarheid bereikt, maar 

deze produkten vraSen veel verdunning en vor- 

men daarom vrij slechte íilms. Onder film dient 

dan te worden verstaan het droge inkthuidie. 

De combi natie styreen/d rogend olie-al kyd geeft 

bijvoorbeeld een snel drogende en sterk water- 

afstotende. snel hechtende film. 

Nog een heel vreemd woord: pentaerytritol- 

I Een korte en een lange 'vetstaart' zouden er, heel 

stcrk vergroot, zó uit kunnen zien 

E

alkyd is bijvoorbeeld goed te mengen met dro- 

gende oliên, levert een snel drogende, chemisch 

niet gemakkelijk aan te tasten film op en derge- 

lijke bindmiddelen zijn te verdunnen met de 

normale koolwaterstoffen. van alifatische zoals 

benzeen tot aan petroleum toe. Zij worden ge- 

bruikt bijvoorbeeld voor op de machine gestre- 

ken papieren. Dit kunnen de bindmiddelen zijn 

die voor de vervaardiging van boekdrukinkten 

worden aangewend. 

Ook voor offsetinkten zijn de alkydharsen de 

laatste jaren populair geworden, omdat zij een 

goede vloeiing en een goede droging bezitten. 

Het lange olie-alkyd is in het algemeen goed te 

vermengen met drogende oliên, voornamelijk 

standolie, koolwaterstoffen en drukolie. Het 

styreenalkyd wordt onder meer gebruikt voor 

quickset-inkten in de combinatie styreen-lijn- 

olie-tungolie (de laatstgenoemde is dezelfde als 

Chinese houtolie), vooral omdat dit bindmiddel 

tot weinig emulgeren aanleiding geeít. 

Nu zou nog uit te wijden zijn over de keuze van 

de pigmenten en van andere toevoegingen in 

combinatie met verschillende van deze bind- 

middelen, maar dit zou te ver voeren; de be- 

doeling was u alleen maar iets meer op de hoog- 

te te brengen met voornamelijk de bindmidde- 

len op alkydbasis. 

Indien nu dergelijke synthetische inkten goed 

worden samengesteld - en dat goed samenstel- 

len slaat natuurlijk op de keuze van de pigmen- 

ten en andere toevoegingen - hebben zij enige 

voordelen boven de conventionele typen: 

I Grotere concentratie aan pigmenten en aan 

toners in inkten met een relatief geringe vis- 

cositeit is mogelijk. Ter toelichting het vol- 

gende: een standolie-inkt metgrote pigment- 

concentratie is te brijïg voor een snellopende 

pers, terwijl de standolie ook niet dezelfde 

goede pigmentvloeiing heeft. 

2 De inkt op zichzelf vloeit beter en draait 

daardoor beter door de pers. 

3 Inkt op alkydbasis doet de offsetplaat minder 

slijten en dat wordt natuurlijk veroorzaakt 

door de betere bevloeiingseigenschappen. 

4 De inkten hebben minder neiging tot bloe- 

den als ze nat-in-nat worden gedrukt. 

5 De bindmiddelen hebben gewoonlijk een 

tweezijdige werking: de oplosmiddelen - dus 

meestal koolwaterstoffen - slaan snel weg en 

het bindmiddel zelf, het 'omhulde' pigment, 

dus de inkt, 'zet'zich beter. 

6 De druk droogt glanzender en brilianter op, 

in tegenstelling tot de matte wegslag van lijn- 

olievernis-inkten; voornamelijk ook op een 

papier met gesloten oppervlaktestructuur. 

7 Dergelijke inkten bezitten een grotere wrijf- 

vastheid: de inktfilms drogen harder op, 

waarvoor het percentage droogstof niet ver- 

hoogd behoeft te worden. 

(Ontleend oon lGT-nieuws I 2e joorgong nummer 7 ) 

26 

J. c. Btankenstein Geautomatiseerde boekenproduktie in I973 

Bij het vervaardigen van boeken, waarvan de b besparingen in kosten bij alle boektypen, 

afmetingen nu eenmaal voortdurend wisselen, vooral bij kleine oplagen en herdrukken, 

is lange tijd de ontwikkeling van automatische doordat de apparatuur snel kan worden aan- 

Produktiemethoden afgeremd. Wij bezitten tepast aan variërende afmetingen en dikten; 

echter al zetmachines die door middel van een c behoud van de klassieke boekvorm, met in- 

papierband worden'bestuurd', er bestaan snelle begrip van de goed-rondgezette boekrug, het 

kleurenpersen met automatische registerrege- symbool van de Griekse zuil, de vorm die met 

lingen en ook de boekbinderij is in de laatste succes de tijd en de wisselende modes heeft 

jaren sterk gemechaniseerd. weerstaan. 

Allerlei nieuwe elektronische hulpmiddelen 

hebben in de aÍgelopen iaren met elkaar wel een 

stoot tot het moderniseren van het grafische 

procédé gegeven, maar een bewuste bezinning 

op de toekomstproblemen wordt gehinderd 

door de orimaire noodzaak tot overwinnen 

van problemen van het heden. Er bestaat nog 

altijd een algemeen tekort aan investeringen 

in breed-opgezette, wetenschappelijk geleide 

speu rwerkprog ram ma's. 

Het in onderdelen overzien van de 'boeken- 

fabriek'van de toekomst maakt het noodzake- 

lijk, verband te leggen met bestaande en voor- 

spelde verbeteringen in andere bedrijfstakken. 

Bij de tegenwoordige snelheid, waarmee de 

wetenschappel ij ke vooruitgang i n elektronische 

middelen en de verwerking van materialen 

voortSaat, zullen echter in 1975 zeker enlge 

gloednieuwe opvattinten over het maken van 

boeken tot de realiteit behoren. 

Ondanks de kilheid in esthetisch opzicht van een 

elektronisch, geautomatiseerd systeem, moet 

men een uitbreiding van de taak van de boek- 

verzorger verwachten als een eerste gevolg van 

de te verwachten toekomstige ontwikkeling op 

drukkerijen binderijgebied. Men kan hiervoor 

drie redenen noemen: 

o de boeken zullen méér worden geïllustreerd 

en over het algemeen aantrekkelijker worden 

verzorgd voor wat de inhoud betreft; 

Verhoogde produktiesnelheden, besparingen in 

loon bij het verwerken en een geringer behoef- 

te aan vloerruimte zijn ongetwijfeld ook deug- 

den die eigen zullen zijn aan de automatisering 

van het maken van boeken. 

Het uiterlijk van de machines zal gebaseerd zijn 

op de tegenwoordige modellen, maar ze zullen 

compacter, lichter en goedkoper zijn. Zelfs naar 

de huidige maatstaven zullen de elektronische 

onderdelen betrekkelijk eenvoudig zijn. Deze 

typen onderdelen zijn trou\/ens reeds in vele 

toepassingen in gebruik. 

Elektronische berekeningen en voorspellingen 

Het centrale zenuwstelsel van het uitgeverij- 

bedrijf van de toekomst zal een rekenmachine 

met controlepaneel zijn, gebaseerd op de 

Univac van Remington Rand, de 705 van IBM of 

de Transac (een transistor-rekenmachine) van 

Philco. Voorspellingen in verband met de afzet- 

mogelijkheden van de uitgever kunnen weten- 

schappelijk worden uitgevoerd door middel van 

gegevens die aan de rekenmachine worden toe- 

gevoerd, zoals bijvoorbeeld: reeds verschenen 

verkoopcijfers van uitgaven die op het boek in 

kwestie lij ken, advertentiebudgets, d istri butie- 

schema's enz. Deze gegevens kunnen door de 

rekenmachine opnieuw worden verwerkt ter 

bepaling van de oplaag die zal worden geprodu- 

ceerd, de juiste dikte en de snijmaten. Boven- 

2 De Transac 5-2000 Computer moet zeer wel ziin toe te passen voor controle op het zetproces, het corrigeren 

en verder het programmeren van de geautomatiseerde boekenproduktie van de toekomst (oplaagberekening, 

vaststelling van de omvang, in verband met benodigde papierhoeveelheid, te gebruiken lettercorps enz, kunnen 

op eenvoudige wijze van deze computer worden verkregen)

- 

dien wellicht nog het luiste lettertype in een 

speciaal corps en de aansluitende interliniëring. 

Beslissingen met betrekking tot een omvang- 

rijker, rijker geïllustreerd boek of een beperk- 

ter en goedkoper geheel zouden ook kunnen 

worden bepaald door de rekenmachine te 

programmeren, in plaats van persoonlijke er- 

varingen als basis te nemen. Daardoor zou het 

uitgeversrisico kunnen worden verminderd. 

Er zijn reeds succesvolle proeÍnemingen op dit 

terrein uitgevoerd door uitgevers yan tijd- 

schriften en kranten, 

Het zetten en drukken 

Nadat eenmaal de grondgegevens zijn verkre- 

gen, kan het zetten beginnen. Dat zal kunnen 

geschieden op een toetsenbord-eenheid oÍ 

automatische scanner. De impulsen worden 

elektronisch overgebracht naar een proeven- 

leesmachine, d ie tegel ijkertijd een (papier)band 

produceert. Of dit geschiedt op het kantoor of 

in de fabricageafdeling doet er niet toe, daar 

deze overbrenging reeds dagelijks gebeurt. 

Oceanen en continenten vormen daarbij zelís 

geen beletsel. Op het ogenblik al kan een meer- 

voudige band met een snelheid van 360.000 let- 

ters per seconde worden overgebracht: méér 

dan voldoende voor zelfs de boekenfabriek van 

de toekomst! 

De geproduceerde band kan optisch oÍ magne- 

tisch zijn en kan zodanig worden ingericht dat 

alle verdere instructies voor het gehele druk- 

en bindprocédé worden meegevoerd. Deze in- 

structies kunnen direct van de rekenmachine 

uit worden geprogrammeerd en in het controle- 

paneel worden vastgelegd. 

Het eigenlijke drukken zou ook wel eens radi- 

caal kunnen afwijken van de tegenwoordige 

methoden, daar de beeldoverdracht van de 

band ook op directe wijze door de xerografie 

tot stand kan worden gebracht. Hierbij worden 

de kosten en de tijd voor het maken van beeld- 

dragers - en ook het monteren hiervan op 

zware persen - uitgeschakeld. Zo'n band kan 

eindloos zijn en kan worden bewaard in een 

doos zoals op het ogenblik wordt gebruikt 

voor het opbergen van films. De beeldover- 

dracht zou kunnen geschieden op beide zijden 

van een papierbaan tegelijk. Bij elke afwikke- 

ling van de band wordt zodoende een compleet 

boek gedrukt. 

Het principe van deze methode kan men tegen- 

woordig reeds bij de Copyflo van de firma 

Xerox zien. Als we aannemen dat in de volgen- 

de vijftien tot twintig laar dit principe regelmatig 

zal kunnen worden verbeterd, schijnt 

het aanvaardbaar dat er straks op deze wijze 

met hoge snelheid boeken zullen worden ge- 

drukt van goede kwaliteit. 

Vouwschemo's 

Aan het einde van het drukprocédé zal een aan- 

tal vouwmogelijkheden aanwezig zijn. Bijvoor- 

beeld het doorsnijden van de papierbaan in 

reletyPe- 

zetterij 

automatische 

Proeven lezer 

---t 

le 

kleur 

zijlijn :----- zij lijn 

,/ 

banden maken 

\muí 

.z'-'nl--- 

>lY 

schutblad met 

\IYl -=- 

- --\ 

ry 

heatsealbare laag 

automatische 

verpakking 

caa 

coo ooo ooo 

- 

rekenmachine en 

controlepaneel 

en verzending 

papierrol len- 

houder 

I Dit schema van de elektronisch bediende boekenfabriek van 1975 voegt het zetten, de beeldoverdracht en her 

binden samen (de machinale uitrusting van de onderneming zal compacter, lichter en goedkoper zijn dan de 

tegenwoordige binderijmachines) 

_> 

27

Geautomatiseerde boekenproduktie in 1975 

stroken ter breedte van twee pagina's, die 

daarna worden gevouwen en afgesneden op 

paginahoogte, zodat er een serie katerns van 

vier bladzijden ontstaat, na elkaar uitgelegd. 

Deze katerns worden automatisch vergaard en 

geteld tot er complete boekblokken ontstaan, 

die verder worden vervoerd naar de binderij- 

transportband. Een dergelijk systeem, waarbij 

dus complete boekblokken worden afgeleverd, 

schakelt het verwerken van losse katerns uit. 

bespaart tijd en vergaarkosten en niet minder 

dan 75/o aan magazijnruimte. 

Voor een snelle continu-produktie kan het 

drukgedeelte worden toegerust met een meer- 

voudige rollenhouder, die de verschillende 

papierrollen bevat welke nodig zijn voor de 

soorten en hoeveelheden boeken die voor de 

machine zijn geprogrammeerd. Een automaat 

zou er voor kunnen zorgen dat de papierrollen 

worden verwisseld als een bepaalde rol op is of 

ingeval op ander papier moet worden over- 

gegaan. Geen enkel onderdeel van een derge- 

lijke machine is geheel nieuw: reeds tien iaar 

geleden draaiden proefmodellen voor dit soort 

'drukwerk aan de lopende band'. 

Van het drukgedeelte uit lopen de boekblokken 

dus op een transportband verder en komen 

eerst bij een machine voor het garenloos bin- 

3 Fridens' Computyper, sinds kort aan de markt voor 

het automatisch aflezen en verwerken van cheques, 

moet kunnen worden aangepast aan de boekenproduktie 

als de sleutel tot het automatisch corrigeren 

Een ander Friden-apparaat, de Teledata, zendt urt 

€n ontvangt gecodeerde gegevens over elke afstand 

via lijnverbindingen (zulk een apparaat kan bii gescheiden 

produktieaÍdelingen het op aÍstand werken 

zonder meer mogelijk maken) 

28 

den. Deze kan lichter van uitvoering zijn dan de 

teSenwoordige Períect-binder, daar de toepas- 

sing van katerns met vier pagina's het afsnijden 

van de ruggen overbodig maakt. Het afstellen 

van deze eenheid, voornamelijk op de dikte van 

de boeken, kan automatisch worden gemaakt. 

Bij de volgende bewerkingen wordt eerst een 

schutblad aangebracht, aan de buitenkanten 

voorzien van een laag die'heatsealbaar' is op 

basis van dezelÍde lijm die reeds op de rug van 

het boekblok is aangebracht. Daarna komen de 

automatische driesnijder en de rondzet-kneep- 

machine. 

Met gaas overplakken zal niet meer nodig zijn. 

Eventueel kan een controle-apparaat worden 

tussenSevoegd, dat de boekdikte, door de 

rekenmachine bepaald, toetst aan de werkelijke 

boekdikte en daarop de nodige correctiehande- 

lingen uitvoert. 

Plostic bonden 

Waarschijnlijk de belangrijkste verandering zal 

zich afspelen in de afdeling voor het maken van 

de banden. Bij de tegenwoordige plastics zijn 

soorten die zowel buigzaam als hard zijn. De 

harde zullen het gebruikelijke bord vervangen. 

De banden kunnen op één machine worden ge- 

perst en gevormd, met stevige platten en een 

rondgezette, buigzame rug. Vandaar worden ze 

dan overgebracht naar elektronisch bediende 

'd ecoreer'mach i nes. 

Een gecombineerde inhang-lasmachine met 

hoogfrequente verhitting vormt het slot van de 

bewerking. Geen natte lijm meer, maar een 

directe samensmelting van de band aan het 

schutblad en aan de rug, waardoor een uiterst 

sterk boek ontstaat, dat ook bij zwaar gebruik 

z'n vorm zal blijven behouden. 

Tenslotte volgen ter afsluiting van de produktie 

de automatische verpakkingsmachi nes. 

Dubbele controle op de werking 

Omdat evenals de oude ook nieuwe machine- 

rieën altijd kunnen falen, zullen op strategische 

punten langs de produktielijn televisiecamera's 

worden opgesteld, waardoor een voortdurende 

visuele controle door de bedrijfsleiding moge- 

lijk zal zijn. Deze apparatuur zal zich in het hart 

van de onderneming, dus bij de rekenmachine 

en het controleoaneel bevinden. 

Mogelijkheden 

Het gebruik van harde plastic borden en een 

buigzame rug zal een verbetering zijn ten op- 

zichte van de band die uit één stuk gelijksoortig 

plastic werd gemaakt: het boek zal er jaren 

langer door meetaan. 

Er worden weidse perspectieven geopend voor 

de versiering van de band, zoals decoraties met 

reliëf, xerografi sche kleurendru k, hoogfreq uent 

stempelen of een combinatie van deze verschil- 

lende procédé's. 

Ofschoon gestandaardiseerde afmetingen van 

het boek wenselijk zouden zijn voor deze ma- 

5 De Videograph drukt langs elektro-statische weg, 

volledig geautomatiseerd, tot aantallen van zelís 

20.000 aanslagen per seconde op het papier af 

nier van produceren, is dat niet noodzakelijk 

ter verkrijging van een aanzienlijke kosten- 

besparing tegenover de huidige bindmethoden. 

Zogenaamde bestuurbare motoren zullen de 

verschillende eenheden afstellen op de vari- 

erende afmetingen van de boeken. Zelíregis- 

terende apparaten zullen een iuiste werking 

van de gehele produktielijn verzekeren, even- 

als de synchronisatie van de snelheden van de 

afzonderlijke produktie-eenheden en de trans- 

portbanden. Bij de produktie van bijvoorbeeld 

automotorblokken is dit alles nu reeds bereikt 

en de elektronische middelen die daarbij wor- 

den toegepast liggen op een hoger niveau dan 

de boekbinderij van 1975 nodig heeft. 

Het is moeilijk te voorspellen hoeveel perso- 

neel voor een dergelijke produktiewijze nodig 

is. maar er zullen zeker veel minder werkne- 

mers bij aanwezig zijn dan tegenwoordig. Zij 

zullen evenwel hooggeschoold moeten zijn in 

de bediening van mechanische en elektronische 

produktiemiddelen en in het onderhoud daar- 

van. Men moet verwachten dat zo'n produktie- 

lijn in continu-bedrijf zal werken en daarbij zo 

om en nabij tien miljoen boeken per iaar kan 

produceren. Ruw geschat zal zo'n installatie 

vier milloen gulden gaan kosten. 

Ook in 1975 zal een dergelijke boekenfabriek 

evenwel niet àl het bindwerk kunnen uitvoeren, 

Zeer grote en zeer dikke boeken, bepaalde 

soorten geschenkboeken en naslagwerken zul- 

len waarschijnlijk moeten worden verzorgd in 

bedrijven die we met de tegenwoordige middel- 

grote boekbinderij kunnen vergelijken. 

De gegevens waarop deze verwachtingen zijn 

gebaseerd, werden ontleend aan de realiteit van 

de tegenwoordige industrie. Nadere gegevens 

over het boeken-maken-van-morgen zullen in 

de komende jaren beschikbaar komen. In deze 

aanduidingen over wat de toekomst spoedig 

brengen kan, ligt een uitdatinS besloten aan de 

leidende boekenproducenten van vandaag, die 

het oog op de toekomst gericht houden. 

Dit speculatieve artikel is gebaseerd op een 

interview van een Amerikaanse uitgever met 

mr. P. de Florez, directeur van een bedrijf dat 

zich specialiseert in hetmakenvan automatische 

machines, óók voor de grafische industrie.

D.wijtmann EénÍase-sneletsen yan 

Sebogen beelddragers 

Gebogen hoogdrukvormen zijn geen nieuwe 

zaak. Sinds jaar en dag werken rotatiepersen 

van ronde stypeplaten en voor speciaalmachines 

werden door een aantal clichéfabrikanten ook 

al langer dan gisteren en vandaag gebogen seg- 

menten geleverd. In de laatste jaren echter 

hebben enige fabrieken van hoogdruk-vellen- 

persen een aanvang gemaakt met de produktie 

van cilinderoersen die van een vlakke zowel als 

van een ronde vorm drukken. Daardoor is het 

vervaardigen van gebogen drukvormen voor de 

chemigrafie meer actueel geworden. 

Bij het buigen van clichés bestaat altijd de kans 

dat breuk, rek of vertekening optreedt. Gunstig 

is wel de galvanische weg, waarbij het mogelijk 

is eerst de dunne huid te buigen en vervolgens 

het cliché in gebogen vorm op dikte te brengen, 

doch deze manier van werken is ook niet zonder 

bezwaren en bovendien tijdrovend en kostbaar. 

Gezocht werd naar een meer-directe methode, 

hetgeen de 'speurders' terecht deed komen bij 

buigen van het metaal alvorens het beeld daarop 

aan te brengen, Het etsen van dergelijke ge- 

bogenvormen bleek evenwelgeen gemakkelijke 

zaak. Uitgaande van het éénfase-sneletsen werd 

gedurende enige jaren naarstig gezocht en... 

de oplossing werd (natuurlijk) ook gevonden! 

De Master Sales & Service Corp. te Wyncote 

(Verenigde Staten) heeft voor deze laatste 

arbeid een apparaat ontwikkeld, dat kan worden 

aangeduid als een extra-inrichting bij de al 

bestaande Master éénfase-sneletsmachine voor 

vlakke platen. De bedoelde extra-inrichting 

maakt de betreffende sneletsmachine (M 32) 

voor twee doeleinden geschikt, dat wil zeggen: 

met deze machine kunnen zowel gebogen platen 

als vlakke platen worden geêtst. Vlakke platen 

kunnen worden verwerkt tot het formaat 

50x65 cm; gebogen drukvormsegmenten zijn 

te vervaardigen in diameters van 50 tot 30 cm. 

De extra-inrichtinS voor het sneletsen van ge- 

bogen clichés (aÍbeelding l) maakt het de cliché- 

maker mogelijk aan de nieuw ontstane vraag 

van de boekdruk te voldoen en het perspectief 

voor de bedoelde tweekleuren-cilinderpersen 

wordt er in belangrijke mate door vergroot. 

De bediening van ook deze etsmachine is vrij 

eenvoudig. De kwaliteit van de er mee vervaar- 

digde gebogen clichés kan volledig worden ver- 

geleken met de resultaten die in dit procédé 

met vlakke clichés worden bereikt. 

De metaalplaat (zink) wordt vóór het kopièren 

gebogen, waardoor rek en vertekening wordt 

vermeden. Om te kopiëren wordt de plaat in 

een speciaal kopieerraam op een zgn. zadel aan- 

gebracht, dat in aÍmetingen overeenstemt met 

de vereiste diameter. Elke afwijkende diameter 

van te maken clichés vereist een daarmee over- 

eenstemmend zadel. Het zadel van het kopieer- 

apparaat maakt halíronde zwenkingen heen en 

terug onder de lichtbron door (aíbeelding 2). 

Na het op maat snijden van het clichémateriaal 

wordt dit eerst gebogen en daarop geschuurd 

en tePrePareerd. 

I Master M 32 éénfase-sneletsmachine, ingericht voor het etsen van gebogen clichés 

De voorgebogen plaat wordt na het kopiëren 

op een andersoortig'zadel' overgebracht, dat 

zodanig is geconstrueerd dat het in een gelei- 

ding van de etsmachine kan worden gevoegd. 

Schoepen slaan het etszuur op bepaalde wijze 

tegen de ronddraaiende gebogen clichéplaat en 

verrichten zo de etsing, 

Het etsprocédé is - zoals bekend mag worden 

verondersteld - gebaseerd op het gebruik van 

een beschermende laag, die zich gedurende de 

etsing op de ingeètste kanten van het beeld 

vormt. Deze beschermende laag komt chemisch 

tot stand, door een reactie tussen de toegepaste 

chemicaliên en het tot oplossing komende 

clichémetaal. Een evenwicht is nu gezocht tus- 

sen de kracht waarmee het etszuur tegen de 

clichéplaat wordt geslagen en de binding tussen 

de beschermende laag en het metaal. De slag 

van de schoepen moet krachtig genoeg zijn om 

de beschermende laag op de bodem van de 

etsing opzij te dringen, maar mag net niet zo 

sterk zijn dat de binding tussen de beschermen- 

de laag en het talud (de staande kant) wordt 

verbroken. Een juiste schoepensnelheid, een 

goed afgestemde temperatuur en een goed 

samengesteld etsbad zijn de voorwaarden voor 

clichés van goede kwaliteit. 

Bij het sneletsen van vlakke clichés in koper zijn 

belangrijke verbeteringen in kwaliteit bereikt. 

Het is daarbij mogelijk om in de hoge lichten te 

werken met een kleurverlies van slechts 7 tot 

lïyo. Dit houdt in, dat een toonwaarde van 

lïo/"in één arbeidsgang, op grotere diepte dan 

ooit te voren, kan worden geëtst met hand- 

having van plm, 90/o van de oorspronkelijke 

toonwaarde. In de tonen van 20 tot 30o/o is het 

verf ies sfechts plm.3o/", terwijl bij toonwaarden 

boven 30/o praktisch geen verlies voorkomt. 

Momenteel wordt bij de Master Sales en Service 

Corp, ook geëxperimenteerd met het etsen van 

ronde kopersegmenten en zgn. wikkel-platen. 

2 Master-kopieerapparaat voor gebogen drukvormen 

29

Van Printopaak tot Printopiint 

Het is niet nodig, nog eens in vele woorden te 

Saan beschrijven hoe in de naoorlogse jaren de 

ontwikkeling op het papiergebied is geweest. 

Menigeen herinnert zich nog wel hoe er eerst 

geen, toen weinig en langzamerhand steeds 

meer mogeliikheden zijn gekomen. Als we nu 

het terrein overzien, staan de drukker schier 

talloze soorten, íormaten en gramgewichten 

ter beschikking om tot bsis van z'n produkt 

te dienen, 

Het meest opmerkeliike in de achter ons liggende 

periode was echter zonder twijfel de 

opkomst van het machinecoated papier, beter: 

machinegestreken papier. Het was een aantrekkelilk 

materiaal ter vervanging van illustretiedruk, 

maar . . . in die eerste iaren waren 

er voor menige drukker vele zorgen en soms 

ook lelijke'stroppen' mee verbonden. Slechts 

langzamerhand is het samenspel tussen drukker 

en inktíabrikant op gang gekomen, waardoor 

het werken op het nieuwe drukmateriaal 

onder controlê kwam en tot betere resultaten 

kon leiden. 

Enige jaren geleden ging ook Van Gelder 

Zonen over tot het íabriceren van een machinegestreken 

papier, het houtvrije Printopaak. 

Gebleken is, dat deze soort in yerschillende 

druktechnieken aan uiteenlooende eisen voor 

illustratieí werk kan voldoen. Nu - begin 

1960 - is er ook een houthoudend machinegestreken 

papier gevolgd. 

Evenals met Printopaak het geval is geweest, 

heeít Van Gelder Zonen zich dê tiid genomen 

voor een gedegen voorbereiding, waardoor 

nadelige verschijnselen uit hooíde van de produktie 

niet meer oí nog in slechts geringe 

mate een rol zullen soelen, Daarnaut evenwel 

wordt de presentatie van ook deze nieuwe 

papiersoort begeleid door een goede voorlichting. 

Wie tot het gebruik van Printoprint 

oyergaat, wordt niet alleen goed ingelicht, 

doch zelís beschikt Van Gelder Zonen over 

een speciale proeÍdrukkerij, waar men kan 

uitproberen oí de papiersoort met succes aan 

bepaalde speciale eisen kan voldoen. Zelís is 

het mogelilk bil optredende moeilijkheden 

een deskundige van de ingestelde zgn. vliegende 

brigade ter plaatse van advies te laten 

d ien en. 

Printoprint werd aangekondigd door de verzending 

van een brochure, waarin een aantal 

proefwerkstukken op verschillende soorten 

en gramgewichten ziin vervat: clichés in verschillende 

rasters, kleurvlakken over elkaar, 

lijnclichésenaÍbeeldingen in vierkleurendruk. 

Er is geen hogeschool-typografie nagestreeíd, 

30 

doch gezocht is klaarblilkeliik naar praktische 

voorbeelden om te laten zien wat PrintoDrintgesatineerd 

en Printoprint-mat in boek- resp. 

ofísetdruk aan resultaten kunnen opleveren. 

De gramgewichten van Printoprint zijn 70-80- 

90 in gesatineerd en 70-80-90-100 in mat. Het 

aantal íormaten waarin wordt geleverd is zeer 

groot. 

Printoprint kan worden bedrukt zowel met 

inkten die normaal voor kunstdruk als met 

inkten die voor machinegestreken papieren 

worden gebruikt. In het eerste geval dient aan 

de inkt de gebruikelilke hoeveelheid (2 à 3yol 

droogstoí te worden toegevoegd. Wordt een 

snelle droging gewenst, dan komt alleen oppervlakte- 

oí bovendroging in aanmerking (dit 

geldt uiteraard alleen voor éénkleurig werk). 

Glansinkten kunnen zonder meer worden gebruikt 

en komen op de gesarineerde kwaliteit 

goed tot hun recht. Printoprint is zeer pluk- 

vst, hetgeen in de boekdruk het gebruik van 

een vrij strenge inkt toelaat. Hooggeconcentreerde 

inkten worden aanbevolen. ln het 

algemeen kan de inkt onverdund worden 

gebruikt en behoeít geen antiplukpasta te 

worden toegevoegd. 

Printoprint voor offset kan op dezelíde wijze 

worden verwerkt als andere machinegestreken 

papieren. Het is echrer van belang dat de 

plaat een Íiine korn heeít en dat de inkt is aangepast, 

hetgeen dus devoorwaarde inhoudt dat 

de inktleverancier van de bestemming voor 

machinegestreken papier op de hoogte is. 8.46 

M isverstand schrijver-vertaler 

over elektronen0its in de rêproduktie 

In TéTé l4e lrg. nr. 5 kwam een belangwekkend 

artikel voor over de mogelijkheden van 

toepassen van elektronenílitsapparatuur in de 

reproduktietechniek. Een en ander was mede 

opgebouwd uit gegevens, ontleend aan de 

onderzoekingen yan een expert op dit gebied, 

R. von Wartburg, van de firma Bron & Co. te 

B*el (Zwitserland). 

Het is ons gebleken dat het naschriÍt bij het 

bedoelde artikel, waarin wèl de naam van de 

vertaler-bewerker werd genoemd, geen recht 

doet aan de herkomst van de bedoelde gegevens 

en aan de op het gebied van de elektronenflits 

in de reproduktie belangrijke onderzoekingen 

van de heer Von Wartburg. 8,9 

TPG Parijs l9ó0 

Van 29 april tot en met 8 mei a.s. is Parijs aan 

de beurt in de wisseling van grote grafische 

yaktentoonstellingen. 

Onder de naam'Salon 

International des Techniques Papetières et 

Graphiques' ontstaat tegen die tijd in de be- 

Íaamde lichtstad zo'n enorme verzameling van 

machines, apparaten, gereedschappen, 

hulpmiddelen, 

materialen enz. op het grafische 

en 

aanverwante gebied, zoals wij in de afgelopen 

tien jaren in toenemende mate gewend zijn 

Seweest. 

Uit de hele wereld zal ook hier weer worqen 

samengebracht wat tot de interesse behoort 

van degenen die de grafische 

ontwikkeling op 

de voet volgen. Werkgevers en bedrijísleiders 

zullen er nagaan wat de door hen geleide 

ondernemingen behoeven. Andere belangstellenden 

zullen zich oriënteren om bii te 

blijven in de vakontwikkeling, oÍ zullen zich 

daar de kennis en het inzicht verwerven die 

wellicht kunnen biidragen tot hun geschikrheid 

om een leidende Íunctie in het grafische 

bedrijíte verwerven. 

Wat de drijíveer ook moge ziin, menigeen zal 

ook deze vaktentoonstelling belangrijk genoeg 

vinden om straks de trein naar Pariis te nemen, 

Het typische tentoonstellingsgebouw - 

in driehoeksvorm overspant het dak eigenlijk 

een geweldig plein van honderden meters 

lengte en breedte - heeÍt in z'n diverse etages 

weer méér te bieden dan de vorige maal. 

En - tja-'t is in Pariis, la ville lumière. Dat wil 

tenslotte ook nog iets zeggen. 8.9 

Slu itzegel machines 

Het is zo langzamerhand bekend, dat reclame 

op alle mogelilke manieren is door te voeren, 

Telkens wordt er weer een nieuwe weg gevonden 

en het is een íeit dat het ons steeds 

weer treít, als ergens een reclame'medium' 

ligt dat opvalt door aard van uitvoering oí 

aíwerking. Zo vielen ons onlangs keurig uitgevoerde 

onderzeties van celstof op, die in 

restaurants ten gerieve van de bezoekers 

onder het glas of het kopje werden gelegd. 

Voor de vervaardiging van deze in relièí uitgevoerde 

onderzetjes en voor soortgelijke 

zaken bleken sDeciale machines in de handel te 

zijn. Twee daarvan zijn de tweekleuren-sluitzegelmachine 

PerÍekt 2 en de grotere tweekleurenmachine 

Perfekt 4, met aangekoppeld 

opwikkelapparaat als zelíklevende etiketten 

worden gedrukt. 

De eerste speciaalmachine heeít voor werk in 

één kleur een drukoppervlak van | | x2l cm 

en bil tweekleurendruk van ll x l0 cm. De 

grootste te verwerken papierbreedte is | 3 cm 

en het drukken geschiedt met een uurproduktie 

Yan 2400 tot 3300 exemplaren. 

Na het drukken en pregen worden de produkten 

gestanst en dan uitgelegd, terwijl de 

uitgestanste papierbaan weer wordt opgerold. 

Voor het vervaardigen van zelfklevende etiketten 

wordt dezelfde machinegang benut. 

Het produkt wordt dan, op een íoliebaan 

gekleeÍd, op vaste afstanden opgerold. De 

gebruiker kan de zelíklevende etiketten o.i.d. 

met behulp van een etiketteermachine gemakkelijk 

van de foliebaan afhalen en ergens 

op plal

Wat oude spreekwoorden 

ons te zeggen hebben - nr. I 

Met onwillige honden is het 

slecht hazen vangen... 

. . . en met drukinkt die niet precies bij 

uw drukwerk past, schiet u aan het succes 

voorbij ! Natuurlijk zorgt u er altild voor 

met 'de goede hond op iacht te gaan' - 

natuurlijk laat u daarom ons de drukinkt 

maken, die aan alle eisen van uw speciale 

drukwerk voldoet! 

EtrF á"#a'*"Aa'!L', 

I{.V. RUD(lTPH MEIJER'S DRUKIl{I{TFABRIEK 

Brouwersgracht 152-154 - Amsterdam-c. - teleíoon 221484 

Amstèrdam 

MolenwerÍ 2, 

Tel. 126944 

serviëê 

,,Schoonmaken" met lompen 

is niets gedaan. Poetsdoeken 

zuigen op, pluizen en rafelen 

niet. Dat is vlug én prettig 

schoonmaken. En... Linmij 

kan bewiizen dat poetsdoe- 

ken minder kosten! 

LinIYrii 

Rotterdam 

Goudse Riiweg gl b, 

Tel. t36458 

tt':."' 

Den Haag 

Kortê Houtstraat 29a-b. 

Tê1. llt473 

BETER 

HOUTVRU BANKPOST 

met watermerk 

eocu&e 

%noe6 

65 EN 80 GRAMS 

OP DIVERSE FORMATEN 

A.E.RUYS&Co?s 

PAPIER GROOTHANDEL 

HAARLEM Kl. Houtweg íó 

Tcleíoon K 2500-13950 

Bijkantoor AMSTERDAM 

Keizerssr. 704 Tel.31 38í .35289 

-

Kwaliteit gedijt! 

In de laatste jaren werd in menige grafische 

onderneming vaak heel wat gedaan om de 

produktie op te voeren. Liefst op een wijze 

waarbij ook de produktiviteit per man en per 

machine een stiiging te zien gaí. Dat is een 

zaak van soms nieuwe aanschaÍfingen, van organisatie 

in de onderneming en . .. van de 

mensen die het doelmatiger, logischer en 

vlotter doen. 

Bij het streven naar verhoging van de produktiviteit 

is meer dan voorheen de wenselijkheid 

van een bewust kwaliteitsbeleid opgekomen. 

Daartoe is in de eerste plaats een vaststelling 

van kwaliteitsnormen voor het werk nodig. 

Tenslotte behoeít niet alle werk aan de hoogste 

normen te beantwoorden; dat kan afhangen 

van de aard en het gebruiksdoel van elk 

aízonderliik te maken drukwerk. Wat men 

echter op dit punt ook organiseert, het is duidelijk 

dat in het grafische bedrilf het antwoord 

op de vraag, welke kwaliteit zal worden aígeleverd, 

in belangrijke mate blijÍt berusten bij 

degenen die de uitvoerende arbeid aan het 

drukwerk verrichten. 

Op deze (vluchtige) beschouwing sluit volkomen 

aan, de gedachte die het bekende Rotterdamse 

drukkersbedrijÍ Chevalier heeít uitgewerkt 

in een affiche, dat z'n Íunctie moet 

vervullen in . . . de eigen onderneming. De 

ontwerper J, Vegter vond een leuke en toch 

duidelijk op het doel teruggaande oplossing, 

die de 'chevalier' doet zien gedilen. 8.9 

Licht dat niet liegt 

Het behoeít geen betoog, dat het licht in 

drukkerijbedrijven een belangrijke Íactor is. 

Niet alleen speelt de lichtsterkre een rol in de 

reproduktietechniek, maar ook bij het beoordelen 

van kleuren. Vooral indien het daglicht 

ontbreekt oí te zwak is, levert dat laarste een 

grote moeilijkheid op. 

Men is er in de laatste jaren tot op zekere 

hoogte in geslaagd een juiste kleurbeoordeling 

voor verschillende doeleinden te verkrijgen, 

door gebruik te maken van speciale kasten of 

zelís kamers waarin het aístemmen kan plaats 

hebben. Het licht in deze beoordelingsruimten 

is door combinatie van verschillende soorten 

buislampen zodanig samengesteld, dat nagenoeg 

het daglicht wordt geëvenaard. 

Een algemene bedrijfsverlichting echter, 

welke het daglicht zo nabil komt dar men er 

zonder vrees kleuren bii kan afstemmen en die 

bovendien een grote lichtkracht bezit, was 

ons nog niet bekend. Philips blijkt daarvoor 

een speciale lamp te hebben ontwikkeld. Het 

geldt hier een zogenaamde xenonlamp met 

groot vermogen. De xenonlamp is een gas- 

ontladingslamp, dus hetzelfde principe als 

bijvoorbeeld de natrium-, neon- en kwik- 

32 

damplamp. Het licht in deze lampen ontstaat 

als gevolg van het doorgaan van een elektrische 

stroom door een gas- oÍ metaaldamp, 

in dit geval het edelgas xenon, 

Volgens de mededelingen is het resultaat in 

meer dan één opzicht een klasse apart. Naast 

een zeer grote lichtkracht vertoont de nieuwe 

lamp, evenals het zonlicht, een vrijwel volledig 

en continu spectrum, in tegenstelling tot het 

licht van andere gasontladingslampen, dat in 

hooídzaak een aantal bepaalde spectraallijnen 

vertoont. Deze eigenschap maakt het xenonlicht 

tot'het licht dat niet liegt'. Voor kleurbeoordeling 

heeft het uitermate geschikte 

eigenschappen. 

De nieuwe xenonlamp wordt evenwel aanbevolen 

voor buitenverlichting, zoals pleinen 

en emplacementen, havenkaden, platÍorms op 

vliegvelden en sportvelden. Daarnaast slechts 

voor binnenverlichting als het gaat om hoge 

ruimten, met name grote tentoonstellingshallen. 

Hierbij wordt speciaal gedacht aan 

bloemententoonstellingen, textielexposities 

en dergelijke, waar een juiste kleurweergave 

een rol soeelt. 

Ook bij de íotografische techniek en de reproduktietechniek 

kan deze lamo van betekenis 

zijn. Bii kleuropnamen zal bii gebruik van 

xenonlicht geen vertekening in de kleur op- 

treden, zodat speciale voorzorgsmaatregelen, 

als bij ander kunstlicht vereist, niet nodig zijn. 

Voor toepassing als algemene verlichting in 

drukkerijen, meestal dus minder hoge ruimten 

dan tentoonstellingshallen, blijkt de lamp 

dus nog niet bruikbaar. Gezien evenwel de 

vorderingen die men de laatste iaren met de 

lamp maakte - voorheen een lichtboog van 

enkele millimeters (puntlicht), alleen geschikt 

voor speciale doeleinden, nu met lange lichtboog 

en met de bovengenoemde mogelijkheden 

- hebben we enige hoop dat binnen niet 

al te lange tijd onze drukkerijen met xenonlampen 

als algemene verlichting kunnen worden 

voorzien. Dan zal het'licht dat niet liegt' 

de kleurendrukker het leven'verlichten'! D.9 

Meetinstrument Yoor het bepalen 

van de cilinderdiametêr 

'Grafische Technik, heute und morgen' 

In een zo veel groter werkgebied dan het 

onze.West-Duitsland. waar boyendien een aanzienlijk 

deel van ons grafische machinepark 

vandaan komt, slaat de'pols'van de technische 

ontwikkeling vaak sneller en heftiger. Het is 

dan ook niet zonder reden, dat de Duitse 

werknemersorganisatie, de Industriegewerkschaft 

Druck und Papier, een specialist in 

dienst heeít, wiens taak in belangrijke mate 

daarin bestaat, dat hii de nieuwste ontwikkelingen 

in de grafische vakken op de voet volgt. 

Deze specialist nu, Richard Burkhardt, heeft 

een boekwerkje geschreven waarin hij op 

klare en duidelijke wiize uiteenzet wat er op 

de verschillende grafische gebieden gaande is. 

In een bestek van 156 pagina's, verlucht met 

een aantal afbeeldingen en in een vlot leesbare 

schrijftrant, heeít de schrijver een alleszins 

nuttig overzicht tot stand gebracht, dat voor 

menigeen veel wetenswaardigs zal opleveren. 

Het is nog te meer een geslaagde uitgave, 

omdat niet alleen het nu wordt beschreven. 

doch ook van onderwerp tot onderwerp 

wordt nagestreefd om de lijn van de te verwachten 

verdere ontwikkeling te schetsen: 

het morgen dus! 

'Grafische 

Technik, heute und morgen' is een 

uitgave van de Industrie-Gewerkschaft Druck 

und Papier te Stuttgart. De prijs bedraagt, 

gebrocheerd, DM 6,- (plm. f 5,50) 8.9 

Bedrijfsurenteller voor machines 

en apparaten 

Bij het vaststellen van de kos.prijs in een 

bedrijÍ wil men zo precies mogelijk weten 

hoeveel uren bepaalde machines in een jaar 

inderdaad hebben gedrukt of in bedrijí zijn 

geweest. Veelal is men hiervoor aangewezen 

op de uren die door de werknemers op de 

werkbrieíjes worden vermeld. Vanzelfsprekend 

zijn deze uren echter nooit precies. 

Siemens brengt een klein elektrisch telapparaat 

in de handel, dat cot in minucen 

nauwkeurig de tijd registreert gedurende 

welke een machine loopt. Elk gewenst moment 

kan de bedrilísleiding hierop aÍlezen hoe 

lang de machine sinds een bepaald tijdstip 

stroom heeft verbruikt en dus in bedriif is 

geweest. 

Een iuiste cilinderdiameter van de offset- en 

boekdrukmachines is, zoals bekend, van veel 

betekenis voor het uiteindelijk drukresultaat. 

Nu is het vaststellen van de diameter van een Een praktische, automatische tildnotering die 

cilinder voor vele drukkers een moeilijke weinig kost, namelijk f 30,50 per apparaat. De 

opgave. ln het biizonder valt het ook beslist teller vraagt maar weinig plaats en kan op het 

niet mee, dit te doen bij cilinders die aan alle schakelbord oíop elke andere geschikte plaats 

kanten zijn ingesloten. De nauwkeurigheid zal 

bovendien bij het door de drukker bepalen 

van de diameter beslist te wensen overlaten. 

aan de machine worden bevestigd. R.5 

De cilinders uit de machine nemen vergt te 

veel tijd en we zwijgen dan nog maar over de 

Uitbreiding H Pl-monstercollectie 

mogelijkheid en de kosten er van. 

Twee nieuwe monsterboeken van resDecta- 

Het lnstituut voor Grafische Techniek TNO bele dikte, samengevat in een hoes, bereikten 

heeÍt tegenwoordig voor dit doel een meet- de afnemers van de n.v, Hollandsche Papier 

instrument ter beschikking, dat men zelí heeÍt Industrie v.h. E. de Vries & Co. te Amsterdam. 

geconstrueerd. Met behulp daarvan kan snel Ze blijken te dienen ter vervanging van één 

en nauwkeurig de diameter worden bepaald deeltje uit de bestaande monstercollectie, 

zonder de cilinder uit de machine re nemen. waarin nu de leverbare couverturesoorten 

Het kan duidelijk zijn dat het ontwikkelen van Regenboog zijn vervat. 

dit instrument de controlemogelijkheden op Een nadere beschouwing bevestigt de reeds 

de drukpersen belangriik heeít verhoogd. aanwezige overtuiging, dat de HPI op dit ge- 

Hierbij geven wij het bedoelde meetinstrubied bijzonder goed gesorteerd is. Tot aan 

mentvoor het beoalen van de cilinderdiameter achttien kleuren wijzen in een aantal gevallen 

weer, Het is aan de aÍbeelding hieronder wel de voorslagpagina's aan, die de reeks monsters 

enigszins te zien welk principe er aan dezezgn, in elk gramgewicht vooraígaan. 

IGT-diatester ten grondslag ligt. D.9 

Handig in deze monsterboeken is, dat op het 

eerste blad door een reeks ponsgaten meteen 

de hele reeks beschikbare kleuren is te overzien, 

vergezeld van de aanduiding op welke 

pagina het hele monster is op te slaan. Een 

voordeel van de HP|-methode is voorts, dat bij 

elk papiermonster een tweede blad met vier 

kleine geperíoreerde monsters is toegevoegd, 

die ziln uit te scheuren voor biisluiten bij 

offertes en dergelijke. 

De Regenboogserie, zoals reeds vastgesteld in 

grote kleurenvariatie beschikbaar, biedt in de 

gramgewichten het volgende beeld: 50-60-65- 

70-7s- | 00- | 20- | 35- | 50- | 70-200-250 . 8.46

7 

THE MONOTYPE 

\iíie ccnmaal ovcr ccn 

MONOTYPE* SUPRA GIETMACHINE 

bcschikt, rcalisccrt zich pas gocd s'at zijn bcdrijf 

jarenlang tckort is gckomcn 

en hoc mocilijk ziin mcnscn hct gchad mocten hebbcn 

om ccn gocd rverkstuk af tc lcvcrcn. 

Dc rijkdom aan grotc cn klcinc lottcr, ornamentcn, 

spaties, krvadratcn, tabclwit, hohvit, 

ondcrlaagu,-it, lijncn, intcrlinics, reglettcn en randcn, 

waarovcr hct Supra-bedrijf beschikt, maakt 

vrcugdcvol, cfficiënt en rvcrkelijk winstgcvcnd 

u'erken mogelijk. 

CORPORATION LIMITED 

PARIS 29 APRrLSrtEr1960 

Amsíerdam-c., Keiqersgrachl r4z - telefoon zq 76 oó 

'4su*. 

r 

U zult één van de 300.000 bezoekers zijn die uit de gehele wereld naar het'Centre 

National des Industries et des Techniques' komen, het door z'n architectuur en afmetingen 

meest unieke expositiepaleis in Europa. 

ln één grote hal, met een oppervlakte van 60.000 m2, kunt u directe contacten leggen met 

meer dan ó00 fabrikanten van machines, materialen, onderdelen en benodigdheden, dienende 

voor de fabricage, verwerking en bewerking van papier en karton en voor het bedrukken van 

allerlei stoffen; kortom: met de hele grafische industrie. 

Machines en materialen beslaan 93'/" van de totale oppervlakte van de stands, hetgeen op over- 

eenkomstige tentoonstellingen nog niet is voorgekomen. 

De nieuwste produkten kunt u met elkaar vergelijken van exposanten uit Frankrijk, uit 

Duitsland, uit Engeland, uit de Verenigde Staten, uit Zwitserland, uit ltalië, uit Nederland, uit 

België, uit Denemarken, uit Oostenrijk, uit Zweden, uit Noorwegen en uit Tsiechoslowakije. 

De snelle ontwikkeling van de techniek maakt uw bezoek aan de T.P.G. l9ó0 zakelijk 

Sezien 

onontbeerlijk voor u en ... Parijs is zo heerlijk in de lente! 

Wenst u inlichtingen over de tentoonstelling? T.P.G., 40 Rue de Colisée, PARIS 8e (France). 

x Ingeschrcven handelsmcrk 

6'Scllon 

interncrtioncll 

des Teclrniques 

fcrpetières 

et GrctFlriques 

c. N. 

t.T. 

rond-point de lo Défense 

;

N ieuwe hoogd ru k-vel len-rotatiepers 

van Miehle Corporation 

De ook in ons land bekende Amerikaanse 

grafische machineíabriek Miehle heeft een 

nieuw type hoogdruk-vellen-rotatiepers aan 

de markt gebracht, welke in twee formaten is 

te feveren: 64x76 cm en 64x 100 cm. Gedurende 

vier iaren heeft, bliikens de mededelingen, 

een groep technici van Miehle zich 

bezig gehouden met de eisen waaraan dit tyPe 

machine zou moeten voldoen in constructief 

en produktief opzicht. Het resultaat is in meer 

dan één opzicht opmerkelijk te noemen en wii 

geven in het navolgende enige bijzonderheden 

over deze n ieu we mach i ne, die een zeer belangriike 

ontwikkeling voor de boekdruk inluidt. 

Bil de bouw er van werd uitgegaan van zgn. 

units, aÍzonderlijke drukwerken dus, die in 

veelvouden aan elkaar ziin te koppelen. Aan 

IGT-nieuws december 1959 

ln het december-nummer van het IGT-nieuws 

schriift dr. D. Tollenaar over het verband tussen 

de zwarting en de inktgeving, De zwarting 

neemt niet onbegrensd toe door meer inkt op 

te brengen. Proeven hebben een íormule opgeleverd, 

volgens welke de te verwachten 

zwarting is te berekenen uit twee constanten 

die karakteristiek ziin voor de combinatie 

papier-inkt. 

F. Friederich begint een serie artikelen over 

het vervuilen van drukvormen met een omschrijving 

van diverse soorten van plukken. 

Verder nog : Instituutnieuws, boekbespreking, 

bibliotheekaanwinsten en een index op de 

twaalfde jaargang. 

34 

elk oo zichzelfstaand drukwerk kan zodoende 

een tweede kleur worden toegevoegd en vervolgens 

is ook een derde, vierde en viiÍde 

dru kwerk aan te bouwen. 

Bij een snelheid tot aan 8000 vellen per uur 

is op deze Miehle-hoogdrukpersen dus drukwerk 

te vervaardigen in één, twee, drie, vier 

of viif kleuren, met handhaving van een zuiver 

register. Eén van de belangrijkste gezichtspunten 

is de geschiktheid tot werken met om 

de cilinder gebogen drukplaten uit één stuk, 

zoals biivoorbeeld de buigzame plaat met iets 

verhoogd plastic drukbeeld die bii Du Pont in 

de laatste tijd tot ontwikkeling is gekomen. 

Er kan echter ook worden gedrukt van gewone 

buigzame beelddragers (rubber) en van 

gebogen galvano's, plastic-, zink- en magnesiu 

mclichés of stypeplaten. 

De opbouw en de uiterlijke verschijning van 

deze nieuwe machine ziin in menig opzicht 

anders dan we tot nu toe te zien kregen. 

Speciale aandacht is besteed aan de gemakkelijke 

toegankelijkheid van de diverse delen 

van de machine. 

De eisen aan de inktaístelling ziin voor de 

constructeurs uiteraard zeer hoog Seweest, 

gezien juist het werken met de eerst nogal 

ondiepe platen van het type Du Pont, Ook op 

dat punt staat echter de ontwikkeling niet stil. 

Er zijn integendeel grotevorderingen gemaakt 

en daarbij is het tot steeds beter drukresultaten 

gekomen. Viif typen platen ziin in deze 

ontwikkeling begrepen, waarvan één met een 

diepte van 0,9 mm. 

De Miehle Company te Chicago heeft hiermede 

een zeer moderne, produktieve machine 

geconstrueerd, die - naar het zich laat aanzien 

- de boekdrukker op het gebied van menig 

kleurendrukwerk in staat zal stellen tot een 

succesvolle concurrentie tegenover elk ander 

drukprocédé. Het is aan te nemen, dat dit 

nieuwe type machine in hoogdruk-vellenrotatie 

in de olaats zal komen van de Miehletweekleuren-tweetoerenpersen 

in de eerder 

aangeduide formaatklassen, die overigens bii 

ons wat minder bekend zijn. K.421 

It's so easy to print! 

Als wij op de nieuw-uitgekomen kleurenkaart 

van Rudolph Meijer's Drukinktfabriek mogen 

aígaan, is het drukken 'geen kunst meer', Nu 

is het waar, dat als de drukker zich kan vrijwaren 

voor moeililkheden met z'n grondstofÍen, 

papier en inkt, een heleboel zorgen 

van z'n schouders ziin afgewenteld. Dat is dan 

waarschijnlilk ook de strekking van de slagzin, 

welke wij in de folder'RMbrand'van de aangeduide 

firma aantrofíen: lt's so easy to print! 

De folder oÍwel kleurenkaart heeít betrekking 

op'Eezee Print'en laat een grote serie inkten 

voor zeefdruk met een prettige halÍmatte 

kleurwerking zien, waaraan blijkbaar goede 

eigenschappenzijntoeteschrijven. 8.45 

Orde, een noodzaak in elk bedriií 

Eén van de belangrijkste leveranciers van tiidsignaleringsapparatuur 

in ons land, de lBM, 

gaf een aardig prospectus uit over de tijdklokapparatuur 

die kan worden geleverd. Nu is 

het wel zo, dat niet elk bedriif een tiidklok 

nodig heeít, maar in middelgrote en grote 

bedrijven is dat beslist wel het geval. Bij 

groter aantallen personeelsleden gaàt nu eenmaal 

het directe overzicht verloren. 

Het gemakkelijke van goede tijdklokken met 

stempeling is, dat ze iedereen, zonder aanzien 

des persoons, onverbiddelijk registreren. De 

stempeling toont aan of men te laat was. Nu 

kan te laat komen door omstandigheden 

buiten onze wil gebeuren, maar het merkwaardige 

is, dat het bijna altijd dezelfden zijn 

die te laat komen. ls het bedriií klein en komt 

men enkele minuten te laat, och, dat merkt 

men niet zo. Hoe groter echter het bedriif is, 

des te hinderlijker is dit euvel voor decollega's. 

Men kan soms een bepaalde arbeid, die men 

gezamenlijk moet verrichten, niet beginnen 

omdat op een collega moet worden gewacht. 

In totaal geven die onregelmatigheden in de 

beeintijd van de arbeid een vrii aanzienliik 

produktieverlies, dat vooral bii het korter 

worden van de werktijd steeds sterker gaat 

spreken. En met produktieverlies is beslist 

niemand gebaat ! 

Er is bepaald geen reden om onvriendeliik te 

kijken naar de tijdsignaleringsapparatuur. 

Voor wie z'n plicht doet, maakt het immers 

niet uit of het er is oÍ niet ! R.5 

L & S-keurdrukken nr.3 

Reeds eerder maakten wii gewag van een naar 

onze mening zeer geslaagde nieuwe reclamevorm, 

waarvan de bekende papiergroothandel 

Lutkie & Smit zich is gaan bedienen: een doorzichtige 

plastic map, met daarin een aantal 

toepassingen van een oí andere papiersoort, 

vergezeld van de nodige blanco monsters. 

Voor ons ligt de derde map in de serie, waarin 

zich bevinden briefpapiertoepassingen op het 

bankpost Lectori Salutem, in verschillende 

gramgewichten resp. kleuren, De verzorging 

van de modellen is eenvoudig, maar keurig. 

Toevoeging van een schetsblad voor bijpassende 

enveloppen maakt het geheel nog wat meer 

dienstbaar aan het doel. Dat doel is: de drukkerspatroon 

wervingsmateriaal in handen te 

geven ! 

Qok de bilgesloten Segevens met betrekking 

tot Íormaten, gewichten, kleuren, bijpassende 

enveloppen en bijpassend karton sluiten goed 

bii het geschetste gebruiksdoel aan. 8.46 

Een vlekvrii carbonpapier 

Bij gebruik van een doorschrijfsysteem is men, 

tenzii men het zogenaamde NCR-papier toepast, 

aangewezen op carbonpapier. Nu is 

carbonpapier erg handig. Men kan er bii gebruikvan 

een goede soort en niet te dik papier 

vele doorslagen mee maken, Het grote nadeel 

is echter dat de doorslagen er gauw vlekkerig 

uit zien, En als men er over wriift, vlekt het 

helemaal en wordt de doorslag zelÍs vies. 

Systemen Keesing brengt nu een niet-vlekkend 

carbon in de handel onder de naam Nec 

Maculat. Wii hebben met dit carbon wat voor 

de hand liggende proeven genomen en daarbil 

vastgesteld dat het niet alleen goede doorslagen 

geeft, maar dat het inderdaad niet vlekt. 

Direct na het maken van de doorslag kan men 

er rustig en stevig over wrijven, zelís kan men 

het met vlakgum bewerken. Behalve voor het 

verkriigen van goede doorslagen is het materiaal 

dus ideaal voor doorschrijfsystemen. Nec 

Maculat is wel wat duurder dan normaal 

carbon, doch gezien de goede gebruiksmogeliikheden 

wordt dit verschil in prijs voor een 

aantal doeleinden ruimschoots Secompenseerd. 

Het is de moeite waard er een serieuze 

8.9 proeÍ mee te nemen. R.46

eter- 

:ffihrer drukken mer M i I I e r 

formaten 

76x104cm 

70x104cm 

53x 71 cm 

kwaliteiÍ 

snelheid en 

rentabiliÍeiÍ kenmerken de Miller 

een- en tweekleuren 

tweetoerenpersen 

2400-4250 druks luur 

2200-3750 tweekleu rend rukken I uur 

2200-4000 tweekleu rend rukken I uur 

,.Í winkler fallert & co. nv 

gl prinsengracht 546 amsterdam, telefoon 66927 

o o 

o 

= 

q 

o 

o 

F 

o 

o

Eveneens verkrijgbaar bij: 

N.V. MACH IN EHAN DEL MAHEZ 

Buyskade 4l - Amsterdam 

E! 

VAN PUNT 

TOT PUNT 

Snel als een 

piil uit de boog 

en met 

Yolkomen treízekerheid 

bereikte dè D.R.C. 

het door haar 

gestelde doel 

Nederlands 

toonaangeYende 

reproductie-inrichting 

tê ziin. 

De zuivere, welhaast virtuoze toon van haar werk 

vindt thans weerklank bij allen, die een werkelijk 

toon-beeld op prijs stellen. Gelijk het beroemde 

B.B.C.-orkest afstemt op de A-toon, r"'elke door 

middel van een elektrische fre

ï?làïll'.'" 

- - ÍKAl' 

rrlAb' - rftP5 

,-r, ^,Ar\rrcxl 

BL))F^- ''

- 

-- 

."' '"l 

.- 

'- 

.- 

!7 

-r7 

v 

v 

v 

--- 

-^r 

Van 28 februari tot I maart a.s. wordt- in het kadervan de Leipziger Voorjaars- 

beurs in het BUGRA-tentoonstellingsgebouw aan de Gutenbergplatz te Leipzig 

- weer de internationale machinebouwtentoonstelling voor de grafische en 

aanverwante industrie gehouden. Op deze tentoonstelling - voortzetting van 

een rijke traditie - wordt ook u verwacht! 

Vijf en rwintig firma's uit de Duitse Democratische Republiek tonen in een 

eigen gezamenlijke expositie meer dan 100 verschillende modellen. Daarbij be- 

vinden zich over de hele wereld bekende machines, zoals bijvoorbeeld: VEB 

PLANETA, VEB VICTORIA, Original PERFECTA VEB en BREHMER vouwen 

hechtmachines VEB. 

U zult er ook dit jaar weer talrijke nieuwe constructies en technische ver- 

beteringen aantreffen. Voor de eerste maal zal op deze tentoonstelling de 

machtige Planeta vierkleuren-offsetpers aanwezig zijn. 

Informaties verstrekt gaarne de afdeling Propaganda en Tentoonstellingen. 

Vraag het tentoonstellingsprospectus op. 

VERKOOPORGANISATIE 

POI.YGBAPTI. EXPOBT 

Gesellschaft fijr den Export von Bijro- und polygraphischen 

Maschinen mbH Berlin W 8 Friedrichstrasse 6l 

telefoon 20 06 0l telegramadres: POLYTYPE BERLIN 

-

- 

D 

houlhoudend, 

machinegeslreken papier 

maÍ oÍ gesaÍineerd 

Yoor boekdruk of ofÍsel 

Ons instructieve boekje Printoprint met vele drukvoorbeelden, toont U de 

mogelijl

-> @ 

45 

cent 

kost een Proost legger. Geen prijs om tegen op te zien. 

Trouwens, uw zelfgemaakte legger kost u ook geld. 

Bovendien wordt zo'n legger vaak langer gebruikt dan 

ten opzichte van uw letters verantwoord is. 

Gebruik daarom Proost leggers voor uw Heidelberger 

degels. Zuinig, handig en voordelig. Verkrijgbaar in: 

zacht - normaal - hard, verpakt in dozen van 100 stuks. 

Prijs f 45.- per doos. 

Proost P"pier 

Proost en Brandt nv Rusland 2ó Amsterdam-c 

T riomf von Ll N OTYPEtS Reseo rch 

Beter dan luchtgekoeldt 

Minder toestellen! 

W 

Thermex gietwiel 

met watergekoelde 

gietvormen 

AM'TERDAM

- - - I 

honderden 

d ru kkers 

prof iteren ervan ! 

u ook? 

n.v. Lettergieterij ..Amsterdam" vh. N. Tetterode 

dit is..kant en klaar" 

intertype zetsel 

in record-tijd gezet want . . . de zetter kon: 

ook de kopen de slagregels uit de magazijnen 

laten nrollenu 

automatisch uitvullen 

automatisch centreren 

automatisch gieten op vol corps 

(óók de slagregels) 

automatisch op maat laten zagen . . . 

waardoor straks (alweer een winstpunt !) 

de opmaak ook ..zo klaaru is

En dit is... de hardheidsschommel (systeem Bekk) van het 

G.H.B.laboratorium. De schommel, die op een 

horizontale harde vlakke plaat staat, wordt uit zijn 

ruststand gebracht, door hem tot de linker nok 

onderaan door te drukken. Dan wordt hij losgelaten 

en vervolgens gaat hij schommelen. Hoe langer 

het instrument schommelt, hoe harder het papier is. 

Publicatie over het G.H.B.-papiertechnisch laboratorium No I

l5e jaargang nummer 2 maart/april í9ó0 

ré ré

J. Kedde Heidelberger tweekleuren-cil inderautomaten 

Het toevoegen van een rond drukwerk aan de 

cilinderpers vormt ongetwijfeld één van de 

meest interessante punten in de ontwikkeling 

van de boekdrukpersen in de laatste reeks van 

jaren. Het is niet een geheel nieuwe zaak, maar 

de wijze waarop de Heidelberger-fabrieken de 

combinatie van een vlakke en een ronde hoog- 

drukvorm hebben benaderd en aangepast bij 

hun bestaande cilinderpersen, opende bepaal- 

delijk in deze tijd nieuwe perspectieven voor 

de hoogdruk. 

Het drukwerk van onze dagen ontwikkelt zich 

in de richting van meer kleurgebruik en een 

belangrijk deel van de toeneming in het druk- 

werkgebruik ligt dan ook in de sfeer van het 

kleurige. Het kleurige in deze zin, dat voor vele 

drukwerken gebruik wordt gemaakt van niet 

alleen kleurige afbeeldingen (autotypieën), doch 

vooral van zogenaamde steunkleuren, kleur- 

vlakken, door kleur versterkte slagregels en 

dergelijke. De constructie van een tweekleuren- 

cilinderautomaat voorzien van een ronde extra- 

vorm, zoals Heidelberger aan de markt heeÍt 

gebracht (aÍbeelding l), geeÍt de boekdrukker 

een goed houvast aan een troot aantal van de 

hier bedoelde drukwerken en aan de geschetste 

uitbreiding van de drukwerkmarkt in deze 

richti ng. 

Uitgaande van de produktie van de bestaande 

cilinderpersen komt tenslotte ook bijna een 

verdubbeling van het resultaat tot stand: de- 

zelfde machinegang en eenzelfde bediening van 

de pers door één drukker leveren het dubbele 

aantal druks op, waartegenover uiteraard een 

bepaalde kapitaalsinvestering staat. 

Heidef berger tweekleuren-cilinderautomaat 54 x72 cm 

2 De zgn. mantel van de ronde vormcilinder op het 

voorbereidingsapparaat 

Eén van de struikelblokken op dit gebied was 

voor de constructeurs gelegen in het ontwikke- 

len van een werkwijze, die een registerhouden 

van de ronde vorm met de vlakke vorm zou 

waarborgen. lmmers, zou men een normaal vlak 

cliché gaan rondzetten, dan zou - zeker als het 

taat om een autotypie - het oppervlak zodanig 

uit elkaar worden gebogen dat van een punt- 

op-punt-register geen sprake meer zou kunnen 

zijn. De oplossing voor dit vraagstuk is in eerste 

aanleg gevonden in het rondzetten van de vliesdunne 

galvano's alvorens deze met lood worden 

achtergegoten. We volgen heel in het kort de 

totstandkoming van de galvano's voor vlakke 

en SeooSen vormen: 

o preten van de vorm; 

b geleidend maken van de matrijs; 

t\ 

s i 

1';fl. 

3 De mantel van de ronde vormcilinder, voorzien van 

gebogen clichédelen, wordt in de machine geplaatst 

c in galvanisch bad aanbrengen van een koper- 

of nikkelneerslag; 

d buigen van de galvano voor de ronde vorm; 

e achtergieten tot één augustijn dikte; 

f uitfrezen van niet-drukkende gedeelten van 

de galvano's. 

lntussen is echter de ontwikkeling van de snel- 

etsmachine eveneens vooruitgegaan, met als 

resultaat dat ook gebogen clichés langs deze 

weg binnen het bereik komen. In dit verband 

valt te verwijzen naar het artikel 'Eénfase-snel- 

etsen van gebogen beelddragers' in TéTé l5e 

lrg. nr. |, pagina 29. 

Voorst kan op de tweekleuren-cilinderpers heel 

geschikt worden gewerkt met flexibele beeld- 

dragers, die met tweezijdig kleefband op de 

vormmantels worden bevestigd, Voor de zgn.

{ Gereedmaken van een vormmantel, waarbij de stand van de gebogen clichés wordt bepaaro 

met behulp van een afdruk van de vlakke vorm op een inpasfolie 

thermoplastische clichés werd door de Heidel- 

berger-fabrieken een speciale buiginrichting 

ontwikkeld, zodat ook hiermee de ronding van 

de cilinder is te volgen. 

Gebogen platen kunnen evenals de vlakke pla- 

ten van een doorgedrukt krachtpikeersel wor- 

den voorzien. Er is tevens een methode om 

galvano's extra-reliëf te geven. Hierdoor be- 

hoeft geen toestel op de cilinder te worden aan- 

gebracht. Dit laatste houdt verband met de 

moeilijkheid, dat voor de vlakke en de ronde 

vorm maar één zelfde tegendrukcilinder aan- 

wezit is. Dit betekent dat het op de cilinder 

toestellen voor één van de beide vormen niet 

oí slechts in beperkte mate mogelijk is. 

Het standmaken en inpassen van de vlakke en 

de ronde vorm geschiedt buiten de machine op 

een speciaal voorbereidingsapparaat. Clichés op 

de normale dikte van 1,75 mm worden met 

dubbelzijdig plakband aangebracht op een 

gladde vormmantel met een ingegraveerde 

schaalverdeling van vierkante augustijnen (aÍ- 

beeldingen 2 en 3). De tot één augustijn dikte 

achtergegoten, gebogen galvano's worden met 

klemhaken bevestigd op een vormmantel met 

zwaluwstaartgroeven (afbeeldi ng 4). 

Deze werkmethode houdt een gemakkelijk op- 

zetten en wegnemen in van de complete vorm- 

mantel, die de ronde vorm in de gehele werk- 

lengte en -breedte beslaat, Voor het opzetten 

en het \rvegnemen van het voorbereidingsappa- 

raat af, alsmede voor het in de machine plaatsen 

en er uit nemen, wordt gebruik gemaakt van 

twee simpel aan te brengen handgrepen. 

De voorbereid i ngsapparatu ur biedt gelegenheid 

tot een zuiver pasklaar maken van de ronde en 

de vlakke vorm alvorens deze op de machine 

komen. Het in de iuiste stand plaatsen van de 

clichés op de vormmantel kan geschieden met 

gebruikmaking van doorzichtige inpasfolie (af- 

beelding 4). Een nog betere methode voor het 

standmaken is ontwikkeld met behulp van uit- 

lijnapparatuur: de vlakke en de ronde vorm 

worden tetelijkertijd bewerkt en beide uitlijn- 

apparaten worden hierbij volledig corresponderend 

gehanteerd. 

Op de machine is het voor het pasmaken van de 

vormen voorts mogelijk de mantelplaat nog tot 

plm. twee millimeter te verplaatsen, zowel zijdelings 

als in de omvangsrichting. 

Beide inktbakken zijn voor het kleurwisselen 

gemakkelijk toegankelijk. Beide inktwerken 

zijn voorzien van een rollenwasapparaat. 

Een terzijde geplaatst handwiel dientvoor een 

vlot wegdraaien van de rollen voor de ronde 

vorm (aÍbeelding 

l, links). In het zijframe hiernaast 

bevinden zich twee gelijke inrichtingen 

voor het instellen en onderbreken van de inkt- 

toevoer naar de onderscheidene inktwerken. 

Door middel van een handwiel kunnen de rol- 

len van het inktwerk van de ronde vorm vlot 

onder de inktbak worden weggedraaid. De 

ronddrukcilinder is dan aan de bovenzijde ge- 

heel vrij. 

De Heidelberger tweekleuren-cilinderautoma- 

ten worden geleverd in de afmetingen 38x52 

cm en 54x72 cm, dus geheel overeenkomstig 

de formaten van de reeds bekende cilinderpersen. 

Het inktwerk van de vlakke vorm heeÍt voor 

beide íormaten vier letterrollen, waarvan er 

geen enkele op de vorm keert. Het ininkten 

geschiedt hier in beide richtingen. Het inkt- 

werk van de ronde vorm verschilt voor beide 

machines daarin, dat het voor het formaat 

54x72 cm drie vormrollen heeft en voor het 

formaat 38x52 cm slechts twee. Terwijl even- 

wel de grote drukcilinder tijdens de drukgang 

één omwenteling maakt, draait de ronde vorm- 

cilinder tweemaal. Het ininkten van de ronde 

vorm komt zodoende overeen met die van zes 

respectievelijk vier rollen bij de eerder aangeduide 

persformaten. 

Door uitschakelen van één der beide drukwerken 

zijn de Heidelberger tweekleuren-cilinder- 

automaten ook eenvoudig voor werk in één 

kleur te gebruiken, naar verkiezing van de 

ronde of van de vlakke vorm. Draait men de 

letterrollen van de ronde vorm af, dan is de 

vlakke vorm even toegankelijk en gemakkelijk 

te bedienen als het geval is voor de tewone 

cilinderautomaten voor één kleur. 

5 Speciaal rondgietapparaat, door de Heidelberger- 

íabrieken ontwi kkeld 

ó Een schema van het inktwerk van de Heidelberger 

tweekleuren-cilinderautomaat 

38 x 52 cm 

7 Een schema van het inktwerk van de Heidelberger 

tweekleuren-cilinderautomaat 

54 x 72 cm

D.wijtmann Kleurencllchés langs elektronisch-mechanische weg 

De toepassing van de elektronica op het grafisch 

gebied schrijdt meer en meer voort. Eerst ging 

het slechts om eenvoudige toepassingen, zoals 

bijvoorbeeld het tellen van doorgaande vellen, 

beveiliging op snijmachines, controleren van de 

papiertoevoer, regelen van belichtingstijd enz. 

Later volgde ook de registercontrole bij meer- 

kleurendru k. 

Een verdergaande ontwikkeling leidde tot de 

elektronisch-mechanische clichévervaardiging, 

eerst de Fairchild-scan-a-graver in 1949 en ver- 

volgens de Hell-clichograaf in 1952. Bij deze 

apparaten fungeert het model als informatiebron 

voor íotocellen (of multipliers), die de helder- 

heidsgradaties van de beelddetails in elektrische 

impulsen omzetten. Deze laatste worden tot 

besturingsimpulsen omgevormd, die weer een 

graveerapparaat commanderen : bij de Fairchild- 

apparaten een hete naald, bij de Hell-apparaten 

een graveernaald. 

Een en ander werd gevolgd door - of viel ten 

dele samen met - een krachtige ontwikkeling 

op het gebied van de elektronische kleuren- 

correctie, waarbij een in vèrgaande mate uit- 

schakelen van het tijdrovende retoucheren als 

doelwit geldt. Wij verwijzen hiervoor naar het 

artikel'Scanners in de reproduktiefotografie' 

inTéTé l4ejrg. nr.6, pagina32. 

Kleurenclichogroof 

Waar de elektronisch-mechanische vervaardiging 

van zwarte rasterclichés reeds in sterke 

mate het gebied van de clichémaker is binnen- 

gedrongen, ligt het voor de hand dat bij de 

voortgaande ontwikkeling het oog van de 

technici vooral was gericht op eenzelÍde toe- 

passing voor het maken van kleurenclichés. Een 

Hell-kleurenclichograaf (en een soortgelijke 

ontwikkeling bij Fairchild) is hetgevolg geweest. 

De kleurenclichograaÍ is in principe gelijk aan 

de clichograaf voor zwartclichés, doch is uit- 

gebreid met een gedeelte voor elektronische 

kleurcorrectie. Deze laatste werking heeft 

praktisch op gelijke wijze plaats als in het reeds 

aangeduide TéTé-artikel werd beschreven, zo- 

dat wij ons van een nadere uitleg onthouden. 

De kleurenclichograaf is door de firma Hell 

uitgebracht in twee uitvoeringen: één voor 

opzichtmodellen en één voor kleurendiaposi- 

tieven. Van het opzichtmodel of diapositief af 

worden op het apparaat na elkaar de afzonder- 

lijke kleuruittreksels voor geel, rood, blauw 

en zwart in het clichémateriaal gegraveerd. 

Kleurenfilters bepalen daarbij de basiskleuren 

en de elektronische kleurcorrectie zorgt auto- 

matisch voor de vereiste corrigerende hande- 

lingen. 

Voorafgaand aan de bewerking worden voor 

elke kleur en voor het zwart de donkerste en 

lichtste toonwaarden van het model op een be- 

paalde waarde geijkt. Vervolgens wordt het 

elektronisch gedeelte van de kleurenclichograaf 

op deze geijkte waarde van de gereed te maken 

deelplaat aígesteld, met inachtneming van het 

I Detailopname van hoe de clichograaÍbeitel in het graveermateriaalsniidt 

2 Kleurenclichograaí Fl60 (maximaal íormaat l5 x20 

cm; één raster naar keuze; geschikt voor kleurenopzichtmodellen; 

kan niet vergroten of verkleinen) 

10 

11 

13 

) 

7 817 15 14 16 18 

Werkingsschema van de kleurenclichograaÍ F 160 

(voor opzichtmodellen): I model, 2 clichémateriaal, 

3 graveertaÍel, 4 taíelspil, 5 aftastarm, 6 graveerarm,7 

onderbrekingsmagneet, I tandwiel voor de 

onderbreking, 9-10 lichtbronnen, ll aÍtastoptiek, 

l2 blende, l3 lens, l4 dakspiegel, l5-16 kleurfilters, 

l7-18 fotocellen 

gewenste contrast en dus met eventueel een 

bepaalde correctiewaarde. Dit ijken van en in- 

stellen oo toonwaarde en het vaststellen van 

gewenst contrast en correctiewaarde, bij elke 

deelplaat verschillend, is bepalend voor het te 

bereiken resultaat. 

Opzichtmodellen worden met het beeld naar 

beneden op het beeldraam gelegd, dat draaibaar 

op de graveertafel is aangebracht, De graveer- 

taÍel loopt in horizontale richting over de op- 

tiekkop heen en weer. In deze beweging wordt 

het model door een lichtpunt belicht en daar- 

mede punt-voor-punt en lijn-voor-lijn afgetast. 

Het van het model gereflecteerde licht wordt 

door twee fotocellen opgevangen en - al naar 

gelang de gevonden toonwaarde - in meer of 

minder sterke stroomimpulsen omgezet. Deze 

impulsen worden versterkt en gecorrigeerd. 

Vervolgens bepalen ze de diepte van het in 

snelle opeenvolging indringen van de graveer- 

beitel in het clichémateriaal; omgekeerd be- 

palen ze dus de grootte van de overblijvende 

punten (afbeelding l). Een en ander is te volgen 

aan de hand van het schema van de kleuren- 

clichograaf F | 60 (afbeeldingen 2 en 3). 

Bij het werken naar kleurendiapositieven geldt 

in feite geen andere gang van zaken dan voor 

opzichtmodellen werd weergegeven. Bij een 

beschouwen van de kleurenclichograaf F 162 

en het schema daarvan ontstaat zonder twijfel 

een goed beeld van wat in hoofdzaak gebeurt 

(afbeeldingen 4 en 5). 

Als clichémateriaal komen in aanmerking kunst- 

stof, zink, aluminium, magnesium en koper, Bij 

metaalclichés is naëtsen mogelijk als vóór de 

bewerking een etslaag op de metaalplaat wordt 

aangebracht. 

De mogelijkheden van de kleurenclichograaf en 

ook de resultaten er van zijn respectabel. ZelÍs 

clichéfabrieken (ook in ons land) hebben zo'n 

aPParaat in hun produktiesysteem opgenomen.

4 Werkingsschema van de kleurenclichograaÍ F 162 

(voor kleurendiapositieven): l-8 als F 160, 9 lichtbron, 

l0 lens, ll prisma, l2-13 verzamellenzen, 

l4 

blende, l5 lens, l6 dakspiegel, l7-18 kleurenfilters, 

| 9-20 fotocellen 

Kleurenclichograaí F 162 (maximaal íormaat l5 x20 

cm; één raster naar verkiezing; geschikt voor 

diapositieven; kan niet yerSroten of verkleinen) 

IO 

Een beperking van de mogelfkheden is even- 

wel, dat er niet mee kan worden vergroot of 

verkleind. Modellen moeten dus op schaal I : I 

worden geleverd. Een tweede beperking is 

gelegen in het maximale íormaat van l5 X 20 cm. 

Voor wat het raster betreft, is een keuze moge- 

fijk tussen 26,32,40 en 48, al naar het werk dat 

men voor een dergelijk apparaat heeft of even- 

tueel wil aantrekken. 

Vorio-clichogroaf 

Het is duidelijk dat naast de zoiuist besproken 

twee kleurenclichografen, die in een bepaalde 

behoefte aan kleurenclichés kunnen voorzien, 

nog een aantal wensen overbleeí op het gebied 

van het vervaardigen van kleurenclichés langs 

elektronisch-mechanische weg. Het mag dan 

ook Seen verwondering wekken, dat gezocht 

werd naar een meer universeel apparaat, dat 

wil zeggen: een apparaat waarop zo veel moge- 

lijk in combinatie zou zijn te bereiken. In het 

bijzonder speelt daarbij een rol het maken van 

kleine kleurenstellen naar grote originelen en 

van grote kleurenstellen naar kleine originelen, 

zoals het verkleinen en vergroten ook in de 

ontwikkeling van de zwartclichés lange tijd een 

hindernis heeft gevormd. 

De vario-clichograaf (aíbeelding 6) vergroot tot 

de verhouding | :4 en verkleint tot 3 : L 

Een tweede belangrijk punt voor de vario- 

clichograaf is de combinatie van vier eenvoudig 

verwisselbare rasters binnen het totaalbereik 

van raster 24 tot en met raster 54. Om twee 

voorbeelden van mogelijke rastercombinaties 

te geven: 24-4048-54 en26-344048. 

Als derde belangrijk punt voor de vario-clicho- 

graaf geldt, dat het grootste modelíormaat voor 

zwart oÍ voor kleuren 31,5 x 43 cm is; bij 

kleurendiapositieven is het grootste te ver- 

werken modelformaat 20 x 25 cm. Het maxi- 

male clichéformaat is niet minder dan 31,5 x 43 

cm. Enige waarlijk uitstekende resultaten van 

Vario-clichograaí K | 8 I (maximaal íormaat 3 1,5 x 43 

cm, vier rcters naar keuze van 26 tot 5,í; geschikt 

voor opzichtmodellen en diapositieven in kleuren 

en zwart-wit; kan vergroten en verkleinen) 

kleurenclichés op bijna dit maximale formaat 

zijn ons onder oten gekomen. 

Naast deze drie hoofdpunten geldt nog, dat op 

de vario-clichograaí lijnclichés zijn te maken en 

zelís eenvoudige auto-lijncombinaties. Ook het 

uitschakelen van moiré in gerasterde originelen 

behoort tot de goede eigenschappen van de 

vario-clichograaf. Hooídzaak blijven echter de 

mogelijkheden die dit apparaat te bieden heeft 

voor het maken van clichéstellen direct naar 

kleurige originelen, waarbij de deelplaten aí- 

zonderlijk na elkaar worden gemaakt. 

Kleurenfilters bepalen de basiskleuren en de 

maskering geschiedt langs elektronische weg. 

Het model, door vacuumspanning op de beeld- 

tafel vastgehouden, loopt in horizontale rich- 

ting onder de optiekkop door. Een lichtpunt 

met fotocellen tast het beeld punt-voor-punt af. 

Als een volled ige I ij n van het model is afgewerkt, 

verschuiít de optiekkop zo ver als overeenstemt 

met de voor het onderhanden clichéstel ge- 

kozen rastergrootte, plus uiteraard daarbij de 

vergrotings- oí verkleiningsíactor. 

De beeldplaat wordt eveneens pneumatisch 

vastgehouden. Gecommandeerd door de reeks 

stroomimpulsen wordt de graveerbeitel met 

ontzagwekkende snelheid op en neer bewogen. 

In combinatie met de beweging van de grayeer- 

taÍel ontstaat hierdoor serie na serie dieper of 

ondieper steken, aldus lichter en donkerder 

beeldvlakken veroorzakend. Het schema van de 

vario-clichograaÍ maakt nog wat beter duidelijk 

hoe dit apparaat werkt (afbeelding | 3). 

Het langs elektronisch-mechanische weg maken 

van clichés heeft tegenover de chemigrafische 

methoden het voordeel van een korte vervaar- 

digingstijd en een in vèrgaande mate beheerst 

arbeidsproces. Zoals bij elke nieuwe techniek 

het geval is, ziet men zich ook hier voor be- 

paalde grenzen gesteld. Het staat evenwel v.rst, 

dat na het zwart toch ook op het gebied van de 

'kleur' opmerkelijke vorderingen zijn temaakt.

Bedieningspaneel van de kleurenclichograaf F 160, 

vanwaar versterking, contrast- en gradatie-instelling 

enz. worden bestuurd 

l0 Optiekkop van F 160 met omschakelmechanisme 

(door twee beeldlampen wordt het model via de 

vier lenzenprismacombinaties 

belicht, het licht 

wordt teruggekaatst en via een dakprisma naar 

twee íotocellen geworpen) 

l3 Werkingsschema van de vario-clichograaf: I clichémateriaal, 

2 model, 3 modeltaÍel, 4 graveertaíel, 

5 hydraulische aandrijving, 6-12 het overbrengmechanisme, 

| 3 kleurenoptiekkop, l4 graveerkop, 

l5-16 verbindingsconstructie, l7-18 stelklcmmen 

B*' 

g"ï' 

cgil 

fl b,' 

Een detailopname van wat zich in het verborgene 

afspeelt: de kleurenversterking 

I I Het graveren van een roodplaat (te zien is hoe het 

beeldraam in de verschillende rasterstanden kan 

worden gedraaid) 

l4 De optiekkop, aangebracht in de vario-clichograaÍ, boven de beeldtaíel 

Kleuren-optiekkop (vooraan een kijkglas; rechts de 

knoppen voor de grijsfilters; daaronder instelling 

diafragma, correctiefi lters en hooídfi lters) 

l2 Het rastermechanisme zoals dat wordt gebruikt 

voor de standaard-clichograaf en voor de kleurencl 

ichograaf 

tl

Grote grafische jaarboeken komen niet alleen uit het buitenland ! 

Het schrijven van Mesusah, een klein uittreksel uit de Thora, dat aan de deurposten van een joods huis wordt bevestigd 

Wij Nederlanders zijn eigenlijk te weinig chauvinistisch. Al te zeer hebben wij soms de neiging om aan 

'wat 

van verre komt' een hogere waarde toe te kennen dan aan hetgeen wij zelf hebben. Een voorbeeld hiervan 

is o.a. de lof die menigmaal wordt toegezwaaid aan grafische jaarboeken uit het buitenland en het gewoonweg 

als vanzelfsprekend - min of meer vriendelijk beoordelend - aanvaarden van de jaarlijkse'proeve van 

bekwaamheid'van onze chemigrafische inrichtingen en boekdrukkerijen, verschijnend onder de titel: 

Kerstn u m mer Dru kkersweekblad/Autol ij n. 

Elk jaar opnieuw geeft deze uitgave veel aan interessants en aan grafisch schoons te zien, waaraan beslist 

geen afbreuk wordt gedaan door een ook wel eens voorkomend minder gelukkig onderwerp of onderdeel. 

De laatstverschenen uitgave had een bijzonder toepasselijk hoofdmotief: het werk van drukker, clichémaker 

en ontwerper aan bijbeluitgaven uit verleden en heden. Dit onderwerp - en misschien nog meer de 

afwijking daarvan naar land en volk van de Bijbel: het oude en het nieuwe lsraël- bood een hoogst boeiend 

uitgangspunt. 

Vijf hoofdstukken rond dit onderwerp gaven aan de grafische ontwerper Otto Treumann, bijgestaan door 

een dertigtal chemigrafische inrichtingen en tien van onze beste drukkerijen, gelegenheid om een waarlijk 

kostelijk boekwerk te maken. Een boekwerk waarvan men - afgezien nog van de inhoud - vooral als 

vakman vele vreugden kan ervaren. Zonder twijfel is het Kerstnummer Drukkersweekblad/Autolijn een 

hoogst waardevolle jaaruitgave - 'annuals', 

anders dan de bekende buitenlandse doch volkomen waardig 

om er ten minste mee op één lijn te worden gesteld. 

t5


s t. It.trn.q,61 th' F\t,t, ir rh 

nn t'"",h ) 4t t^" | Í rrt rnI a tir., aa""n tL tu! 

ïwee boeiende paginastellen uit het hoofdstuk 'Land en volk van de Bijbel'van prof, dr. M. A. Beek 

t6

Een heel teer punt in het Kerstnummer 

Drukkersweekblad/Autolijn is elk laar 

weer het gedeelte met advertenties en 

bijlagen. Nog nimmer slaagde een 

ontwerDer er in, een alle critici 

bevredigende oplossing te vinden. Dat 

mag evenwel niemand verbazen, want 

enerzijds moet worden gezocht naar een 

esthetisch bevredigend totaalbeeld, terwijl 

het er anderzijds om Saat elke advertentie 

of elke bijlage een stukje eigen 

uitdrukkingsvermoten te geven. Slechts 

als men er toe zou overgaan alleen teksten 

en cliché-originelen van adverterende 

firma's te aanvaarden, met àlle vrijheid, 

is o.i. een grotere eenheid 'in beperkte 

verscheidenheid' bereikbaar. 

.'. 

+ 

/íi' 

t{Í;,, 

I 

f 

lllustraties van Mart Kempers voor een nieuwe Bijbel van het Nederlands Bijbelgenootschap 

t1r'.qnlaLl,",, 

t rt, t\..r\ r" lntrr ! h 

"là. 

Jr lrtJe !.nlni*! ÈÀn,ilt.!!.Èl ir J. nqlr'nr u! 

r-,' {n.rJra s r' iê.lFl ."' 

D. rirÍlr n.cr t.r.il !i, 

!n{.F. \"! 'eri on"r,il 

\.L 

R. '.ia! .n,tL. 

"p{I'hr 

lFrrÉR' digrdin,&:*r{.n 

r.tr,n'.niil !.i..{t.!rJ! r"ra,n, J.Í.n"q!.rc.ËÍ.ro. 

'ridni.. r!trbt.la!Ídrr. \{{ [.n Írdd! 'r,:' a.1.nwl 

,,,u,Í ,"r ÁflaLi *-,.n,lr 

'.1Á"ó.p. 

lk !n,ô!a . 

n,t,rÍL,r ir ár\{í, dr Íhdta' t! fn!bÍb., rl trlr 

l.t,J il rRo ,b8r.r,.ir nirr 

^.r&laÍ;n,ht,ah 

..,à t&t, n'a' n.La-'bil 

a&t6t l\l^ln . nftà" titp'i .nd g 

rt \.Fr

L 


Twee pagina's uit de prachtige bijlage 

'De Schepping' (naar James Weldon Johnson's tekst) van de firma Koningsveld & Zoon 

, 

l8 

fhn 6.d wnrrsdà.ornd, 

Ánd Cod )ooted.round 

O. Àll lhnl h,i rrad ntrd,, 

Árd he look.d d hrs lll!. íisre 

On thd sid. ol i hilr ah.,r l..orld lh,n\ 

By. d.eo sidè r!Í fi {l doin 

Cod Inor!hr Ànd rlo0ohr 

uéfm lh. b€d d th. rtoq. 

Od 6hred tht cbrr 

An{ !Y lht Stt ol lhi dv.r 

Hel6tdnimdriól 

Ánd Uqrs rh grut 6d Anrohly 

Who lt Sr i!6 .nd tbd & i. & *t, 

Who 8mi rbe 

tOturu.ttn rydfiÈnlsh. 

Ittrtsrtr & ÉS ln s! rddls d hís hndi 

lhrOr.tO{ 

t, 

Deze bijzondere aandacht in TéTé aan het 

laatstverschenen Kerstnu m mer 

Drukkersweekblad/Autolij n vi ndt mede 

z'n oorzaak in de veronderstelling dat tal 

van vaklieden, tezamen een belangrijk deel 

van de negenduizend lezers van TéTé 

vormend, dit kostelijke Nederlandse 

grafische jaarboek zelfs niet onder ogen 

krijgen. We moeten helaas aannemen dat 

negen gulden (bij vóórintekening) 

menigeen al te duur voorkomt, hoewel 

vergelijkbare laarboeken in het buitenland 

dertig tot zestig gulden kosten. Bij 

werkelijke belangstelling is het echter 

meestal toch wel ter beschikking te 

krijgen. Waar de onderneming oÍ eigen 

middelen geen uitkomst bieden, kan 

wellicht de studieclubkas de last dragen.

{i dn,4, di!È86 { rd h&i' 

tP! \ijrhtrt n àd r*r. 

rÍ.|err. '4t r'b "N 

td\gk. 

il.i {il' -t t 4 br, b. &í 

1 b.t.,: ,h& a4à Lw6. 

F. H.w. Friederich (rGr) Niet-drOgen Yan drukinkten 

Om u de waarheid te zeggen hadden wij eerst 

een verhaal geschreven over het drogen van 

drukinkten, maar dit beviel ons niet, omdat in 

een dergelijk verhaal verschillende chemische 

stoffen bij hun ware naam genoemd moeten 

worden, hetgeen een dergelijk stuk uitermate 

droog maakt. Het is veel interessanter om de 

verschillende aspecten van het niet-drogen van 

drukinkten eens in het kort na te gaan. 

Het onderstaande relaas is vooral gericht op 

offsetverven, oÍ beter gezegd : offsetdrukinkten. 

Er zitten echter zo veel kanten aan die ook voor 

de boekdrukker van belang kunnen zijn, dat wij 

ook de boekdrukkers onder de lezers uit- 

nodigen de tekst na te lezen, zodtt zij het voor 

hen belangrijke er uit kunnen halen. 

De oorzaak voor het niet-drogen kan voor- 

namelijk in vijÍ verschillende produkten resp. 

omstandigheden gezocht worden: vochtwater 

(voor de offset), inkt, droogstof, papier, relatieve 

vochtigheid en temperatuu r. 

Te zuur vochtwater 

Als het vochtwater zuur reagerende stoffen 

bevat, zal de pH van het water klein zijn en wel 

kleiner dan 7.0. 

Voor de lezers die enigszins vergeten zijn wat 

pH betekent, schematisch het navolgende: de 

zure eigenschappen van een stof worden ver- 

oorzaakt door bepaalde deeltjes, namelijk door 

elektrisch geladen waterstofatomen, die in de 

wandeling H-atomenworden genoemd;vandaar 

de H in pH. Indien één zo'n deeltie zich bevindt 

in 1000 deeltjes water, is de pH 3, omdat | : 1000 

geschreven kan worden als | : 103. Ditgeeftdan 

de concentratie van zo'n H-deeltje in bijvoor- 

beeld water aan, De exponent of de macht van 

l0 is hier 3 en de pH is ook 3. 

Als hetzelfde deeltle zich niet bevindt in 1000, 

maar in 100.000 oÍ in 10.000.000 deeltjes water, 

dan kunnen de respectieve concentraties 

worden aangegeven als | : lOs en I : 107. De 

concentratie is dus veel kleiner, de zuurgraad 

van de vloeistof oí van het water is dus eveneens 

geringer, maar wordt door de macht 5 of 7 als 

grotere pH aangegeven, met andere woorden: 

hoe kleiner de pH is, des te sterker zuur is 

een vloeistof. 

De pH 7 is die van neutraal water, groter dan 7 

geeft de pH weer van alkalische stoffen en een 

pH kleiner dan 7 geeft zure stoffen aan, die 

steeds zuurder worden naarmate de pH kleiner 

wordt. 

Als het vochtwater een kleine pH heeft (dit 

water wordt van de rubber door het papier 

opgenomen), dan zullen de droogstoffen zoal 

niet ontleed dan toch op andere wijze hun 

werking niet meer kunnen doen, waardoor ze 

als het ware aan de inkt worden onttrokken en 

niet meer als zuurstofoverd ragers dienst ku nnen 

doen. De droging zal dus door te zuur vocht- 

water vertraagd worden. Een dergelijk vocht- 

water kan dan geneutraliseerd worden met 

natriumbicarbonaat, ofwel zuiveringszout, zo- 

danig dat de pH, gemeten met een geschikte 

indicator, ten minste 5.5 bedraagt. In de meeste 

gevallen is het echter beter met schoon water 

te werken. 

Te veel vochtwoter 

Als er weinig werk op de plaat staat, loopt men 

snel de kans te veel vochtwater te geven en dit 

kan vooral bij sterk opzuigende papieren een 

funeste uitwerking hebben, natuurlijk mede in 

verband met het eventuele zuur in het vocht- 

water of in het papier of zelfs in de inkt. 

Een te groot vochtgehalte van het papier kan de 

droging aanmerkelijk vertragen. De meeste 

hinder zal men ondervinden bij het bedrukken 

van duplexkarton en opdikkende offsetpapieren 

die tot de poreuze papieren gerekend moeten 

worden, 

Te veel watergeving leidt ook tot emulgeren. 

Emulgeren von het vochtwoter in de inkt 

Indien de inkt zure vernissen bevat of ingeval 

het vochtwater te zuur of alkalisch is, wordt 

emulgeren van water in de inkt in de hand 

gewerkt. Nu gebeurt dit altijd wel met offset- 

inkten, doch een sterke emulgering verbreekt 

niet alleen de structuur van de inkt, maar ont- 

leedt ook de stoffen die voor de zuurstofover- 

brenging uit de lucht in de inktbindmiddelen 

moeten zorgdragen. 

Uit het voorgaande zal men reeds hebben 

kunnen opmaken, dat het heel moeilijk is om 

- zoals wel in de praktijk wordt gedaan - direct 

maar de schuld van het niet-drogen te geven aan 

het papier of aan de inkt. Het hele vraagstuk 

van het niet-drogen - en dat geldt in nog 

sterkere mate voor offset dan voor boekdruk - 

is zeer gecompliceerd door het tegelijkertijd 

uitwerken van zo veel verschillende omstandig- 

heden, dat het niet alleen voor de drukkers 

maar ook voor de onderzoekers een heel moei- 

lijke opgave is, te ontdekken wat nu precies 

de aanleidingen oí de oorzaken zijn geweest 

die het niet-drogen van de drukinkt hebben 

bewerkstelligd. 

Er zijn pas drie oorzaken genoemd, die bijna 

niet onaíhankelijk van elkaar te denken zijn. We 

gaan echter door tot een twee dozijn. 

De inkt post niet bij hetpopier 

Enige bekende voorbeelden: men drukt direct 

na duplex een gestreken duplex, zonder de inkt 

op laatstgenoemde soort af te stellen. Meestal 

is de inkt dan te dun daarvoor, omdat hij ge- 

maakt is om in niet gestreken duplex snel door 

wegslag te kunnen drogen. 

Even nog een herinnering: drukinkten van het 

meest gebruikelijke type drogen op twee 

manieren, namelijk door wegslag en door 

oxydatie. Onder oxydatie wordt verstaan op- 

nemen van zuurstoí uit de lucht. 

Dezelfde inkt zal op het gestreken duplex door 

het veel fijner zijn van de oppervlakteporiën in 

de strijklaag langzamer maar dieper wegslaan 

dan in het niet-gestreken duplex. Het gevolg 

zal zijn een affiltreren van het inktbindmiddel, 

waardoor het zo beruchte ooederefÍect wordt 

opgewekt. De inktfilm blijÍt daardoor lange tijd 

aíwrijfbaar, terwijl door de diepe wegslag 

tegelijk de oxydatieve droging vertraagd wordt. 

Tweede voorbeeld: drukt men met dezelfde 

inkt op gesatineerd vetdicht, dan zal in het 

geheel geen droging door wegslag mogelijk zijn. 

Daarop was de inkt echter in eerste instantie 

afgestemd. Voor gesatineerd vetdicht is een 

inkttype gebruikelijk, dat voornamelijk oxyda- 

tief drooSt. Theoretisch zou men ook kunnen 

zeggen, dat elke papiersoort zijn eigen inkt 

nodig heeft. 

Droogstof niet goed gemengd 

In sommige bedrijven ziet men nog wel, dat het 

mengen van inkt geschiedt in uit duplex oÍ 

ander stevig papier of karton gevouwen bakies. 

Dit is natuurlijk al daarom uit den boze, omdat 

dan veel van het bindmiddel in het karton ver- 

dwijnt. In dergelijke bakies is men meestal niet 

bij machte de droogstof en andere toevoegingen 

intens te mengen. Men spatelt de ingrediënten 

zo'n beetjedoorde inkt,om daarna het ongelijk- 

matige mengsel in de inktbak te deponeren. 

Het gevolg is, dat in het drukwerk plekken ont- 

staan die niet drogen of te hard drogen. Het 

gevolg dáárvan is, dat in het drukwerk gebieden 

ontstaan waarin de inktfilm sterker nadonkert 

dan op andere plaatsen, zodat niet alleen niet- 

drogende gedeelten gevormd worden, maar 

ook grote kleurverschillen per vel in de hand 

kunnen worden gewerkt. Droogstof moet nu 

eenmaal langdurig en intens met de drukinkt 

worden gemengd. 

Te veel ínkt 

Commentaar is hier vrijwel overbodig, want te 

vet drukken leidt altijd tot verlangzaming van 

het droogproces, overzetten, smeren en smet- 

ten. In offset leidt dit euvel ook tot vetlopen en 

tonen van de plaat. 

Te dunne inkt 

Het gevolg van te dunne inkt, die tegelijkertijd 

ook meestal kort is, kan tweeledig zijn. De 

uitwerkingen zijn in het bovenstaande eigenlijk 

al besproken: in poreus papier, dat ook veel 

water kan opnemen, droogt de te dunne inkt 

ondanks de goede wegslag niet door het vele 

water dat mede is opSezogen. En op papieren 

met een meer gesloten oppervlak ontstaat het 

poedereffect. Tevens blijven dergelijke inkten 

staan in de bak, waardoor koeken op de rollen 

en op de rubber kan optreden en de inktgeving 

ongelijkmatig wordt. 

fe strenge inkt 

Te strenge inkten zullen vooral op papieren 

met een gesloten glad oppervlak lang nakleven, 

waardoor blokken of cementeren kan ontstaan. 

29

Niet-drogen van drukinkten 

vooral indien wat te veel oxydatieve droogstoí 

of glansvernis aan de inkt is toegevoegd. Maar 

daar strenge inkten zelf veel zure bestanddelen 

bevatten, wordt eveneens emulgeren in de 

hand gewerkt, hetgeen ook weer tot vertraging 

van de droging aanleiding geeft. 

D rogi ng-v ertr o gende pi gmenten 

Een inkt is opgebouwd uit bindmiddelen, waar- 

in droge kleurstoffen en pigmenten zijn ver- 

wreven. De eigenlijke droging van de uit 

drogende oliên Sestookte vernissen kan worden 

vertraagd door pigmenten als carbonblack, 

hansageel, rode lakpigmenten, magnesia en 

barietwit. De droging wordt versneld door 

chromaatgeel, titaanwit en miloriblauw. Vooral 

zwarte inkten zijn daardoor veelal moeilijk 

drogende inkten. 

TemPeratuur 

Inkten die te koud op de pers verwerkt worden, 

drogen langzamer doordat de drogingsreacties 

veel trager verlopen, zodat bij een tempera- 

tuursverlaging van 5o C de droogtijd met 50% 

verlengd kan worden. 

Als inkt uit een koud magazijn komt en zo op de 

pers wordt gedeponeerd, kan ook plukken en 

een te schraal inktgeven in de hand worden 

gewerkt, doordat de viscositeit van de inkt bij 

lagere temperaturen hoger is. Het best kan men 

tijdens het inrichten van de pers de te ge- 

bruiken bussen in de drukkerij in de buurt van 

de verwarmi ng plaatsen. 

Teweinig droogstof 

Te weinig droogstoftoevoeging kan vooral bij 

het bedrukken van papieren met een gesloten 

oppervlak tot moeilijkheden leiden, omdat de 

inkten voor deze papieren snel door oxydatie 

moeten drogen, Men dient echter niet te ver- 

geten droogpasta, oízgn.onderdrogers oÍ door- 

drogers, eveneens toe te voegen en niet alleen 

een kobaltdroogstof als oppervlaktedroger. 

Ook willen wij er nog op wijzen, dat de eerste 

kleur bij meerkleurendruk niet zonder droog- 

stof moet worden gebruikt, omdat de volgende 

kleuren dan afveegbaar zullen blijven. Aan een 

eerste kleur dient men ten minste plm. 0,5/o 

droogpasta toe te voegen. 

Teveel droogstof 

Toevoeging van te veel droogstof kan op twee 

manieren leiden tot niet-drogen. Meestal treedt 

dit het sterkst op door toevoeging van te veel 

oxydatieve droogstof. 

Het kan ten eerste zijn, dat aan het oppervlak 

een dun gedroogd huidie wordt gevormd, dat 

voorkomt dat de onderliggende inkt zuurstof 

opneemt, terwijl het huidje bij stapelen kapot 

wordt gedrukt en de er onder liggende vloei- 

bare inkt zgn. uitzweet, 

Ten tweede kan het zijn, dat door te veel droog- 

stoftoevoeging tevens te veel andere niet- 

drogende stoffen in de inkt terecht komen. Dit 

30 

zijn de oplos- en verdunningsmiddelen, die met 

de zuivere droogstof gemengd zijn. Deze wer- 

ken dan als weekmaker van de inktfilm. 

Te veel drukposto 

Toevoegingen van minerale oliên en vetten, dus 

niet-drogende oliën en vetten, zijn soms wel 

eens noodzakelijk, maar altijd gevaarlijk, omdat 

bestanddelen aan de inkt worden toegevoegd 

die niet tot droging overtaan. Wij doelen hier 

op vaseline, smeerolie, petroleum, lanoline en 

eventueel paraffine en wassen. Tevens maken 

al dergelijke toevoegingen de inkten kort, het- 

geen zowel in boekdruk als in offset tot'blijven 

staan in de bak' kan leiden. 

Verkeerde droogstof 

In het algemeen dienen aan zwarte inkten en 

aan sommige inkten die lakpigmenten bevatten, 

kobaltdroogstoffen, d us oppervlakted roogstof- 

fen, te worden toegevoegd. Dit is meer een 

kwestie voor de drukinktÍabrikant, maar in 

ieder geval kan het een aanleiding zijn tot niet 

of slecht drogen van de drukinkt. 

Te zuur popier 

Papieren met een pH kleiner dan 4.5 zullen 

vooral in offset aanleiding kunnen geven tot 

een vertraagde droging. Zoals bekend worden 

offsetpapieren in de stof gelijmd met hars, zoals 

dat heet. Dit betekent dat op de vezels uit een 

harszeep door middel van aluin de hars wordt 

neergeslagen. 

Bevat het papier nog een overmaat aluin, dan 

komt dit via de vochtige rubber en de vocht- 

rollen op de plaat terecht. Omdat aluin in een 

waterige oplossing zwavelzuur vormt en zwa- 

velzuur de wateraantrekkende laag in de niet- 

drukgedeelten plaatselijk kan vernietigen, zal 

tonen optreden. Het zuur uit het papier, op- 

gelost in het vochtwater en in het papier op- 

gezogen, zal de droogstoffen kunnen ontleden, 

terwijl tevens het steeds zuurder wordende 

vochtwater zal emulgeren in de inkt. Sommige 

papieren, bijvoorbeeld litho- en registerpapie- 

ren, kunnen vrij zuur zijn. ls de pH van derge- 

lijke papieren kleiner dan 4.5, dan is vertraagde 

droging en tonen te verwachten. Het beste is 

dan de pH van het vochtwater zo dicht mogelijk 

bij 7.0 te houden door een eventuele toe- 

voegingvan natriumbicarbonaat. Niettemin kan 

zuur papier in boekdruk de droging ook ver- 

tragen, maar niet in zo sterke mate als in offset, 

Wolkerig popiel 

ls de wolkerigheid van papier vrij ernstig, dan 

zal het tevens per vel grote verschillen in 

porositeit vertonen. De wegslag of de opzuiging 

van de inkt in de licht getinte poreuze wolkjes 

zal groter zijn. lndien op een dergelijk papier 

daarenboven te veel vocht wordt gegeven, zal 

een zeer slechte en ongelijkmatige droging niet 

te vermijden zijn. Tevens wordt een vlekkerige 

inktfilm gevormd. 

Te poreus popier 

Ook te poreuze papieren zullen - alleen in 

offset door gelijktijdige wateropneming - tot 

niet-drogen aanleiding geven. In boekdruk kan 

hiervan alleen sprake zijn bij gebruik van ver- 

keerde inkt of een verkeerde inktafstelling. 

Verschillen in de stopel, in de portij popier 

Een papieríout dievooral bij gestreken papieren 

kan voorkomen bij ongelijkmatig aanbrengen 

van de couche. Dit zal meestal geschieden op de 

zijkanten van de papierbaan, waardoor het niet- 

drogen, soms per vel maar ook met een zekere 

regelmaat om de zoveel vellen, zal optreden. 

Vooral is dit het geval bij sterk gesatineerde 

papieren, omdat dikkere strijklagen sterker in 

elkaar geperst worden en daardoor geslotener 

van structuur worden. 

Te vochtig papier 

Vooral voor meerkleurendruk is het papier met 

het oog op het registreren zowel in boekdruk 

als in offset het best te verwerken als het vocht- 

gehalte in evenwicht is met een RV van 600/o. 

Hierbij moet worden aangetekend, dat de 

ideaaltoestand voor onze Nederlandse boek- 

drukkerijen zowel voor de drukkerij als voor 

het papier 60/obedraagt en in de offset voor de 

drukkerij 55/" en het papier 5 à 8o/o hoger. 

Vochtige plekken in het papier 

Het papier is te vers, niet bestorven, waardoor 

het vocht nog niet goed genoeg verdeeld is en 

ook andere spanningen nog geen gelijkmatige 

waarde bezitten. Commentaar is. na wat in het 

voorgaande werd vermeld, overbod ig. 

Temperotuur 

Vooral 's winters wil het nog wel eens voor- 

komen, dat papier in een koud magazijn wordt 

uitgepakt, in de veel warmere drukkerij wordt 

gebracht en direct op de pers gelegd. Ook al 

blijft het in stapels in de drukkerij staan, dan zal 

onherroepelijk randgolving optreden. Op het 

koude papier zal in de offsetdrukkerij zelÍs op de 

pers veel vocht condenseren, waardoor ketsen 

en niet-drogen van de drukinkt het zeer waar- 

schijnlijke gevolg is. Daarom wordt aangeraden 

het papier uit koude magazijnen ingepakt in de 

drukkerij op temperatuur te laten komen. 

Niet alleen het verwerken van te koud papier 

kan de droging aanmerkelijk vertraSen, maar 

uiteraard ook een drukkerij die te koud is. 

Te koude inkt en te koud papier vertragen de 

drogingsreacties sterk, zoals eerder werd aan- 

gegeven. De temperatuur van de boeken 

offsetdrukkerij ligt het best op l8-23o C. 

RV-percentoge 

ln het voorgaande werd reeds een en ander 

gezegd over de ideaaltoestand en voor het 

overige kunnen we verwijzen naar de artikelen 

'Nederland is natter dan u denkt' in IGT-nieuws 

9 l2 (19s9) 130 en | | l2 (19s9) 169.

Viiíendertig jaar Rotaprint 

Blikman en Sartorius. importeur van de Rotaprint, 

heeít ter gelegenheid van het Íeit dat 

deze machine vijfendertig jaar in Nederland 

wordt verkocht.een íraaie brochure laten verschijnen, 

uiteraard gedrukt op de Rotaprint. 

Op zichzelf genomen zou dit niets bijzonders 

zijn,als nietuitdeze brochure weer zou blijken 

dat de klein-offsetpers, oorspronkelijk als een 

wat betere stencilmachine aangemerkt, zich 

heeít ontwikkeld tot een drukpers waarop 

keurig werk kan worden gemaakt. 

We moeten ook vaststellen dat het arbeidsterrein 

enigermate is verlegd. Oorspronkeliik 

werd de Rotaprint alleen op grote kantoren 

gebruikt voor het maken van intern werk, 

doch nu werken ook drukkeriien er mee. 

Boekdrukkers maakten een schuchter begin 

met ofÍset door het aanschafÍen van een dergelijke 

machine, teneinde een zekere concurrentie 

het hooÍd te bieden en aan aanvragen van 

hun opdrachtgevers te kunnen voldoen, Mede 

daardoor konden ze het terrein van de offset 

voorzichtig verkennen. 

Het is duidelijk dat deze ontwikkeling mede 

heeft bijgedragen tot de groei van de Rotaprint. 

Een vakman doet er natuurlijk veel 

meer mee dan vroeger een hier en daar er aan 

gezette jongste bediende of een andere loslopende 

kracht. 

Doorgebruik temakenvan betere inktsoorten 

en door verbeteringen aan het vochtwerk is 

het nu ook mogeliik om op gladde papiersoorten 

uitstekend te drukken. Ingewikkelde 

staten worden door tekenen van de liniatuur 

- waarbij staande en liggende lijnen over elkaar 

heen kunnen worden getekend - en door 

inplakken van aÍdrukjes van gezette koppen 

goedkoper en onder bepaalde omstandigheden 

doelmatiger in klein-offsetdruk dan in boekdruk 

gemaakt, Het werk vertoont geen 'moet' 

en het bewaren van de drukvorm kost niecs. 

Ook de boekdrukker kan overigens de meest 

ingewikkelde lijnenvormen maken, maar hii 

moet dan laten clicheren, Met de tegenwoordige 

manier van etsen is een prima beeld 

mogelijk. Het is een kwestie van calculeren, 

welke methode als meest geschikt uit de bus 

komt: klein-offsetdruk of boekdruk. R.424 

De ontwikkeling van de verpakking 

Tot welke verrassende resultaten de toepassing 

van een verpakking kan leiden, komt 

alleraardigst tot uiting In een reclame welke 

aÍkomstig is van Bramson's Papierindustrie. 

Waar tot voor enkele jaren zes blote negerinneties 

nodig waren om zes eenheden van het 

beíaamde, zeer smakelijke vocht Coca-Cola te 

transporteren, biedt het toegepaste'draagkarton'nu 

gelegenheid dat door één bloot 

negerinnetje te laten doen. 

Het is duidelijk dat wij niet willen suggereren, 

onze dames voortaan zo schaars gekleed met 

Coca Cola over de straat te zenden. BliiÍt dus 

over de conclusie, dat dit toch wel een heel 

aardige reclame is voor draagkartons, 8.44 

32 

Dow-Chemical bouwt in Nederland 

Binnenkort zal de Nederlandse Dow-Maatschappii, 

een dochtermaatschappij van The 

Dow Chemical Company te Midland in de 

Amerikaanse staat Michigan, een begin maken 

met de bouw van een Íabriek voor styreenbutadieen-latex. 

De installatie zal zeven en 

een halÍ miljoen aan investeringen vergen. 

Het nieuwe fabriekscomplex zal verrijzen aan 

de Derde Petroleumhaven in het Botlekgebied 

bij Rott€rdam, waar reeds opslaginstallaties 

voor chemicaliën in gebruik zijn. 

Men verwacht in het voorjaar van l96l met de 

oroduktie te kunnen starten, 

Styreen-butadieen-latex wordt geleverd aan 

fabrikanten van industrieverv€n, textiel, papier 

en verpakkingsmaterialen. 

Dow Chemical Company is één van de grootste 

producenten ter wereld van chemicaliën, 

plastics en magnesium. De omzet van het concern 

bedroeg in 1959 meer dan 700 miljoen 

dollar, In vijftien landen buiten de Verenigde 

Staten ziin dochterondernemingen van deze 

maatschappi j gevestigd. 8.9 

Inzetstukies Yan bijzondere aard 

Yoor dê regelzêtmachinê 

Deze inzetstukjes zult u niet gemakkelijk 

tegenkomen. Het corpsplaatje heeít een richel 

en het lengteplaatje een groef. Regels, daarmee 

geproduceerd, hebben links een richel 

en rechts een groeí, Als men zetsel op dubbele 

breedte moet zetten voor groot corps (voor 

koppen en dergelijke is dat vaak het geval) 

kan men de twee helften in elkaar schuiven, 

zodat een vrij stevig geheel ontstaat. Overigens 

ronen we dit meer als curiositeit, Het komt 

ons voor dat het praktisch nut niet zo groot 

is dat de kosten er uit komen. Sch.V.4 | 1.3 

luiste vermelding yan teleÍoonnummers 

De PTT vraagt dringend om medewerking om 

de nodige (internationale) eenheid te krijgen 

in het vermelden van teleÍoonnummers. Ten 

eerste is die medewerking te Seven door 

nimmer gebruik te maken van de letter K oÍ 

het woord Kengetal of Kennummer. De PTT 

kent alléén netnummer en dit wordt aangeduid 

met 0, waarop het nummer van het net volgt. 

Gebruik van K kan aanleiding geven dat een 

abonnee uit Belgiê - en binnenkort ook uit 

andere landen - een verkeerd nummer draait. 

België kan reeds nu rechtstreeks automatisch 

met ons land teleÍoneren. 

De juiste manier is: vermelden van het tussen 

haakjes geplaatste netnummer onmiddellijk 

vóór het abonneenummer, dus bijvoorbeeld 

(o70) 6t 44 | t. 

Abonneenummers bestaande uit vier oí meer 

ciiíers worden hierbij van rechts naar links 

verdeeld in groepjes yan twee cijfers (bijvoorbeefd 

6l 44 | | -32211 -61 l4r. 

ls de naam van de woonplaats van de abonnee 

niet gelijk aan de naam van het teleÍoonnet 

waarop hil is aangesloten, dan verdient het 

aanbeveling - ten behoeve van degenen die 

deze abonnees niet langs automatische weg 

kunnen bereiken - de naam van het telefoonnet 

te yermelden vóór de aangegeven nummeraanduiding. 

Dit betekent bijvoorbeeld 

voor een firma te Bloemendaal deze aanduiding: 

telefoonnet Haarlem (02500) 58221. 

Wij grafici - hierbij valt nog in het bijzonder 

te denken aan de correctoren - kunnen onze 

klanten en de PTT zeker een belangrijke 

medewerking hierbij geven. R.2 

'Papier op papier' 

Proost en Brandt n.v, heeÍt de grafischewereld 

weer aan zich verplicht door hec uitgeven en 

op grote schaal gratis verspreiden van het 

boekwerkje'Papier op papier'. Er wordt een 

verklaring in gegeven van allerlei gewone en 

ongewone papieruitdrukkingen. leder die met 

papier te maken heeít, oí er wat van wil weten, 

kan er een heleboel interessants in vinden. 

Bovendien is het werkle rijk geïllustreerd, niet 

alleen met aíbeeldingen direct betrekking hebbende 

op de besproken uitdrukkingen, doch 

ook met goede foto's waarvan de betekenis op 

de een oí andere wijze met papier in verband 

staat. Voor alle vakbelangstellenden, in het 

bijzonder voor degenen die studeren voor het 

calculatie- oÍ patroonsdiploma, is'Papier op 

papier'een heel nuttig handboek. R.46 

Grosland-stansdegel met inlegvertraging 

Een nieuw element, oD te merken aan de 

bekende Grosland-stansdegel, is een inlegvertraging, 

De stansdegel kan hierdoor op topsnelheid 

lopen,waarbiide bedoeldevertraging 

een bepaalde tijdsruimte op het inlegmoment 

laat, trappenloos regelbaar van een í/2 tot | | 

seconden. Gedurende de ingestelde tiid blijít 

de degel in dezelfde stand open staan en komt 

dan automatisch weer in werking wanneer de 

ingestelde tijd voorbii is. Deze inrichting is 

van bijzonderveel nut als bedienend personeel 

moet worden geoeíend, voor zuiver regiscerwerk 

oí voor grote vellen, welke laatste op 

het oude type stansdegel met behulp van een 

'inlegstop' 

moesten worden verwerkt. In 

deze gevallen kan met de inlegvertraging de 

produktie van de stansdegel soms meer dan 

verdubbeld worden in vergelijking met de 

gewone werkwijze. 

Deze vertraging op het inlegmomenc is voor 

alfeGrosland-stansdegelsleverbaar. K.421 

Boekruggenaan I ij mmachine 

'loba' 

Voor kleine en middelgrote binderijen is een 

kleine aanlijmmachine voor boekruggen in de 

handel met opmerkelijke eigenschappen. Het 

reservoir is ingericht voor warme en koude 

lijm. De warme lijm wordt'au bain marie' 

verwarmd door een regelbare elektrische 

verwarming. De lijmwals heeÍt een grote 

omvang, hetgeen van belang is voor een goed 

indringen van de lijm tussen de boekvellen. 

De lijmwals bezit een verstelbare afstrijkliist. 

Achter de wals is een in hoogte verstelbare 

borstel gemonteerd, waarmee de overtollige 

lijm kan worden afgestreken. De borstel zorgt 

er echter ook voor, dat de lijm tussen de boekvellen 

wordt gebracht. 

Op de taÍel zijn kantlinialen aangebracht, 

waartussen het pakje boeken doorgeschoven 

kan worden. Deze verhinderen een uitzetcen 

van de boekrug tijdens het lijmen. Vooral bij 

het inhangen van brochures zou dit uitzetten 

van de rug niet toelaatbaar zijn. 

Het pakje boeken mag maximaal 12,5 cm dik 

zijn. lnclusieí de motor is de plaatsruimte 

slechts 45 x 36 cm, de hoogte is 26 cm. De 

motor is slechts | /16 ok. 

Voor vele binders kan deze comoacte machine 

een uitkomst betekenen. Winkler Fallert & 

Co. verschaft de nodige informaties. 81.43

Wie ten dans wil gaan, 

moet zien wie 

hij bii de hand heeft. . . 

. . . en wie succes in zaken wil, 


ons te zeggen hebben - nr. 2 

koopt geen drukinkt met zijn ogen dicht! 

Natuurlijk zorgt u er altijd voor 

het mooiste meisle in de balzaal mee te tronen 

en natuurlijk laat u ons de inkt 

voor u verzorgen, die aan alle eisen van 

uw speciale drukwerk voldoet! 

N.V. RUD()LPH MEIJER'S DRUKIl{KT.FABRIEK 

Brouwersgracht 152-154 - Amsterdam-c. - teleÍoon 221484* 

w w w 

w w 

w w 

w 

leggers 

Yoor uw Heidelberger-degels 

Proost en Brandt nv Rusland 2ó Amsterdam 

w w

Dubbelziidig aanliimen 

In 'Ellagram'van LA lezen we dat Prakma een 

nieuwe machine bouwt voor het dubbelzijdig 

aanliimen. Voornamelilk in de kartonnageindustrie 

was vraag naar zo'n machine. Ook 

menige binder zal er evenwel belangstelling 

voor hebben, vooral omdat het bovenlijmwerk 

van de machine kan worden aígenomen en 

hii dus als gewone aanlijmmachine kan dienen. 

De machine wordt geleverd in werkbreedten 

van 30.40.50 en ó5 cm. De walsen hebben een 

doorsnede van 7,5 cm. Alle met lijm in aanraking 

komende delen zijn vervaardigd van 

roestvrij materiaal. De lijmbak is wegzwenkbaar, 

wat schoonhouden gemakkeliiker maakt. 

Met deze nieuwe Prakma-machine is ook een 

streepgommering mogelijk. 81.43 

'Naar beter handschrift' 

In de p*verschenen Prisma-uitgave onder 

bovenvermelde titel, een boekie dat werd uit- 

Segeven onder auspiciên van de'Stichting tot 

verbetering van het handschriít', wordtop een 

allerplezierigste manier uiteengezet hoe de 

ontwikkeling van ons handschriít is geweest. 

Uit de tekst bliikt, dat omstreeks 1600 het 

gevoel voor een eenvoudige, harmonische 

schriftyorm is verdwenen. De letter werd versierd 

en van krullen voorzien. Toch zien we 

voorbeelden van l6e eeuws schriít, die niet 

alleen fraai, maar ook uitstekend leesbaar zijn. 

De ouderen onder de lezers weten nog wel 

hoe ze zelf schrijven hebben geleerd. Het ws 

niet een logisch en duidelijk de lettervorm 

Íraai schrijven, doch met lange ophalen, dun 

en dik. Later kwamen nog de hooídletters met 

krulletjes. En ook alle letters gesloten. Deze 

schriftsoort was een vinding van omstreeks 

1840 en werd yan die tiid aí als een soort van 

nationaal schriít geleerd. Thans wordt op 

vrijwel alle scholen een andere schriftsoort 

onderwezen: blokschriÍt, koordschriít, normschrift. 

In elk geval is bii deze soorten he! 

gedwongene er uit en de aangeduide handschriften 

zijn tenminste voor iedereen goed 

leesbaar. 

Denk niet dat een slecht oí slordig handschrift 

iets'geleerds' geeÍt. Vele geleerden en'grote' 

mannen schrijven Íraai en zeer goed leesbaar! 

Er is zeker aanleiding ons er op te bezinnen, 

duidelijk en stijlvol te schrijven. Ons schriÍt 

8eeít uitdrukking aan onze persoonlijkheid. 

En wij als grafici, vooral de zetters, machinezetters 

en correctoren.wêtên bovendien maar 

al te goed welk een narigheid een slecht 

handschriít kan geven. Tildverlies doordat 

34 

men het niet vlug kan lezen, daarna nog eens 

correctie doordat de zetter het toch niet 

goed ontcijíerd had enz. 

Laten wij echter ook zelí trachten zo goed 

motêlijk te schrijven. Waarom zouden we, als 

ons handschriít niet al te best is, er niet eens 

wat tiid aan besteden om het op een moderne 

manier te yerbeterên ên bêtêr leesbaar te 

maken I Het Prisma-boekle geeÍt tal van oude 

en moderne voorbeelden van het schriiven. 

Het geeÍt ook de manier waarop een beter 

handschrift is aan te leren, R.9 

Rustig werken - Soed zitten 

Een aantal grafische ondernemingen heeft zich 

in de laatste jaren voorzien van de zgn. TTSapparatuur. 

De nadruk van de arbeid valt 

daarbij minder op de man achter de zetmachine 

dan op het typen - beter gezegd: het 

ponsen - van de band. Deze arbeid wordt ook 

veel door meisies verricht. Het is zeker geen 

zwaar werk, doch om een hoge produktie te 

bereiken wel inspannend. Daarom moet er 

zorg yoor worden gedragen dat de vermoeidheidsfactor, 

o.a. voorzover die tevens wordt 

veroorzaakt door het zitten, zo veel mogelijk 

wordt uitgeschakeld. De gebruikte stoel moet 

goed zijn, gemakkelijk zitten en steun in de 

lenden geven. 

Goede stoelen voor dit doel worden geÍabriceerd 

door'De Cirkel'. die door bekwame 

ontwerpers modellen liet maken waarbij ook 

rekening werd gehouden met de eisen die aan 

een in het bedrijÍ te gebruiken stoel worden 

gesteld. 

Bii geautomatiseerde bedriiven is het eigenliik 

begonnen. Daar heeÍt men voor de man die 

steeds de meters in het oog moet houden een 

zeer gemakkelijke stoel laten maken, opdat hii 

al ziln aandacht aan het turen op de meters 

kan besteden, zonder van het zitten moe te 

worden. Eigenlijk geldt dit uitgangspunt voor 

elke arbeid en dit nieuwe inzicht dringt meer 

en meer ooor. 

Ook voor de administratieve ziide is er in dir 

verband wat nieuws. Daar ook de administratie 

steeds meer gebruik van machinês gaat 

maken, heeít men L-vormige bureaus geconstrueerd, 

met het voordêel dat men ook 

- door een kwartslag op de stoel te draaien - 

aan de korte poot van de L kan werken. Door 

het gebruik van deze bureaus ontstaat meer 

ruimte, daar men nu alles bij elkaar heeft, plus 

een zekere tiidsbesparing, R.9 

Alroderen 

Drukwerk dat ergens moet worden gebruikt 

op een wijze waartoe het erg stevig moet zijn 

en ook niet vuil mag worden, levert voor de 

drukker wel eens wat moeiliikheden op. 

Er is een mogelijkheid om zulk drukwerk te 

plastificeren, Dat heeít een beschermende 

werking en geeít een attractieve glans, doch 

hierdoor wordt het drukwerk niet oÍ maar 

weinig steviger dan het van nature is. 

Moet drukwerk bilvoorbeeld worden benut 

voor plaatjes op schakelborden oÍ als werkschema, 

waarbii het dus beslist stevig en nietkreukbaar 

moet zijn, dan is het een oplossing 

dit drukwerk te laten 'alroderen'. Tussen twee 

Alroid-folies, in een dikte naar keuze van 

0,35 mm tot 2 mm, wordt het bedrukte papier 

(niet dikker dan plm. 120 grams) ingesloten. 

Hierdoor is het drukwerk geheel beschermd 

tegen water, olie, vuil en dergelijke. 

Alroid kan met verschillende oppervlakten en 

in diverse kleuren worden geleverd, o.a. ook 

gematteerd, Het is dan beschrijíbaar en aÍwilbaar. 

Alroid-plaatjes kunnen ook lichtdoorlatend 

worden geleverd. De tekst wordt dan 

pas zichtbaar als een achter het plaatje aangebracht 

lample gaat branden. 

Mogelilk komt het nog eens te pas, een drukwerkverbruiker 

suggesties in deze te doen als 

het gaat om een oí ander speciaal doel, Leverancier 

is de n.v, Alro te Den Haa8. R.9 

Erand meldinstallatie 

Gelukkig leest men niet veel van branden in 

drukkeriien. Het liikt ons niettemin nuttig, tê 

wiizen op een beveiligingssysteemdatreageert 

op verbrandingsgassen. Ontstaat er in een bedrijísruimte 

een smeulen van papier of ander 

materiaal,dan'ruikt' de bedoeldebeveiligingsapparatuur 

de verbrandingsgassen en komt in 

werking. 

Met behulp van door radiumpreparaten uitgezondên 

stralên controleert de brandmelder, 

genaamd Cerberus, yoortdurend de samenstelling 

van de lucht. Verbrandingsgassen die 

door een brandhaard worden ontwikkeld en 

bij de Cerberus-melder komen, veranderen de 

spanningsverdeling tussen de door een rooster 

omgeyen - en dus open - ionisatiekamer en 

een afgesloten vergeliikinSskamer. Hierdoor 

komt een in de melder aanwezige gasgevulde 

buis tot ontsteking. Een relais maakt daardoor 

contact en schakelt, via de elektrische leidingen 

waarmee het op de centrale is aangesloten, 

de alarmgevers in. 

De Cerberus-brandmelders worden aan het 

plafond bevestigd. Het voordeel van een dergelilke 

brandmeldinstallatie is, dat het bedrijf 

door tijdiger ontdekking voor Srote schade 

door brand of water tespaard kan blilven. Het 

is een Zwitserse vinding, die bij ons in de 

handel wordt gebracht door de Nederlandse 

Siemens Maatschappii, R.9 

Kleine etikettêermachinê 

Het is niet algemeen bekend dat Jos. Hunkeler 

een vijítal kleine etiketteermachines bouwt, 

die gebruikt kunnen worden voor het aanlijmen 

van kleine oppervlakken. Op zeer eenvoudige 

wijze is de inleg vol-automatisch gemaakt. 

Door de rotatie der walsen wordt 

steeds een etiket aítenomen en over de aanliimwals 

gevoerd. Het minimum-formaat van 

de etiketten is l3 x 50 mm en het maximumíormaat 

105 x 200 mm. De etiketten kunnen 

rèchthoêkig, rond oÍ ovaal zijn. 

Deze machines werken met een wals en een 

aÍsriiklijst. Ze worden geleverd yoor handen 

motorkracht. Het zwaarste machinetie 

weegt slechts 20 kg en de naam'kabouter' is 

durvoor dus zeer toepuselijk. 81.43 

Liinen op de regelzetmachine 

Vele collega's weten niet precies hoe het liinen 

gieten op de regelzetmachine gebeurt. Voor 

hen tonen we hier het zogenaamde lijnenblok, 

in dit geval van de Intertype. De'vlag'onderaan 

dient om te voorkomen dat de pomp aÍgesteld 

wordt. Voor de Linotype is deze'vlag' 

vervallen, maar verder is de constructie gelijk. 

De koperen strip, die het beeld draagt, wordt 

er licht klemmend ingeschoven. Voor elke te 

giecen soort lijn of ornament is een aparte 

strip vereist. 

Men giet op de volle lengte van 28 augustiin en 

moet de verlangde maat daaruit zagen. Het 

verdient de voorkeur niet met de Mohrzaag 

te werken, maar met een regelzaag de vereiste 

maten uit de regels te halen. Dan is de volle 

breedte te benutten. Met de Mohrzaag verliest 

men bij elke regel het aígezaagde deel, zodat 

een veel groter aantal gegoten moet worden 

om eên partii liinen te vervaardigen. 

Sch.V.4 | | .3

- 

met ingebouwd hoge licht-masker 

voor halftoon-diapositieven met 

n.v. Machinehandel Mahez 

ingebouwd schaduwmasker 

Eveneens verkrijgbaar bij : 

Buyskade 4l - Amsterdam-W. 

HOUTVRU 

NATUURKARTON 

t80-215-250-300 

groms 

ó5 x 100 cm 

50x ó5cm 

Monsters goarne 

op oanvroog 

Haarlem 

Amsterdam 

PAPIERGROOTHANDEL 

PAPIER - CARTON . ENVELOPPEN .VERPAKKINGSPAPIEREN 

TRIAilPF 

Geliiksroot Mochines

Vernis- of lakkeermachine 

De grafische machineÍabriek Renger te Parijs 

bouwt reeds sinds | 895 soeciale machines voor 

drukkerilen en voor kartonnageÍabrieken. Het 

bouwprogramma omvat êen lange liist van 

alle mogelijke soorten machines, die in deze 

branches voor het be- en verwerken van 

papier-en kartonprodukten onontbeerlijk zijn. 

Eens een blik werpend in dit arsenaal van 

speciaalmachines, is ons daaruit opgevallen het 

Facsimile-zender en -ontvanger 

We kennen tegenwoordig verschillende methoden 

om van bestaande originelen kopieën 

te vervaardigen, zowel langs íoto-mechanische 

als langs chemische weg. Siemens brengt ook 

een apparaat in de handel, door middel waarvan 

het overbrengen en kopiëren langs teleíonische 

weg tot stand komt. De Siemens- 

Hell-Fax KF 108 brengt met de hand oÍ met 

de schrijÍmachine geschreven brieven, tekeningen, 

Íormulieren enz. volkomen natuurgetrouw 

en op hun ware grootte over via de 

normale telefoonlijn, Met behulp van het apparaat 

kan men over te brengen beelden zowel 

zenden als ontvangen. 

Het maximale papierÍormaat is l4,8x2l cm 

en de overbrengtijd hiervan is 3t/z minuut. 

Een foto-elektrische cel tast in die tijd de 

roterende cilinder af, waarop zich het origineel 

bevindt. Tegeliikertiid komt bil de ontvanger 

de weergave door middel van een 

elektro-mechanisch'schri jí'systeem tot stand. 

Door lijnstoringen en dergelijke kan de leesbaarheid 

iets verminderen, doch foutieve 

tekens worden nooit weergegeven. De overgebrachte 

kopie is precies gelijk aan het 

origineel en dat is vooral van belang als het 

belangrijke opdrachten betreít, Heeít men 

een origineel in kleuren, dan vormt ook dit 

geen bezwaar, omdat dan de kopie het geheel 

in zwart weergeeÍt. 

De eenvoudige bediening met druktoetsen, 

alsmede automatische synchronisatie en uicschakeling, 

maken toezicht tijdens de werking 

overbodig. 

Ook voor grotere íormaten worden speciale 

facsimile-zenders en -ontvangers gemaakt. 

Zo constateren wij, dat ook op het terrein 

van de beeldoverdracht oo aÍstand de ontwikkeling 

van de techniek niet stilstaat. P.9 

3ó 

type V4, een vernis- of lakkeermachine die kan 

worden voorzien van een automatisch inlegapparaat 

en van een drooginst:ilatie. Deze 

speciaalmachine kan zowel papier als karton 

verwerken. Centrale smering en vooral ook 

een elektronischecontrole geven deze machine 

een grote zekerheid bij de produktie. De 

werkbreedten bedragen 65, 80, 100, 120, 130 

en 140 cm, zodat men alle mogelilke íormaten 

papier en karton met deze Renger V4 van een 

vernis- of laklaag kan voorzlen, P.424 

U renYerantwoording 

In het enige tild geleden verschenen Heidel. 

berger-Nieuws l7e jrg, nr. I stond een artikel 

over het goed noteren van de gewerkte uren 

en de noodzakeliikheid om tot een goede 

vaststelling van de uurkostprils te komen. 

Lukt dit laatste niet, door welke oorzaak ook, 

dan is het noodzakelijk om althans een zo 

goed mogelijk inzicht te krilgen in de produktie 

van de machines. 

Bij het artikel werden voorbeelden gegeven 

van een werkbrieÍle voor elke order en een 

dagbriefie, beide voor de afdeling drukkerii. 

Bezwaarlijk lijkt het ons dat de drukker hler 

twee briefles moet invullen en bovendien nog 

zelf z'n gemiddeld aantal druks per uur moet 

gaan berekenen. Uitgangspunt kan zijn, dat we 

allen gaarne medewerken aan verhoging van 

de produktiviteit. VanzelÍsprekend behoort 

daarbij het verschafíen van de nodige gegevens, 

doch dubbel-op kost óók weer tijd en 

geeft dus produktieverlies ! 

Blijft, ondanks deze nogal ernstige bedenking, 

de loffeliike gedachte om ook van deze kant 

de leiding van onze drukkeriien er op te 

wijzen hoe wenselijk het is de administratie 

goed in te richten, zodat daarop een kostprijsberekening 

kan worden gebaseerd. R.5 

Communicatie in het bedrijf 

Eén van de in vele bedrijven nog niet opgeloste 

problemen is datvan de communicatie. 

De chef oí bedriiísleider wordt dringend verwacht 

bil een klant, oí er is teleíoon voor hem, 

maar. . . de betreffende persoon is iuist niet 

te vinden, Na veel teleíoneren naar alle afdelingen 

wordt eindelijk de man gevonden. 

Veel tijdverlies, hoge teleÍoonkosten en misschien 

ook nog een boze klant kunnen het 

gevolg zijn. 

Als remedie kan men in het bedrijf een 

personenoproepinstallatie 

of luidsprekende 

teleÍooninstallatie laten plaatsen. Hierdoor 

ontstaat vrijwel direct contact met degene die 

wordt opgeroepen. Er is een zêer grote verscheidenheid 

aan apparatuur op dit gebied, 

waarbij het zelfs mogeliik is onderling gesprekken 

te voeren oÍ eventueel ook anderen 

in dezelÍde ruimte aan het gesprek te laten 

deel nemen. 

Zijn er afdelingen waar de machines veel 

lawaai veroorzaken, oÍ houdt men niet van die 

luide teleíoons, dan kan met een signaallamp 

worden gewerkt. Deze is verdeeld in zes 

vakken, met in elk vak een nummer of een 

kleur. Bil inschakelen gaat een deel van de 

lamp branden, begeleid door een kort signaal. 

ledere medewerker die wordt opgeroepen 

heeÍt in dit systeemz'n eigen kleur oínummer. 

Hii gaat bij oproep naar het dichtstbiizilnde 

teleÍoontoestel en meldt zich voor het in 

ontvangst nemen van de boodschap oí het 

telefoongesprek. 

De voorgaande gegevens werden ontleend aan 

een brochure van Siemens over luidsprekende 

telefooni nstallaties. R.5 

Opbergen van orders 

Zijn de orders aÍgewerkt en gefactureerd, dan 

moeten de orderzakken worden opgeborgen. 

Vaak zijn de gegevens later weer nodig bii het 

maken van een herdruk.Soms moeteen model 

oí één of ander gebruikt materiaal worden opgezocht. 

Gebeurt het opbergen niet volgens 

een bepaald systeem, dan is Leiden in last, 

Zoeken is een naar werk, het kost tiid en dus 

ook geld ! 

Een handig opbergsysteem is Archi-Vetro, in 

de handel gebracht door Ahrend-Globe. In 

steyige bakjês, aan de voor- en bovenzijde 

open, wordt een aantal orderzakken geplaatst, 

De opbergbakjes kunnen aan de voorzijde 

onderaan worden voorzien van aanduidingen 

met betrekking tot ordernummers, perioden 

ofiets dergelilks, 

De achterkant van de bakies is zo geconstrueerd, 

dat ze aan een platte rail worden 

gêhangen. Hierdoor is het mogelijk ze met 

inhoud en al Yan de rail aÍ te nemen, 

Het systeem Archi-Vetro yraagt slechts een 

minimum aan bergruimte. R.5 

Zorgênkind zettêrii 

Het grote zorgenkind in vele boekdrukkeriien 

is de zetterij. Het staat echter vast, dat er 

vaak nogal wat van de zorgen ziin weg te 

nemen. Soms is dat vrijwel zonder kosten 

mogelijk, door organisatorische maatregelên, 

soms ook moet men er wat meer yoor over 

hebben. Nog altijd geldt tenslotte: 'De cost 

gaet Yoor de baet uit!' 

Veel oponthoud en onzekerheid ontstaat in 

menig bedrijí, doordat de proeven niet goed 

worden getrokken. Feitelijk moet het toch zo 

ziin, dat op het toestellen na de klant èn de 

inslaander aan de proeí moeten kunnen zien 

hoe het werkstuk er uit ziet als het wordt 

aígedrukt. Dit kost uiteraard vooraí tijd, doch 

deze bestede tijd betealt zichzelf ruimschoots 

doordat machinestilstand èn narigheid worden 

voorkomen. 

Niet elke drukkeril heeÍt behoefte aan groter 

geperíectioneerde proeípersen, doch een eenvoudige 

proeÍpers, met althans knijpers en een 

vaste aanleg voor het zetsel, is in wezen het 

minste wat vereist mag worden. 

Bij het inzien van de LA-brochurê'Efficiencyreeks 

nr.5'kwamen deze kanttekeningen nog 

uit de pen voort, In deze folder wordt niet 

alleen gewag gemaakt van proeípersen, doch 

ook worden cijÍers gegeven van de grotere 

Droduktlê die ontstaat door een betere voorbereiding 

van de drukvorm. R.4t5

De zuivere, u'elhaast virtuoze toon van haar werk : a 

vindt thans weerklank bij allen, die een u'erkelijk : a 

toon-beeld op prijs stellen. Gelijk het beroemde : a 

B.B.C.-orkest afstemt op de A-toon, welke door : 

VAN PUNT TOT PUNT 

Snel als een 

piil uit de boog 

en met 

volkomen trefzekerheid 

bereikte de D.R.G. 

het door haar 

gestelde doel 


toonaangevende 

reproductie-inrichting 

te zijn. : 

middel van een elektrische fiequentie dagelijks u,ordt : : 

aangegeven, zo geeft de D.R.C. door haar meesterschap :.."""""""""""""": 

en technisch kunnen in volkomen moderne stijl de grondtoon aan voor een klankrijk zaken- 

muziek. Het harmonische samenspel tussen Uw bedrijf en de D.R.C. garandeert daarom blij- 

vend de ploede klank van U*' naam. 

CEINTUURBAAN 

72 

a 

a 

a 

: a 

a 

a 

a 

: a 

DE REPRODUCTIE COMPAGI{IE N.U. 

ROTTERDAM 12 TELEFOON 828ó5 

DOW EIS-, LIJN, RASTER-, DRIE. EN VIERKLEURENCLICHÊ'S, FOTO-LITHO'5, TRI.MEÍAALOFFSETPLATEN, TEKENINGEN, ONTWERPEN, 

RETOUCHES, BROOMZILVER-FOTO.INDUSTRIE, MATRIJZEN, STEREOTYPIEEN, RELIEF EN BANDSTEMPELS, FOTO'S, FOTOZEÏSELS, KLEURENDIA'S.

vooR SPEGIAALDRU KKERU E N 

leveren wii volgens ons afgerond bouwprogramma 

Yoor ca.70 

formaatlengten 

variabel zonder 

cilinderverwisseling 

Yoor werk van rol 

variabel door 

cilinderverwisseling 

Yoor hoge produktie 

Yan een beperkt 

aantal formaatlengten 

: 

& 

:l'l*ifl 

:liit'iifl 

op rol op vel 

L 

naarkeuze 

: 

Voor de verwerking van rollen of zig-zag-stapels tot losse formulierensets, 

gehecht, gelijmd, genummerd, leveren wij de 

- 

op zig-zag-vouw 

Voor specialisatie en rationalisatie worden alle inlichtingen verstrekt door 

00tBtt IAR/ïïSTA 

vooR NEDERLAND:'TEPACA'N.V. - BUSSUMMERSTRAAT2TA - HILvERSUM - TELEFOON (02950) 12851

,,,.. de aívalzak hliift langer leeg 

ttilt 

aíríttrxxrx 

tlltrrxxrxr 

'íalxIrrxxI 

trrrrtrxr r T T I I I I I I T IXI I IX. 

! 

'rrrrrrrrrrxlxxr( 

T T I I T I I I I I f X T I XX 

rrrÍrrrrrÍxIIlX 

in de punÍjes verzorgd 

rustenburgerstraat 1 9 tel. 717883 amsterdam 

Zet bij een spoedorder niet meteen het mes 

in die partij standaardvellen, 

die u eigenlijk voor iets anders had bestemd. 

Bel eerst VRG-PAPIER. 

dan hebt u vliegensvlug het íormaat in huis, 

dat u nodig hebt, 

Dat kàn, dank zij onze rollenvoorraad! 

men neme Yng-papien 

VRG-PAPIER 

Amsterdam - Hoogre Kadijk 43 - Postbus 725 - Tel.O20-57001 

Urrecht . Wittevrouwensingel í0í - Tel. 030 - 25759 

'ARNHEMTA' 

een wereldnoom 

oP het gebied van 

drukinkten! 

Gedeponeerd 

Fabrieksmerk 

n.v. Drukinkt- en Verffabriek'Arnhemia' 

Arn hem - Hol land / telefoon (08300) 26004-26364 -30347 

telegram-adres : Druki nkt-Arnhem

- 

Gedurende enige tijd hebben wij de 

orders bestudeerd, die dagelijks bij 

verschillende drukkerijen in binnen- 

en buitenland binnenkomen. 

Na sortering bleek, 

dat het twee- en meerkleurenwerk 

voor 70 tot 95o/o bestond uit 

. kopregels in kleur 

. een tintplaat onder zwart-wit 

r autotypieën 

. gewone vlakken, met en zonder 

raster, en grafische versieringen 

derhalve uitermate geschikt voor de 

twee kleuren Heidelberger 

n.v. Lettergieterij 

m 

En dit is... 

*Í 

; 

de stijfheidsmeter (systeem Bekk) van het G.H.B.laboratorium 

waarin juist een proefstrook papier is 

onderzocht. Met dit apparaat meet men het gewicht 

dat nodig is om deze op maat gesneden en cirkelvormig 

gebogen strook één cm in te drukken. Rechts 

ziet U de schaal met gewichtjes waarvan het totaal 

aan grammen de maat voor de stijfheid is. 

Publicatie over bet G.H.B.-papiertechnisch hboratorium No 2 

J

í5e jaargang nummer 3 mei-iuni í9ó0 

té té

tCnT LNT'Ë RD\Jtr\Vi\,| f l r:ïASO,AffV 

{ AT ETVA ET NOT A'SÀ,V Ir).t Ë\E f ïF* E l 

i I C EQV n D EM DVC Ë lbÀÀvt,' N'I lt,{oft, 

' 

Ë Tv^[ IO]RAD Ï NVIv{ E rLAhJ S hJ ËC TV{T 

LVAS ECOT E T'Ê tr'f{,Àos ET(J".JÀï.{TA 

'C C T N TOQVA hJT T S [ACïÁT\'Á,{ i.\XÀ 

LVAI\4[.{ ETVI N EQVITI-IRYN ET{ BI 

bt EAVT E A.{ TV+M E C E IV lrt(Jnl1/AT 

ESV f EI\O Sï tr N r,{T D ï t hÍSV.i,;[ tu{ 

A,E f IVSOCCVREI\IS}{ÀET*ISJÀ4 INJ 

TANTSA LETYR]IT{ ENOCfu 5 5Ë5 N 

AC S N ITO KTEQV EAt\4 IrtÊfVN E SI 

I CÀ ( T.MORAN S LAI\GC F LËÏVsIMV 

E r\C()N AT"{ S I BT COLÍ*C) DAfTË S.RA 

,{T r\V ST }\-TC() M T R"cÏ\ÍSAM A$\íAJ 

Ir rl.LEV X BVSV E hIT I SíO LVCEIí}\IJ 

i\T -1,- E I\ EÀVI N ETATN EASIF.IVA LLI 

FCISJSVI\'T E NEMVS ËTVTRCVCNA 

1-''f ' Í I A f; vl\,| ()v Ë, Do[,los n tÁcl l]AS

n.v, Eoek- en Steen drukkerij'De l,fsel' te Deventer en 

Grofische Kunstinrichting De Reproductie Compognie n.v. 

te Rotte|dom 

Samenstelling en grafische vormgeving: P. Klaasse Gkf 

en H. de Vries GkÍ 

Ook dit jaar zou dit fraaie werkstuk voor een priis in 

aanmerking zijn gekomen. Daar één van de iuryleden 

aan één van deze bedriiven verbonden is, kon echter 

niet meer dan een eervolle vermelding worden gegeven. 

De jury waardeert het nieuwe kalendarium'als 

zeer geslaagd. 

luNt t9ó0 

Zuid-Nederlondsche Drukkerij n.v. te's-Hertogenbosch 

en n.v. Cliché- en Stempelfobriek A. C.Verhees 

te 's-Hertogenbosch en Nlmegen 

OntwerD: Studio zuid-Nederlandsche Drukkerij n,v. 

Tekeningen: R. van Rossem 

Deze kalender verrct door een opvallende eenheid 

en geslaagde illustraties. In tegenstelling tot sommige 

andere kalenders ziln de kalenderbladen beter dan het 

schutblad. De marge linksvan't kalendarium is te klein. 

2 

567 

12 Í3 14 

19 20 2t 

2ó 27 '8 

a*.d.r edÀtua *te| rde.ng 

1234 

8 9 í0 1l 

t5 ró 17 18 

2?. 23 24 25 

29 30 

Wat leren ons de beste kalenders Yan het iaar 1960t 

I *---r 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

a 

9 

10 

t1 

t2 

Het heeft z'n goede zijde dat wij regelmatig 

terugkerende'zaken - zij het dagelijkse, wekelijkse 

oÍ maandelijkse dingen of gebeurtenissen 

- in een vast patroon weten vast te leggen. Die 

verstandelijke ordeninS, dat brengen in een bepaald 

gareel, is veelal zelfs noodzakelijk. Veronderstel 

maar eens dat een vakman z'n werk elke 

dag weer op een andere wijze zou doen ! 

Er schuilt evenwel in dat'vaste Patroon' ook 

een gevaar, namelijk het gevaar van in meerdere 

of mindere mate vervallen in een sleur. Een verbleken 

van de kleur der dingen is daarvan het 

gevolg. Zo nu en dan moet men zich daarom losmaken 

van hetgeen gebruikelijk is en 'de zaak' 

eens opnieuw en met andere ogen bekijken. 

Daarom beschouwt TéTé in de laatste iaren de 

bezighoudt met het uitreiken van prijzen ter 

verhoging van het grafische vakpeil). 

Om precies te zijn: het GerritJan Thiemefonds 

schreef een prijsvraag uit voor twee categorieên 

van in ons land vervaardigde kalenders, namelijk 

die van grafische ondernemingen en van andere 

ondernemingen, in de beide categorieën onder' 

verdeeld in typograÍische en overwegend illu' 

stratieve uitvoering. Daarnaast gold de prijsvraag 

voor kantooragenda's, doch het aantal inzendingen 

hiervan was uitermate gering. Voor 

elke categorie werden drie prijzen beschikbaar 

gesteld, bestemd voor de instellingen die de 

kalenders uitgaven: eerste prijs een verguldzilveren 

medaille, tweede prijs een zilveren 

medaille en derde prijs een bronzen medaille. 

verschenen kalenders oP een ander tijdstip en Ook de drukkers, ontwerPers en eventuele 

zo veel mogelijk op een andere manier. Ditmaal anderen die aan het totstandkomen van een 

werd als uitgangsPunt tenomen de uitslag van 

de kalenderprijsvraag van het Gerrit Jan 

bekroond produkt in belangrijke mate medewerkten, 

komen in deze kalenderprijsvraag van 

Thiemefonds (een soort van regenteninstelling het Gerrit Jan Thiemefonds in aanmerking voor 

van grafische werkgevers, die zich - nuttig - een oorkonde. Wordt een eervolle vermelding 

l3 

14 

t5 

r6 

a7 

18 

19 

20 

2t 

22 

2g 

24 

25 

26 

27 

2A 

29 

ao 

"i

Dersonalia w&n de kwstenaars wier werk in deze k&lender $'erd opgenomen 

verleend, dan ontvangen zowel de instelling als 

de drukker, de ontwerper en eventuele andere 

betrokkenen een oorkonde. 

De jury beoordeelde naar ontwerP, zet- en 

drukwerk, reproduktietechniek, keuze van 

kleur en papier, praktische bruikbaarheid en 

aÍwerking. De lury bestond uit: S. L. Hartz, 

Haarlem (voorzitter); C. Coster, Amsterdam; 

J. A. C. Diepsmeer, Deventer; M. Houtman, 

Bilthoven; H. Krijger, Den Haag; W. Lammers, 

Den Haag; J. P. M. van Santen, Den Haag; O. 

Treumann, Amsterdam. 

In het luryverslat is vooropgesteld, dat het grote 

aantal inzendingen de jury met hoogSestemde 

verwachtingen aan de beoordeling deed beginnen. 

Na het beëindigen van de werkzaamheden 

was de teleurstelling over het peil van 

het merendeel van de inzendingen echter zeer 

troot. Daarom heeft men in het iuryrapport de 

voornaamste fouten verwerkt die werden ge- 

constateerd, teneinde hierin een aanwijzing te 

leggen voor de kalendervervaardigers van het 

Cr.tt.Gh. xra.thdêh.q D. RcDródeottê CoEpqd.r -wlRoíer&r 

volgende jaar. Ter ondersteuning van deze loffe- 

lijke doelstelling volgen hier de voornaamste 

onderdelen van het iuryverslag en tevens af- 

beeldingen van en korte iurycommentaren oP 

een beperkt aantal werkstukken. Daarbij zijn de 

keuze en de volgorde van de af te beelden 

kalenders willekeurig vastgesteld. 

Het samenstellen van een goede kalender, aldus 

de jury, is ongetwijfeld een moeilijk werk. Het 

behoeft dan ook geen verwondering te wekken, 

dat meestal ervaren grafische ontwerpers hun 

krachten blijken te hebben gegeven aan de 

werkstukken die voor prijzen of eervolle ver- 

meldingen in aanmerking komen. Hiermede 

wordt niet gezegd dat het noodzakelijk is de 

medewerking van zo'n specialist in te roepen 

om een aanvaardbaar werkstuk in eenvoudige 

vorm te vervaardigen, Wenst men echter boven 

het eenvoudige uit te gaan of daarin een meer 

dan aanvaardbaar resultaat te bereiken, dan 

gaat deze opgave de krachten van zelÍs goede 

vaklieden te boven. 

n.v. De Á.beiderspers i Het Vriie Volk 

Samenstelling en ontwerp: A. Overbeek 

De kalender heeÍt hetzelfde íraaie kalendarium als het 

vorig laar. O.a, door de ongemotiveerde toepassing 

van de irisdruk is het peil van vorig iaar niet bereikt. 

Deze conclusie van de jury is gebaseerd op een 

jarenlange ervaring bij het beoordelen van 

kalenders en houdt voor niemand iets denigrerends 

in. Zelfs voor de specialisten is het een 

moeilijke materie, die slechts na een grondiSe 

voorbereiding tot een goede oPlossing gebracht 

kan worden. 

Van groot belang is, dat voldoende tijd voor de 

voorbereiding genomen wordt. Als eenmaal be- 

sloten is een kalender uit te geven, dan moeten 

de vorm en de wijze van uitvoering groeien. Er 

moet aan verbeterd en geschaafd kunnen wor- 

den. Het laten maken van bijvoorbeeld geschikt 

illustratiemateriaal kan soms zeer veel tijd in 

beslag nemen. Het kan, mag en behoeft ook 

geen 'spoedorder' te zijn. Een ruime tijd van 

voorbereiding is voor een kalender noodzake- 

lijk en mogelijk. 

3 ro t7 21 

+ rr tfi 2-j 

5 12 rg 26 

ó 13 "o 27 

7 11 21 28 

r S r-i 22 29 

2g16430 

Een zeer belangrijk onderdeel van elke kalender 

- hoe de uitvoerint overigens ook moge zijn - is 

ongetwijfeld het kalendarium. Dit essentiële ge- 

deelte vraagt onder alle omstandigheden de 

3l 

rl

Wat leren ons de beste kalenders van het iaar 1960? 

ZO MA 

.7R 

r4 

2I 

2B 

I;tbrmri 

l)l wo 

I 

^, 

4J 

1 

4J 

9 ro rr T2 

rJ 16 r7 

22 23 

29 

24 

t)o vR 

IB' - 19 

25 26 

Ittlo lnr, ttJ nu rr? lrdt f srÀ t)\t)t(u ( K L l{tl vAN {\tst.t R t}ÀNl 

Stodsdrukkerij der Gemeente Amsterdom 

Samenstelling en layout: Ton Raateland Gkf 

Foto's: Ad Windig Gkf 

Clichés : Chemigrafische Ku n sti n richting Van Setten & Co. te Amsterdam 

Een voortrefíelijke kalender, uitstekend van typografie en illustratie, De Íotograaf is in zijn 

visie consequent gebleven, maar toch is het jammer dat het levendige van een stad 

als Amsterdam niet tot uitdrukking komt. 

ZA 

6 

r3 

zo 

27 

trootste zort met betrekking tot de duidelijkheid, 

de witverdeling, de spatiëring, de letter- 

keuze en de voorname plaats in het geheel. Elke 

versiering, het gebruik van meer kleuren en 

dergelijke, werkt zeer spoedig storend. 

Dat een kalender in de eerste plaats als kalender 

bruikbaar moet zijn, ligt voor de hand. Deson- 

danks wordt aan het kalendarium dikwijls maar 

weinig zorg besteed. Bij vele geïllustreerde 

kalenders nemen de illustraties zelfs zulk een 

voorname plaats in, dat elke verantwoorde ver- 

houding met het kalendarium zoek is. 

Ook in deze príjsvroog heeft de jury weer produkten 

gezien wooroon veel geld en longdurige arbeid 

moeten zijn besteed, zonder dot een resultoot is 

bereikt dot hiermede in verhouding stoot. Kostbore 

meerkleurenclichés, vele kleuren - jo, voorol veel 

kleuren! - zijn soms toegepost. ln enige gevollen 

heeft men ook een goede tekenoor of fotogroof op- 

dracht gegeven, maar de hond von de grofische 

meester, degene die von het begin of de leiding 

moet hebben om een goof geheel te kunnen compo- 

neren, is niet te zien. ln een schodende overdood 

von kleuren en ilrustroties, in onjuiste toepossingen 

von de gebruikte middelen, goon zulke werkstuk- 

ken ten onder. Met dezelfde - dikwijls met minder 

- middelen kan de vokmon meer bereiken! 

Het verlangen om iets bijzonders te maken 

leidt in de meeste gevallen tot een produkt 

waarbij het abnormale overheerst. Naar oor- 

spronkelijkheid streven is lofwaardig, maar het 

gevaar is groot dat de 'vondst'achteraf alleen 

maar buitenissig blijkt te zijn. Het is meer waard 

iets eenvoudigs goed te doen dan iets bijzonders 

dat op een mislukking uitloopt. 

De gebruikelijke produkten, die het publiek 

accepteert omdat het kalendarium duidelijk is 

en op verre afstand te lezen, ontbraken ook nu 

niet. De jury merkt hiervan alleen op, dat het 

duidelijke dikwijls ook grof is en dat met de- 

zelÍde kosten iets goeds gemaakt kan worden 

zonder dat de duidelijkheid hierdoor behoeÍt te 

lijden. 

De reeds gememoreerde teleurstelling van de 

iury komt tot uiting in de toekenning van de 

prijzen. Het sterkst spreekt dit bij de kalenders 

van niet-graÍïsche ondernemingen, waar de iury 

moest volstaan met het verlenen van enkele 

eervolle vermeldingen, omdat geen van de in- 

zendingen voor een prijs in aanmerking kwam. 

Uitsluitend in de groep geïllustreerde kalenders 

van grafische ondernemingen werden de drie 

beschikbare prijzen en bovendien twee eervolle 

vermeldingen toegekend. Onder de typotrafische 

kalenders van deze groep trof de jury 

geen inzending aan die zij een eerste prijs waard 

achtte; wel werden de tweede prijs en de derde 

prijs toegekend en twee eervolle vermeldingen 

verleend. 

Evenals vorig iaar waren er ook in deze kalen- 

derprijsvraag enige inzendingen die niet voor 

een prijs of een eervolle vermelding in aanmer- 

I

T 

Drukkerijen vlh Ellermon Harms n.v. te Amsterdom 

Ontwero: W.van der Salm 

In afwiikende kleuren uitgevoerd en voorzien van een 

ander dekblad. is dit toch in hoofdzaak dezelíde voortreffelijke 

kalender die in 1957 een eerste prijs kreeg 

toegekend. 

king kwamen, doch die de jury om bepaalde 

redenen in de juryverantwoording wilde ver- 

vermelden. Vier inzendingen, die reglementair 

niet voor een prijs in aanmerking kwamen, ont- 

vingen een eervolle vermelding. Een prijs kan 

namelijk niet gegeven worden als één van de 

juryleden bij de totstandkoming betrokken is 

geweest of verbonden is aan de onderneming 

die de betreffende inzending heeft vervaardigd 

of uitgeteven. 

Met het gegeven overzicht werd door de iury 

beoogd, op sommige voorname punten de weg 

tot verbetering te wijzen. Eén van die punten is 

ook nog de verpakking. Deze dient zodanig te 

zijn, dat het met veel zorg vervaardigde produkt 

in goede staat bij de ontvanger arriveert. Er zijn 

zelfs mededingende kalenders bezorgd, die vol 

vouwen en met ernstige beschadigingen aan de 

druk uit de zeer ondoelmatige en onverzorgde 

verpakking kwamen ! 

De jury heeft 202 inzendingen de revue laten 

passeren. Een aanmerkelíjk hoger aantal dan 

vorig iaar, toen 152 werkstukken ter beoorde- 

ling werden voorgeleSd. Bij de kalenders van 

grafische ondernemingen was er een duidelijke 

stijging te constateren (van ll4 naar 135); de 

grootste vooruitgang werd echter geboekt bij 

de groep overige kalenders, waar het aantal in- 

zendingen van 32 tot 6l kalenders opliep. 

16ltuatl 

zondog 3 

maandog 4 

dinsdag 

woensddg 

aora"raog 

f 

vrijdog 

zoterdag 

5 

6 

8 

I 

n.v. Drukkerij vlh L, E. Bosch & Zn. te Utrecht. Ontwerp: B. C. van Bercum GkÍ 

Zoals gewoonliik betreít het hier een goed bruikbare, rustige en duidelijke kalender. 

De gebruikte kleuren zijn deze keer echter niet geheel geslaagd. 

Drukkerij Mort.Spruyt te Amsterdom, lllustraties en typografie: J. van Toorn 

De jury heeÍt waardering voor de typografische opvatting van deze rustige kalender. 

Goede illustraties en een uitstekend kalendarium. 

f AxuARl 

&à,KR,,M fuÉI 

DRUKK!Rtl t|ÁRï.strRtj Y-t 

Í) 1 Í,{,ri'!ssrl \r trxr.rhn, (l rj"r!:

Wat leren ons de beste kalenders van het iaar 1960? 

/:. 

-, ES-.ff;?;r'; 

zollciag 

n1aandag 

dinsdag 

woensda,g 

dondeldag 

vrijdag 

zaterdag 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

a 

I 

1() 

11 

t2 

13 

L4 

15 

16 

d 

* : 4 

17 24 

18 26 

19 26 

20 27 

2t 28 

22 29 

e8 3() 

Boekbinderij G.W. C. Poordekoper n.v.te Amsterdom 

Prenten en typografie: P. Klaasse Gkf 

In dit in zeeídruk uitgevoerde werkstuk is deze druktechniek oP Yoortreffeliike 

wijze toegepast. Voor een kalender ligt de nadruk echter iets te sterk op de illustraties, die 

zeer fraai ziin. Het kalendarium is niet op alle bladen in eYenwicht met de illustraties' 

3l 

I

Johan Schwencke Gelegenhelds- en gebruikSgrafiek van blfzondere aard 

De onderwerpen gelegenheidsgrafiek en ge- 

bruiksgrafiek zijn zo veelomvattend, dat zelfs bij 

de meest systematische behandeling altijd nog 

enigeonderdelenonwillekeurig buiten beschou- 

wing blijven. De gewone vormen zijn bekend 

Senoeg. Tot de gelegenheidsgrafiek behoren 

kennisgevingen, kaarten en dergelijke die voor 

een bepaalde gelegenheid of gebeurtenis in het 

leven van een persoon of familie zijn ontworpen 

en grafisch of typografisch een esthetisch aan- 

zien hebben gekregen. Wij noemen als zodanig 

kerst- en nieuwiaarskaarten, paasgroeten, ver- 

lovings-, ondertrouw- en huwelijksberichten, 

geboorte- en overlijdenskaarten, dankbetuigingen, 

kennisgevingen van verhuizing, een nieuw 

telefoonnummer, tijdelijke afwezigheid, uitno- 

digingskaarten voor feestavonden of familie- 

maaltijden, menu's enz. De gebruiksgrafiek 

omvat affiches, raambiljetten, kalenders, toe- 

gangsbewijzen, getuigschriften, rijmprenten, 

oorkonden, diploma's, programma's, lidmaat- 

schapskaarten, bank- en waardepapieren, eti- 

ketten, sluitzegels, brieÍhoofden en nog veel 

andere zaken. 

Toch zijn er buitendien nog altijd aangelegen- 

heden die zich in de samenleving weinig voor- 

doen ofwel gebeurtenissen die het maken van 

een bijzondere kennisgeving niet in de hand 

werken. Het lijkt ons daarom goed, een paar 

van zulke gevallen hier eens met enige nadruk 

te berde te brengen. 

Het gaat ons bij al deze bescheiden om een 

kunstzinnige verzorging, zowel in grafisch als in 

typografi sch opzicht. Bevat het familied rukwerk 

uitsluitend tekst, dan moet deze een goede 

compositie vertonen in een bij de aard van de 

inhoud passende lettervorm. Indien het druk- 

werk geïllustreerd is, behoort de verzorging 

door een bekwaam grafisch kunstenaar te zijn 

ter hand genomen. Dit is het belang dat wij 

voorstaan en nastreven. 

Dit laatste is ook bittere noodzaak, want het is 

genoegzaam bekend dat de grafische kunst nog 

altijd op het tweede plan staat en de schilder- 

kunst op het eerste. Men kan dat altijd vaststel- 

len op gemeenschappelijke tentoonstellingen. 

Wij hebben nooit begrepen hoe dit zo is ont- 

staan. ls het doordat een expositie van schilder- 

stukken door het spel van kleuren iets specta- 

culairs heeft? Dan is het verschil in waardering 

wel in de geest van de tijd . . . Maar een graficus 

die alle grafische technieken beheerst, heeÍt 

veel meer in zijn mars dan een schilder. Boven- 

dien zijn de meeste grafische kunst-procédés 

zeer moeilijk; uit de resultaten kan eerder dan 

uit schilderkundige prestaties blijken of inder- 

daad een kunstenaar aan het werk is geweest of 

niet. En tenslotte achten wij kennis van de gra- 

fische kunst voor de opvoeding en voor de ge- 

hele samenleving van veel meer betekenis, in 

praktische zin, dan van de schilderkunst. Wij 

verkeren immers dagelijks met al wat getekend 

ofgeschreven en gedrukt is, in huis, op straat, 

ja overal waar wij vertoeven. 

Wij beseffen volkomen, dat deze enigszins als 

stellingen klinkende uitlatingen aanvechtbaar 

zijn. De schilderkunst mag zeker niet worden 

veronachtzaamd, maar wij komen op voor de 

betekenis van de grafische kunst in al haar rijke 

geledingen, omdat de betekenis daarvan te vaak 

wordt onderschat. En zeker is dat het geval met 

de uitingen daarvan op de speciale gebieden van 

familie- en zakengrafi ek. 

Men moest eens een grote tentoonstelling hier- 

van houden, verdeeld in een afdeling hoe het 

niet moet en een aídeling hoe het wel moet. 

Dan zou het wezen van de grafische kunst in het 

praktische leven ten volle blijken. Zulk een ex- 

positie behoort uiteraard tot de onmogelijk- 

heden, maar uw schrijver ziet zoiets toch als een 

begeerde manifestatie in gedachten vóór zich. 

Zoals reeds gezegd zullen we ons hier bezig- 

houden met enkele soorten gelegenheidsgrafiek 

die men wèinig tegenkomt. Juist daarom is het 

goed die onder de aandacht te brengen. Door 

het zien van voorbeelden worden ideeên ge- 

wekt, rijzen voornemens om in voorkomende 

gevallen het grafisch-esthetische een kans te 

geven. Zelfs reiken die ideeën dan soms verder 

dan men vermoedt. Het gaat immers hoofd- 

zakelijk om de bladen die in besloten kringen 

blijven berusten. Bij zakengrafiek is dit niet be- 

paaldelijk het geval. Wij laten die hier buiten 

bespreking, omdat dit gebied zulk een grote 

verscheidenheid vertoont en meestal in zo 

omvangrijke oplagen verschijnt, dat toepassing 

van kostbare grafische technieken niet aan de 

orde komt. Hetgeen niet wegneemt dat kunst- 

zinnige verzorging hier evenzeer een punt van 

betekenis moet zijn. Op het andere terrein kan 

nog steeds veel worden verbeterd, ook door 

het maken van enige propaganda. Het begon 

tegen het eind der l9de eeuw zo hoopvol. De 

renaissance op grafisch en typografisch gebied, 

in Engeland ingezet doorWilliam Morris, bracht 

ook in ons land vernieuwing, o,a. van de hout- 

snede. De geschiedenis hiervan hebben wij des- 

tijds uitvoerig behandeld; daarom zij volstaan 

met alleen mede te delen wat in dit verband 

nodig is. Van die xylografische herleving be- 

vindt zich in mijn collectie een sprekend docu- 

ment in de vorm van een in 1925 verschenen 

map onder de titel 'De houtsneden van K. P. C. 

de Bazel', met een inleiding van J. M. L. Lauwe- 

riks. Niet minder dan 64 houtsneden, gedrukt 

van de blokken (op Banzay; 50 exemplaren op 

Chine brut) zijn hier in een verrassende ver- 

scheidenheid bijeengebracht. Tekenend voor 

de schone trek van de houtsnede is hetgeen 

Lauweriks in die inleiding schreef : 'Wat er met 

de houtsnede in wit- en zwart-effect te bereiken 

is, als het ware twee krachten tegenover elkan- 

der staande om zich tenslotte wederzijds aan te 

vullen en elkanders glans te verhoogen: dit spel 

zien wij nu uitgedrukt in een aantal werkstuk- 

ken, die in volgorde den aígelegden weg aan- 

geven, een voorstelling met het materiaal en de 

daarin gekluisterde ideeën. Dit alles werd door 

I Houtsnede van K. P. C. de Bazel 

Op 22 November van het iaar t9 

werd uit het fonds, dat ter ere en 

nagedachtenia van Meiuffrouw 

E.J.R.BÀXHUIZEN \/ÀN DEN BRINK 

door haar oud-lecrlingeo werd 

gesticht, dit boek als biizondere 

oaderscheiding uitgereikt aan 

Leerlinge aan de Hogere Burgerschool 

voor Meieies te Rotterdao 

2 Houtgravure van H.D.Voss 

il

Gelegenheids- en gebruiksgraÍiek van bijzondere aard 

3 Houtgravure van Dirk van Gelder 

t2 

De Bazel veraanschouwelijkr. 'Zo zijn, behalve 

tal van illustraties, in deze verzameling werk- 

stukken vereniSd, die allerlei aan het hout toe- 

vertrouwde gebeurtenissen weergeven uit fa- 

milie- en zakenleven, daterend uit de iaren | 894 

tot 1903. Wij treffen daaronder aan: toegangs- 

bewijzen, kwitanties, oorkonden, hoofden van 

tijdschriften, prospectussen, diploma's, annon- 

cekaarten, uitnodigingskaarten, geboortebe- 

richten, een menu, vignetten, visitekaarties, 

ondertrouwkaarten, briefhoofden enz. Het de- 

coratieve karakter van de stijl dier houtsneden 

ontloopt elkaar niet veel en we voelen dat de 

tijd van ontstaan nog niet zo heel ver achter ons 

ligt. Dit getuigt wel van de drift waaruit zij zijn 

geboren, ook al is natuurlijke tucht een teke- 

nend kenmerk van het beeld, Een reproduktie 

van een in 1896 gesneden annoncekaart toont 

dit afdoende aan. Andere kunstenaars sloegen 

eveneens die richting in. Doch wat is van die 

richting overgebleven ? 

Wij kunnen niet meer en niet beter doen dan 

wijzen op de gevallen waarin een particulier of 

een instelling er toe overging aan een grafisch 

kunstenaar een opdracht te geven voor het ma- 

ken van een gelegenheldsprentie. Weinig be- 

kend in ons land is het zogenaamde prijsboek, 

waaronder wordt verstaan het boek dat als een 

onderscheiding wordt uitgereikt aan een leer- 

ling van bijvoorbeeld een middelbare school. 

Een drukwerkje, aangebracht vóórin het boek, 

legt van de waardering getuigenis aÍ. Het heeft 

het karakter van een íormulier, dat door hoofd, 

directeur of rector moet worden ingevuld en 

ondertekend. Zulk een stuk, dat voor de leer- 

ling grote betekenis heeft, mag toch wel van een 

bijzondere uiterlijke allure zijn, in het midden 

latend of het een zekere statigheid moet weer- 

spiegelen dan wel een Íeestelijk aanzien moet 

hebben. Er is hier wel enige verwantschap met 

de oorkonde en aan het uiterlijk van zulk een 

document wordt toch altijd veel zorg besteed. 

Enkele van zulke in boeken bevestigde beschei- 

den, die ons onder de ogen kwamen, waren naar 

onze opvatting al te sober. De Hogere Burger- 

school voor Meisjes te Rotterdam heeít beseft, 

dat de beslissing tot toekenning van een onder- 

scheiding niet het karakter van een nuchtere, 

zakelijke mededeling moet hebben. Het be- 

stuur van die school gaf aan de bekende graÍicus 

H, D. Voss, die enige jaren geleden naar Canada 

is geêmigreerd, opdracht tot het ontwerpen 

van een formulier. Hij is daarin uitnemend ge- 

slaagd, De illustratie bestaat uit een houtgravu- 

re, waaronder de tekst typografisch is aange- 

bracht. Het loont de moeite, aandacht te beste- 

den aan de knap gesneden en gegraveerde tekst, 

die deel uitmaakt van de illustratie en in harmo- 

nie is met de typograÍie er onder. Het is in ze- 

kere zin tevens een herinneringsblad. 

De gedachte van de prijsboeken is al oud. In de 

Koninklijke Bibliotheek te Stockholm bevinden 

zich enige Hollandse prijsboeken uit de lTde en 

lSde eeuw. Het ene boek is als prijs gegeven

4 Houtgravure van Jaap Kuiiper 

5 Ets van Arend Hendriks 

INHN''IOBIAM 

DAWIMDIA{NIIEffiNGàAN HNNT'T GDTEID 

. , rwuÀt0FIlïrr$.iw ' 

, 

WTRUWSTp\A}{DNNTYD 

ÊlÈl? 

, . 1944 

ó Houtgravure van Pam Rueter 

7 Ets van Arend Hendriks 

ffi 

áas [.ebc'^ . 

{tg{\lr.Y. v grc Licbg*'r /'sÓ 

ooF.]Át 

"'/'\ 

UNDDNSLEBENSLEBNN 

GEIST 

t3

Gelegenheids- en gebruiksgrafiek van bijzondere aard 

l0 

t4 

Dir*vonGelder 

aan een leerling van het gymnasium te Alkmaar 

in het jaar 1697, het andere aan een leerling van 

het Openbaar Gymnasium te Amsterdam in 

1740. Het Alkmaarse prijsboek, zijnde een La- 

tijns werk van Nicolaus Cragius (Leiden 1670), 

is blijkens het daarin vóór het titelblad opgenomen 

getuigschriÍt bestemd geweest voor 'de 

edele en veelbelovende longeling' Theodorus 

Christoffers; het is hem uitgereikt in het nalaar 

van 1697 ter telegenheid van zijn bevordering 

naar een hogere klas. Het Amsterdamse prijs- 

boek ziet er soortgelijk uit. Het is een exem- 

plaar van Henricus Kippingius: Antiquitatis 

Romanae (Leiden l7 | 3). Ook hier is het getuig- 

schriít met het boek mee ingebonden. Het ver- 

meldt de naam Johannes Carolus van Ketel, die 

het geschenk ontving van rector lsaacus Ver- 

burg in het iaar 1740, toen hij de vijfde klasse 

verliet. Op beide bescheiden is het stadswapen 

afgebeeld, waardoor zij een voor de leerlingen 

gewichtig cachet hebben verkregen. 

Een en ander heeft mij op de gedachte gebracht, 

of het niet aantrekkelijk zou zijn het uitreiken 

van een boek als prijs aan leerlingen op lycea, 

gymnasia en dergelijke weer in ere te herstel- 

len. De scholen zouden zich dan niet moeten 

bepalen tot een eenvoudig drukwerkje, maar 

tot originele graÍiek. Wanneer een grafisch kun- 

stenaar wordt uitgenodigd tot het maken van 

een hout- of kopergravure, een litho of ets, dan 

zou een door hem gesigneerde afdruk kunnen 

worden bevestigd in het aan de leerling te 

schenken boek. Op deze wijze wordt de leer- 

lingen liefde voor het boek en begrip voor de 

grafische kunst bijgebracht, hetgeen allerminst 

overdaad is. 

Een ander type van gelegenheidsgrafiek van bij- 

zondere aard is de herinneringsprent. In alge- 

mene zin kan zulk een prent of blad (het geheel 

kan immers ook alleen uit tekst bestaan) betrek- 

king hebben op allerlei gebeurtenissen, zowel 

aangename als tragische. Zo heeft ook de n.v. 

Drukkerij Trio ter gelegenheid van de Inter- 

nationale Demonstratie van Ambachts- en Nij- 

verheidskunst enige jaren geleden aan de be- 

zoekers een fraaie houtgravure van Dirk van 

Gelder aangeboden. Deze stelt een schip voor, 

waarboven de weemoedig stemmende woorden 

van Johan de Witt: 'lck hebbe geduyrende de 

storm naer mijn cranck vermogen allmede hel- 

pen uitkycken en selffs in het allerhartste van 

't Weder boven gestaen.' Over de grafische ver- 

dienste van deze prent behoeven we niet uit te 

weiden; het is genoegzaam bekend dat Dirk van 

Gelder een meester in het graveren van letters 

is. Het is overigens een loffelijk gebaar om ter 

gelegenheid van tentoonstel lingen en dergel ijke 

een grafisch blad aan te bieden. 

Een herinneringsprent van geheel andere strekking 

is de prent met het karakter van een 'in 

memoriam'. Beter kunnen we hier spreken van 

gedachtenisprent. Deze heeft de strekking om 

het leven en verscheiden van een geliefde ver- 

want te gedenken. Het komt bijna nim mer voor, 

dat een bekendmaking van overlijden in een 

uitzonderlijke, kunstzinnige vorm is gekleed. 

Meestal ontbreekt de tijd voor besprekingen 

over een ontwerp en de uitvoering. lk herinner 

mij alleen het geval waarin de opdracht daar- 

voor niet van de Íamilie uitging. Dit is.gebeurd 

na de dood van De Bazel op 28 november 1923. 

Het bestuur van de Nederlandse Vereniging 

voor Ambachts- en Nijverheidskunst heeÍt ter- 

stond na het overlijden aan de sierkunstenaar 

Chris Lebeau opdracht gegeven een kaart te 

maken, waarin is medegedeeld wanneer de be- 

grafenis zou plaats hebben (3 december 1923); 

zij bevatte tevens een oproep op de begraaÍ- 

plaats aanwezig te zijn om in het volgen van de 

baar de grote dode te eren. 

Een prentje dat een gedachtenis betekent en 

tevens dient als betuiging van 'Dank voor uw 

medeleven', is in hout gegraveerd door Jaap 

Kuijper. Een fraai blad, dat zuiver in de síeer 

van een tragisch verscheiden is gehouden. Een 

kaart met een plechtig karakter. Men zal kun- 

nen opperen dat dergelijke bladen niet voor 

publikatie zijn bestemd. Dat zijn zij inderdaad 

niet, maar het gebeurt met de grootste piëteit 

en met een ideële bedoeling. 

Uniek zijn de gedachtenisprenten - en zij zijn 

dat in de ware zin des woords - die G. M. van 

Wees enige jaren achtereen liet maken om de 

herinnering aan zijn moeder levendig te houden. 

Een van de Íraaiste grafische bladen, een ets van 

Arend Hendriks, is hierbij afgebeeld. Beeld van 

wording en vergankelijkheid, van kosmisch zien 

en wijsgerige berusting, waaraan een bed van 

bloemen stille luister bijzet. Deze prent getuigt 

van een gevoelige compositie en een fabelachti- 

ge etstechniek. Hendriks beheerste deze tech- 

niek volkomen. Zijn overlijden op 28 oktober 

1951, vijÍtig jaar oud, was een verlies voor de 

grafische wereld. Zijn boek 'Etsen, handleiding 

voor het etsen op koper en zink', in het begin 

van 1945 te Alkmaar verschenen, getuigt ook 

van een grondige kennis, die hem als docent aan 

de Academie voor Beeldende Kunsten in Den 

Haag zo uitnemend te stade kwam, 

Een geheel andere instelling wordt van een 

kunstenaar vereist in een geval als het volgende. 

Er bestaan verenigingen die af en toe ereleden 

benoemen. Meestal zal het bewijs van die be- 

noeming berusten in een fraai gestelde brief van 

het bestuur. Dat er gedrukte formulieren voor 

bestaan geloven wij niet, omdat het aantal ere- 

leden altijd uiterst klein is. Een vereniging zal 

er niet licht toe komen een kopergravure, litho, 

ets of houtsnede te laten maken ten einde een 

gesigneerde aídruk daarvan aan het pas benoem- 

de erelid uit te reiken. Wij kunnen ons inden- 

ken, dat de meeste instellingen de mogelijkheid 

daartoe niet invalt. De Stichting Nederlandsche 

Exlibris-Kring heeft, geheel in de stijl van haar 

streven, door de Amsterdamse graficus Pam 

Rueter een houtgravure laten maken die als een 

grondvorm dient voor het gelegenheidsprentie, 

dat voor het erelid het schone teken van benoe-

ming is. Tussen het woord 'erelid' en het sluit- 

vignet is namelijk een open ruimte, waarin een 

blokie met de naam kan worden geplaatst. Een 

houtsnede of houtgravure is voor deze grafische 

procedure wel een voor de hand liggende tech- 

niek. Bij litho (vlakdruk) en ets of kopergravure 

(diepdruk) wordt de uitvoering moeilijker. 

Wij hopen dat kennisneming van deze vorm van 

gelegenheidsgrafiek verenigingen er toe kan 

brengen de benoeming tot erelid op een waar- 

dige en kunstzinnige wijze vast te leggen. De 

graficus die het niet uitsluitend wil zoeken in 

decoratie, vindt in taak en wezen der vereniging 

voldoende motieven voor zijn verbeelding. 

Wij menen in het vorenstaande vormen van ge- 

legenheidsgrafiek te hebben besproken en afge- 

beeld die niet oí slechts weinig bekend zijn. 

Wij willen niet nalaten nog enkele voorbeelden 

te Seven van bladen die eveneens van bijzonde- 

re aard zijn, doch meer uitsluitend wat de artis- 

tieke behandeling betreft. 

De reeds genoemde graficus Arend Hendriks 

heeft in 1948 een ets gemaakt bij een geboorte- 

bericht. De ets werd aígedrukt op de voor- 

pagina van de dubbele kaart. De tekst van 

Goethe is in prachtige letters weergegeven en 

van het motief gaat rust en kracht uit, die ver- 

want zijn aan de stilte die de mens bij het be- 

Ieven van het wonder der geboorte kan 

bezielen. 

Tot de mooiste geboortekaarties behoort ook 

de houtgravure van Dirk van Gelder voor zijn 

dochter Aleide Karen. Eenvoud en schoonheid 

reiken hier elkaar de hand. En welk een kloeke 

sierlijkheid begeleidt de tekst. 

Van geheel ander slag is de tekening, die de be- 

kende glazenier Joep Nicolas in 1925 maakte; 

hij beeldde een jonggeborene in doopiurk uit. 

Dankkaartjes zijn er te over. Wij komen hier- 

voor nog even terug bij Dirk van Gelder, omdat 

hij in het simpele 'Dirk van Gelder zendt u hier- 

mee zijn dank' al weer bewijst hoezeer hij de 

letter in alle speelsheid van haar gestalten be- 

heerst, zowel de uitgespaarde als in het hout 

gegraveerde. Droegen de letters in het geboor- 

tebericht een licht juichen in enige zwierigheid, 

hier is de soberheid aan het woord. 

Men moet Cor de Wolff zijn om de dankbaar- 

heid weer te geven in de koddige geest waarin 

hij dit voor L. en K. Asselbergs heeít gedaan. 

Het hart breekt door de keel naar buiten om de 

dank uit te spreken. 

Bij verhuizingen kan men gebruik maken van 

door de posterijen beschikbaar gestelde formu- 

lieren om van de adreswijziging kennis te geven, 

doch deze zijn onpersoonlijk. Eenvoudig, doel- 

treffend, op-de-man-af, goed in beeld gebracht 

en in het koper gegraveerd, zo is de verhuis- 

kaart van de hand van Wim Zwiers voor de 

architecten Sutterland. 

Moge het zijn dat de gegeven voorbeelden 

vruchtbare invloed hebben op allen die een bijzondere 

gelegenheid in een bijzonder grafiekie 

willen laten Yoortbestaan. 

I Houtgravure van Dirk van Gelder 

9 Tekening van Joep Nicolas 

l0 Houtgravure van Dirk van Gelder 

| | Houtgravure van Cor de Wolfí 

12 Kopergravure van Wim Zwiers 

tl 

SL'T"trLR!-AN 

t5

c. de Groen Mf G s de groei van een graÍische machineÍabriek 

:l;itruiuiu!fl., 

,, 

a-4-. 

I Een ouder beeld van de fabriekscomplexen van'Johannisberg'te Geisenheim am Rhein 

Het is vrijwel zeker, dat over het algemeen het 

plaatsje Ri..idesheim meer bekendheid geniet 

dan het op vijf minutensporensdaarvangelegen 

Geisenheim. In de zomermaanden in Riidesheim 

verblijvende waant men zich in Capri. Geisen- 

heim daarentegen is vol rust. Beide hebben de 

natuurschoonheid gemeen, met als voorgrond 

de altijd imponerende, snelstromende en brede 

Rijn. Bij een tocht langs de Rijn of verblijvende 

in de buurt van Geisenheim, zij de graÍische 

familie aanbevolen om niet te verzuimen een be- 

zoek aan de bekende grafische machinefabriek 

'Johannisberg' 

te brengen. Wij zijn er van over- 

tuigd, dat men - althans na vooraf kennis te 

hebben gegeven van het bezoek - hartelijk ont- 

vangen zal worden en alle informatie en mede- 

werking zal verkrijgen die men er voor z'n 

doeleinden zou willen verkrijgen. 

Over de intensieve rust en de schoonheid die 

Geisenheim biedt, zullen we hier niet uitwei- 

rt 

illi 

den, maar dat men hier van het in deze tijd zo 

snelle en jachtende leven bekomt, staat wel bij 

voorbaat vast. Als men in het hotel 'Schloss 

Weinstube' logeert, kan men de aangename ver- 

rassing beleven, meermalen leden van de inter- 

nationale grafische gemeenschap te ontmoeten. 

Hetzij om zich nader te oriënteren op de produkten 

van 'Johannisberg' 

of om aankopen af te 

sluiten. ZelÍs mochten wij het meemaken dat 

men uit het verre en nabije oosten even kwam 

'winkelen'. 

De bijzonder prettige sfeer en de bereidheid 

om zonder enige geheimdoenerij opening van 

zaken te 8even, te laten zien wat de fabriek 

presteert en tot welke prestaties de machines 

in staat zijn, zal daarvan wel de oorzaak zijn. 

Uit de geschiedenis van deze grafische machine- 

fabriek blijkt, dat men voortdurend de volle 

aandacht besteedt aan het belang van de boek- 

drukker. Ook in ons land zijn de goede diensten 

2 De moderne snelpers van 1846, door Johann Klein en Johann Forst te lohannisberg gebouwd (deze oude 

getrouwe staat in de demonstratiezaal naast de moderne machines opgesteld, voor het gebruik gereed) 

l6 

van 'Johannisberg' 

reeds meer dan honderd jaar 

bekend. Velen uit de kringen van de oudere 

drukkers zullen de namen Klein, Forst en Bohn 

niet onbekend in de oren klinken. Mede tot 

meer inzicht en ontwikkeling van de grafische 

drukmachinetechniek in de loop van de tijd, 

volgt hieronder een en ander van de geschiedenis 

van de 


MJG-machineÍabriek 

te Geisenheim am Rhein. 

Het ontstaan voert terug naar het jaar 1846. 

Johann Klein en Johann Forst stichtten de fabriek 

in Johannisberg, een plaatsle in de Rheingau, 

landschap in Hessen, vormend het weste- 

lijk deel van het Mainzer bekken, dat beroemd 

is om zijn wijnen. In de smederij van vader Klein 

maakten en bouwden deze twee bekwame hand- 

werkers hun eerste drukmachine. Deze eerste 

boekdrukkershandpers werd gemaakt voor de 

drukkerij van Marcus Dettmer in het naburige 

plaatsie Rijdesheim. Nog in hetzelfde laar 

bouwden zij ook hun eerste snelpers voor de 

hofboekdrukkerij Schellenberg in Wiesbaden 

(aÍbeeldingen 2 en 3). De smidse werd te klein 

voor de talrijke opdrachten, maar het ontbrak 

aan de nodige middelen om tot uitbreiding over 

te gaan. 

Johann Bohn uit Hallgarten interesseerde 

zich voor het ijverige bekwame tweetal en 

trad in de firma als 'Dritte im Bunde'. Opmer- 

kelijk is de gelijkenis van de voornamen: drie 

maal Johann en zo goed als gelijknamig de plaats 

Johannisberg. Met het in de zaak gestoken geld 

van Johann Bohn kochten zij een molen, die tot 

machineÍabriek werd omgebouwd. Mede door 

de betere outillage en het ingebrachte kapitaal 

nam de onderneming van Klein, Forst en Bohn 

een Srote vlucht, die uiteindelijk geleid heeft 

tot de uitgebreide fabriekscomplexen die men 

thans te zien krijgt. 

In 1854 werd de eerste machine met een cirkel- 

aandrijfbeweging geleverd aan G. Suringar in 

Leeuwarden, waarna er nog meer in Nederland 

volgden. Bij de oudere drukkers zullen zeker 

die'Johannisbergers' nog wel in het geheugen 

zitten. Nog in hetzelfde jaar werd een dubbele 

boekdrukmachine, ook met cirkelbeweging, af- 

geleverd in Frankfurt am Main. 

Het jaar 186l was voor het drietal een rampjaar. 

Door brand werd de oude molen met de 

gehele inventaris totaal vernield. Binnen korte 

tijd echter werd de Íabriek weer opgebouwd 

en - naar de begrippen van die tijd - met de 

meest moderne metaalbewerkingsmachines ge- 

installeerd. Achteraf bleek dat de ramp toch 

ook wel een verdienste heeft gehad, hetgeen 

door de prestaties in de volgende iaren tot uit- 

drukking kwam, prestaties die in alle landen 

van Europa en daarbuiten werden erkend en 

gewaardeerd. In 1866 kwam de eerste machine 

met een inrichting waarmede men zonder de 

bovenband kon drukken. 

Welk een uitbreiding de Íabriek na de brand van 

l86l heeÍt ondergaan, is duidelijk uit de cijfers 

te herkennen. ln 1867 waren 164 werknemers 

aan de fabriek verbonden en toen waren er 74

metaalmachines in bedrijf, hetgeen voor die tijd 

toch wel respectabel was. 

Dat de techniek ook in die tijd grote vorderin- 

gen maakte blijkt wel hieruit, dat men in nog 

geen twintig iaar na het betrekken van de mo- 

len, reeds in 1868, van de eenvoudige snelpers 

tot de eerste hoogdruk-tweekleurenmachine 

en de eerste steendruksnelpers met vier op- 

draagrollen was gekomen. In het jaar 1875 werd 

de duizendste snelpers afgeleverd. Een iaar 

later gaf men uitvoering aan een nieuw bouw- 

programma. De 'Liliput', een kleine snellopende 

snelpers, waaraan menige oudere drukker van 

thans zijn drukkersloopbaan is begonnen, kwam 

de fabriek uit. Tot l9l8 zouden er twee-en-een- 

halí-duizend volgen. 

In 1878 ging men weer een stap verder op de 

v/eg van de rationele werkmethode met het 

bouwen van vouwapparaten die achter de ma- 

chines werden geplaatst om het uitkomende vel 

meteen te vouwen. De drukker werd drukker- 

vouwer. ln l885ging detweeduizendste, in 1893 

de drieduizendste machine de deur uit. Zo ging 

het immer crescendo. 

In het begin van 1900 bouwde de machinefabriek 

haar eerste tweekleuren-tweetoerenmachine! 

Dat er niets nieuws onder de zon gebeurt, ver- 

haalt het geval dat reeds in l9l2 twee van de 

laatst aangeduide machines bij drukkerij Rudolf 

Mosse in Berlijn week-aan-week het tijdschrift 

'Ulk', in vier kleuren, gelijktijdig, met een snel- 

heid van tweeduizend exemplaren (achtduizend 

druks) per uur, drukten. De vraag naar deze 

machine was zo groot (niet in Nederland), dat 

men tot seriebouw moest overgaan om aan de 

talrijke aanvragen uit binnen- en buitenland te 

kunnen voldoen. 

Men had zich ook toegelegd op het Íabriceren 

van inlegapparaten. In 1902 bouwde men inleg- 

apparaten met strijksysteem, later met zuig- 

systeem. In l9l6 kwam de 'Vorwàrts', een 

zware machine die veel opgang maakte en door 

de fabriek als standaardmachine werd aange- 

merkt voor de later te bouwen stopcilinder- 

persen.lnl927 en 1928 kwamen de'Rheinfront' 

en de'Diana', weer beter geconstrueerd dan de 

'Vorwàrts'. Inmiddels kwamen de tekeningen 

van de constructeurs van de smetloze luchtuit- 

leg, een systeem dat elke uitleg met keerbewe- 

ging van het vel in de schaduw stelde en er mede 

toe bijdroeg dat de lattenuitleg aan het einde 

van zijn bestaan kwam. 

Steeds naar betere constructie zoekende kwam 

in 1938 de 'Selekta'. Maar zo langzamerhand 

naderen we dan het rampzalige iaar 1939. De 

periode van de tweede wereldoorlog is ook aan 


niet zonder meer voorbij gegaan. 

l95l bracht een nieuw produkt, de moderne 

illustratie-hoogdrukmachine'Rhenus', met de 

constructie van het gecombineerde inlegappa- 

raat voor enkelvoudige inleg en staffelinleg. Dat 

daarnaast ook nog in de fabriek seriematig de 

'Garant' werd gebouwd, Seeft te zien dat men 

tijdens de oorlog zich is blijven instellen op 

3 Een kiikie door het grote vliegwiel op het vormíundament en het inktwerk (later zal ook de naam 

Johann Bohn op de stoel van de inktbak prijken) 

,*,: 

't. 

{;. 

17

MJG: de groei van een grafische machineíabriek 

4 De drie fasen bij het uitleggen van het vel door de Johannisberg-luchtuitleg (tijdens de loop 

van het vel wordt het door lucht gedragen en geleid) 

5 De uitleg-bandenwagen, waarmee de vellen onberispelijk, mede onder de invloed van luchtstromen, 

op de uitlegtaíel worden uitgelegd 

t8 

vernieuwende constructies voor de hoogdruk- 

machines. In 1952 kwam de zojuist aangeduide 

automatische tweetoerenmachine'Garant' aan 

de markt. 

ln 1953 kwam men de illustratiemachine'Selek- 

ta-S'aanbevelen. Twee jaar later, in 1955, werd 

een ieder op de lpex-tentoonstelling in Londen 

verrast door de grootformaat-hoogd rukmachi- 

ne 'Monarch', een goed gekozen naam voor 

deze robu uste stopci linderpers. 

Uit de hier summier geschetste geschiedenis 

van de grafische machineÍabriek'Johannisberg' 

blijkt aídoende dat deze íabriek gedurende haar 

bestaan allerlei typen drukmachines met succes 

in de grafische bedrijven over de gehele wereld 

heeft gebracht. In het overzicht hebben wij tot 

nu toe de ontwikkeling in de bouw van de druk- 

machines, bestemd voor de hoogdruk, gevolgd. 

Ook voor het diepdrukprocédé echter zijn tal- 

rijke en grote opdrachten uitgevoerd. 

ln 1957 kreeg Johannisberg' het predikaat van 

betrouwbaarheid van de Amerikaanse Miller- 

machineíabriek, doordat de bouw van de ver- 

nuítige M i I ler-tweetoeren mach i nes voor Eu ro- 

pa aan de MJG werd overgedragen, Intussen is 

gebleken dat ook dit een succes is geworden. 

Tal van Miller-tweetoerenmachines hebben hun 

weg naar de verschillende landen in Europa 

(ook naar Nederland) gevonden. 

De fabriek volgt ook de wenken en ervaringen 

uit de praktijk. In 1957 konden wij ervaren, dat 

in samenwerking met de vertegenwoordiger in 

ons land (sinds kort Winkler Fallert & Co) een 

apparatuur is ontworpen waarmede het door- 

snijden van de vellen op de drukmachine meer 

acceptabel werd. 

Ook nu verricht MJG weer goede diensten om 

de eens verlaten tweekleurendruk nieuw leven 

te geven met het bouwen van de Miller-twee- 

kleuren-tweetoerenmachines. Dat de inkt- 

fabrikanten dit hoopvol streven voor de hoog- 

druk met volle inzet ondersteunen, mag hier 

wel onderstreept worden. 

Machines zijn het uiteindelijk produkt van vele 

factoren : grondstoffen, allerlei bewerkingen als 

zandvormen, gieten, metaalbewerkingen, mon- 

tage, voortdurende Controle op precisie en 

kwaliteit enz. Dit alles komt bij 'Johannisberg' 

geheel in eigen fabricage tot stand. 

De stopcilinderpersen zijn alle van gelijke basis- 

constructie en ze worden in seriebouw ver- 

vaardigd. De efficiency van de íabriek werkt ten 

slotte door in de drukkerijen op het punt van 

kostprijs en rationele bediening van machines. 

De grondgestellen zijn alle, met inbegrip van de 

rollenbanen, uit één stuk gegoten. Het gewicht 

van zo'n grondgestel is ongeveer de helít van 

het totale gewicht van de machine. Daaren- 

boven zijn verscheidene zware delen in de 

grondgestellen gebouwd. Het zwaartepunt 

komt daardoor zo ver mogelijk naar onder te 

liggen, één van de voorwaarden voor de stabili- 

teit van een machine, 

De inktwerken zijn in hun totaliteit berekend

op de eisen die het drukken van uitgebreide 

illustratievormen stelt. 

De hoge drukkracht van de cilinder - bij de 

'Monarch' 1000 kg - wordt ontleend aan het ge- 

wicht, een starre opsluiting van de cilinder- 

assen in de beddingen en de weerstand aan trek 

in de grondgestellen. 

Behalve het inlegapparaat van de 'Monarch'zijn 

de inlegapparaten alle eigen produkt van de 

MlG. Ze zijn zowel voor enkelvoudige als voor 

staffelsgewijze inleg geconstrueerd. 

Naast de verbeteringen die tot produktie van 

kwaliteitswerk moeten bijdragen, heeft de 

MJG in 't bijzonder aandacht besteed aan het 

uitleggen van de vellen. Er is een uitleg gecon- 

strueerd die het uitkomen van de vellen op 

generlei wijze nadelig beïnvloedt, noch in kwali- 

tatieve, noch in produktieve zin. 

De gebruikswaarde komt vooral tot uiting bij 

de grootformaatmachine 'Monarch'. Het is be- 

kend dat vooral bij grote formaten de prod u ktie 

min of meer geremd kan worden door het on- 

willig uitleggen van de vellen. 

Het programma van de MJG omvat een reeks 

drukmachines die aan de strengste eisen van de 

moderne constructiebouw voldoen. Een reeks 

drukmachines bovendien die aansluit bij de ver- 

schillen in geaardheid en produktie, welke zich 

aftekenen in de grafische bedrijven. 

Stopcilinderpersen 

'Selekta-S': papierformaat 56x80 cm 

'Rhenus': 

afmetingen van de vorm 54x79 cm 

druksnelheid 4000 vel Der uur 

(afbeelding 6) 

papierformaat 64x96 cm 

afmetingen van de vorm 62 x 96 cm 

druksnelheid 3000 vel per uur 


'Monarch': papierformaat 80 x I l2 cm 

afmetingen van devorm 76 x I 12 cm 



Tweetoerenmochines 

'Garant': 

papierformaat 70x 100 cm 

afmetingen van de vorm 68 x 99 cm 



'Miller-SY': papierformaat 76 x 104 cm 


(afbeelding l0) 

'Miller-TW' : tweekleuren-tweetoeren machine 

papierformaat 53 x7l cm 

produktie 8000 druks per uur 

(aÍbeelding I l) 

'Miller-TY' 

: tweekleu ren-tweetoeren mach ine 

formaat 76x 104 cm 

produktie 7500 druks per uur 

'Selekta-S'. een machine voor illustratiewerk 

Bedieningszijde van de'Rhenus' 

t9

MJG: de groei van een grafische machinefabriek 

9 Tweetoerenmachine'Garant 

l0 Miller-tweetoerenoers SY 

20 

*;"-l 

1t--) 

A. Reens Kleur en kleurgebrulk in 

Reeds verscheidene malen werd in TéTé ge- 

schreven over kleur en de invloed van kleur op 

de mens, Meer en meer verheít zich de kennis 

van kleur en eigenschappen van kleuren tot een 

belangrijke zaak. Wij willen daarom een paar 

indrukken weerSeven van een speciale'kleuren- 

dag', die enige tijd geleden werd gehouden 

en tijdens welke belangwekkende dingen over 

kleur en kleurgebruik zijn besproken. Eén van 

de inleidingen, op deze kleurendag gehouden, 

ging over de kleur in het onderwijs aan scholen. 

Een onderdeel er van was gewijd aan de vak- 

opleiding voor drukkers. Wij halen in het na- 

volgende zo maar het een en ander aan. 

Kleur beïnvloedt het gevoelsleven van de mens, 

geeft klaarheid en vreugde bij juiste toepassing, 

maar verwarring en ontstemming bij een ver- 

keerd gebruik. 

De algemene vorming wordt nog gekenmerkt 

door een overmaat aan verstandelijke gericht- 

heid en een tekort aan emotionele opvoeding. 

Kleur wordt geleerd volgens verstandelijke 

schema's, maar niet beleefd. Het aankweken 

van kleurbeleving en van begrip voor de uit- 

drukkingsmogelijkheden er van, kunnen leiden 

tot een bewust zien en hanteren van kleur. 

Aan kunsten vakscholen moet het probleem 

van de kleur dieper en grondiger worden be- 

handeld dan op kweekscholen en middelbare 

scholen, door systematische oefening en volgens 

een bepaalde method iek. 

Waar werd gesproken over de functie van de 

kleur in het onderwijs, werd aangevoerd dat 

gestreeíd moet worden naar een beeldend ex- 

pressionisme en niet een tekenen van geijkte 

vormen. Dit is zeker belangrijk voor hen die 

later creatiefwerk moeten kunnen maken. 

Bij het middelbaar en het voorbereidend hoger 

onderwijs en aan kunsten vakscholen is het, 

volgens inleider R. J. H. Smeets, directeur van 

de Academie voor Industriële Vormgeving te 

Eindhoven, een hachelijke onderneming om te 

spreken van een s)rstematische en methodische 

behandeling van het kleurprobleem, omdat er 

nog zo weinig van is. Er is, zo meende hij, nog 

niet veel mee te delen over de plaats die de 

kleur inneemt in de opleidingen, behoudens 

wellicht dat het in het algemeen een nog maar 

heel bescheiden plaats is. 

Het is misschien meer opbouwend om na te 

gaan hoe het eigenlijk zou moeten zijn en wat 

gedaan zou kunnen worden om aan de kleur 

die betekenis in het onderwijs te geven die het 

in deze tijd zou moeten bezitten. 

Natuurlijk zijn theoretische lessen over kunst- 

geschiedenis en smaakvorming ook van belang, 

evenals muziek en creatief spel. Maar het zelf 

omgaan en experimenteren met kleuren en 

allerlei materialen geeft pas de iuiste ontwikke- 

ling van kleurgevoel, handvaardigheid en voor- 

stel li ngsvermogen. 

Over de vakopleiding voor drukkers werd o.a. 

gezegd: De opkomst van de fotomechanische 

reproduktietechnieken heeÍt nieuwe beroepen 

I 

I I

k in de oplelding 

I 

doen ontstaan, die alle heel nauw bij de kleur 

betrokken zijn, zoals kleurenlithograaf, repro- 

duktieíotograaf, kleuretser, kleurendrukker 

enz. Deze grote groep van uitvoerende vak- 

mensen moet vóór alles beschikken over tref- 

zekerheid voor de originele kleurtonen en 

bovendien over begrip voor harmonische kleur- 

werking. Het ligt voor de hand, dat ook hier 

een methodische en praktische weg tot de kleur 

aanwezig moet zijn of moet worden gevonden, 

KleurtreÍ- en kleurmengoefeningen zullen de 

hoofdschotel moeten vormen voor de kleur- 

opleiding in deze beroepen. 

Dr. O. A. Guineau gaf ter illustratie van de 

praktijk voor de leiding van drukkerijen het 

volgende voorbeeld: Een ontwerper kreeg de 

opdracht zes kleurenplaten te maken voor een 

kalender. Hij zette ze op met plakkaatverÍ, een 

verÍsoortdie gekenmerktwordt door een kleur- 

zuiverheid en helderheid die met drukinkt niet 

te bereiken is. Het gevolg was, dat men, om het 

ontwerp zo goed mogelijk te benaderen, van de 

zes kleuren moest overgaan op drukken in acht 

kleuren, terwijl toch niemand tevreden was 

over het resultaat, 

Gewapend met deze ervaring dacht de ont- 

werper het de volgende keer beter te doen 

door aquarelverf op gehamerd papier te ge- 

bruiken. Hij bereikte daarmee weer een mooi 

effect bij het ontwerp, maar zag niet dat ook dit 

resultaat door de drukker niet op dezelfde 

manier te bereiken valt. Het gevolg was weer, 

dat de opdrachtgever zich teleurgesteld voelde. 

Deze liet daarom de ontwerper schieten en 

zette een kleurenfotograaf aan het werk, in- 

genomen door de prachtige kleuren die deze 

met zijn dia's kan bereiken. Uit het oog werd 

verloren dat het daarbij gaat om licht dat op 

een wit scherm geworpen wordt in een donkere 

omgeving, met een effect dat ondenkbaar is in 

drukwerk. Het is daarom niet te verwonderen, 

dat ook deze derde opdracht op een teleur- 

stelling uitliep. 

Wat dacht men over het resultaat? De kleuren- 

fotograaf maakte geen goede kleu ren u ittreksels, 

de inktfabrikant niet de juiste inkt, de drukker 

hield zich niet goed aan de schaaldrukken. Ver- 

wijten over en weer! Toch had iedereen zijn 

uiterste best gedaan, maar zowel de opdracht- 

gever als degene die de order van hem in ont- 

vangst nam wisten niet voldoende van kleuren- 

leer om er vooraf op te wijzen dat het resultaat 

A. Reens Bewaren van clichés in een tiidschriÍtendrukkerii 

Bij een grote tijdschriftendrukkerij heeÍt men 

de moeilijkheid van het bewaren van clichés 

voorbeeldig opgelost. Zelfs zodanig dat er 

regelmatig bezoekers komen om zich van het 

toegepaste systeem op de hoogte te stellen. 

Het komt er eigenlijk op neer, dat de hoeveel- 

heid clichés in evenwicht wordt gehouden door 

het toevoegen van nieuwe en verwijderen van 

oude. De in vele tijdschriÍtendrukkerijen be- 

staande chaotische toestand vindt z'n oorzaak 

hierin, dat er wel regelmatig nieuwe clichés 

bij komen, doch dat daar geen vermindering 

van de oude clichés tegenover staat. Hierdoor 

wordt zelfs het grootste magazijn te klein en 

moet zelfs de beste organisatie falen. 

Vastgesteld werd dat slechts in weinig gevallen 

een cliché wordt herplaatst, zeker niet waar het 

het redactionele deel van de tijdschriften be- 

treft. Men heeít nu rigoreus ingegrepen door de 

uitgevers van de tijdschriíten voor de volgende 

keuze te stellen: 

o de clichés worden direct nadat de vorm uit 

elkaar is gehaald aan de klant teruggezonden; 

b de redactionele clichés worden drie maanden 

lang bewaard en dan vernietigd; voor adver- 

tentieclichés geldt een termijn van twaalí 

maanden. Alleen voor clichés van personen 

wordt een uitzondering gemaakt. Die gaan in 

het archief van de firma. 

Gedurende de tijd dat de clichés worden be- 

waard kan verzending naar elk adres geschieden. 

De clichés worden opgeborgen naar de uitgaven 

der verschillende tijdschriÍten. Wenst de uit- 

gever een cliché ter beschikking te krijgen of 

ergens heen verzonden te hebben, dan moet hij 

opgeven in welk tijdschrift en op welke pagina 

het werd geplaatst. 

Na het afdrukken van een tijdschrift ontvangt 

de beheerder van het clichéarchief een exem- 

plaar. Bij elke afbeelding staat door een teken 

aangegeven of het cliché in het archieí moet 

worden opgenomen dan wel teruggezonden, De 

clichés voor het archieÍ gaan vergezeld van een 

aídruk, waarop aangegeven het tijdschrift, de 

pagina waarop de aíbeelding werd geplaatst, de 

titel en een nummer. Op de losse afdruk wordt 

van het ontwerpindruk niet te behalen zou zijn. 

Een en ander vormt wel een aansporing voor 

ons grafici, waar wij zo veel met kleur te maken 

hebben, ons meer en meer vertrouwd te maken 

met de moeilijkheden en mogelijkheden van het 

kleurgebruik. Te veel nog is het een proberen, 

waardoor tijd en materiaal verloren gaat en 

waarbij toch geen goed eindresultaat wordt 

verkregen. 

Ook werd in het |GT-nieuws van maart jl. weer 

eens gewezen op de problemen van mengen van 

kleu ren. 

Eén van de conclusies op de kleurendag was niet 

al te optimistisch: 'Vastgesteld kan worden dat 

de behoefte aan onderwijs in de kleur alom aan- 

wezig is en groter wordt naarmate de industria- 

lisatie toeneemt. In deze behoeÍte kan echter 

niet worden voorzien, omdat er nauwelijks 

leerkrachten bestaan die op dit gebied ge- 

schoold zijn. Het is zaak dat daarin snel en aí- 

doende wordt voorzien, want het gebrek aan 

deze kennis bij hen die uit hoofde van het 

beroep kleur gebruiken en toepassen, veroor- 

zaakt onnodig ergernis, teleurstelling, tijden 

geldverl ies.' 

Tot zover het vraagstuk van kleur en opleiding. 

ook het nummer van het archieÍrek vermeld en 

eveneens in het in archieÍ blijvende tijdschrift 

bij het betreffende cliché. 

Overeenkomstig de archiefnummers worden de 

clichés als boekles naast elkaar geplaatst in 

rekken, waarin plaats is voor clichés tot 22 X 32 

cm. Ongemonteerde clichés worden in bescher- 

mende hulzen van strobord gevat. Deze hulzen 

krijgen de afdruk en het archieÍnummer. 

Op deze manier kunnen clichés in enkele 

minuten worden opgezocht. Na drie maanden 

worden. aan de hand van de desbetreffende 

tijdschriften, allereerst de clichés van het 

redactionele deel er uit gehaald en vernietigd. 

Na een jaar wordt dezelfde 'kuising' toegepast 

voor de overige clichés, waarbij dus de clichés 

van adveftenties worden opgeruimd en de 

clichés met afbeeldingen van personen elders 

een definitieve opberging vinden. 

Mogelijk dient dit voorbeeld uit de 'lnland 

Printer and Lithographer'tot navolging voor de 

clichéopberging van onze eigen, op dit punt 

al evenzeer geplaagde tijdschriftendrukkerijen. 

2l

22 

ffiu 

atrffiN 

èffiá 

fe*t 

qg&ffii$&n*í4 iwffi{ 

íei,4sËsW$ tff#rwf 

*Wdffid 

B,q4sl$ffisffÍ 

,@ 

gffiN 

J'JÁ 

-&& 

iEln 

VGtil, 

-a5J 

ry-.- 

EI 

M. H. Groenendaal Dfie catalogussenY 

Tot de drukwerken waarmee verkooobevorde- 

ring wordt beoogd, behoort de catalogus. Met 

de groep van grafische werkstukken waartoe de 

catalogus behoort, heeít men in menige druk- 

kerij van tijd tot tijd te doen, zodat het voor 

menigeen interessant kan zijn er eens een paar 

op de verschijning en vormgeving te bekijken. 

Daartoe deden wij een l

lran meubelen 

De rubrieken zijn in deze catalogus eveneens 

gescheiden door een gekleurd papierblad; ze 

zijn bedrukt in zwarte lettering en met een 

rood vlak onder het handelsmerk. De bladen 

en het geplastificeerde omslag worden door een 

plastic-scharnier bijeengehouden. 

De druk is van Van Boekhoven te Utrecht, het 

ontwerp van J. Bouwman. De layout is overwegend 

a-symmetrisch, maar hier en daar vor- 

men twee naast elkaar liggende pagina's een 

symmetrische eenheid. Voor de ontvangers zal 

dit niet storend zijn, doch het geheel van de 

opzet wordt er o,i. door verzwakt. Door het 

oblongÍormaat was het bepaald een moeilijke 

opgave om de gegevens duidelijk te ranS- 

schikken en daarbij geen last van het vele wit te 

I P*Toe: evenwichttussen tweezeer verschillend geaarde pagina's 

2 PasToe: illustraties van meubelen, verklarende tekeningen, teksten en toegevoegd illustratiefelement 

3 PasToe: een a-symmetrisch paginastel 

4 Van Rooiien: een íorser paginabeeld, met en zonder in kleur wisselende balken en vlakken 

5 Van Rooiien: symmetrie met een breking door een aparte inzet 

|| 

T 

I 

r 

I 

T 

T 

T 

I 

|| 

t 

I 

: 

I 

t 

: 

I 

t& 

B' 

*tr 

hebben. Het voorplat moet, als zeer geslaagd, diapositieÍ ím-vignet op elke pagina verwerkt. 

nog apart worden genoemd. 

Een aantal bladen in de rubriek diversen is wat 

Kempkes' Meubelfabrieken lieten hun catalogus fleuriger gemaakt door toepassen van kleur- 

verzorgen door reclame-adviesbureau Holdert vtakken, diapositieven en andere clichés. We 

& Co. te Amsterdam. Men koos als uitgangspunt hebben de indruk dat dit gedeelte, in vrij sterk 

een losbladig systeem, gevat in een plastic band afwijkende stijl, wordt gevormd door een toe- 

met klemringen, waarop alleen de letters fm gevoegde folder. Een geheel ombuigen naar 

(form u le-meu belen) werden geplaatst. 

deze stijl van de eigenlijke catalogusbladen zou- 

In dit geval werden de rubrieken gescheiden den we niet als een winstpunt beschouwen. 

door een dik, geplastif)ceerd blad met een al of Hoewel - gelukkig - de layout van deze drie 

niet toepasselijke bedrukking. Het eerste blad catalogussen vrij sterk van elkaar afwijkt, waar- 

opent met een dominospel (aanbouwmeubebij toch ook wel de indruk ontstaat dat ze oP 

len!), maar de betekenis van de hijskranen- verschillende wijzen worden gehanteerd, blijkt 

afbeelding bij serie 7000 is niet duidelijk. dat de drie opdrachtgevers beseften dat vorm- 

De layout van deze catalogus van Wim Crouwel, geving van meubelen het best wordt gepresen- 

is overzichtelijk. Als enige decoratie is een klein teerd door drukwerk in een goede vormgeving. 

..,.r$$ 

23

Drie catalogussen van meubelen 

ó Kempkes: rechthoekige en vrijstaande c|ichés, op e|ke pagina het herkenningsvignet van het meube|tyPe 

7 Kempkes: een fraaie vlakverdeling met clichés, tekstgroepen, vigneties en ' ' ' witruimte 

24

tGedrukt In Nederlandt - yilÍ eeuuten letterr beeld en band 

Men kan de geschiedenis van de drukkunst in de 

Nederlanden geven als het verhaal van leven en 

werken van de oudste drukkers tot aan de grote 

grafische ondernemingen in onze eigen tijd. 

Men kan echter ook vertellen - en dat betekent 

op een tentoonstelling: laten zien - hoe na de 

uitvinding van het drukken met losse letters er 

voor de drukkunst steeds rijker mogelijkheden 

kwamen, en de ontwikkeling en de ontplooiing 

daarvan beschrijven en tonen. In dit laatste 

geval zal men niet beginnen met het vraagstuk 

van de uitvinding, dat vooral bekend is door de 

strijd tussen de aanhangers van Coster en die 

van Gutenberg. Maar het verhaal begint dan 

met de wijze waarop de oudste drukkers de 

technische problemen oplosten, met hun moei- 

lijkheden en overwinningen, met het laten 

samengaan van het beeld en de tekst en met de 

samenwerking tussen de drukker en auteurs o 

tekstverzorgers en de beeldende kunstenaars 

die de teksten illustreerden. 

Het is deze opzet, die de bestemming van de 

eerste zalen van deze tentoonstelling heeft 

bepaald. Getoond wordt hoe het boek eerst 

werd uitgegeven met de schrijvende en de 

tekenende en schilderende hand. Hieraan is op 

de tentoonstelling aandacht besteed, om voor 

het publiek de ontwikkeling van de boeken- 

produktie van de Middeleeuwen uit duidelijk te 

tonen. Er is vooral naar gestreefd, duidelijk te 

maken dat de oudste gedrukte boeken, de incu- 

nabelen, geen imitaties van handschriften zijn, 

maar - om een term u it de tijd zelÍ te gebru iken 

- mechanisch 'geschreven' boeken. Kopij uit 

1472-1473 van Ketelaer en De Leempt uit 

Utrecht, behorende tot de oudst bekende kopij 

ter wereld, laat dit onder meer duidelijk zien. 

Een eigen aÍdeling is ook gevormd om te tonen 

hoe het beeld, aanvankelijk dus de houtsnede, 

samengevoegd werd met de tekst. 

Na de periode van de incunabeldrukkers is 

aandacht besteed aan de verhouding tussen 

kopij en druk en de daarbij behorende correctie 

van drukproeven, De documenten laten zien 

welke de verhouding wirs tussen de drukker- 

uitgever en zijn meest intellectuele mede- 

werkers, zij die hem de kopij verschaÍten en zij 

die voor de juistheid van de gedrukte tekst 

zorgden. Getoond wordt hoe deze verhoudin- 

gen veranderden in de loop van ongeveer twee 

eeuwen. In de tweede helft van de zeventiende 

eeuw wordt de toestand bereikt die wij tegen- 

woordig normaal vinden, namelijk dat de auteur 

zorgt voor de juistheid van de tekst en de uit- 

gever voor de iuistheid van het boek in mate- 

rieel opzicht. 

In de l7e eeuw zijn de Nederlanders wel de 

grootste uitgevers van de wereld, die alles 

drukken wat elders verboden is en alles na- 

drukken wat elders succes heeft. Ze zijn ook de 

grootste drukkers, omdat zij in vakbekwaam- 

heid vooraanstaan en telkens nieuwe wegen 

inslaan. Dit blijkt o.a. uit de grote activiteit in 

het drukken van boeken in Oosterse talen 

I Op de voorgrond en rechts de verklarende tekstzuilen met Remco Campert's begeleidende tekst 

(Hebreeuws, Arabisch, Perzisch enz.), waarvoor 

nieuwe typen gesneden worden, evenals op het 

gebied van Armenisch, Russisch enz., waarvan 

voorbeelden worden getoond. Het werk van 

een van de pioniers op dit gebied, de graveur 

Jodocus Hondius, brengt ons tot twee andere 

gebieden waarop de Nederlanders uitblinken: 

de calligrafie (Hondius is ook schrijÍmeester), 

die leidt tot het samenstellen van prachtige 

verzamelingen van schrijfvoorbeelden, en vooral 

de cartografie. Hondius wordt spoedig over- 

troffen door Willem Jansz. Blaeu en zijn zoon 

Joan, die de beste cartografen van hun tijd zijn 

en die de grootste atlas uitgeven die ooit ver- 

schenen is. Aandacht wordt gevraagd voor het 

werk van de bekendste Nederlandse drukkers 

uit de l7e eeuw. de Blaeu's te Amsterdam en 

de Elseviers te Leiden, Amsterdam en elders, 

die op elk gebied een grote activiteit ontwik- 

keld hebben. De Elseviers zijn vooral beroemd 

geworden door hun uitgaven in l2o formaat, die 

over de gehele wereld hun weg gevonden 

hebben. 

Twee oorzaken hebben er toe geleid dat in de 

loop van de l8e eeuw de boekdrukkunst in 

Noord-Nederland belangrijk teruggelopen is: 

de aantrekkingskracht van Antwerpen als me- 

tropool van de boekdrukkunst en de gevolgen 

van de hervorming en de opstand. Eerst nadat 

de Republiek in het Noorden vaste voet ge- 

kregen heeft, gaat de drukkerij weer bloeien. 

De centra zijn Leiden, waar de Academie ver- 

schillende belangrijke boekdrukkers aantrekt, 

zoals Plantijn en later de Elseviers, en Amster- 

dam, waar de belangstelling vooral uitgaat naar 

handel en zeevaart: de reisverhalen van de 

Nederlandse ontdekkingsreizigers worden hier 

gedrukt, evenals de handboeken voor de zee- 

man, de globes, atlassen enz. Van deze produk- 

tie van de Nederlandse boekdrukkunst, die 

uitloopt op de bloeitijd van de Gouden Eeuw, 

wordt een beeld gegeven. 

In de collectie voorbeelden, die op de pers- 

aídeling van de tentoonstelling is samenge- 

bracht, weerspiegelt zich de ontplooiing van de 

grafische techniek en van de grafische kunst; 

men denke slechts aan de ontwikkeling van de 

letter, zoals deze ook in de kranten van elkaar 

opvolgende perioden tot uiting komt, aan de 

ook in de pers tot gelding komende grafisch- 

esthetische beginselen van het gebruik van 

koppen, van opmaak en layout, aan de illustratie 

29

'Gedrukt in Nederland'- vijf eeuwen letter, beeld en band 

in de pers, aan de toenemende zorg besteed aan 

de advertentie in de pers. 

Een persorgaan is een journalistiek-geestelijk 

voortbrengsel, doch tevens een grafisch-indu- 

strieel produkt en een economische waar. Uit 

de onderlinge wisselwerking van deze ken- 

merken ontstaat voor elk persorgaan de eigen 

individualiteit, die de krant tot een permanente 

'persoonlijkheid' stempelt. In het grafische 

uiterlijk presenteren de kranten hun verschil- 

lend karakter. Dit komt in het bijzonder tot 

uiting in de reeks voorpagina's van eenzelfde 

gedenkwaardige dag van kranten met onder- 

scheiden geestelijke en iournal istieke signatu ur, 

die op de tentoonstelling zonder politieke voor- 

keur en bijbedoeling is samengebracht. 

Nederland verkeert in de gelukkige omstandig- 

heid, dat veel van het oude lettergieterijmate- 

riaal is bewaard gebleven in de historische col- 

lectie van Joh. Enschedé & Zonen te Haarlem, 

o.a. materiaal van Hendric de Lettersnider, dat 

nog uit de l5e eeuw dateert. Dit wordt ge- 

toond, evenals de beroemde typen van Chris- 

toffel van Dijck en de gebroeders Voskens uit de 

Gouden Eeuw, van Fleischman en Rosart uit de 

l8e eeuw, Oosterse schriften uit de l9e eeuw, 

Voorts ook de typen uit de 20e eeuw, die 

Nederland wederom vooraan geplaatst hebben 

onder de belangrijkste letterproducenten in de 

wereld. 

Men vindt hier dus ook de drukletters ont- 

worpen door S. H. de Roos voor de Letter- 

gieterij 'Amsterdam' v.h. N. Tetterode, en van 

jongere kunstenaars die voor dit bedrijÍ - één 

van de grootste lettergieterijen ter wereld - 

hebben ontworpen; daarnaast de typen van Jan 

van Krimpen voor Joh. Enschedé en Zonen te 

Haarlem - dat een der oudste lettergieterijen 

ter wereld is. 

Er is mede een beeld gegeven van de cartografie 

uit de Gouden Eeuw, aangezien de belettering 

van landkaarten een belangrijk facet is van de 

letterkunst van die tijd. De grote kaarten- 

makers. zoals Mercator en Hondius. waren 

tevens schrijfmeesters, wier modelboeken het 

handschriÍt van hun tijd sterk beïnvloedden. 

In een volgende fase treft men weer een aantal 

hoogtepunten aan uit de geschiedenis van het 

Nederlandse boek. Deze bewijzen dat Neder- 

land steeds belangrijke diensten aan kunsten 

en wetenschappen heeÍt verleend door het 

uitgeven van de werken van vooraanstaande 

geleerden, ook van buitenlanders, die hun 

geschriften in eigen land niet vrij konden 

uitgeven. Zo vindt men hier uitgaven van Des- 

cartes, Rousseau, Voltaire enz. 

Ook voor wat oude en moderne boekbanden 

betreÍt, geeft de tentoonstelling veel te ge- 

nieten. 

Evenals elders bestaan de oudste in ons land ver- 

vaardigde boekbanden uit met leer overtrokken 

houten borden. Het leren plat werd versierd 

door middel van stempels. Hiervoor bezigde 

men losse stempels met een enkel figuurtle en 

30 

paneelstempels waarin een geheel taíereel was 

uitgesneden en die met een Ders in leer werden 

gestempeld. Omstreeks 1525 komen de zgn. rol- 

stempels in gebruik, smalle gegraveerde cilin- 

ders met een handvat, die over het leer worden 

gerold. 

Tijdens de Renaissance werd in ltalië en daarna 

in Frankrijk het gebruik van goud voor boek- 

banden bekend, dat meestal in de vorm van 

bladgoud met een verwarmd stempel op de 

banden werd gedrukt. Langzamerhand drong 

deze techniek ook tot ons land door. 

Een hoogtepunt in de Nederlandse bindkunst 

vormt het werk van de Amsterdammer Albert 

Magnus (1642-1689), die werkte in de stijl van 

de grote Franse binders. Hij legt zich toe op het 

maken van marokijnen banden, rijk versierd 

met een overdaad van kleine, Íijn gegraveerde 

stempelties, terwijl voor de randen rolstempels 

gebruikt werden. Bovendien werden de sneden 

van het boek kunstig geciseleerd en van een 

kleurig ornament voorzien. 

Tot in de l8e eeuw werd hier te lande in de stijl 

van Albert Magnus gebonden. Van het nieuwe 

bindwerk zijn vooral de prijsbanden bekend, 

perkamenten banden met stedelijke wapens, 

die aan verdienstelijke leerlingen geschonken 

werden. Doordat de uitgeversband langzamer- 

hand algemeen gebruikelijk werd, is het hand- 

bindwerk steeds meer teruggedrongen. Eerst 

tegen het eind van de vorige eeuw gaat men 

weer aandacht schenken aan originele decora- 

tie, hetgeen in voorbeelden - ook van deze tijd 

-tot uitdrukking komt. 

Het moderne boek wordt getoond in zijn ont- 

wikkeling van 1890 tot heden. Onder de eerste 

voorbeelden van wat men genoemd heeft'de 

Renaissance van de Nederlandse drukkunst' zijn 

uitgaven verzorgd door Berlage, Antoon Der- 

kinderen, De Bazel, R. N. Roland Holst en 

Dijsselhof. Daarna wordt de ontwikkeling van 

de drukkunst getoond, enerzijds volgens een 

meer traditionele opvatting, anderzijds in een 

meer experimentele richting. Natuurlijk vindt 

men hier de werken van de grote pionier van de 

moderne Nederlandse drukkunst,S. H. de Roos. 

Daarnaast ook van mr. J. F. van Royen, Charles 

Nypels, Jan van Krimpen en vele nog levende 

ku nstenaars. 

Sedert 1945 is de vroegere tegenstelling tussen 

de traditionele en de experimentele typografie 

onbelangrijk geworden. De huidige ontwerper 

werkt, naar gelang van het obiect, de ene maal 

in een tamelijk vrije traditionele stijl, dan weer 

in een beheerste experimentele stijl. In het 

kader van de tentoonstelling is deze ontwikke- 

ling in enkele hoogtepunten samengevat. 

Nederland heeft ook een belangrijke bijdrage 

geleverd tot de ontwikkeling van de kleuren- 

druk, Na een kleurenhoutsnede van Goltzius en 

een kleurenets van Hercules Seghers worden de 

merkwaardigste kleurendrukken getoond van 

de Nijmeegse genieofficier Teyler uit het eind 

van de l7e eeuw. en voorts de omstreeks 1729 

De eerste gedrukte Nederlandse bijbel (Delft 1477) 

De nieuwste biibeluitvoering in ons land, 

vezorgd door en met illustraties van Mart Kempers 

(Amsterdam 1960) 

uitgevoerde experimenten van Le Blon, de 

eerste kunstenaar die trachtte Newtons kleurenleer 

toe te passen in kleurenreprodukties en 

die aldus de grondslagen legde van de drie- 

kleurendruk met geel, rood en blauw. 

De eerste geslaagde kleurenreprodukties wer- 

den gemaakt aan het eind van de l8e eeuw naar 

werken van oude meesters, door de Amster- 

dammer Cornelis Ploos van Amstel. 

Zo belanden wij bij de moderne kleurendruk. 

In de laatste fase van de rondgang over 'Gedrukt 

in Nederland'wordt getoond hoe de drukkunst 

- gesplitst naar de verschillende procédés van 

hoog-, vlak- en diepdruk - zich niet slechts met 

het woord maar ook met het beeld weet uit te 

drukken. Het beeld vervult in onze huidige 

cultuur een zeer belangrijke functie; sommigen 

menen hier zelfs een bedreiging van het woord 

in te moeten zien. 

De getoonde voortbrengselen van de grafische 

kunst kunnen duidelijk maken, dat het gedrukte 

beeld onmisbare diensten verleent ter onder- 

steuning van het woord, en ter vervanging van 

het woord waar dit hetzelÍde tegeven om- 

slachtiger oí vager zou uitdrukken. 

'Gedrukt in Nederland' is - hoewel in z'n opzet 

enigermate gericht op een lekenpubliek - een 

grafische tentoonstelling zoals maar zelden in 

ons land kan worden georganiseerd. Tot en met 

| | september is er gelegenheid om deze interessante 

tentoonstelling in het Rijksmuseum te 

Amsterdam te bezoeken. 

Wie zich als belangstellend graficus eens echt 

de tijd gunt om - de catalogus vanstuktotstuk 

raadplegend - enige uren in het Rijksmuseum te 

verwijlen, komt daarvan met een ware rijkdom 

aan indrukken terug. De sÍeer, de belichting, 

de opbouw van het geheel en de verklarende 

teksten werken er toe mede dat de bezoeker 

zich even tijdeloos opgenomen waant temidden 

van zo veel kostelijke zaken uit de grafische 

wereld van verleden en heden.

8.trt oftbÍ9t mtt brtt in no$l:brl 

qhr Írgtxn nroghct eii &ruo[t @o:Dl 

ortrÈtr boifkn blatt Dtttlo'llÊ': tll 

Dlt dhi outtuloflcn Ínqki In E(rl' 

ordotn orn rltc rlrrlt l)rcrÍt o{o:i(n 

ItClnt urt Í(tt Dlc [r(.:, $ut rt frl nc 

Dtrrom(n oP hrer rb ttn rtutcrc.ug 

r-toÊn: tx rÍ0 tnc cu(rl0pcnJt lttrt(' 

ta!& riu(tc !tt h$rlni q!o;€ u. lii 

Íuqfun íutt .íirrr lutt tcn'dt:fta 0ro: 

xi gbio::ghtr::tri oP nt lurPtr Íulii 

fi o Írnetlxl.Ot'et:l c((rr lti0clilfc 

r:il Ír,rtctt .:Ílb Ír{ tr o ftrtr0rÍt' :'fi 

ín rhcrul'sllttr Ítriil oo:)tn Lxrlr0lll 

Oii lïtt.t Írtn rnlc o btrtt ftl ucr' 

hlq'tn:cii ua'c trrcnre ÍuÍicrt qrnr''cn 

rb rrupt.€ii c.g ll:tcr luill lil m: ' 

orsklicnt frintn lnrrbtrn : tit lrt ft{ 

Dlron&rtrughtn íijnln utrrri.l].1àt 

ft{t àlt btI( Írl l0lltllt ln info r\ptr( : 

rÍ,Ír ttn bt:;u;'ÍLbr í :: ir:it'tn'lri 

frl in onorttDttl trirl .ijtIr t!l l!r(n 

toctÉr:eii ÍUn t'ttilpi la {cll ulrlttrn{ 

utrÍs,nlrnt Dt{ t}ett íll tnoin tttrr 

ocrlrltn: ;it til Ílix :urlfric tct rliÍtr 

u[rpfihr: cÍ lte t:noln hirt u(rllrÍa 

oricln Íulttn:ír Íul{en Ëo::tn (lrt' 

nrrni:buoulrót"?tc qtlrcl{tót utt 

lcn: ti'i urtnltti lrt Íq íuucr tttlttn 

rnxn r,:!thourn tii [tnntn !íbt(r ftt 

buttr:br{ rt(n;rlrKn ulclirl't cii rxr 

onor({oi(b.lt cii rrc rlru'r:rcÍt flÍ{i 

tc {rfr Í r Í r:Ín rrrD(rÍt Ílt ul het€ 

IIJ:nt rí rott,( 0lr h:m m(r{'( tx brrf 

qlrpift tt rrrr(:ï.a Irrt rllt hclltnt 

rí tughtn:cir fu Íulkn roirrrn rii Íri 

rnrint q{o:ir . €ii it fel inhcnr Ícttrn 

ttn trphtn:tii ir frl oi bi (u:cn Írn:i 

brt brt)ouDa Íu!(a orfrn ro" r. 

tn ott ltr rn rfftrrr.rr'i ," ,'-1 "'l).rrt 

i:ï, :ïl riïï,ïil.j;,ïiïli ïi 

Ëiïïi,ïrï*ï$lï:ïrrln 

l,il il'l'liï:i;:l,'ii;litrlïlil 

ti lbr[tr n rrn Irm op i'ji l]tt!,.i 

"1, 

ili:lï: ï,ïï ï[:; ;;!i,]..:l 

ï:llïïïii::l'; ï; l*riiii ïliï 

htl I'irnqlrrn 5l rftc rr, i,,,'r1.1,1,, 

ril D(s tr.Írn t,uis. Cil rr J,ii''\t,ur1 

ïï;: ;;;:l; ïïJ;Ï I r:",',' -'iJ;i 

nrrmc hcrrrrlrrr tr l1 1,, , llll,, t,, 

rrt rrooc Ítrrn norr rr,ut,.,l":cr-.i 

go0:il[0 [:l [r]in rrri i ., 1. 

ttli,r' 

ttit. ln'c i r, rrr:rr1 p.,1,",ij j.rIri q 

ïtï: ïi ;iill ::ï:t llt lÍilril,; 

il,ïïï :,i ïii,:ï ï:lti Ji :: i::ï 

i:ï:ti:iï :l' ïi:tï'lJ$::liïlï 

Íitrucrr:cr'i lr rrr ry rr rn iri,i,l'., 

n',, 

::ffiilli,ïl:t:tïjltffiïl 

*xi" 3ï=i,ï 

ilj i:;lï,i, i'];::,r 

0"'*""0't 

illo11;11 "".'ii, i,lÏ 

r,r i (l r:'riitr' iritl:'ii Iliuíl: 

f:rr :iirl irr t.rÍt, t n:lllrtr , 'in.r 

{,r,t'í, frtns ilJlrrtiil t:Íllillrcn 0[ 

'. r ,r,'l'rf:rlrfrlrl n lt.n i rtit rrrth 

'rlir,tftlfir or li l:r illf,l!tln' 

(;tr\LSl5 

ao [(r 

tlt.l 

ti,iit 

:,: r' 

I 

:.{ 'r'\ 

I É 

I 

$, .1 

F' 

.á 

F' 

;' 

t 

{ 

1t,l 

in rt' 

I 

3l

Papieronderzoek 

Het Nederlands Normalisatie-instituut publiceerde 

een nieuw normblad: NEN 2150 

Papieronderzoek - De bepaling van de treksterkte 

in natte toestand. Waarschijnlijk 

worden boek- noch offsetdrukkers geconfronteerd 

met de vraag hoe de treksterkte van 

papier in vochtige en natte toestand is. Deze 

waarschijnlijkheid neemt toe als blijkt wat 

hier in natte toestand eigenlijk betekent: na 

een onderdompeling van twee uur! Mochtzich 

ooit een vraagstuk rond dit alles voordoen, 

dan w€et u dat er normen voor zijn. In een 

laboratorium voor papieronderzoek is het 

overigens wèl mogelijk de in dit normblad 

aangeduide proeven te maken. R.46 

Wifag clichéboormachine 

Met deze clichéboormachine, ook wel de'bijnaam' 

van tandartsenboor dragend, wordt een 

spiikergaatle in de íacetrand van het cliché 

geboord en meteen doorgaand in het loden 

onderlaag materiaal. 

Het best is, de gaatjes in het loden voetmateriaal 

ongeveer 8 mm diep te maken en 

een doorsnee yan l,l mm aan te houden. Het 

is duideliik, dat een precieze maatverhouding 

nodig is om te bewerkstelligen dat de clichéspijkertjes 

op de iuiste wijze aansluiten en 

klemmend vast komen te zirten. K.415 

32 

'Kleur bekennen' 

De meesten onder de lezers zullen ongetwijíeld 

wel een of meer kleurenmengboeken 

kennen, Al langer bekend zijn het'Farbenmischbuch'en 

de IGT-uitgavevoor het mengen 

van druknorminkten. In de laatste iaren zijn 

er nog meer uitgaven verschenen, die zonder 

experimenten vooraf zekerheden verschaffen 

met betrekking tot de gewenste kleur en de 

te mengen inkthoeveelheden, 

Niet alle drukkerijen hebben overigens zo'n 

handleiding in hun bezit, laat sraan de drukkers 

individueel, hoewel vaststaat dat men 

met behulp hiervan het kleuren inktgebruik 

meer kan beheersen. Naast drukkers hebben 

ook ontwerpers en andere drukwerkvoorbereiders 

veel nut van zulke kleurenboeken. 

Oíschoon niet voor grafici gemaakt, bestaat er 

sinds kort een uitermate instructieí kleurenboek, 

uitgegeven door de n.v. Nederlandse 

Linoleumíabriek Krommenie, met als titel 

'Kleur 

bekennen'. Dit boek is bedoeld als een 

leidraad voor het inrichten yan het huis en is 

daarbij in het bijzonder gericht op het kiezen 

van de juiste vloerbedekking. De tekst werd 

geschreven door Martie Verdenius en A, P, 

Lamoth, waarbij de laatste ook de vormgeving 

van de uitgave bepaalde. 

Met behulp van prachtige kleurenÍoto's worden 

de primaire, secundaire en complementaire 

kleuren getoond. Verder wordt duideliik 

uiteentezet en met kleuren verduidelijkt wat 

warme kleuren en wat koude kleuren zijn. 

Aanschouwelijk wordt ook voorgesteld wat 

grijswaarden zijn en - hetgeen eigenlijk vanzelÍsprekend 

is - er sraan in dit boek vele 

voorbeelden van goede kleurenharmonie, 

Het laatste deel van het boek bestaat uit elf 

bladen, bedrukt met de kleuren van het spectrum, 

van lichte tot volle kleur, in vijí gradaties. 

Elke gradatie is weer bedrukt met vijf 

grristrappen. Dit kleurenschema lrgt ook aan 

de produkten van Linoleum Krommenie ten 

grondslag. De kleuren waarin het linoleum 

wordt vervaardigd, weergegeven in het desbetreffende 

patroon, zijn direct zichtbaar door 

speciale bladen met uitsparingen die over de 

kleurenbladen liggen, De hiervoor roegepaste, 

íiin aígestemde kleuren maken het geheel van 

de uitgave nog rijker. 

Een niet-grafisch boek, dat echter waard is om 

in handen te komen van alle grafici die met 

kleur te maken hebben, in't biizonder onze 

chemigraÍen, lithograíen en kleurendrukkers. 

In dit geval willen wii ook de vervaardigers 

van het drukwerk vermelden, namelijk de 

firma Jan de Lange te Deventer; de fotolitho's 

werden gemaakt door Van Tiin & Zack. De 

prijs van de uitgave 

'Kleur bekennen' is í 2,75, 

rechtstreeks te bestellen bij Linoleum Krommenie. 

Doe het beslisr, u zult er geen spiit 

van hebben I R.45 

Drupa in l9ó2 

Onlangs vergaderde in DiisseldorÍ het beurscomité 

van de Drupa. In overleg met de betrokken 

organisaties en de exposanten werd 

als termijn voor de volgende Drupa (internationale 

beurs voor druk en papier) definitieÍ 

bepaald:5 tot en met l8 mei 1962. 

Als dan voor de vierde maal deze kolossale 

grafische tentoonstelling in Diisseldorf zal 

plaats hebben, zal wederom een nieuwe hal, 

de D-hal, met een oppervlak van 20.000 m,, 

ter beschikking staan. 

Het aanbod op de Drupa 1962 zal geheel bestaan 

uit drukmachines, papierverwerkingsmachines, 

hulpmachines en onderdelen, druk- 

inkten, papieren kartonfabricagg êtr -groothandel, 

papieren kartonverwerking en tenslotte 

grafische produkten. 

Men meent reeds thans te mogen verwachten, 

dat het internationaal karakter van de Drupa 

1962 nog sterker zal zijn dan in het laar 1958. 

Evenals bij de vorige tentoonstellingen is de 

organisatie van de Drupa 1962 in handen van 

de Nordwestdeutsche Ausstellungsgesellschaít 

(NOWEA) te Di.isseldorÍ. 8.9 

odlo Ne,djíbr6béndichrd 

olNo TG, ldr m ftt rur V.g8 hd dd ad Ery. 

ery,djnblocrb..ndicht.rhé,.cíprdichtcrr 

oNÍo zic j. s.l. MunL d tdtd Ub d ud .uM. 

rLUarà.3ÍEÍ Ery L dd. Z. wa ca mdi dj.. éó 

b..tj. vrc.md. Z. ,q o ni.t un abfz. dd 

mdi g&n, tlle zc hd cr 4l i.t h. Z d 

& i.6 mcc t. tukn. Hd zll di. zi.rr. g.96l 

,Ín, dcnt ik, di. zi.t1ê di. hd un.ind.lij& hcÍi 

LÍir.r jc, onn.. Ta! jc hur un.ic brar vdr- 

í.1d.. .indclijk hè, ldn wn zc Àl zick- E.n blel 

kíncn.n m.tj. cn d. dichrr. J. hld h.' run- 

r^rc Dag 6arní.Í.n B.Gj. 

rLUrsrER3rEU zo btqon hc!.Jc had h.r rtrnn.r w.i.n 

,,Íro Hcr sns nos.n,gr ttd dmr. rrsr Dry.n mU 

Ilwild. h.r ni.r *.t.n, eildc hun vcBrandhoudin* 

ni.r 2i.n, I1@r r. hmrdcn bij €lbar zL Wn, 

& *ond.rq.n. Op hu v.rjaardq sJ il bÍ 

..n riíB .n Mari haar ..n pr.n" - d. pirn,, un 

h.t antigÍn.ftnwinlêl'j.'.n durme hnd iL 

ergd..n, ni.r ser Mèr.a J. wd .d itrccvol 

di.hr...n j. [oD hd dÉn? 

x^.( eg:i n'.' rdr,Onno.HctheÍ rlrncB/,,ncr.n 

/ijn. J. v.tuijr d. dar it sins houdcn vrn h.' 

in.isic vrí 'nijn LnÉr 

br l.D nu. !íar. 

Model voor de Uitgever april l9ó0 

Er ziln zo van die zetwerken, waarvan men 

niet zo gauw weet hoe ze het best gereed te 

maken. Neem nu maar het onderwerp van één 

der laatstverschenen'modellen' van Corvey 

Papiergroothandel: een hoorspel. Het is toch 

wel prettig, in dergelijke gevallen ergens op 

te kunnen teruggrijpen. Dat wil zeggen: eens 

te kunnen kilken welke oplossing 

Johan H. van 

Eikeren voor een vergelijkbaar zetwerk koos. 

Er is langzamerhand een machtige collectie 

'modellen' ontstaan, de reeks gaat nog immer 

voort en wordt nog immer hogelijk gewaardeerd.'De 

broer van een bekend dichter'. een 

hoorspel van André Kuyten, is gedrukt op 

een mooi houtvrij opdikkend tekstpapier.. , 

van Corvey ! 8.9 

Het toêpa3sen van kogellagers 

bii dê regelzêtmachine 

Het is nog niet zo lang, dat men bii de zetmachinês 

in ruimere mate kogellagers ziet 

aangebracht. Voor de pomp- en potrol zijn we 

er al lang mee vertrouwd: eerst de losse 

rollen, bij de latere modellen de rollagers, Nu 

zien we ook op punten waar zelfsmeerlagers 

in zwang waren kogellagers aangebracht. De 

aÍbeelding toont dit van de Duitse Linotype. 

De voordelen van deze constructie, speciaal op 

deze plaatsen, zijn iedere vakman duidelijk. 

De Duitse Linotype voerde het voor het sterwielhuis 

het verst door: daar heeÍt ook het 

sterwielasje een kogellagertje. 

De Engelse modellen hebben in het sterwielhuis 

ook kogellagers gekregen, echter niet 

voor het sterwielasje. Dat heeít nog een 

poreus gliilager, Bil deze machine is de rol van 

de eerste elevator-arm voorzien van rollen. 

De ltaliaanse modellen hebben kogellagers in 

het sterwielhuis, maar óók voor de rubberrollen: 

een zeer goede toepcsing. 

De vraag riist of er bij de regelzetmachine, 

met zo veel intens draaiende onderdelen, niet 

meer mogelilkheden zijn voor het aanbrengen 

van rollagers en kogellagers, Sch,V.4l 1.3

Automatische papierboormachine 

Soag Autodrill 

Er zijn heel wat werkzaamheden bii de papierbewerking, 

die het toepassen van een automatische 

boormachine wenselijk hebben gemaakt. 

Neem de vervaardiging van formulieren 

met randponsing, systeemkaarten, losbladige 

systemen en dergelijke. 

Met de enkelkops-boormachine Autodrill, 

Íabrikaat Soag, is het mogelijk op een ril gaten 

in te stellen en de serie volkomen automatisch 

in de stapel aan te brengen. Dat zo'n automatisch 

aanbrengen van een serie gaten een aanzienlijke 

tijdwinst oplevert, is duidelijk, 

Een rekensom wijst uit hoeveel men in een 

bepaald bedrijf aan arbeidstijd kan besparen, 

om dit bedrag tegenover de aanschaffingskosten 

af te wegen. Ook het al of niet beschikbaar 

hebben van de nodige arbeidskrachten 

speelt in de te maken besomming 

een rol. 

Het maken van stanswerk, zoals ronde en 

rechte hoeken, sleutelgaten en dergelijke kan 

eveneens op de Autodrill geschieden. 8.43 

De volgende verpakkingsbeurs 

onder de naam'Macropak' 

De zesde internationale verpakkingsbeurs zal 

plaats hebben van 2 tot en met 9 mei 1961. 

Deze bekende expositie, nu onder de naam 

Macropak, wordt gehouden te Amsterdam, in 

het RA|-gebouw aan het Europaplein, dat dan 

gereed moet zijn. 

Nederland was het land waar na de oorlog de 

eerste verpakkingsshow in Europa werd gehouden. 

Dit geschiedde in 1948, in het kader 

van het Marshall-plan. De opzet er van was, de 

exportmogelijkheden van onze Nederlandse 

industrie te stimuleren. Nadien werden met 

tussenpozen van twee jaar regelmatig internationale 

vakbeurzen oo het terrein van de 

verpakking in ons land georganiseerd, met een 

steeds toenemende omvang. De expositieoppervlakte 

van de beurs groeide als volgt: 

l95l: 10.000 m'; 1953: 11.400 m'z; 1955: 

12.800 m'z; 1957: 14.500 m': 1959: 17.000 m'.. 

De inschrijvingen voor de beurs van het volgend 

jaar komen reeds thans uit vele landen 

binnen, zodat de komende expositie weer 

belangrijk groter belooít te worden dan de 

voorgaande. 

De expositie zal een overzicht geven van al 

wat bestaat op het gebied van verpakkingen, 

verpakkingsmaterialen en yerpakkingsmachines. 

Het veelomvattende en het internationale 

karakter komen tot uiting in de nieuwe naam 

Macropak, 

8.9 

34 

IGT-nieuws l3e jrg. nr. ó 

Het hooÍdartikel handelt over het diepleggen 

van aluminium-offsetplaten. In de inleiding 

hiervan wordt uiteengezet hoe - voortgaande 

op een conclusie uit een artikel in het IGTnieuws 

van 1958 - er de voorkeur aan wordt 

gegeven deze platen èf in het geheel niet te 

diepetsen, dan wel een diepets te gebruiken 

die geen storende neerslag op de plaat geeÍt. 

Dit is beter dan achteraf de neerslag te verwijderen. 

Een dergelijke diepets is de door 

het IGT ontwikkelde'lgetal'. Een persproeí 

met een plaat waarop vier keer een in offset 

afgebeeld testmodel werd gekopieerd, wordt 

vervolgens beschreven. Een vergeliiking werd 

hierbij gemaakt tussen een niet-diepgelegd 

model, één met'lgetal', één met gebruikelijke 

diepets en één met beide diepgelegd model. 

Uit de persproeÍ bleek onder meer, dat nietdiepetsen 

de levensduur maar weinig verlengt 

(maar de kwaliteit ten goede komt), dat de 

punten tijdens het drukken het meest te 

lijden hebben, de etsing ti,dens het drukken 

een nadelige invloed heeft en dat de grootste 

levensduur verkregen werd met'lgetal'. 

Verder in dit nummer een artikel'Hoe is het 

met de veiligheid in uw bedrijíl'.'Spraakverwarring 

in de grafische industrie' behandelt 

vakterminologie, speciaal met betrekking 

tot rotatieDersen. Het adviezenboek bevat artikelen 

over plekjes in drukwerk en camera's 

met moeilijkheden. Verder Inscituutnieuws, 

normalisatienieuws, octrooiaanvragen en een 

lijst van de verkrijgbare IGT-publikaties. 8.9 

leu gd onde rne m i ngen 

In de praktijk van een jeugdonderneming is 

een aantal jonge mensen een jaar lang gedurende 

één avond per week in een miniatuurbedriifje 

werkzaam. Zo krijgt de schoolgaande 

jeugd in de leeÍtiid van 14 tot l8 jaar 

- leerlingen van VHMO, HTS, LTS en bedrijísscholen 

- een beter begrip van wat er zoal in 

een bedrilí omgaat. 

Bij experimenten in de grafische industrie en 

in de metaalindustrie is gebleken dat dergeliike 

- in Amerika tot grote bloei gekomen - 

jeugdondernemingen ook wel in de Nederlandse 

verhoudingen zijn toe te passen. 

De Maatschappij voor Niiverheid en Handel 

heeft nu een commissie ingesteld, die tot taak 

heeít het oprichten van jeugdondernemingen 

in ons land te bevorderen. In deze commissie. 

waarin voor de grafische industrie de heren 

M. C. van Trigt en H. Weidema zijn opgenomen. 

hebb€n ook leden namens de overheid 

zitting genomen. De commissie zal zich zowel 

op het onderwijs als op het bedrijfsleven gaan 

richten, waarbij het laatste in de regel als 

'bekostiger'zal 

moeten optreden en de nodige 

adviseurs voor de afzonderlijke jeugdondernemingen 

beschikbaar zal moeten stellen. 

Het is niet alleen een nuttige en een plezlerige 

aangelegenheid, zo'n jeugdondernenimg. Er 

zit ook een goede reclame in als een grafische 

onderneming aan jongeren gelegenheid biedt 

om de praktijk van het zaken doen en zelÍ 

íabriceren te laten beleven. De belangstelling 

voor en de aantrekkingskracht van het bedrijÍ 

worden er door bevorderd en men zal de 

nodige eerbied kriigen voor de vakbekwaamheid 

die nodig is om goede grafische produkten 

te mal(en, 

Waar een initiatieí is te ontplooien of waar er 

aan mede is te helpen om een jeugdonderneming 

op te bouwen, adviseren wii rot een 

positieve instelling. R.9 

'Open Deur'-samenwerking 

In de COP-uitgave'Produktiviteitsnieuws' van 

maart jl, stond interessant nieuws, betrekking 

hebbend op een deel van het grafische 

bedrijf, 

nameliik de ofísetdrukkers. Nadat van deze 

kring uit in l95l een studiereis naar Amerika 

was gemaakt, besloot men hier en daar tot 

nauwere samenwerking te komen. Er werden 

vier zgn.'Open Deur'-groepen gevormd, 

waarin de becrokken ondernemingen - met 

behoud van de onaíhankelijkheid op commercieel 

terrein - streefden naar een openhartige 

uitwisseling van bedrijfsgegevens, De resultaten 

waren soms belangwekkend. 

Een groep van vier offsetd ru kkerijen, verspreid 

over het hele land, begon in 1953 met bijeenkomsten 

op directieniveau. In 1956 volgden 

samenkomsten van bedrijfsleiders en onderling 

bedrijÍsbezoek. Eén van de eerste maatregelen 

was het aanstellen voor gezamenlijke 

rekening van een bedrijÍseconoom, die zich 

ging bezig houden met de aÍzonderlijke en 

gemeenschappelijke problemen en met de 

coórdinatie van maandelijkse bijeenkomsten. 

Daarnaast verscheen er een gezamenlijk personeelsorgaan. 

Produktiviteitsvergelijkingen 

werden verricht, waarbij men openlijk de 

cijfers van de ondernemingen met elkaar ging 

vergelijken. Vele voordelen in bedrijfseconomisch 

opzicht werden behaald, doordat openhartig 

de organisatie- en werkmethoden met 

elkaar werden besproken. 

Dit is ook voor de andere delen van het gra- 

Íische bedrijf mogeliik. In de praktijk doen 

zich trouwens ook in de andere bedriifstakken 

gevallen van goed samenspel voor. Geen 

kiekeboe spelen, doch een zich aan elkaar optrekken 

en daardoor elk afzonderlijk tot een 

betere produktie komen. Vooral de organisatorische 

problemen ziin moeilijk. Het is geen 

schande, er een man bij te halen die op dit 

gebied speciaal heeft gestudeerd, Integendeel. 

BedrijÍsorganisatie en -economie zijn vakken 

waarmee wii wel dagelijks te maken hebben, 

doch die wii daarom nog maar niet beheersen. 

Gezamenlijk de hand aan de ploeg is in dat 

oozicht een uitstekende manier om tot resultaten 

te komen ! 

R.5 

Reva-ringbind ing 

Voor prijscouranten is de plastic-ringbinding 

zeer in trek, omdat dit materiaal in allerlei 

kleuren kan worden gebruikt, in overeenstemming 

met uitvoering en inhoud van het 

drukwerk. Tot nu toe wd men aangewezen op 

apparaten van meestal Amerikaans maaksel, 

Door invoerrechten en Datenten waren de 

prijzen echter zo hoog, dat het binden met 

plastic-ringruggen weinig aantrekkelijk wu. 

In Mahez-Nieuws werd onlangs gemeld dat 

een dergeliike apparatuur nu ook op gunstiger 

voorwaarden beschikbaar is. Een Nederlandse 

firma heeft - na eerst wat exoerimenteren en 

produktie op kleine schaal - de vervaardiging 

van een en ander in groter omvang ter hand 

genomen, 

Wat men voor het maken van deze olasticringbinding 

nodig heeÍt is een stansapparaat 

en een inhangapparaat, plus uiteraard de ringruggen 

zelve. Deze laatste zijn in negen kleuren 

resp. uitvoeringen verkriigbaar, nameli,k 

in wit, ivoor, zwart, grijs, rood, groen, geel, 

transparant en glashelder. Het is ook mogelijk 

ze te bedrukken, indien een biikomend efÍect 

wordt gewenst. De fabriek levert de ringbindingen 

aÍ op de gewenste aímetingen en 

uiteraard in de voor het werkstuk benodigde 

diameters (van 6 tot 20 mm). 81.43

* Ingeschrcven handelsmerk 

Tlte Monofpe Corporation Lirniled 

AMSTERDAM-C. - KEIZERSGRÁCHT raz - TELEFOON za16o6 

In minder tijd 

meer werk 

in beter 

ií 

kwalrtelt . . . 

Dit is wat ondet de gegeven omstandighcdcn 

van u vrordt verlangd. 

Monotypc* Iosse-lettcr zet- cn gictmachincs 

zijn daar om u steun te geven bij dit sttcven. 

Niet alleen stellen zii u in staat om alle 

soorten zetwerk snel en efrciënt geteed tc 

maken, maar de door haar geleverde zuivere 

vormen van gelijke letterhoogte stelJen 

de drukker in staat het hoogste aantal 

produktieve uren uit ziin pcrs te halen cn 

toch werk van hoge kwaliteit te levercn. 

u hent de ster van het veld.,, 

à 

Het juiste papier, 

pasklaar bil uw machine 

wanneer u het nodig hebt. 

Dit, samen met uw vakmanschap, 

waarborgt een resultaat dat dèèl treft. 

VRG-PAPIER heeft begrip voor samenspel 

en staat gereed voor een goede voorzet. 

men neme Yfg-papieP 

VRG.PAPIER 

Amsterdam. Hoogte Kadijk 43 . Postbus 725 - Tel. 020-57001 

Utrecht - Wittevrouwensingel l0l - Tel. 030-25758

GESELLSCHAFT FUR DEN EXPORT 

REPETEER. KOPI EERMACH I N E 

l}f too Kh 

met kwikdamp-hogedruklam p 

kopieeroppervlak: ló00 x 1020 mm 

Honderdvoudig 

erkend in de gehele wereld als een volmaakte 

machine in z'n soort, als een beproefde 

'medewerker, 

voor de offset-, 

blik-, diep-, 

licht_ en zeefdruk voor het 

direct repeteren 

op alle soorten beelddragers 

en het fotografisch 

overbrengen 

op glas en film. 

POLYEN,AP'T.E,XPo.NT 

VON POLYGRAPHISCHEN MASCHINEN MBH 

Berlin W I Friedrichstrasse 

6l 

telefoon 200601 telegramadres: polytype Berlin 

Deutsche 

Demokratische 

Republik 

VERTEGENWooRDIGING vooR NEDERLAND: N.v. MACHTNEHANDEL MAHEz, BUYSKADE 4!, AMSTERDAM-wEsr

'ARNHEMIA' 

een wereídnoom 

op het gebied van 




Fabrieks merk 

Arnhem-Holland / telefoon (08300) 26004-26364-30347 

telegram-adres : Drukinkt-Arnhem 

Ook voor 

da,t briefpa,pier ca,chet geeft 

. |(endal Bank 

. Gelria Bank 

. Telex Bank 

. VGZ-Bond 

. Veluwe Bank 

. lr|ormaal lll Eanlr 

|(O }III'I |(TIJ|(E PAPI ERFAB R I E|(E}l 

ï,AII GE|.DER ZO}lEII }I.t', 

HooÍdkantoor te Amsterdam, telefoon 220055, telex 12075 

Filialen te Arnhem, Breda, 's-Gravenhage, 

Groningen, 

Maastricht, Rotterdam. Utrecht

Am3tcrdam 

MolenwcrÍ 2, 

Íel. l269tt4 

,,Schoonmaken" met lompen 


zuigen op, pluizen en raíelen 

niet. Dat is vlug én prettig 

schoonmaken. En... Linmij 

kan bewiizen dat poetsdoe- 

ken minder kosten t 

LinI[ii 

Rottêrd.m 

Goudse Rijweg 9l b, 

Tcl. 13ó456 

eocu&e 

%nDoG 

65 EN 80 GRAMS 

OP DIVERSE FORMATEN 

Den Haag 

Kortc Houtrtfaat 2ta-b, 

Tcl. ít1473 

PAPIERGR,OOTI{ANDEL 

PAPIER - CARTON - ENVELOPPEN .VERPAKKINGSPAPIEREN 

vloeibore ontwikkeldor 

Eveneens verkriigbaar bij 

N.V. MACH IN EHAN DEL MA|HÊZ 

Buyskade 4l - Amsterdam

- 

I 

VELEOPDRACHTENL SPOEDI NOG MEER 

SPOEDlI KONINGSVELD-AMSTERDAM KAN 

DEZE OPDRACHTEN IN HAAR NIEUWE 

FABRIEKSPAND. SNEL VERWERKEN, HÊT 

PRODUKTIEPROCES VOLGENDE. ZIJN, 

VAN HÉT BEG1N TOT HET EINDE. DE 

AFDELINGEN IN EEN LOGISCHE VOLG. 

ORDE INGEDEELD. ELKE AFDELING HEEFT 

,,DE RUIMTE GEKREGEN". RUIMTEN, DIE 

GEINSTALLEERD ZIJN MEÍ DÉ MEEST 

MODERNE MACHINES EN APPARATUUR, 

JA, KONINGSVELD.AMSTERDAM IS. NOG 

MEER DAN VOORHEEN, EÉN BEDRIJF 

WAAR GANG IN ZIÍ. 

IIOIYIIYGIS\/ELD & -lrt rr.rt. 

rrieuwe rrilenlerrrgierstr. 148-145 

arrrsterdarn-c. - tel: O2O 24g7g2. 

w ffi 

ffi Wffi 

w 

& 

ffit 

ffi 

4ffi 

ffi 

M k# 

p 

To 

rl 

o ï 

Ê 

s Í

Proost 

Papier 

\-/ 

I 

A 

. LINOTYPE O Hydraquadder 

Het HYD RAU LISC H E 

uitvul- en 

centreerapparaat 

ï$'.;,ï":i; 

Minimale slijtage 

Gering onderhoud 

Eenvoudige, zeer doeltreffende constructie 

Vloeiende beweging, besparing aan matrijzen 

Feilloze werking 

/rh{r"AMSTERDAM / PRINS HENDRIKKADE 34

- 

I 

t 

I 

) 

ililïlllrn 

lllflll= 

Een hoge produktie bij eenvoudige bediening 

waarborgt de roterende boekenpers Model K 1 4 K van 

het VE B Buchbindereimaschinenwerk te Leipzig. 

Deze nieuwe lopende-bandmachine voor het persen van 

boeken na het inhangen in de band heeft 14 stations, 

die in een ci rkelvorm zijn geplaatst en op gelijke wijze 

hun omloop maken. 

Voor het aanbrengen van de kneep kunnen wij 

u de kneepinbrandmachine Model F 1 F, met 

een produktie van 3500 boeken per uur, aanbevelen. 

POI.YGBAPfr.EX,PONT 

GESELLSCHAFT FUR DEN EXPORTVON POLYGRAPHISCHEN MASCHINEN MBH 

BERLIN W8 FRIEDRICHSTRASSE óí 

TELËFOON 200ó0í TELEGRAMADRES: POLYTYPE BERLIN 

DEUTSCHE DEMOKRATISCHE RËPUBLIK

m 

En dit is... 

l; i."' ', 

de penetratie-volumeter van het G.H.B-]aboratorium. 

Met dit instrument kan nagegaan worden op welke 

wijze een oliedruppel (b.v. wonderolie) in het papier 

dringt. Men krijgt hierdoor inzicht in het gedrag van 

drukinkt die op het onderzochte papier wordt gebracht, 

terwijl vooral de gelaagdheid tot uiting komt. 

Publicatie over het G.H.B.-papiertechnisch laboratorium No 3 

* 

-h

l5e jaargang nummer 4 juli-augustus l9ó0 

té ré

,htffi'{oanq.51ïrrnk 

,d*l 

ffiolilhrltrodp 

'[' - 

Usr{ïtcrffidï f-íafcrncr 

cefi 'rrbrufp ulr cïo t oraj r. rrlo 

d4*LlrLen**n@*, 

f I cïr 

ftoncqo.r 

rrra'1o* I *t*LLt

J.c.Btankenstein De strlfd yan de binder tegen het pocketboek 

I De'Sheridan'-bandenmaakmachine, aangeduid als'two-way feed blankbook casemaker', waarop de borden en de inlegrug in twee richtingen kunnen worden opgelegd 

Het gebonden boek moet (veel) goedkoper 

worden, wil het een kans maken in de strijd 

tegen het pocketboek. Het gebonden boek 

heeft wel iets mee in deze strijd, want de 

duidelijke letter op beter en witter papier, 

alsmede de betere indeling en verzorging van 

inhoud en uiterlijk, blijven aantrekkingskracht 

uitoefenen. Het prijsverschil is echter dermate 

groot (gemiddeld fÍ,50 voor een pocketboek 

en f 7,50 voor een gebonden boek), dat de 

koper nog steeds eerder tot de aanschaffing van 

het pocketboek overgaat en de veelal minder 

goede leesbaarheid voor dit prijsverschil maar 

op de koop toe neemt. 

Bij de binders is de geneigdheid aanwezig de 

produktiekosten van het gebonden boek zo veel 

mogelijk te verlagen. Daarvoor getroosten zij 

zich grote kosten, want verscheidene grote 

binderijen in ons land gingen er reeds toe over 

zogenaamde produktielijnen aan te schaffen of 

te bestellen, die bijna een half milloen gulden 

per stuk kosten, inclusief de huisvesting. Daar- 

mee is de binder er dan nog niet, want deze 

produktielijnen vervaardigen wel het boekblok, 

maar niet de band. De band moet van een 'zij- 

lijn'toegevoerd worden vóórdat het boek in de 

band gezet kan worden door de produktielijn. 

Het is daarom dat wij hier een machine voor het 

t0 

maken van boekbanden willen bespreken, die 

in produktiecapaciteit aansluit bij de snelheid 

van de hooÍdlijn. Hetzelfde kan men uiteraard 

bereiken als men twee of drie bandenmaak- 

machines van de gangbare merken inschakelt, 

doch het streven zal er op gericht blijven de 

eenheden van de lijn zo veel mogelijk dezelfde 

caPaciteit te geven, 

De Sheridan-bandenmaakmachines werken volgens 

een geheel ander systeem dan bij ons ge- 

bruikelijk. Het linnen wordt namelijk van de 

rol toegevoerd en als een eindeloze baan aan- 

gesmeerd met warme lijm. Op deze baan 

worden op regelmatige aÍstanden de borden en 

de inlegrug gelegd, waardoor bijvoorbeeld het 

patroon ontstaat dat in de schema's onderaan 

wordt weergegeven (afbeeldingen 2 en 5). 

De eerste twee inslagen worden omgezoomd in 

de doorlooprichting van de machine. Daarna 

wordt de boekband zijdelings weggevoerd en 

worden de resterende twee inslagen dus ook 

weer in de doorlooprichting omgezoomd,waar- 

na de band tussen walsen wordt geperst. 

De snelheid kan daardoor worden opgevoerd 

tot 1500 à 2500 boekbanden per uur, al naar 

gelang de afmetingen van de band. 

Deze Amerikaanse bandenmaakmachine wordt 

gebouwd in drie nogal uiteenlopende typen, die 

wij achtereenvolgens in het kort zullen bespre- 

Ken. 

Voor de uitgaafbinderij is de meest gebruike- 

lijke machine de 'Sheridan 24 end-Íeed case- 

maker'. Deze heeft een bereik van maximaal 

37,5 x 60 cm en minimaal 14 x '14 cm. Van de 

grootste afmetingen maakt deze machine Í500 

banden per uur en van de kleinste afmetingen 

2700 banden. 

Het linnen of papier wordt van de rol toe- 

gevoerd. De linnenleverancier moet daartoe 

rollen linnen verstrekken met een zo groot 

mogelijk aantal meters, daar de rol een diameter 

mag hebben van 70 cm. Deze rollen worden 

vooraf gesneden op de breedte van de te ver- 

vaardigen boekband. 

Men kan op deze wijze ook half-linnen boek- 

banden maken (afbeeldingen 3 en 4). Er wordt 

dan een smalle strook linnen toegevoerd en 

twee stroken papier voor de platten. Het linnen 

en het papierworden afzonderlijk aangesmeerd, 

zodat men het papier over het linnen heen kan 

plakken of (zoals in Amerika ook wel gebruike- 

lijk) het linnen over het papier. Het papier voor 

de platten kan uiteraard vooraf op de gewenste 

wijze worden bedrukt, evenals trouwens voor 

de linnen rug geldt. 

De machine heeít een elektronische register- 

9 ----+ 

2 Schema van de 'Sheridan 25' bandenmaakmachine: I rol linnen, 2 aansmeren, 3 borden opleggen, 4 uithoeken,5 

ruggebord inleggen,6 doorsniiden, T inzomen, S doorlooprichting,9 inzomen, l0 persen

controle, zodat de linnen- en de papierbaan 

precies op de iuiste plaats afgekapt worden. 

Borden en inlegrug worden hierbij dus ook op 

het gesmeerde materiaal gelegd, op de wijze 

zoals het eerste schema aangeeft, 

De'Sheridan 25 casemaker' kan geen half-linnen 

banden maken en legt de borden en de inlegrug 

op volgens een ander patroon (afbeelding 2). 

Daardoor kan deze machine grotere boek' 

banden maken, tot een maximaal formaat van 

45x62,5 cm en met een minimum van 15 x 22,5 

cm. Voor grote heel-linnen of heel-papieren 

boekbanden is de machine dus zeer bruikbaar. 

Ook deze machine heeft registercontrole. 

Papier of I i n nen worden meestal vooraf bed ru kt 

De zwaarste bandenmaakmachine is dan nog 

die voor de banden van kantoorboeken: de 

'sheridan 

blankbook casemaker - two-way feed' 

(aíbeelding 1). Deze machine kan de borden en 

de inlegrug zowel in de ene als in de andere 

richting opleggen, doordat twee verschillende 

oplegapparaten zijn aangebracht. Veelal zullen 

halÍ-linnen banden gemaakt worden, waarvoor 

de borden dan in de doorlooprichting gelegd 

moeten worden. 

De laatste machine kan ook een harde inlegrug 

inleggen, zodat een driedelige band ontstaat 

zoals voor ordners, Dit opleggen van een harde 

strook karton kan zowel in de doorlooprichting 

als dwars daarop plaats hebben. 

De kantoorboekband kan aan de binnenzijde 

van de rug versterkt worden met een strook 

linnen of papier, zoals bij kantoorboekbanden 

gebruikelijk is. Allerlei bekledingsmateriaal kan 

worden verwerkt, zoals kunstleer, canvas en 

dergelijke, als de kwaliteit daarvan maar niet 

al te zwaar is. 

De maximale afmetingen zijn voor deze machine 

40 x 62,5 cm en het minimum is 14 x '14 cm. 

De aard van de band stelt begrenzingen die hier 

niet alle te noemen zijn. De mogelijkheden zijn 

evenwel zeer groot. Kantoorboekbinderijen 

kunnen met deze machine een tijdrovende 

handenarbeid voorkomen. 

De Sheridan-bandenmaakmachines leveren een 

zeer bruikbare boekband. De aÍwerking van de 

hoeken is naar onze mening niet zo mooi als 

met de bij ons gebezigde machines. De snelheid 

echter waarmee een halÍ-linnen band wordt 

gemaakt, is op geen enkele andere wijze te 

bereiken, 

Machinestoringen doen zich vooral voor bij het 

uithoeken. De hoekies worden niet altijd op de 

iuiste wijze afgevoerd, doordat ze blijven plakken. 

Dit tracht men door een goede pons- 

techniek te voorkomen. 

Het gebonden leesboek en kantoorboek hebben 

stellig nog kansen. Technisch gezien zijn er geen 

belemmeringen om de produktie zo goedkoop 

en zo goed mogelijk te maken. Indien ook de 

uitgevers iets willen laten schieten van hun 

blijkbaar nog steeds zeer redelijke winsten, be- 

hoeven wij dus niet veroordeeld te blijven tot 

het lezen van het ogenbedervende pocketboek. 

3 Het maken van half-linnen banden van twee rollen papier en een rol linnen 

,----. -l 

\, 

Schema ter verduidelijking van het maken van half-linnen banden 

5 Schema van de wilze waarop de'Sheridan 24' banden produceert: 2 aansmeren, 3 borden oPleggen, 4 uithoeken,5 

ruggebord inleggen,6 doorsniiden, T inzomen, S doorlooprichting,9 inzomen, l0 persen 

tl

G. pijper Hoe werkt de koppen-lichtzetmachine tMagnoscoptt 

I Een belichtingsklok, een puntlichtlamp en een uitneembare letterhouder zijn de voornaamste 

onderdelen van de'Magnoscop' 

2 De'Magnoscop'met diverse hulpmiddelen in gebruik 

l4 

Eén van de laatstverschenen koppen-lichtzet- 

machines is de 'Magnoscop'. Nadat dit apparaat 

al enige iaren in Denemarken in de praktijk was 

beproefd en in een aanzienlijk aantal in gebruik 

gekomen, heeft het sinds kort dus de grenzen 

van het land van herkomst overschreden en 

daarbij ook z'n intrede in ons land gedaan. Als 

men de 'Magnoscop' 

in werking ziet, krijgt men 

de indruk dat het een combinatie is van diverse 

in de afgelopen jaren verschenen koppen- 

lichtzetmachi nes. 

Aan het hooÍdapparaat is een en ander aan 

hulpapparaten toegevoegd, waardoor mogelijk- 

heden zijn ontstaan tot het bereiken van zeer 

uiteenlopende resultaten en effecten, Aan de 

hand van voorbeelden willen wij de werking 

van de 'Magnoscop'-apparatuur 

in dit artikel 

verd u id elijken. 

Voor het gereedmaken van tekstregels zonder 

meer kan worden volstaan met het apparaat 

zelf, dat een belichtingsklok, een puntlichtlamp 

en een uitneembare letterhouder omvat (afbeel- 

ding 1), plus uiteraard het er voor benodigde 

lettermateriaal. 

Bij de 'Magnoscop' worden geen letterschijven 

oÍ ponsbandles o.i.d. gebruikt, doch losse letter- 

beelden, evenals in de handzetterij. Deze letter- 

beelden staan in positieÍ met een diep zwart 

beeld op een stukie plasticfilm. Onderaan is elk 

letterbeeldfilmpje voorzien van een register- 

lijntle dat de standaardbreedte van de afzonder- 

lijke letter aangeeft. Aan de voet van elk 

letterfilmpje bevindt zich een stukje metaal. 

Dit hecht zich direct vast op de magnetische 

strook die zich onderin de letterhouder van het 

apparaat bevindt en zodoende vormt de letter- 

lijn dus geen probleem. De benodigde filmpjes 

voor een bepaald lettertype bevinden zich, alle 

in eenzelfde beeldgrootte, in een kleine lade, 

affabetisch in zigzag gevouwen kartons gerang- 

schikt (afbeelding 2). De a-onderkast ligt voor 

tab AB aan de linkerkant, de A-kapitaal ligt 

rechts voor tab AB, de b-onderkast ligt dan 

weer links achter deze tab en zo vervolgens het 

gehele alÍabet, de cijfers en de diverse tekens. 

De letterfilmpjes van een bepaald type bevinden 

zich dus in één zo'n laatje en een groot aantal 

lettersoorten neemt dus maar een beperkte 

ruimte in. 

Bij het zetten van een woord of een kopregel 

wordt het betreffende letterbeeld genomen en 

in de letterhouder op z'n plaats gelegd. Dit 

'zetten' van woorden of regels kan volgens de 

naar typografische maatstaven geplaatste re- 

gisterlijntjes geschieden, doch ook kan naar 

wens minder of meer worden gespatieerd, 

Uiteraard kan dit ook aan de hand van een 

layout worden bepaald. 

ls het woord of de regel compleet, dan wordt de 

te gebruiken Íilmstrook oÍ strook fotografisch 

papier er op gelegd en daar tegenaan komt een 

glasplaat. Dit geheel wordt naar voren geklapt 

en na een van te voren genomen proeíje kan 

men tot belichten overgaan. Bij het belichten

3 Bron voor alle mogelijke variaties is het hulpapparaat'Photoscop' 

4 Vergroten of verkleinen is vriiwel altijd nodig 

5 In de hoogte gerekt, cursieÍ en in de breedte uitgedijd, 

het is mogelijk in talloze variaties 

op fotografisch materiaal klapt men het geheel 

naar achteren, waarna de lichtbron wordt in- 

geschakeld. 

De te gebruiken Íilmstrook of papierstrook - 

uiteraard geborgen in een lichtdichte cassette 

- wordt vervolgens uitgenomen en op lengte 

afgesneden. De volgende handelingen zijn het 

brengen van de strook in een ontwikkelbad en 

het fixeren, waarna nog even wordt gespoeld, 

Dan is de van het beeld voorziene papier- of 

filmstrook klaar voor gebruik. 

Men heeft zodoende een letterbeeld verkregen, 

dat gelijk is aan de corpsgrootte van de losse 

letterbeeldfilmpjes, die als punt van uitgang 

dienden. Al naar wens kan nu dit beeld worden 

vergroot en verkleind. Wil men de tekst cur- 

sief, gefilmd, gerasterd, groter of kleiner, 

rondstaand of in piramidevorm hebben, dan is 

het gebruik van hulpapparaten aan de orde. 

Legt men de stroken zonder meer onder het 

vergrotings- resp. verkleiningsapparaat, dan 

verkrijgt men een groter oÍ kleiner film- of 

papierbeeld (afbeelding 4). Door plaatsen op de 

tekst van holle oÍ bolle glazen stroken ontstaan 

vertekende letterbeelden met behoud van de 

ingestelde regelbreedte (afbeelding 5). 

Door gebruik te maken van het hulpapparaat 

'Photoscop' (afbeelding 3) zijn ook nog op alle 

mogelijke manieren variaties te bereiken. Dit 

apparaat heeft een lamp als centraal punt en 

daarbij plaats voor een ronde koker, waarin 

verschillende bollen, prisma's, piramiden enz. 

kunnen worden aangebracht. Aan de hand van 

een paar eenvoudige voorbeelden kunnen we 

laten zien welke mogelijkheden er zoal zijn in 

dit oozicht. 

Films of rasters laten zich op allerlei manieren 

aanbrengen (afbeelding 6). Wil men de tekst in 

een cirkel zetten, dan spant men de afdruk om 

de (doorzichtige) koker en plaatst een bol op de 

bodem van het apparaat, waarna van boven af 

een opname wordt gemaakt en het gewenste 

resultaat bereikt (aÍbeelding 7). Voor het maken 

van ondergronden enz. voor waardepapieren 

en dergelijke wordt dezelfde methodiek toe- 

gepast, onder toevoeging van een repeteer- 

apparaat. Zo zijn bijvoorbeeld door uit te Saan 

van een eenvoudige rechte lijn met deze appa- 

ratuur de meest ingewikkelde figuren te be- 

reiken (afbeelding 8). 

De tweede van de aan deze tekst toegevoegde 

afbeeldingen laat behoudens het vergrotings- 

apparaat de gehele apparatuur bijeen zien. 

Nagenoeg alle werkzaamheden, zoals ze hier- 

boven worden beschreven, kunnen bij daglicht 

geoeu ren. 

Als de bewerker enige ervaring heeft opgedaan, 

zijn met deze hoogst eenvoudig gehouden 

apparatuur bijna alle denkbare opdrachten, 

voorzover althans geschikt voor een dergelijke 

lichtzetmachine, te vervullen. De virtuositeit 

van de bediener kan daarbij een belangrijke 

rol spelen, hetgeen de 'Magnoscop' er des te 

interessanter om doet zijn. 

ItflAG;I!osg,# 

MeffiffiuruÏn{;r 

ffiffimffififfiw#*ffiffi 

Meffirurffiffiff 

ó Soelen met raster en film 

7 Ook ronde regels behoren tot de mogelijkheden 

Met'Magnoscop', vergrotingsapparaat,'Photoscop' 

en repeteerapparaat zijn fantutische ondergronden 

voor waardepapieren te maken 

l5

N.Schiete Vormgeving en techniek 

Als we het drukwerk van de laatste tientallen 

jaren overzien, moet worden vastgesteld dat 

er in de vormgeving nogal het een en ander is 

veranderd. Nadat gedurende lange tijd de typo- 

grafie in ons land weinig tekenen van leven had 

vertoond. kwamen er wat nieuwe vormen en 

stijlen opduiken, meestal om na korter of langer 

tijd ook weer te verdwijnen. Zoiets verdwijnt 

echter over het algemeen niet spoorloos en 

verscheidene stijlen hebben bepaalde sporen 

in de typografische vormgeving van onze tijd 

achtergelaten, 

Men vergelijkt de vormgeving wel eens - o.i. 

niet geheel ten onrechte - met de mode, waar- 

bij vandaag de rokken langer en misschien het 

volgend jaar of over twee jaar weer een paar 

centimeter korter worden. Met andere woor- 

den gezegd: wat op een bepaald moment bij-de- 

tijd mag worden geacht, kan reeds betrekkelijk 

kort daarna als achterhaald worden beschouwd. 

Zo is het ook wel gegaan in de typograíische 

vormgeving, met echter het verschil dat het 

verschijnsel zich gelukkig in een heel wat 

minder snel tempo heeft voorgedaan. 

Hoe we ook over de verschillende stijlen uit het 

jongste verleden mogen denken, zeker is dat de 

factor 'tijd' in de voortgaande ontwikkeling een 

rol van betekenis heeft gespeeld. Wij behoeven 

ons maar even te bepalen bij de zogenaamde 

lijnenperiode, toen de mooiste letters onge- 

bruikt in de kast bleven liggen en boven alles 

een letter de voorkeur kreeg die uit lijnen en 

ander typograÍisch materiaal was samengesteld. 

Om maar niet te spreken van de typografische 

'illustraties', die moeizaam werden opgebouwd 

uit blikvangers en ornamenten. 

In onze tijd, waarin zo veel te meer het'tijd is 

l8 

dlnrdag I aprll 1958 

dlnrdag 15 rprll 1958 

woonrdag 23 rprll 1958 

E 5b 

j 

C 

o 

u 

.g 

ro 5 

f gl 

.a u9| 

F 

t0 

È 

o 

J 

o 

! Èooc 

geld' zich laat gelden, kan zoiets niet meer. Dit 

geldt ook voor latere stijlveranderingen, die 

weliswaar meer uitgingen van het lettermateriaal, 

doch waarbij niettemin nog te veel 'omslag' 

werd gemaakt en dus te veel tijd werd ver- 

bruikt. 

De hedend aagse ty pog rafie vraagt voor z'n g rote 

hoeveelheden drukwerk een werkwijze die 

moet voldoen aan hoge praktische, technische 

en esthetische eisen. Voor de zetter-ontwerper, 

die in een kleine drukkerij belast is met de 

vormgeving van het dagelijks voorkomende 

drukwerk, ligt daarin een bepaald niet een- 

voudige taak. Van hem wordt gevergd: 

o drukwerk dat voor de afnemer aan alle te 

stellen eisen voldoet: 

b drukwerk dat zonder tijdverlies vlot te zet- 

ten is (hetgeen tenslotte door zijn werkwijze 

en keuze voor d e vormgevi ng word t bepaald 

) ; 

c drukwerk dat ook aan niet geringe eisen van 

esthetische aard moet voldoen. 

Deze taak zal eenvoudiger worden als de vak- 

man zich er van bewust wordt dat drukwerk 

niet in de eerste plaats aantrekkelijk wordt 

door het navolgen van een bepaalde stijl of 

mode, maar veel meer door een vereenvoudig- 

de werkwijze en een iuist toepassen van het ter 

beschikking staande materiaal. 

Handels- en verenigingsdrukwerk vormen het 

voornaamste terrein waarop de vakman nog 

gelegenheid krijgt zijn krachten als ontwerper 

èn uitvoerder te beproeven. De daarbij te ont- 

plooien fantasie mag echter niet ontaarden in 

het maken van 'typografische 

onzin', die zo vaak 

voortkomt uit de behoefte om het resultaat te 

doen opvallen door 'apartheid' oÍ het voor 

'modern'te 

laten doorgaan. Belangrijk is, dat de 

neiging tot kunst-experimenten tot het uiterste 

wordt beperkt. 

Goede typografie van deze tijd kenmerkt zich 

door eenvoud. Het is juist deze eenvoud, die 

men dient te beschouwen als de basis waaroo in 

het algemeen de schoonheid van het typogra- 

fisch werkstuk moet berusten. Om de waarde 

van zijn werk - technisch en esthetisch - op een 

aanmerkelijk hoger niveau te kunnen brengen, 

moet de zetter-ontwerper dit uitgangspunt 

allereerst volledig beseffen ! Hij moet weten hoe 

het streven naar een meer rationele produktie 

van drukwerk kan samengaan met bepaalde 

'wetten van schoonheid'. 

De grafische produktie van onze tijd, waarin op 

het gebied van de mechanische hulpmiddelen 

de versnelling een belangrijke rol speelt, eist 

ook zijn tol aan de zetterij. Een zo min mogelijk 

gecompliceerde zetwijze is noodzakelijk, waar- 

bij evenwel esthetisch gezien geen verlies mag 

optreden. Dit vindt zijn weerslag in details als: 

o minder lettertypen in één werkstuk; 

b beperking van het aantal corpsen; 

c een goede witverdeling; 

d een goede spatiëring (doch daarmee ook 

weer niet te veel spelend); 

e nastreven van contrast in groePerinS en keuze 

van gradaties. 

Ondanks de beperkingen en een zekere mate 

van soberheid is een goed en gaaf graÍïsch pro- 

dukt mogelijk. Wij kozen ter illustratie een aan- 

tal modellen, die laten zien hoe op eenvoudige 

wijze doeltreffend is te werken. Bijna stuk voor 

stuk brengt een vereenvoudigend ontwerp een 

eenvoudige technische uitvoerint met zich. 

Vooral in onze tijd geldt de oude zegswijze, dat 

eenvoud het kenmerk is van het ware! 

bern. c. van borcum: het produkt, tcchnlsch cn erletireh verantwoord 

movrouw r. grubcr-hcynemlnn: typogralische llpoklon van dc huldlgc boekproduktlc 

p.m 9. "u.tor! cr-llbrlrr het chanron ondcr dc bcoldondc kunrtcnS tcntconrtelllng

Handelsonderneming Corver & van Dooren 

Rotterdam N . Statenlaan 59 . Teleíoon 44762 

Giro 409084 . Bank: Ned. Middenstandsbank, Rotterdam 

Rekening 

Aantal Omschrijving Bedrag 

UITNODIGING 

van het bondsbestuut van de ALGEMENE NEDERLÀNDSE GRAFISCHE BOND 

tot biiwonen van een toneelspel vol spanning, humor en bewogenheid, 

geschreven door Arnold Ridley en Mary Cathcart Boret en ten tonele gebtacht 

door de toneelgroep'Puck', één van Nededands grote toneelgezelschapperl 

onder de titel 

,iffi 

\ffialoelah 

\7 

16 apdl Zwolle Buitensociëteit Stationsweg 4 adrvang 2o.oo uut 

l9

Vormgeving en techniek 

m 

w 

A 

G EOPEN D : 

,s 

morgens van 9.30-12 uur 

's 

middags van í4-í6.30 uur 

's 

avonds van 19-2Í uur 

's 

zaterdags van 9.30-í2 uur 

De problemen in de wedloop der moderne productie 

eisen voortdurend de aandacht bij allen die in hun bedrijven 

'bij' willen blijven. Het initiatief om dit voorjaar in ons 

gebouw te Amsterdam de tentoonstelling 

RRTIONElE IIIERHMETHOD E N 

IN DE REPROIIUÍTIE 

te houden, zal u dan ook ' naar wii verwachten ' welkom 

ziin. Wii nodigen u hiermee uit tot een bezoek tiidens deze 

belangrijke demonstratie-week van 

en van í4-16.30 uur MAANDAG 25 TOT EN MET ZATERDAG 30 MAART 

WINKLER FALLERT & CO N,V. AMSTERDAM PRINSENGRACHT 546 TELEFOON 35839-37247 

groningen, grote markt 27 

de regenten van het'pragmaticum illustre'hebben de eer u uit te nodigen 

aanwezig te zijn bij de opening van de expositie 'cinéfixe' 

in het instituut yoor kunstgesch:edenis, op zaterdag 30 maart1957, te íó.fl} ure 

prof. dr. p. j. bouman zal het openingswoord spreken 

detentoonstelling is geopend van í april tot 18 april, op werkdagen 

van 9.00 - 12.30 en yan í4.00 - í7.30 uur 

I I 

I 

I

een àonische thiller 

raa ÀRNOLD RtDLEy rz MÁRy CATHCART BORER 

Bing - bong - bing - bong! 't Is kerstmiddag in cen klein 

Engels provinciestadje. Christmas_carrols... Dickens... 

gebraden gans... 

Maar terwijl de sneeuw zachtjes dwarrelt langs de hoge 

gekleurde kerkramen en het koor met,ode konen van de 

zenuwen de kerstdienst repeteert, worden allerlei vreemde 

inkopen gedaan, die wel heel weinig te maken hebben 

met het vieren van dat blijde feest. 

Heel typische inkopen . . . waar drie lieve oude dametjes, 

die nog nooit een vlieg hebben kwaad gedaan, opeens 

alles mee te maken krijgen. En in plaats u.n d.uoot.g.nietend 

de kerstnacht in te gaan, zo^ls ze dat al 6O, 65 

en 67 jaat gedaan hebben, gaan ze dingen doen waarvan 

ze zelfs nog nooit gedroomd hebben. Ze raken in een opwinding 

als ze sinds hun meis,jes.jaren.van-het_eerste-bal 

en Ínannen-met.mooie-snorren niet meer gekend hebben. 

Van dit alles onwetend beieren de bronzen klokken de 

kerstnacht in over het besneeuwde stadje. Aáách, is dat 

nu zo'n echte Engelse merry Christmas? Veer een illusre 

minder . . . 

Of komt er na al die opwinding misschien 

toch noq een 

vredige vrede op aarde van ? 

Ter illustratie van deze beschouwing 

lValter Kout 

over het verband tussen vormgeving en techniek 

kozen wij werkstukken van nogal uiteenlopend 

karakter en opvatting, die echter een eenvoudige 

opbouw gemeen 

hebben 

Regie: Etic van Ingen 

Decor: Herman van Elteren 

Vertaling: Walter Kous 

T ecb ni s che I eid i n g : Henk Ríggeling 

Janet Bowering 

Lavinia Goldsworthy 

Ruth Prendergast 

Mr. Fawcett 

Mary Trellington 

Mrs. Trellington 

Dr. Martin Brentwood 

Inspecteur 

Bruton 

Politiedokter Brownlie 

SARA HEYBLOM 

ÁÁF I}OUI]ER 

NILL KNOOP 

HERÀíAN BOUBER 

ÀÍÁRIANNE VÁN !íAVEREN 

STINT I-EROII 

I]OB VERSï'RAETE 

Her stuk speell nel Kers!nis it Eugeldncl 

Pduze ,ta bel tu'eelc hedrijf 

tl(;BER'r VAN PARIDON 

(werkstukken: J. Bouwman en H. van der Spoel) áb,. ë€on" Qxznar 

Koninginneweg rz Amsterdam-z telefoon 41397 

2l

Johan H.van Eikeren 5O van 59 - de vifÍtig bestverzorgde boeken yan het laar 

I Anaxagoras / druk: Arbeiderspers / typograíie: Reinold Kuipers 

2 Dezwanen van deTheems/druk:Thieme Nijmegen /typografie: euerido 

22 

N u de schrijvers ons op de grammoíoonplaat hun 

werk al gaan voorlezen, zal het misschien niet 

eens zo lang meer duren dat inplaats van de 

bestverzorgde 50 boeken, de bestverzorgde 50 

hoezen worden bekroond. Als de schijí met de 

'stemmen van schrijvers' het gaat winnen van 

het boek waarin wij de stem van de schrijver 

pas te horen krijgen als we de moeite willen 

doen te gaan lezen, is het misschien gauw met 

het boek gebeurd. Zo lang het er nog is, gaan 

we nog maar even door de best gemaakte uit te 

zoeken die de jaarproduktie heeft opgeleverd. 

De keuze die dit iaar is gemaakt, uit de pro- 

duktie van 1959, heeft gelukkig een herstel van 

de inzinking laten zien van het jaar daarvoor. 

Op de tentoonstelling die van ll tot 29 mei in 

het Stedelijk Museum te Amsterdam gehouden 

werd, lag een heel toonbare collectie bij elkaar. 

De lury geeft in het rapport ondubbelzinnig van 

ontspanning blijk en heeft meer dan één reden 

om opgeruimd te zijn. ln de eerste plaats was 

zij ontslagen van de knellende opdracht, hoe 

dan ook, met minstens 50 bekroonde boeken op 

tafel te komen en voor het eerst had zij de 

vrijheid onder dit aantal te blijven als er teen 

50 bekroningen in zaten. Zij heeÍt van die vrijheid 

geen tebruik behoeven te maken; integendeel, 

om niet boven de vijítig uit te komen 

heeft zij bij na-selectie nog een aantal boeken 

moeten afwijzen, zo deelt het rapport mee, 

'Nu', zegt men, 'werd er geen enkel boek in de 

catalogus opgenomen dat naar het oordeel van 

de jury onder de maat is', waarmee dan erkend 

is dat dit bij vorige selecties nogal eens het geval 

is geweest. Een tweede oorzaak tot de toon van 

opgewektheid in het rapport is her feit dat er 

weer enige jeugd- en schoolboeken geplaatst 

konden worden. Tenslotte was er'verheugenis' 

omdat enkele uitgevers die de vorige keer bij de 

inzending verstek hadden laten gaan, nu weer 

hebben meegedongen. 

Het rapport noemt het algemeen peil van de 

bekroningen zeer behoorlijk en naar gewoonte 

geeft het bij elk der boeken een korte samen- 

vatting van de overwegingen die naar de keus 

hebben gevoerd. Jureren is een prettig werk, 

maar het is bepaald geen dankbaar karwei. Hoe 

bekwaam en met hoeveel toewijding een jury 

haar werk ook doet, het kan niet anders of er 

zullen altijd andere inzichten tegenover de hare 

gesteld kunnen worden. Elke keus kan niet 

anders dan relatief zijn en omdat geen lury het 

verder dan een relatieve keus kan brengen is 

het te enen male overbodig dat een rapport 

daar nog een woord van zegt. Sommige van de 

beschrijvingen in de catalogus en de confron- 

tatie met sommige van de gekozen boeken 

tonen ook nu weer het relatieve van de be- 

kroningen aan. 

Zo is er bijvoorbeeld de vermenging van de 

asymmetrie en de symmetrie die in enige 

boeken is waar te nemen. De boektypografie 

wordt, vooral als de ontwerper tot de dyna- 

misch aangedane creaturen behoort, in deze

3 Een kom water, eentestvuur/druk: de Usel / band: Han deVries 4 Wennen aan de wereld/druk: Bosch/stoíomslag:TheoKurpershoek 

5 

bn,tn'ra 

dTo 

Drama & Toneel / druk: Ando / stofomslag: Han de Vries 

ó Het harde paradijs / druk: Thieme / stofomslag: Theo Kurpershoek 

23

50 van 59 - de vijftig bestverzorgde boeken van het iaar 

7 Tendienstevanbedriifengemeenschap/druk:Enschedé/typografie:MartKempers 

kd-drcÍrh 

v*dbÈí 

l.dí-*&'rb 

xtr 

frdbt&tt! 

r'k 

rÉà.&G"ldb 

&ïdd|&É 

trràór rkh'

9 De Ziener I dru k: Mouton & Co. / stoíomslag : Lotte Ruting l0 PasToe-catalogus/druk: Vada/ typografie: Harry Sierman 

--*-,"""..""*-Ël 

I I Bijbel voor de kinderen / druk: Veenman 

/ stofomslag: Piet Klaasse l2 Poesje Nel / druk DeJong & Co. / typografie: B. C. van Bereum 

?5

50 van 59 - de vijftig bestverzorgde boeken van het iaar 

l3 Rotterdam,dynamischestad/druk:RotogravureMij./typografie:DickElíers 

l4 Nu /druk: DeJong& Co./typografie:W.J. H. B. Sandberg 

26

hoort uitkomen. Nu liggen er als bekroningen 

nog een te groot aantal boeken die niet méér 

zijn dan noar behoren gemaakte boeken, wat dus 

zeggen wil dat wat behoorlijk is in de Neder- 

landse boekenproduktie alleen met ijverig 

zoeken kan worden opgedolven. Wij zouden al 

een goed eind op weg zijn als het werk van de 

ontwerper niet halverwege werd doorkruist, 

of beter gezegd onthalst, door plotseling op- 

tredende maar hoogst ongewenste inmenging 

van de kant van de opdrachtgever. Het rapport 

zegt hiervan een en ander dat niet is mis te 

verstaan. 

Behalve goed fotowerk zijn er deze keer ook 

weer meer boeken met illustraties, waaronder 

die van Dick Bruna voor het boekie'Poesie Nel' 

en die van Piet Klaasse voor de 'Bijbel voor 

kinderen' bijzondere vermelding verdienen. 

Bij de stofomslagen troffen mij die van Lotte 

Ruting en die van Ad van der Elst, beide voor 

een boek van Vestdijk. Uit de typograÍische 

laboratoria zijn er twee boeken van Susanne 

Heyneman en een yan Roger van Os, die zij 

maakten voor Stichting de Roos en de Neder- 

landse Vereniging voor Druk- en Boekkunst. 

Alle drie voorbeelden van traditionele boek- 

verzorging. 

De catalogus is verzorgd door Doebele. Hij 

heeft er een oblong boekje van gemaakt en 

daarin heeft hij een typografische íijnheid aan 

de dag gelegd die in de kopies misschien door 

over-fijnheid van behandeling aan de bruikbaar- 

heid iets te kort doet. Ando te Den Haag heeft 

het werkje, uit de Palatino gezet, keurig af- 

gedrukt; Blazer heeít er goede foto-reproduk- 

ties voor gemaakt, die echter niet allemaal gaaf 

op het papier gekomen zijn. 

Jan Bons en Piet Cossée leverden dit iaar het 

nieuwe bloed in de jury, die met de heren 

Giltay, Veth, Dooijes en Leeflang verder de- 

zelfde gebleven is. 

Met resp, 6 en 5 bekroningen zijn Karel Beunis 

en Wim Mol uit de bus gekomen en de Mono- 

type kunnen we complimenteren met l2 boeken 

in Bembo en Í0 in Times bovenaan de lijst van 

voor het merendeel typen van deze gieterij. 

De Bezige Bij, de Arbeiderspers en Querido 

kregen resp.6,5 en 5 diploma's; de drukkerijen 

Bosch te Utrecht en Thieme te Nijmegen kregen 

met de Arbeiderspers resp.7, 6 en 5 boeken op 

hun naam. 

Het kan goed zijn, aan dit artikel over de laatst- 

verschenen bestverzorgde vijítig boeken een 

aanbeveling toe te voegen om waar mogelijk de 

tentoonstellingen van deze collectie te bezoe- 

ken. ln elk geval echter is bestudering van het 

juryrapport - met commentaren op en allerlei 

gegevens over de bekroonde uitgaven - een 

hoogst nuttige zaak voor allen die zich met 

grafische produktie bezig houden. redactie 

l5 De nadagen van Pilatus / druk: Arbeiderspers / typograÍie: Wim Mol 

16 Zoo-Zoo I druk: Ando / typografie en illustraties: Ted Schaap 

ABCDEFG 

HIJKLMN 

OPQRSTU 

VWXYZ 

&.€CE 

t234567 B 

9O.,:;'!?-( 

ffiffi 

l7 Letterproef Thieme Nijmegen / druk : Thieme / typografi e : Jan Vermeulen 

n

F.W.van Damme Letters en cilfers op zelfklevend fllmmaterlaal 

In het algemeen moeten nog bij het weergeven 

van tekst in offset, diepdruk enz, de zetter en 

de boekdrukker worden ingeschakeld, waarna 

door opname en contact of door direct contact 

(bij afdrukken op doorschijnend materiaal) de 

tekst in de verdere bewerking van kopiëren 

enz. kan worden meegenomen. De fotozet- 

machine moet dezeomweg uitschakelen, maar alvorens 

men deze rendabel kan maken moet er 

nogal wat gebeuren. Het zal voor de meeste 

vaklieden heus nog wel even bij medewerking 

van de boekdruk blijven voor het opnemen van 

platte teksten. Voor koppen en dergelijke zijn 

de zgn. koppen-lichtzetmachines 

in opmars, 

doch ook daarvoor geldt dat men een zekere 

hoeveelheid werk moet hebben om een en 

ander rendabel te maken, 

Hoe vaak komt het niet voor, dat een enkele 

regel of enige cijfers moeten worden bijge- 

plaatst. Dit betekent nogal eens een vervelend 

oponthoud. Het is de zetter en de boekdrukker 

ook niet altijd mogelijk het vereiste op stel en 

sprong te zetten en af te drukken. 

Een oplossing voor de moeilijkheden met kop- 

regels en dergelijke bieden nu de bladen met 

letters, cijfers en symbolen op doorschijnend 

zelfklevend materiaal, die in de handel worden 

gebracht onder de naam 'Alfac'. Deze bladen 

worden geleverd met dekkend zwarte letters, 

cijfers enz., waarvan de scherpte van hoeken 

en lijnen zonder meer uitstekend kan worden 

genoemd. 

Dit reproduktiemateriaal is al bij voorbaat 

uitgesneden; de hoogte van het uitgesnedene 

varieert naar de gebruikte corpsgrootte, met 

een marge boven en onder, terwijl de breedte 

zich naar het lettercorps richt. 

Met een brede krabnaald oÍ een toestelmesie 

kunnen de vereiste letters gemakkelijk worden 

gelicht van het blad waarop ze zijn gekleeÍd en 

overgebracht naar de gewenste plaats op de 

montage. Op de plaats waar de regel moet 

komen wordt vooraf een lijn getrokken, ten- 

einde het geheel in de lijn te kunnen brengen. 

Een lijn onder de cijfers of letters voorkomt dat 

de kopiist scheef monteert; nadat de gemon- 

teerde tekst op de ondergrond is aangewreven, 

worden dan de richtstreepjes losgesneden en 

verwijderd. 

Ook de ontwerper kan met dit Alfac-materiaal 

z'n voordeel doen. Niet alleen dat met het 

reeds aangeduide materiaal door de ontwerper 

goed is te werken bij het maken van repro- 

duktietekeningen, doch er zijn ook witte letters 

en cijíers beschikbaar, die kunnen worden aangekleurd 

met pastelpoeder, Hiermee kan een 

ontwerper voor een ontwerp-voor-de-klant 

ook kleuren in z'n werkstuk bereiken in een 

heel wat korter tijd dan veelal met tekenen is 

gemoeid. 

Nadat de keuze van het Alfac-lettermateriaal 

geruime tijd enigszins beperkt is gebleven, zijn 

in de laatste maanden met regelmaat nieuwe 

typen uitgebracht. Daaruit is afte leiden dat de 

uitgevers een aantal lettertypen van de bekende 

Italiaanse gieterij Nebiolo in Turijn als basis 

gebruiken, hetgeen een belofte voor verant- 

woord lettermateriaal inhoudt. De bijgaande 

aÍbeeldingen geven een indruk van de beschik- 

bare typen. Men kan daarmee al vele kanten uit, 

terwijl is aangekondigd dat nog een verdere 

uitbreiding van het bestand is te verwachten. 

Het Alíac-lettermateriaal wordt geleverd aan 

dubbele bladen van 32x43 cm en aan enkele 

bladen van 2l x32 cm. Van elk lettertype be- 

staat een uiteenlopende reeks corpsen, meestal 

van 4 tot 30 mm hoogte, doch in een enkel gevai 

zelfs tot I mm teruggaand. 

Tonder twijíel kan er met deze kant-en-klare 

letters in zwart en wit heel geschikt worden 

gewerkt en veel aan tekentijd worden bespaard. 

A B C DEcrb cd 12 AB CDE ab c dt z 3 4 Brrnaolette cette S 

ABl 

abcderr 

zlagèreg 

crbcl abc rz-fJ4é 

ABCD abc 12 doorschijnendee 

ABC[ltFabcdgÍ 

Àffi:il:abodol ffffffi 

ABCDEFGH U/CDRB& ABCDEFG 

abcdef g /,23 pFii-en rrir abcdef gh lz3

J. Kedde Koenig & Bauerts tweetoerensnelloper tGondort 

Hoe zijn de ervaringen geweest met de Condor, 

nadat deze machine nu twee jaar geleden door 

Koenig & Bauer bij de vakwereld werd gejntro- 

duceerd ? Zijn de sceptische uitingen, die naast 

gunstige commentaren de komst van dit zo 

andere machinetype begeleidden, intussen be- 

waarheid I Of voldoet de Condor in de praktijk 

aan de betere verwachtingen die er bij de in- 

troductie door velen van werden gekoesterd? 

Het spreekt vanzelf dat de fabrikanten in de 

eerste plaats, doch daarnaast ook de deskundi- 

gen die niet met Koenig & Bauerzijn verbonden, 

daarop nauwgezet het oog hebben gehouden. 

Het is verantwoord te achten, daarover nu wat 

mededelingen te doen. 

Wat werd twee iaren geleden zoal gesteld in de 

uitingen van kritiek: zo'n machine is te gecom- 

pliceerd en het is onmogelijk dat één man de 

bediening klaarspeelt; de drukker is niet ge- 

wend aan een dergelijke vellenloop en een inkt- 

werk dat motorisch omhoog Saat; op zo'n machine 

voelt geen drukker zlch thuis. 

Deze wat sombere voorspellingen werden door 

de praktijk niet bevestigd. De Condor is aan- 

merkelijk eenvoudiger in de bediening gebleken 

dan andere tweetoerenPersen. Door het om- 

halen van één heíboom worden alle opdraagrol- 

len tegelijk aangezet. Eén druk op de knop en 

de compressor is in werking. Eén knop inge- 

drukt en de machine loopt op de beginsnelheid 

van í600 vel per uur. Zodra het eerste vel tegen 

de aanleg ligt, wordt de machine door het om- 

halen van een hefboom op druk gezet. Opvoeren 

van de snelheid of verlagen hiervan wordt - 

evenals bij de rotatiepersen - trappenloos ge- 

regeld door middel van drukknoppen. De druk- 

kers aan de Condor, in het bijzonder waar het 

jonge vaklieden betreít, passen zich snel aan bij 

de zo vereenvoudigde bediening ten opzichte 

van andere machinetypen. 

Ten aanzien van de snelheid, die tot 4600 vel per 

uur zou gaan volgens de eerste mededelingen, 

gaven velen te kennen dat dit wel een prospec- 

tuscijfer zou zijn waaraan men niet al te veel 

waarde moest toekennen. Toch lopen de Con- 

dors bij de meeste gebruikers met snelheden 

tot boven 4000 druks per uur en worden er bij 

deze hoge snelheden zeer behoorlijke prestaties 

geleverd. Er is een drukkerij waar de beide 

Condors die men heeft in één werkdag van 8í/z 

uur tussen 25.000 en 30.000 vel 60 grams papier 

bedrukken. In een andere drukkerij wedijvert 

de Condor-drukker met een collega die een 

kleine drukautomaat bedient en beide draaien - 

onder handhaving van de kwaliteit - om het 

hardst. De Condor wint menigmaal deze wed- 

strijd. 

Het staffelinlegapparaat is bijzonder betrouw- 

baar werkend gebleken. Wordt bijvoorbeeld bij 

het draaien van kleurenwerk met een snelheid 

van 3800 vel per uur gedrukt, dan komen de 

vellen nog zó langzaam tegen de vooraanleggen 

dat een andere drukker de indruk zou kunnen 

hebben datde machinesnellerzou kunnen lopen. 

I De Condor, een volkomen nieuwe en vreemde verschijning onder de tweetoerenpersen 

Ondanks de hoge druksnelheid is de Condor 

niet een machine die alleen op snelheid is ge- 

bouwd. Vele drukwerkmodellen, die in de af- 

gelopen periode uit de praktijk zijn opgeleverd, 

hebben uitgewezen dat de machine voor allerlei 

papiersoorten en ook voor de zwaarste vormen 

met succes kan worden gebruikt. De Condor 

loopt ook op topsnelheid rustig, hetgeen z'n 

grond vindt in de aandrijving, die een ongewoon 

geruisloze werking op de keerpunten heeft. 

Daardoor kwam de toenmalige voorspelling, 

dat deze pers beslist witrijzen te zien zou geven, 

niet uit. Dank zij de vertraagde drukafwikkeling 

is op de Condor de snelheid waarmee de druk 

plaats heeft niet groter dan bij een normale 

tweetoerenpers op Sroot íormaat die een zo 

veel geringer aantal vellen per uur drukt. 

Drie opdraagrollen van verschillende diameter 

leveren op de Condor een complete inktop- 

dracht. Het inktwerk wordt niet door het heen- 

en weerlopende fundament, doch door de ma- 

chine zelf aangedreven. Met uitzondering van 

de opdraagrollen loopt het inktwerk altijd in 

één richting. Ook bij drukken op maximaal for- 

maat is het niet nodig om de cilinder te verstel- 

len of het.aantal opdraagrollen te verminderen. 

Met betrekking tot de vereenvoudiging in de 

bediening valt er bijvoorbeeld nog op te wijzen 

dat alle smeerpunten, zelfs die van het inleg- 

apparaat, op de centrale smering zijn aangeslo- 

ten. De in het midden van de pers gemonteerde 

hoofdaandrijvi ng, dezijdelingse aand rijvi ng voor 

de cilinder en de vergrendeling van de inleg 

lopen in gesloten kasten in oliebad. Verversen 

van de olie is slechts een enkele keer per jaar 

nodig. Een oliekan is bij de Condor overbodig. 

Het rollenwassen heeÍt plaats met een messing 

rakel. Meer dan drie minuten is er voor dit 

vroeSer oP tweetoerenPersen zo onaangename 

karwei niet nodig. Het inktwerk wordt door de 

hefmotor van de vorm 'getild', waardoor de 

vorm van de Condor even toegankelijk is als die 

van een stopcilinderpers. 

Wij menen dat het gerechtvaardigd is, te zeggen 

dat de Condor aan vele drukkerszorgen een 

einde maakt. Het is daarbij een interessante 

verschijning onder de tweetoerenpersen, mede 

om de bouwwijze, de druksnelheid en vooral 

ook om de geringe ruimte-eisen voor een pers 

van dit type in het formaat 63x9'l cm. 

2 Het inktwerk van de Condor: 

í opdraagsectie 

2 duktor (of bakrol) 

3 inktbak 

4 likrol 

5 grote verdeelcilinder 

6 rollenwasapparaat 

29

Inzetstuk Yan bijzonderê aard 

'Sectional 

liner' noemen de Engelsen

Het zijn niet allen jagers 

die de hoorn blazen ... 


ons te zeggen hebben - nr. 3 

.. . en niet alle inkt, die drukinkt heet, is voor uw 

drukwerk geschikt! Daarom: laat uw geweer 

rustig staan, al is het zoontie van de buren nóg zo vals 

aan 't spelen... Daarom: bestel bij ons de inkt, 

die aan de eisen van uw speciale drukwerk voldoet! 

trEF du'/(e*?"aa"', 

1{.V. RUD0LPH MEIJER's I|RUKINKTFABRT:EK 

Brouwersgracht 152-154 - Amsterdam-c. - telefoon 221484* 

H.P.l. 

KROMEKOTE 

nu ook voorradig 

tweezijdig gestreken 

wit 70 x 100 cm 

250 glmz 

Yoor monsters 

zowel wit als gekleurd 

zie het aprrte monsterboek 

N.V. DE HOLTANDSCHE 

PAPIER INDUSTRIE 

v/h E. DE VRIES & Co. 

Prinsengracht 472-480, Amsterdam-c. 

telefoon (020) 3 02 04 (4 lijnen)

Terwijl in het hooídkantoor te Amsterdam 

verbouwingsmaatregelen worden uitgevoerd, 

die gaan leiden tot een grote uitbreiding van 

de expositieru imte, heeft Win kler Fallert & Co. 

in deze maanden een drietal elders te houden 

tentoonstellingen van machines en apparaten 

in de plannen opgenomen. De eerste daarvan 

is al gehouden te Groningen, van 13 t/m 17 

september jl. De beide nog volgende tentoonstellingen 

ziln: 

Eind hoven I I -1 5 oktober a.s. 

Zutphen í- 5 novembera.s, 

De in deze tentoonstellingen opgenomen 

machines en apparaten behoren tot het gebied 

van boekdruk, klein-offset en binderij en ze 

hebben betrekking op de werkzaamheden 

als vouwen, vergaren, hechten, boren, gelijkstoten 

en bundelen. 

Voor de tentoonstellingen die nog komen is 

een bezoek voor vakgenoten zeer de moeite 

waard. Waar iedere belangstellende welkom 

is, geldt dus als uitgangspunt dat men zich - 

rechtstreeks bij de firma oÍ eventueel via de 

studieclub - een uitnodiging kan verschafíen. 

Winkler Fallert & Co. is tot alle medewerking 

be reid. 

Van de machines en apparaten die op de tentoonstelling 

aanwezig zijn en gedemonstreerd 

worden noemen wii: de Stahl-vouwmachine, 

de kleine Mi.iller-verzamelhechter'Piccolo', 

die brochures insteekt, vergaart en hecht, de 

Soag-machine voor het boren, rondhoeken 

en stansen, gelijkstootapparatuur en bundelmachi 

nes. 

In het volgende nummer hopen wii nog nader 

op een en ander terug te komen, 8.9 

Onlangs verscheen de derde druk van de 

bekende Graphilec-uitgave'Offsetdru k', oorspronkelijk 

geschreven door C. Haíkamp, Uit 

het voorwoord blijkt, dat deze laatste - gepensioneerd 

ziinde - zich niet meer heeít belast 

met de herziening, die beslist nodig wu 

geworden in verband met de snel voortgeschreden 

ontwikkeling op het gebied dat door 

dit boekie wordt bestreken. Daarom wendde 

de uitgever zich tot F.W.van Damme, in de 

TéTé-kring geen onbekend deskundige op het 

offsetgebied. 

De herziening van tekst en illustraties is nogal 

ingrijpend geworden. Verschillende hoofdstukken 

werden belangrijk uitgebreid, andere 

werden toegevoegd en het geheel werd in 

overeenstemming gebracht met de stand van 

de techniek van het ofÍsetdrukken in onze 

dagen. In de uitgave zijn ook de nieuwste 

ofÍsetpersen opgenomen en in het bijzonder 

werd aandacht besteed aan het vraagstuk van 

de juiste afwikkeling. 

Na een kort stukje geschiedenis kan de lezer 

beschouwingen volgen over oude en moderne 

machines, proeÍpersen, Inlegapparaten, rubberdoek, 

cilinderstand en -bekleding, drukspanning, 

inktwerk, vochtwerk, knijperaÍstelling, 

inktmengen, vochtwater, beelddrager, 

papierverwerking en -verzorging, inrichten 

en drukken. 

Meer dan honderd pagina's druks, in een kleiner 

lettertype dan de vorige druk vertoonde, 

keurig verzorgd en in een geplastificeerd 

bandje gevat, bieden in deze hernieuwde uitgave 

van'Offsetdruk'de vakman heel veel iníormatie 

en heel veel stof tot toetsing van 

eigen inzicht. Priis:f7,-. 8.422 

Concours lnternational de Typographie 

Er is weer eens een ontwerpwedstrijd uitgeschreven 

onder bovenstaande titel. Verkregen 

iníormaties doen ons verwachten dat de bezwaren, 

die gedurende enige jaren verbonden 

waren aan de organisatie van (en medewerking 

aan) deze prijsvraag, zijn overwonnen. 

leder die zich de moeite getroost om een inzending 

gereed te maken, mag verwachten dat 

deze wordt beoordeeld en dat hij ook nog 

eens verneemt oÍ z'n werkstuk het al dan niet 

tot een prijs heeft gebracht. 

De opgave is ditmaal een grote advertentiepagina 

voor een tijdschriÍt; tekst plus drie 

clichés zijn te verwerken tot een aan hoge 

eisen beantwoordend resultaat in twee druk- 

Uitbreiding van dê Stahl-vouwmachineÍabriek 

8an8en. 

Wie de opgave nog niet in zijn bezit kreeg, kan 

er ons alsnog één vragen, Maar dan met spoed ! 

Het is prettig dat de tekst ook in de Neder- 

De Stahl-vouwmachine is in ons land zeker tot 6 à 9000 vel produktie per uur. Bil demonlandse taal is aígedrukt. Degenen die de op- 

geen onbekende. Geleidelijk heeít deze mastraties haalde men zelÍs met drie- en yiergave intussen al in hun bezit kregen, maken 

chine veld gewonnen, Dat is niet verwonderslags vouwvellen een produktie van í2 000 vel wi! echter attent op een paar moeilijkheden 

lijk, want pas in í95í begon Stahl vouwmachi- per uur. 

die liggen in de sfeer van het Vlaamse taalnes 

te bouwen en voordat een merk enige Het vlakstapel-inlegapparaat is eveneens van gebrui k: 

bekendheid verwerít kan vele iaren duren. een geheel nieuwe construclie. Het is aan de o paarbladzijde betekent een even bladzijde; 

Opmerkelijk is daarom dat de fabriek nu al lange zijde open en maakt daardoor stapelen b bedrukt volle boord betekent met aflo- 

aan de derde uitbreiding toe is en een grote, van de zilkant af mogeliik. Het zuigslot is van pend(e) cliché(s); 

moderne Íabriek gaat betrekken, speciaal ge- een bijzondere constructie, zodat automatisch c wit simili couchépapier is wit kunstdruk; 

richt oo de bouw van vouwmachines. Hierin hoogteverschillen, die nogal eens in de papier- d getrameerde achtergronden zijn gerasterde 

zullen í 60 werknemers arbeid vinden. 

stapel voorkomen, worden genivelleerd zon- achtergronden. 

Stahl voltt geheel eigen wegen bij de vouwder dat bijstelling met de hand nodig is. De inzendingen moeten op 15 okrober a.s. 

machinebouw. Dar heeft de conservatieve Ook aan het goed uitleggen van het vouw- binnen zijn onder een ciiíermotto. 8,9 

binders in de aanvang wel geschokt, maar gewerk is aandacht besteed. De binders weten 

leidelijk heeÍt men vertrouwen gekregen in hoeveel extra-kosten kunnen ontstaan door 

de kunde van de ingenieurs van deze Íirma. in elkaar vallend vouwwerk en zullen onge- Kleine Mayíarth-vergaarmachine 

In de nieuwe machines worden op grote schaal twijfeld met belangstelling uitzien naar een 

kunststoffen verwerkt, alsmede hoogwaardige grondige oplossing van dit probleem. 

Machinehandel Hesterman heeít ook al aan de 

staallegeringen, die beide goed tegen slijtage In de nieuwe íabriek hooot men twee vouw- ruimteproblemen van de binders gedacht en 

bestand zijn. 

machines per dag te kunnen bouwen. Dit lijkt heeÍt het agentschap op zich genomen van de 

Speciale Zwitserse naalden kogellagers zul- weinig, maar het is toch een zeer biizondere kleine vergaarmachine Rondo. Deze machine 

len toegepast worden, waardoor het onder- prestatie, gezien het zeer grote aantal beno- heeft zeven stations, die in een kring om een 

houd tot een minimum is te beoerken. Het digde onderdelen per machine, die groten- centrale as liggen. De machine is speciaal ont- 

stellen van de machine zal nèg meer vereendeels in deze nieuwe fabriek zelÍ gemaakt worpen voor het vergaren van formulierenvoudigd 

worden en men streeÍt er zelfs naar moeten worden. 

sets. Er worden dus geen boekwerkkaterns 

sleutels en schroevedraaiers geheel uit te ban- Met belangstelling zullen de binders uitzien mee vergaaro. 

nen. Door twee traploos verstelbare poelies naar de nieuwe orodukten die deze íabriek in De vergaartafels draaien, terwiil steeds zeven 

hoopt men de snelheid te kunnen opvoeren de komende tiid gaat aíleveren, 81.43 vel tegelijk worden opgelegd, door elk station 

één. Hierdoor wordt een hoge produktie 

berei kt. 

Tentoonstellingen Winkler Fallert & Co. Nieuwe druk van'Ofrsetdruk' 

De machine meet slechts 1,60 x I 60 x 1,20 

m, maar kan niettemin vellen vergaren tot een 

formaat van 25 x 35 cm. 

Wii hebben de machine zeer bevredigend zien 

werken bij het vergaren van normale vellen 

papier, In hoeverre er éénmalig carbon mee 

vergaard kan worden is ons niet bekend. 81.43 

32 

Handverguld letter 

'ls handverguldletter nog wel in de handel?' 

werd ons laatst gevraagd. In LA-varia lezen wij 

nu dat de letter van het Íabrikaat Dornemann 

nog steeds geleverd wordt en nog wel'in 

ruime sortering'. Geheel verloren schijnt deze 

techniek dus nog niet te gaan en wie-weet beleven 

wii nog weer eens een opleving als bii 

het toenemen van de welstand de mensen wellicht 

weer meer priis gaan stellen op werkelijk 

mooie dingen. 81.43

LOOD ZETSEL 

FOTO ZETSEL 

SNELLER ZETSEL 

BETER ZETSEL 

INTERTYPE ZETSEL 

Gêzet uit Vste Annonce. Smalle mageíe Antieke en Garamonfsene 

nu, Lettergieter{ o Amsterdam, 

vh. N. Tetterode Bilderdiiksrraar. 163 . Amsterdam-N(est 

"ZO KLAAR" INTERTYPE 

"G- . . . zet en giet Uw 

smoutwerk, slagregels en 

advertenties "Zó klaarl " 

voor opmaak. 

POPULAIRE INTERTYPE "C" 

. . , voor Uw platzetsel en 

voor eenvoudig smout- en 

advertentiezetsel, óók " Zó 

klaarl- voor opmaak, 

VEELZIJt)IGE INTERTYPE 

FOTOSETTER . . . driemaal 

zoveel in bedrijf als alle 

andere fotografische zetmachines 

tezamen. Een 

winstgevend "systeem- ! 

SUPERSNELLE MONARCH 

, . . volautomatische IntertypevoorTeletypesetterbediening. 

Verwerkt 45.000 

aansragen per uur. 

WINSTGEVENDE INTER- 

TYPE "F". . , mixer voor 

samengesteld zetsel, Speciaal 

voor prijscouranten, 

catalogi, studieboeken e.d, 

Overal succesvol in bedrijf.

Hoe wordt men chef I 

Doodeenvoudig, zeggen degenen die het ziin. 

le solliciteert en zegt dat je voorman bent, 

doch leiding aan een grotere groep kunt 

geven. Daarbij voer je dan aan, dat je een uitstekend 

vakman bent en dat je goed met 

mensen om ku nt gaan ! 

Zo moet het wel, want een speciale opleiding 

voor cheÍ bestaat er niet. Soms wordt men het 

door promotie in het eigen bedrijf, meestal 

gaat men naar een ander bedriif in een hogere 

functie, Het is in het algemeen een kwestie van 

geschiktheid en praktische ervaring. 

Het staat eyenwel vast dat men voor de íunctie 

van chef toch wel kennis moet hebben van 

bedrijísleiding, planning, rationeel werken, inzicht 

in de tijd die aan een werkstuk besteed 

mag worden, orde en netheid, om slechts een 

aantal íacetten te geven. Tot nu toe echter is 

het heel moeilijk om een leidraad voor de 

studie tot cheí te vinden, indien we althans de 

opleiding voor het patroonsdiploma buiten 

beschouwing laten, 

In enige plaatsen heeÍt men op dit punt de weg 

geopend. In Zwolle is dat het geval door het 

oprichten van de'Zwolse School voor Toegepaste 

Bedrijísorganisatie', op initiatief van 

het Economisch-Technisch Insticuuc voor 

Overiisel. De cursus wordt gegeven voor 

ondernemers en staffunctionarissen. Door de 

lessen en het uitwisselen van inzichten krijgen 

de cursisten een betere kijk op de gang van 

zaken en op de íouten in hun eigen bedrijf. 

Men leert daarbij het bedriií als een geheel te 

bezien en niet de eigen afdeling als alleen 

bel angr ij k. 

Zou er ook voor het graÍisch bedrijÍ niet nog 

wat meer te doen zijn om in het bijzonder die 

íunctionarissen, die dageliiks met het leidinggevende 

werk op chefsniveau zijn belast, de 

kennis bij te brengen waardoor zij beter in 

staat zullen zijn het geheel te overzien en 

organisatorische íouten te vermijden. R.8 

Moderne sluitkooien 

Steeds meer wordt er toe overgegaan om 

smallere sluitkooien te gebruiken. Jarenlang 

werd gewerkt met sluitkooien die meestal 25 

mm breed waren. Op die manier werd echter 

bij een cilinderpers op royaalÍormaat voor 

menig drukwerk een aanzienlijk percentage 

van het drukoppervlak niet produktief gebruikt. 

Dank zij de toepassing van modern materiaal, 

in het bijzonder speciaal gelegeerd gietstaal, 

is men er in geslaagd sluitkooien te fabriceren 

die slechts l2 tot l8 mm breed zijn, Dit was 

mogelijk zonder dat iets van de soliditeit opgeofferd 

behoeíde te worden. Het gebruik van 

dergelijke smalle sluitkooien opent de mogelilkheid 

tot een vollediger benutten van het 

maximale íormaat van de drukoers. K.421 

34 

Galeienloketten 

Ruimteproblemen worden steeds meer nijpend: 

groeiende bedrijven, maar geen ruimte! 

Daarom is het van belang om het materiaal zo 

op te bergen, dat het een minimum aan ruimte 

in n ee mt. 

Voor opgemaakte pagina's van bijvoorbeeld 

tijdschriÍten en voor bepaalde soorten boekpagina's 

zijn kwarto galeienloketten ideaal, 

Hetzelíde geldt voor menig ander zetwerk dat 

we rangschikken onder de naam smoutwerk. 

Er is ook een goed plaatsbepalingssysteem op 

deze loketten te baseren. 

Er zijn goede galeien en loketten in de handel. 

Grafische Machinehandel P. van Diik te Amsterdam 

bracht met een vloeiblad de stalen 

Forma-loketten onder de aandacht, die speciale 

dragers hebben, waardoor de galeien niet 

kunnen kiepen, Deze galeien zijn gemaakt van 

verzinkt staalplaat, dus roestvrij. De aímetingen 

van de Forma-galeien zijn 22 x 33 cm 

oí26 x 40cm. R.4 t4 

Normalisatie in de kantoorboekhandel 

Sinds enige tijd is er een normalisatiecommissie, 

die moet trachten resultaten te verkrijgen 

op hec gebied van de normalisacie van papierformaten 

in de kantoorboekhandel. Er bestaan 

wel genormaliseerde formaten, maar 

deze worden onvoldoende gebruikt. Om het 

gebruik hiervan te bevorderen heeít de commissie 

in overleg met de grafische industrie 

een propaganda-plan ontworpen. Verwacht 

mag worden dat nog dit laar publikaties in de 

vakpers zullen komen, waarna ook nog een 

speciale uitgave met uitgebreider voorlichtingsmateriaal 

zal verschiinen. 

Het zal duidelilk zijn, dat een welslagen van 

normalisatie op dit gebied kan uitwerken tot 

een heilzame voorraadbeperking, 8.9 

Vouwen, verpakken en frankeren 

van brieven 

Drukkerijen die afnemers hebben waarvoor 

zii regelmatig brieven of circulaires moeten 

vouwen en in enveloppen steken, staan elke 

keer voor de moeilijkheid dat dit werk zo veel 

handenarbeid kost. Handenarbeid is tenslotte 

nu meer dan ooit kostbaar wegens het gebrek 

aan arbeidskrachten. Elke goede machine die 

kan helpen een dergelijke handenarbeid te 

verlichten is welkom. 

Intercambio n.v. te Den Haag brengt voor het 

vouwen en verpakken van brieven de Okafold 

Electric 56S in de handel. Dit is een automatische 

briefverpakkingsmachine, die bestaat 

uit drie gekoppelde eenheden. Daarmee kunnen 

middelgrote en grote oplagen folders, 

circulaires, brieven enz. postklaar worden 

gemaakt. Deze Okafold Electric-een hed en zijn : 

a de Okaíold vouwen verpakkingsmachine: 

in deze machine worden een staoel brieven 

en een stapel enveloppen gelegd; vel voor 

vel wordt door de machine gevouwen en in 

een enveloppe gepaktl eventueel kunnen 

ook bilsluiters bii de brieven mee-verpakt 

worden; 

b de Okafold enveloppen-sluitmachine: de 

gevulde enveloppen worden in deze'unit' 

op precieze wijze gesloten; via een wendapparaat 

en €en transportbandje komen de 

enveloppen bij de volgende bewerking; 

c de írankeermachine: deze rondt het brieíverpakkingsproces 

af door elke enveloppe 

van een frankeringsstempel te voorzien. 

De aangeduide machines kunnen ook aÍzonderliik 

worden gebruikt, daar ze van een apart 

aandrijfmechanisme zijn voorzien. Wil men in 

één arbeidsgang vouwen, verpakken, sluiten 

en frankeren, dan kunnen de drie eenheden 

vlot en zonder moeite aan elkander worden 

gekoppeld. Het geheel wordt door één man 

bediend, De snelheid bedraagt 1500 tot 1700 

gesloten en geírankeerde enveloppen met 

een oí andere inhoud oer uur. R.9 

Monotype'won'de 

National Book League 

De jaarlijkse keuze van bestverzorgde boeken 

is niet een zaak die alleen in ons land speelt. 

In een aantal landen maken ijverige lieden zich 

schuldig aan het organiseren van dergelijke 

evenementen, met het doel inspiratie te geven 

tot hogere prestaties. 

De selectie die onlangs in Engeland is verricht 

uit de boekenproduktie van het vorige jaar 

heeft, zo bericht ons de Monotype Corporation 

met gerechte trots, op de 1ó0 gekozen 

boeken niet minder dan í57 op Monotypeapparatuur 

gezette werken opgeleverd. 

Van de aangeduide í57 werden er ook al drie 

gereed gemaakt op de Monophoto, 8.411.2 

Eastman Chemical International 

Een uitbreiding van de verkooporganisatie 

voor de Tennessee Eastman Company en de 

Texas Eastman Company heeft geleid tot 

oprichting van een nieuwe maatschappii, de 

Eastman Chemical International, die z'n hoofdkantoor 

heeft gevestigd te Zug (Zwitserland). 

De nieuwe maatschappii zal zich bezighouden 

met de verkoop in Europa, het Midden- 

Oosten en Noord-Afrika van alle produkten, 

inclusief Tenite Cellulose Acetate, Butyrate en 

Polythe€n, van de beide Amerikaanse íirma's. 

Het kantoor in Den Haag moet als een filiaal 

van de nieuwe verkoopmaatschappii worden 

beschouwd, De Eastman-vertegenwoordiging 

voor Nederland blijít in handen van de firma 

Barentz te Amsterdam, 8.9 

'Saturnus'van GHB 

Er worden elke dag weer massa's drukwerk 

gemaakt. Een heleboel daarvan vraagt geen 

bilzondere kwaliteit en is heel gewoon - niet 

zelden echter ook ènder de maat! Er ziin ook 

betere drukwerken, die de toets der kritiek 

goed kunnen doorstaan. Maar echt uitblinkend 

werk, neen, dat zien we helaas niet zo vaak. 

Dat is niet helemaal een verwiit aan de vervaardigers 

van drukwerk, want menige opdracht 

leent zich er niet toe om biizondere 

prestaties te leveren. 

Als we echter iets echt moois in handen krijgen, 

kan ons het hart openspringen. Zoals bijvoorbeeld 

bij het beschouwen van het nieuwe 

GHB-reclame-vouwblad op lichthouthoudend 

machinekunstdruk (machinecoated) Saturnus 

115 glm2, Reprodukties van zwartfoto's met 

en zonder contrast, van kleuren-originelen, 

van kleurig schilderwerk en daarbij nog een 

aantal afwiikende en technisch-hoge-eisenstellende 

elementen maken deze folder hoogst 

interessant voor de vakman. 8.46

* Ingeschreven 

handelsmerk 

Een eerste uereiste , , . 

voor het produceren van kwaliteitsdrukwerk is, 

dat het zetsel perfect is. Die perfectie kunt u bereiken 

door gebruik te maken van een Monotypex 

zetmachine-installatie. 

Zurvere, van een hard metaal-legering gegoten letter 

uit één van de bekende 'Monotype' letterseries, 

kunt u in eigen bedrijf in zetselverband vervaardigen. 

Hoe dat gebeart willen w/' u graag ariibQ'uend 

/

W 

YEREN D 

YOET M ES 

Wat een profijt 

had u daar 

al van kunnen 

hebben ! 

De meest Ídeole 

en proktische 

oplossing voor een 

tijdschrift! 

Twee jaargangen 

in één bandt 

AMSTERDAM 

. IINOTYPE . 

Alleen te leveren bij 

nieuwe mochines en in 

combinotie met het 

Thermex-gíetwiel 

met woteryekoelde 

gietvormen 

Gebruik voor het bewaren Yan fÉfÉ 

de TETE-Y€rZamelband! 

Een doelmatig inhangsysteem, dat de nummers 

van uw vaktijdschrift volkomen intact laat, geen losmaken 

van nietjes vergt en geen lelijk afsnijden 

van de witmarges met zich brengt. 

Op eenvoudige wijze worden de afzonderlijke bladen 

met dubbele metalen naalden in de band bevestigd 

en vormen dan een boekwerk dat een stootje kan verdragen. 

* Prijs van de TéTé-verzomelband: f 3,25 (inclusief portokosten) 

Bestefd kan worden door storting op girorekening72462, ten name van de Algemene Nederlandse Grafische Bond 

te Amsterdam, met op het betalingsstrookje de aanduiding: TéTé-band.

.s 

\ 

Èr 

S 

(! 

è 

\ 

G Gl 

:\ 

taf esoo 

IIONINGiS\rELID 

rl iíi$iï 

W ; 

OOK U ZULÍ STEEDS WEER ONDERVINDEN, DAT 

r Bl.J KONINGSVELD SNELHEID EN PERFECTIE SAMENGAAN: 

. DE NIEUWSTE EN SNELSTE METHODEN LEIDEN TOT DE BESTE 

SERVICE VOOR U ALS CLIENT 

o KONINGSVELDINDERDAAD 

''EEN BEDRIJF IS WAAR GANG IN ZIT'' 

den ha,a,gl 

arnsterdarn 

Ieid.en 

lorrssel 

dublin 

stoelrlrolrn

KUNSTSTOFCTTCHE.PREEGPERS B 6'Z 

POT.YGBAP'I.EXPOAT 

De automatische preeSpers voor de vervaardiging van matrijzen 

en clichés uit kunststoffen 

Hydraulische werking en elektrische bediening 

Als warme pers en als koelpers ingericht 

Ook aan te wenden voor het vervaardigen van rubberstypen 

Geschikt voor het preSen van papieren matrijzen 

GESELLSCHAFT FUR DEN EXPORT VON POLYGRAPHISCHEN MASCHINEN MBH 

BERLIN W 8 FRIEDRICHSTRASSE 6I 

TELEFOON 200601 TELEGRAMADRES: POLYTYPE BERLIN DEUTSCHE DEMOKRATISCHE REPUBL lK 

vAN RAND.W_tJK'S GRAFISCHE MACHTNEHANDEL N.Y. DUBBELDAMSEWEG 74 DORDRECHT

'ARNHEMIA' 

een wereldnoom 

op het gebied von 



Fabrieksmerk 


Arn hem - Hol land / teleíoon (08300) 26004-26364 -30347 

telegram-ad res : Drukinkt-Arnhem 

in de punties verzorgd 

l',ld'inb'lntrstraat 

19 lel. 717883 , amsterdam 

OOl]llilM[] 

'ffi 

en 

OOl]ÏilM[] 

[AHïON 

Uit eigen produktie wordt onze uitge- 

breide magazijn-kollektie permanent op 

peil gehouden. Dat verzekert U onmid- 

dellijke levering. 

Ons couverture en couverture-karton is 

r taai 

. vlakliggend 

r leverbaar in frisse kleuren 

en:.., heeft een gunstige prijs 

|(O IIIII |(LIJ I(E PAPIERFABRI El(E}I 

ï'All GETDER -Z0llE]{ ll,I|, 

Hooídkantoor te Amsterdam, telefoon 220055, telex 12075 

Filialen te Arnhem, Breda,'s-Gravenhage, Groningen, 

Maastricht, Rotterdam, Utrecht

O 

II O- 

O 

I 

O 

Proost leggers 

voor uw Heidelberger degels 

hebben de 

juiste dikte en hardheid 

Prooi;t en Brandt nv 

Rusland 26 Amsterdam 

O 

lI 

O 

Zich ontplooiend grafisch bedrijf in 

Zuid-Holland zoekt een 

ZETTER DIE VOORUIT WIL 

In de zetterij van dit bedrijf - dat zich 

heeft toegelegd op het vervaardigen van 

hoogwaardig kwaliteitswerk - is een 

5-tal zetters werkzaam. 

Gezocht wordt een bekwaam vakman. 

die als VOORMAN op kan treden. 

Voor deze functie is een uitstekend 

vakmanschap vereist, terwijl ook gevoel 

voor lay-out geboden is. 

Gezien het belangrijk aantal jonge vaklieden, 

dat in het bedrijf werkzaam is, wordt 

de voorkeur gegeven aan iemand tussen 

de 25 en 30 jaar. 

Eigenhandig (niet met ballpoint) geschreven 

brieven, met uitvoerige inlichtingen omtrent 

theoretische opleiding, praktische loopbaan 

en persoonlijke omstandigheden, binnen 

een week te richten aan het 

LABORATORI U M VOOR TOEG EPASTE 

PSYCHOLOG I E, Vossi usstraat 54-55, 

Amsterdam-2., onder letters: T.B.Z. 

Amsterdam 

Molenwerf 2, 

Tel, 126944 

,,schoonmaken" met lomPen 


zuigen op, pluizen en rafelen 

niet. Dat is vlug én Prettig 

schoonmaken. En... Linmii 

kan bewijzen dat Poetsdoe' 

ken minder kosten! 

LinIYrii 

Rotterdam 

Goudsè Rijweg 9l b, 

Tel. t3ó458 

Den Haag 

Korte Houtstreat 2ta-b, 

Tel. lí1473

1- 

'6 

o 

.9 

o o 

o 

o 

G 

dl 

c 

o 

o 

= 

stilstand 

van de persen 

- 

I 

Een machtig wapen hiertegen heet Vormvoorbereiding 

Het sluitstuk van de Vormvoorbereiding is de 

uÍ 

I 

type Control TP-835 

papierformaat 680 x 835 mm 

drukformaat 640 x 825 mm 

achteru itgang 

van het bedrijf 

F.A.G.testper s 

grote drukspanning en maximale precisie 

uitgebreid en uitwisselbaar inktwerk 

met oÍ zonder motorisch aangedreven drukcilinder 

type Standard TP-síO 

papierformaat 380 x 530 mm 

drukformaat 375 x 500 mm 

prospectus, demonstratie en inlichtingen: 

Winkler Fallert & Co nv, Prinsengracht 546 Amsterdam, telefoon 66927

'"r 

ria 

;ti 

En dit is.. ecn clcel r,an rlc ,'tr""t,,1,p"Jqllrlr voor hct l;cpalcrr varn 

gcu'iclrt cn dilite virn pupicr in hct G.H.ll.-lalroratoriurn. 

Links hct instrurncnt voor hct vicrliantcnrctcrgen'icht, 

rechtsbove n he t bekcnclc apparaut voor dc rlilitcnrcting. 

\Iooraan ccn bijzonclcr clectronragrrctisch tocstcl d:rt. 

zonrlcr clruk op hct monstcr uit tc ocfcncn. dc diktc 

vau lzecr cltrn papicr e n folic rncct. 

Publicatie over hei G.H.B.- papiertechnisch laboratorium No 4 

li

í5e iaargang nummer 5 september-oktober Í9ó0 

té té

ffïufru{f,snÍperuïï\ufi\ 

P€rrtr&rïho 

Ínr$ r s g uern coïr FnÍn {Srqóï 

Slror$cxscmjhrnu#' 

rsïrosftr$rner:rïuuïïï 

ÏIJaIOCCïtnnU$ i' 

dsur ud 

La.J$SFnr$o 

ï[I 

s,cctt{ctcr ól-i:Ï-' 

OffiÍrymÍt1sÍO 

{;- fsórÍMrc5p&l' 

Pq" 

Ft?p rdrucrÍffif€fgdltrg{,-s'' 

^.tlv' - t 

:ïI[tÍrr&I1r 1 rÍ IU oïn cÍI slÍrcu qSIe $"- 

It'

M. G. Fischer De constructle van de platencllinder I 

Het roterend drukken in hoogdruk ontstaat 

in beginsel door twee cilinders (de ene cilinder 

met geïnkte, gebogen drukvormen bemanteld, 

de andere cilinder van een leggerbekleding 

voorzien) een voortdurend draaiende beweging 

te laten maken en daar tussen een papierbaan te 

voeren. 

De gebogen drukvormen moeten om een cilin- 

der, de zogenaamde platencilinder (afbeelding 

l), worden geklemd. Een enkelbrede platen- 

cilinder kan met vier en een dubbelbrede cilin- 

der met acht vormen worden bemanteld. ln het 

midden van zowel een enkelbrede als een dub- 

belbrede cilinder bevindt zich een metalen ring 

I, die aan weerszijden naar binnen is aíge- 

schuind, Daaronder schuift men de gebogen 

zijde van de plaat, die naar buiten een aÍge- 

schuinde kant (Íacet) heeÍt. De plaat sluit dus in 

de ring als een zogenaamde zwaluwstaart. Bij 

een enkelbrede cilinder moet de andere kant 

van de gebogen zijde van de plaat door middel 

van een klembek 4, die eveneens naar binnen is 

afgeschuind, worden aangespannen. Deze klem- 

bek kan naar rechts (voor het losmaken van de 

plaat) of naar links (voor het aanspannen) 

schuiven en wel door aan een draadsoindel te 

d raaien. 

I Platencilinder van een enkelbrede rotatiepers (oude constructie) 

2 Platencilinder van een dubbelbrede rotatiepers (oude constructie) 

4 

De draadspindel is aan één zijde in het binnenste 

van de holle platencilinder gemonteerd. Een 

trapezedraad, die op de draadspindel is gesne- 

den, bevindt zich ook in de klembek waardoor 

de spindel loopt. Aan de andere zijde van de 

draadspindel zit een knop 6 met vierkante kop 

5, waarop een sleutel past. Draait men aan de 

knop, dan verplaatst zich de klembek en wordt 

hij tegen de plaat gedrukt en de laatste tussen 

de ring I en de bek 4 geklemd. Om te voor- 

komen dat tijdens het draaien van de platen- 

cilinder de klembek zou loslopen, is de draad- 

spindel van een palwerk voorzien, dat het 

draaien van de spindel voorkomt. 

Op de helÍt van de omtrek van de platencilinder 

bevinden zich de nokken 2 en 3, waartegen de 

rechte zijde van de gebogen drukvorm moet 

worden aangelegd. (Bij sommige constructies 

van rotatiepersen wordt nog wel de aanleg door 

een liniaal gevormd.) Deze aanlegnokken zijn in 

de platencilinder gedraaid. Zo'n aanleg is nodig 

om de eerste afdruk (schoondruk) op de tweede 

(weerdruk) te laten registeren. Dit houdt dus 

in, dat de gebogen drukvormen precies tegen 

de aanlegnokken moeten worden gelegd. 

Op de andere helft van de omtrek van de platen- 

cilinder bevinden zich ook een ring, een klem- 

bek en een aantal reeds genoemde aanlegnok- 

ken. Een kleminrichting bevindt zich ook aan de 

linkerkant van de platencilinder. 

Op een dubbelbrede platencilinder (aÍbeelding 

2) kunnen dus om de cilinder twee en naast 

elkaar vier platen worden gespannen. Bij zo'n 

cilinder bevindt de metalen ring l0 zich ook in 

het midden. Om echter tussen de ring en de 

klembek twee platen te kunnen spannen, zijn 

tussen de beide platen de drie oÍ vier verschuif- 

bare kfemíacetten 7, 8 en 9 gemonteerd. Zo'n 

klemfacet heeft eveneens aan weerskanten een 

naar binnen aígeschuinde kant, waaronder de 

gebogen drukvormen komen te liggen. 

Een bijzonderheid bij een dubbelbrede platen- 

cilinder is, dat men de aanlegnokken niet op één 

lijn over de gehele breedte in de cilinder heeft 

gedraaid. De nokken aan de linkerkant van de 

cilinder, daar waar dus twee gebogen druk- 

vormen naast elkaar liggen, zijn namelijk meest- 

al plm. 90" verplaatst. Dit ten opzichte van de 

rechterkant, dus die kant waar de andere twee 

gebogen drukvormen zijn gespannen. Deze ver- 

plaatsing is toegepast opdat de cilinder niet van 

druk af zal komen. (Al zijn de cilinders nog zo 

zwaar ge

-- 

door de MAN-fabrieken is geconstrueerd. Door 

een tandwiel 14 (afbeeldingen 3 en 4), dat de 

aandrijving van de platencilinder bewerkstelligt, 

is een as | 5 gestoken. Op het rechtereinde daar- 

van is een spanschroef l7 met vierkante kop 18, 

waarop een sleutel past. Ongeveer in het mid- 

den van de as is een spanmoer l3 bevestigd. In 

deze moer en op de as is schroefdraad gesneden. 

Draait men door middel van de spanschroef aan 

de as, dan schuift de spanmoer een klembek 12, 

die glijdend op de as is gemonteerd, naar links 

en tegen de gebogen drukvorm I l. 

Doordat de klembek glijdend is gemonteerd, 

kan hij ook met de hand zowel naar links als naar 

rechts worden geschoven. Dit bevordert dus 

het snelle sluiten, maar ook het snelle openen 

van de klembek. ls de klembek tegen de gebo- 

gen drukvorm gekomen, dan maakt de span- 

moer een halve omwenteling, waardoor gelijk- 

tijdig de klembek wordt gegrendeld. Het is dan 

niet meer mogelijk, dat hij tijdens het draaien 

van de machine zou kunnen loslopen, Een en 

ander wordt met de afbeeldingen verduidelijkt. 

Bovendien kan men door middel van een pal- 

werk l6 ook nog voorkomen dat tijdens het 

draaien van de pers de as draait. 

Om de kleminrichting te openen moet de as in 

de tegenovergestelde richti ng worden gedraaid, 

waarna de spanmoer een halve omwenteling 

terug beschrijft. Vervolgens schuift men de 

klembek naar rechts en de kleminrichting is 

weer geopend. 

Deze MAN-constructie beantwoordde nog niet 

aan de verwachtingen die men daaraan had ge- 

steld. Dit heeft onder meer de constructeurs 

van de Koebau-fabrieken tot nadenken gebracht. 

Met als resultaat dat men een kleminrichting 

heeft geconstrueerd die nog vlugger werkt. 

De Koebau-kleminrichting is op zeer eenvoudi- 

ge wijze geconstrueerd. Het principe daarvan 

wordt met de hierbij gegeven afbeelding 5 ver- 

duidelijkt. De linkse afbeelding geeft de klem- 

inrichting in geopende stand weer, terwijl de 

rechtse afbeelding de inrichting in gesloten 

stand laat zien. 

De werking is als volgt: In een vast punt is een 

excentriekschijfje 2l gemonteerd. Uit het mid- 

den van dit schijfle is een einde van een excen- 

triekstang 20 bevestigd. Het andere einde van 

de stang is in de klembek l9 gemonteerd. In het 

excentriekschijÍje is een rechthoekig gat ge- 

maakt, waarin een zogenaamde inbussleutel 

moet worden gestoken. Draait men het excen- 

triekschijfle door middel van de sleutel, dan 

drukt - tegen de druk van een veer 23 (zie ook 

afbeelding 6) in - de excentriekstang de klem- 

bek naar rechts en tegen de gebogen drukvorm 

22 aan, Het excentriekschijíje behoeft maar l80o 

te worden verdraaid, dus maar een halve om- 

wenteling. Het is dus een bijzonder snelle sluit- 

methode. 

Draait men het excentriekschijfle weer terug, 

dan drukt de veer de klembek weer in zijn oor- 

spronkelijke stand. 

3 Kleminrichting geopend (MAN-constructie) 

4 Kleminrichting gesloten (MAN-constructie) 

19 

19 

20 20 

21 21 

5 Links: kleminrichting geopend; rechts: kleminrichting gesloten (Koebau-constructie) 

ó Vergrote doorsnede van de kleminrichting met drukveer (Koebau-constructie)

M. H. Groenendaal Het boecken maeken en heeÍt gheen eynde . . . 

í !$ ó"dd,i*A. vs, r.t tÉrd, 

r io n{.Èined rurlF 'r $rhril an !. 'niidárd tn.d 

odd'd i! ird',drid Hr rch,tn g€n r!Èir\4{c!.od{ F 

Èr!dà, ÊÍn$ +n hr*r d ÁbÈèír 

r.n dqeb'Éde Êó ;rls!i'{b {'tr$Í'Éeir. hdr !il:fl!'tr r.! 'r. J'. r.n Pó 

nÈ0 ríid c€n *,.rd.lol 5,.ài.r&íit 

I Een bont Íamilie-album dat voorkomt in 'Uit het iaar hondero . . . 

:€ 

Kort na elkaar kwamen ons een oaar boeken in 

handen, die alle onder dit Oudhollandse op- 

schrift te groeperen zijn en die het bespreken 

zeker waard mogen worden geacht. Het zijn 

werken die rechtstreeks met het maken van 

boeken te maken hebben of daarmee althans 

nauwe verwantschao vertonen. 

Afs we beginnen met'Uit het joor honderd ...' 

is er even wat speurzin voor nodig om er achter 

te komen van wie dit werkje eigenlijk is: de titel 

staat op de rug van het stofomslag (waarom van 

onder naar boven lezend ?), de gebroken-witte 

band vertoont geen enkele letter, het rode 

schutblad geeÍt een stukje van een ingesloten 

.,€it* 

e4*r 

I 

l.lal L',!{.,111r q:f tl.r.tr nr.l'rrliï llií!! i.r l}.n 

llrf i rtrrui nr..trÍir ,,rr.ir lix f.idiilirlr. l)(n hir 

ilii,nj.'+' .',, r,lrJL.r(, i,il.;,, , ir' 1..il '\,.r ï,. 

hr q:lr-i l: li|9ilr

- 

2 Gebouw en schoorsteen 

'groeien' uit grafische hulpmiddelen 

om verklaring vraagt en het snel verouderen. 

In dit boek zijn ook citaten uit een Zweeds na- 

slagwerk opgenomen. Het begin is wat zonder- 

ling: onder de A volgt'à la cathédrale: see ar- 

chitectural bindings'. Maar hierna wordt het 

volle ernst en vinden we zowaar achter abece- 

darium een verwijzing naar de Costeriana. Of- 

schoon hierbij vermeld wordt dat dit uitgaven 

zijn van Latijnse grammatica, gemaakt met losse 

houten letters, merkt de schrijver schoorvoe- 

tend op dat deze historische opvatting wel ge- 

noemd is, doch dat hij twijfelt. 

In 2600 trefwoorden wordt het gehele complex 

van papier, druk, binden en boekhandel ver- 

l2 

klaard en toegelicht met vele afbeeldingen. De 

illustraties voor de reproduktietechnieken zijn 

zeer goed. Hoewel de buitenlandse oriëntatie 

niet zo breed en opzettelijk is als bijvoorbeeld 

in de Duitse 'Lexicon des gesammten Buch- 

wesens', treffen wij ook een aantal Nederlandse 

namen aan: Chr. van Dijck, Elsevier, Enschedé, 

Fleischman, Gerard Leeu, Hadego,J. van Krim- 

pen, S. H. de Roos, Kunerapers, Utrecht Psalter. 

Na de trefwoorden volgen nog een appendix 

met drukletters, Latijnse namen uit vroegdruk- 

ken (Amstelodamum : Amsterdam, Traiectum 

ad Rhenum : Utrecht); tegenwoordige'pri- 

vate presses'(waarbij vele van Engelse grafische 

scholen en ook de Tuinwijkpers van S. L. Hartz), 

correctietekens (64 in getal) en bibliografie. 

Voor hen die zich in de terminologie van het 

grafisch-technische Engels willen oefenen is dit 

een prachtig boek. Jammer dat het plm. f 65,- 

kost, want dat leidt tot enige aarzeling! 

Een boek om heel blij mee te zijn is'Viiro bok- 

strjyer'van Erik Lindegren. Het is een boek over 

schrijfletters, drukletters en reclameletters. 

Niet zo'n gewoon letterboek, zoals er in tal van 

landen in de laatste 

laren zijn verschenen, maar 

een boek van ongewone klasse. 

Door de schrijver werd in het naschrift dank 

gebracht aan z'n collega Kjelt Gustafsson en 

thequiclt 

hrown 

890 

{ Een prachtige demonstratie van de Biicher Grocesk in het boek van Lindegren 

Í0X h,r ha,! hj,t,, r,,,,,,r 

lUmp$ 

ouer the lazy dog

Het boecken maeken en heeít gheen eynde . 

S. I l. rlt l{oos 

.1. : i;r I' 

i,,. : lr ' 

enkele andere leraren van de school voor de 

boekindustrie in Góteborg en terecht! 

Opzet en uitvoering zijn subliem. De directeur 

van het Grafisch Instituut te Stockholm, Bror 

Zachrisson, besluit zijn aanbevelend woord met 

een'Bravo, Góteborg'! 

Het oblong-werk van 25 x 17,5 cm is opgezet als 

een prentenboek met korte teksten. Na een 

alleraardigst geïllustreerde inleiding, gebaseerd 

op het alfabet volgt een overzicht van de ont- 

wikkeling van het schrift. In vele kleuren, met 

uitstekende illustraties, op verscheidene papier- 

soorten weerSegeven, is een hoogstaand werk 

ontstaan. In z'n niet-storende bontheid herin- 

nert dit boek aan de studie van PierreJ.Verbeke 

voor de Unigra in Belgié onder de titel 'Het 

letterbeeld in de zetterij', maar het verkreeg 

méér samenhang. 

De inhoud is zo rijk, dat het nauwelijks mogelijk 

is er grepen uit te doen. Van de letterontwer- 

pers zijn meestal de portretten opgenomen en 

naast de door hen ontworpen lettertypen 

wordt door afbeeldingen van hun grafisch werk 

8 

SL \l\ll lr lvI Iil \\'( ){ )l )S 

5 ó Letter- en boekontwerpen van Gudrun ZapÍ-von Hesse en twee pagina's over De Roos en z'n laatste letterschepping 

een goed beeld van de kunstenaar opseroepen. 

Wat wij meestal bij de buitenlanders missen, 

vinden we in dit Zweedse werk: begrip voor de 

internationale samenhang der dingen. Men be- 

perkt zich niet - hetgeen daar uiteraard ook 

niet zou kunnen - tot het eigen land, maar 

schouwt zo ver mogelijk over de grenzen. Zo 

kon het dat de grote internationale ontwerpers 

met hun werk in een prachtig verband werden 

samengebracht. 

Telkens weer noodt dit boek tot bladeren - het 

is immers een letter-prentenboek - en steeds 

weer íascineert ons het materiaal er in, Als er 

een nieuwe letter verschijnt zijn we geneigd 

om - wat vermoeid - aan een teveel te denken, 

doch zó fraai gerangschikt en in zó een írisse 

vormgeving opgediend, lijkt het letters maken 

weer een roeping. Uit de onvermijdelijke veel- 

heid zal het goede toch steeds vreugde vermo- 

gen te wekken, 

Doordat de lettervormen in verband met de 

ontwerpers worden getoond, is van een zekere 

classificatie (zie TéTé l4e jrg. nr. 6) in dit boek 

ABCDEFGHIïKLMNO 

PQRSTUVWXYZ 

a bcclef sh i I klm nopqrsruvw 

12345 xyz 67890 

.\ lJ(- i)/r /;(; / I i/ K /-,\ I \OPQll 5 l'{. i \' \\'.\ )'Z 

,r{rt/,'/!y'rr1ÀLrrrrol\Jrstlt'u .\'}': 1 :.1i 5ó2,3 9() 

geen sprake. Maar het is een juweel voor de 

lettergenieter! Het kost plm, f 50,-. 

Een aardig letterboekie onder de titel 'Schrift- 

en letterbeeld' verscheen in België. Hieruit is 

iets te leren voor de calligraaí of voor degenen 

die dat willen worden. Er zijn doorJef Boudens, 

leraar aan de Stedelijke Academie te Roeselaere, 

heel wat verschillende alfabets met hun toepas- 

singen in opgenomen. 

De uitvoering van het boekje is aantrekkelijk, 

al kunnen we het met de compositie van de 

pagina's lang niet altijd eens zijn. In de rang- 

schikking van de typen is geen enkele ordening 

te bespeuren en enige er van zijn beslist lelijk. 

Verreweg de meeste voorbeelden zijn van de 

schrijver, waaruit een bewonderenswaardige 

veelzijdigheid blijkt. 

Als laatste een typisch Amerikaans boek. Lijvig, 

grof en duur is'Alphabet Thescurus'. Uit Ameri- 

ka willen we nog wel eens heel bijzondere din- 

gen horen op het gebied van de technische 

vooruitgang, die ons de oren doen spitsen, Maar 

de afschuwelijke letter'gewrochten' die in dit

- 

Photo-Ldtr r aiqg lw. Phato-L@ lw. 

0;ginal 

Phdrta- 

9W 

0u71)aed o" 

0ullinel 

9uile outlíne I point. 

9uide outbae ! pt. 

fl -t tt (r 

ll /;tlttt ,( , tr 

,l/ 

t! t%li rL /i uJfu rl 

* .)urr". Haiiline, ,: 

Sha/o" on ri-gAt 

RigÁr - 6oil o^ ltoptho do' 

2 poinlt 

lJwtu' 

Photo-lofiotirrg \ttr.,. 

Photo-Loilorngl, 

Tapa to nipÁ.l 

q aw Plroto 

-Lofro'ng t'w' 

2 po/nl) 

llw@,, 

n@. 

7-8 Dit is nog maar een bescheiden beeld van de aígebeelde mogelijkheden tot letterknoeierij in 'Alphabet Thesaurus 

boek langs íotografische weg tot stand zijn ge- 

bracht, doen ons beschermend grijpen naar de 

ambachtelijke inslag van de oude wereld. Want 

ook dank zij de technische vooruitgang zijn 

onze telefoongidsen alleen nog maar leesbaar 

voor ionge mensen met uitstekende ogen en 

veel fantasie. En blijkbaar dank zij diezelfde 

technische vooruitgang geeft het nu voor ons 

liggende boek een beeld van toekomstige ver- 

vlakking in typografisch opzicht. 

Volkomen nuchter geredeneerd zijn we klaar 

met de dooddoener'als ie het maar kunt lezen' 

en inderdaad zijn de letters in dit boek leesbaar. 

De verarming wordt echter pas recht duidelijk 

als dit boek wordt geraadpleegd na het geboeid 

doorbladeren van het zoj u ist besp roken Zweedse 

letterboek. De turfvan 740 bladzijden, op ruim 

A4, is een uitgave van de Reinhold Publishing 

Corporation Ltd. in New York (voor Photo- 

Lettering). Het is verbazingwekkend over hoe- 

veel lettertypen men daar beschikt uit vele 

delen van de wereld, ook uit ons land. Het boek 

is in offset gedrukt, hier en daar te flets. De 

classiÍicatie berust op een grove schifting in l7 

lettergroepen, die in niets gelijken op de in 

Europa bekende indelingen. 

De inleiding werd gezet uit een te brede letter 

met volkomen veronachtzaming van wat wij 

nauw zetsel plegen te noemen en met vele ma- 

len volledig gespatieerde regels tussen de tekst: 

'Hier 

zijn voor de eerste maal in een dusdanige 

omvang hoogtepunten uit de letterwereld ver- 

gaard in één boek: meer dan 3000 verschillende 

alfabets, plus ontelbare afleidingen. Het is door 

dit laatste hoogst waarschijnlijk de grootste 

collectie letterstijlen die ooit is gepubliceerd. 

Wij hopen dat het zal dienen om het creatieve 

vermogen van ontwerpers en studerenden te 

stimuleren en tevens dat het zal heloen om vele 

problemen van de vaklieden op het gebied van 

de communicatie op te lossen. Een letterschat, 

die een even belangrijk gereedschap kan wor- 

den voor de grafische ontwerper als een woor- 

denschat voor de schrijver.' Het lijkt wat opge- 

schroefd, maar inderdaad is het verbazend wat 

hier aan materiaal bijeengebracht is. De lijst van 

0;ginol 

Top converyíng 

Top convuging. Tapea ío zigÁ.t 

medewerkende letterontweroers bevat heel 

wat namen. De medewerking van S. H. de Roos 

gaat schuil achter de naam van de Lettergieterij 

'Amsterdam'. 

Het is maar zeer de vraag of De Roos erg blij is 

met de'verkrachting' van zijn De Roos-romein. 

Dit is een naar woord, maar volkomen toepas- 

selijk, Van alle letters geeft men een normale 

(die natuurlijk bij sterke vergroting en verklei- 

ning niet helemaal normaal meer is), een inge- 

perste, een verlengde en een schuin gezette 

regel, meestal l5o, op steeds dezelfde breedte. 

Maar de geachte klant kan nog veel meer krÍj- 

gen, bijvoorbeeld in plaats van de volle letter 

alleen maar de contour en cursieven in allerlei 

standen, zoals de Rondo 8t/zo, 7o, 6o en 22o En 

dan nog de mogelijkheden om regels half of ge- 

heel rond ofgolvend te maken, vooraan dun en 

achteraan dik en nog veel meer heerlijkheden. 

Het is een interessant, maar bijna beangstigend 

boek, net zo beangstigend als de atoombommen 

van deze tijd. De prijs van dit enorme boek (in 

volume en strekking) is plm. f 48,-.

Het boecken maeken en heeft gheen eynde . . . 

',"ffiE$m@ 

!etret 2znanenía.L 

Effiws 

',"ffiffism@mffiAffiffiru 

,,t^&ffi&m@ wwg 

-"," @!'?gR EWB NEtsÀffi@MT AN@ WHRU 

-", @IreRWffiE EEEA@@"$MAN@ WffiRU 

-", @'ff8RWffiB MBAD@WEN@ 

r#,^@WWRWWWMW@WM@ 

,,^TF{E 

PEN rS TïÏ!"";::;í;.of rhe hande 

''"THE PEN IS THE tongue of rhe hande 

*'THE PEN IS THE rongue of the hande 

riil'THE 

PEI{ IS THr rcngue of rhe hande 

9-10 Zó verknoeit men op allerlei manieren letters in'Alphabet Thesaurus': in de hoogte verkleind, normaal, verlengd en in willekeurige schuintegraden 

t0 

WWMW

J.c.Btankenstein Goedgeorganiseerde en welbezochte WF-tentoonstellingen 

De tentoonstellingen die de firma Winkler Fal- 

lert & Co. te Groningen, Eindhoven en Zutphen 

organiseerde, hebben zich in een grote belang- 

stelling mogen verheugen. Hoewel het isolement 

van het noorden nu wel niet zo groot meer is 

als een 25 jaar geleden, is men er nog steeds zeer 

gevoelig voor een geste zoals die van bovenge- 

noemde firma uitging. Voor de inrichting van 

zo'n tentoonstelling komt tenslotte heel wat 

kijken aan kosten en zorgen. 

Het waren vooral de binders en de drukkerij- 

binders die aan hun trek kwamen en ook dat 

heeft beslist menigeen prettig gestemd. 

Het paradepaard van de tentoonstelling was de 

Stahl-vouwmachine (afbeelding l). Het is deze 

firma ernst, een plaats te veroveren op de vouw- 

machinemarkt en het streven is er, iets extra- 

goeds te leveren. De Stahl-vouwmachine is een 

zogenaamde gecombineerde vouwmachine, die 

met messen en tassen werkt. In de eerste slag 

hebben deze machines 2,4 of zelÍs 6 tassen, ge- 

volgd door een tas en een mes voor de tweede 

(kruis)slag en een mes voor de derde slag. 

De tentoongestelde machine was voorzien van 

een inlegapparaat en een rollentafel voor het 

zuivere vóórrichten van de vellen. Er zijn echter 

ook half-automatische machines waarbij de 

vellen met de hand op de rollentafel geschoven 

worden en handinleg-machines waarbij de vel- 

len direct tussen de vouwwalsen geschoven 

worden zonder dat deze op een rollentaÍel 

voorgericht worden. Het gebruik van een rol- 

lentaÍel is echter altijd aan te bevelen bij een 

gecombineerde vouwmachine, omdat men dan 

veel zuiverder werk krijgt bij het kruisvouwen. 

Het vouwformaat van de Stahl-machines is 

58x90 cm bij parallelslag, 58x80 cm bij twee 

slagen kruis en hetzelfde formaat bij 3 slagen 

kruisslag. Minimaal zijn deze maten resp. l0x l5 

cm, 17x25 cm en 2l x30 cm. Werkt men met 

een vlakstapelapparaat, dan wordt de minimum- 

maat iets groter, namelijk l4x l8 cm en bij het 

werken met een rondstapelapparaat | 7 x 25 cm. 

Zowel bij parallel- als kruisvouw kunnen de 

vellen zonder onderbreking ingelegd worden. 

2 

Het ene vel kan dus direct op het andere vel 

aansluiten. Bij kleine vouwformaten geeft dit 

een grote produktievermeerdering. De snel- 

heid van de vouwmessen is hiertoe trappenloos 

regel baar. 

Aan de vouwtas zijn vele verbeteringen aange- 

bracht. Vooral de inloop van de tas heeÍt een 

dusdanig profiel gekregen, dat ook vellen met 

niet al te gave randen toch nog goed in de tas 

lopen. De onderplaat van de tas kan ten opzich- 

te van de bovenplaat versteld worden, niet al- 

leen in schuivende richting om de rand van de 

onderplaat dichter bij de vouwwals te brengen, 

maar ook om de speling tussen de beide platen 

groter of kleiner te maken. Dun papier kan men 

daardoor nog beter tussen de platen opsluiten 

en 50 grams of lichter papier wordt nog goed 

gevouwen. 

Er is veel aluminium toegepast om de kans op 

3a 

statische elektriciteit zo veel mogelijk te ver- 

minderen. 

De spanning van de transportbanden vindt 

plaats door middel van een hefboombeweging 

(aÍbeelding 2). De transportbanden zijn boven- 

dien verschuifbaar, zodat zij op de plaatsen 

gesteld kunnen worden die steun behoeven. 

De mesbeweging is verticaal. De uitleg op de 

eerste en tweede slag is normaal uitgerust met 

opvangbakken, maar veel beter is een staffel- 

uitleg, die wel wat extra kost, maar het geld 

ruimschoots opbrengt. De derde slag heeft een 

stapelkast van het normale type. 

De loop van de machine is geruisloos, doordat 

in hoofdzaak kogel- en naaldlagers zijn toege- 

past, die smering zo goed als overbodig maken. 

Wetende nog lang niet de volledigheid betracht 

te hebben, geven wij hierbij nog twee opnamen 

van het inlegapparaat (afbeelding 3a en 3b). 

3b 

I 

17

Goedgeorganiseerde en welbezochte WF-tentoonstel li ngen 

lïGr 

Ondernemingen die de'stitcher' ontgroeid zijn 

en die gaan uitzien naar een echte verzamel- 

hechter, konden zich oriënteren op de kleine 

Mul ler-verzamelhechter, de'Piccolo'. Voor niet 

te grote oplagen van niet te groot formaat 

(maximum 37x29 cm en minimum l0x6 cm) 

is dit een snelle. oroduktieve machine. De 

transportketting brengt de verzamelde vellen 

direct onder de hechtkoppen, die zich met de 

ketting meebewegen. Het tijdschriÍt wordt dus 

niet stilgelegd om geniet te worden. Niettemin 

worden de nietjes van 14 mm precies op de 

6 

t8 

''1yêH$ 

juiste plaats in het hart van de katern geslagen. 

Dit kan zelfs met verspringende'steek'gebeu- 

ren, waardoor de pakjes minder opdikken en 

beter op de driesnijder verwerkt kunnen wor- 

den. Na het nieten worden de tijdschriften van 

de ketting genomen en dichtgevouwen, gestaf- 

íeld u itgelegd. 

De 'Piccolo' heeft twee hechtkoppen (afbeel- 

ding 4), die hechtdraad nr. 26-30 verwerken. 

De maximale hechtdikte is 4 mm. De gewenste 

draadlengte is door het verstellen van een hef- 

boompje aan de hechtl(oppen te bereiken. De 

snelheid van de machine is trappenloos regel- 

baar tot 5500 exemplaren Der uur. 

Een derde machine die veel aandacht trok is de 

Soag-Autodrill, een automatische papierboor- 

machine die allerlei boor- en stanswerk kan ver- 

richten en waarbij de tafel automatisch bewo- 

gen wordt (afbeelding 5). De machine maakt 

ronde gaten tot een diameter van lr/4 cm, maal

7 

gebruikt. De grootste maat is dan 55x75 cm. 

De Triumph wordt echter ook gebouwd in de 

maten 75x 105 en l05x 145 cm. 

Enige kleinere machines en apparaten trokken 

eveneens belangstelling, wat niet verwonderlijk 

is omdat ons land vele kleine en middelgrote 

ondernemingen telt. 

De Joba-boekblokaanlijmmachine (aÍbeeldi ng 8) 

is een uitstekend hulpmiddel bij het in de band 

zetten van boeken. Het prettigst werkt een der- 

gelijke machine als het gaat om ongekneepte 

boeken, maar ook boeken met kneep laten zich 

goed verwerken. Hiervoor is wel enige routine 

en ervaring nodig. Het voordeel van een derge- 

lijke machine is, dat door de snelle werkwijze 

het schutblad bijna geen tijd krijgt om te rekken 

en te krullen. Bij het gebruik van deze machine 

is de maximale boekhoogte 35 cm, de dikte 

7 cm. De lijmopdracht is regelbaar. 

Van hetzelfde (Nederlandse) íabrikaat was te 

zien deJoba-bundelpers, een mechanische pers 

met een flink drukvermogen (afbeelding 7). De 

inzet is 80 cm en de slag 40 cm. De persplaat van 

het standaardformaat is 23x20 cm groot, dus 

geschikt voor normaal uitgaafbindwerk. De be- 

diening heeÍt plaats met drukknoppen in volg- 

orde, op de afbeelding gezien: dicht, stop en 

open. De pers is verplaatsbaar en heeft ook een 

taÍelvlak, waarop dus een bak met touw oí met 

riemen gezet kan worden. 

Een kleine machine om hoeken in te slaan (af- 

beelding 9) bleek van goede constructie. De 

hoek wordt zuiver ingehaald, Doordat van ver- 

warming gebruik wordt gemaakt, laten vele 

stoffen zich goed verwerken. Zeer dun karton 

van l20g/m2tot bord van 3'/z mm dik geeft nog 

goed resultaat. De verwarming is in fasen regel- 

baar. Er kunnen hoeken ingeslagen worden met 

=-.- 

een radius van 3, 5, 7 en 9 mm. Als het stempel- 

plaatie met lijm besmet is, kan dit uitgeschoven 

worden en door een nieuw vervangen. Onder- 

tussen kan men het besmette plaatje in een glas 

water laten weken. 

Het kleinste werktuig van de tentoonstelling 

trok misschien nog de grootste belangstelling. 

De Kaptomaat is een tang waarmee men kapi- 

taalband aan boeken kan zetten en waarmee 

men dit band op maat kan afsnijden. Het band 

wordt door de bovenhelft van de tang gescho- 

ven en wordt dan verder door een radertje 

voortbewogen, dat door de duim van de rech- 

terhand opgeschoven wordt. Het is precies in- 

stelbaar op het stukje band dat nodig is. Het 

band wordt op de boekrug aangebracht en met 

een knippende beweging van de tang op maat 

afgeknipt (afbeelding l0). De snede is zuiver, 

zodat geen rafels ontstaan. Men was van dit 

werktuig nog niet 'weg', maar wij geloven dat 

men er mee moet leren werken en dat hier er- 

varing en routine zeer belangrijk zijn. Pas na een 

proef van enkele weken kan men komen tot 

een goed beoordelen of hier'iets goeds in zit'. 

l0 

I9

G. Pijper Het koppen-llchtzetapparaat'Letterphot' 

I Zijaanzicht van de'Letterphot' 

ln tegenstelling tot de in TéTé l5e lrg. nr. 4 

beschreven 'Magnoscop', die werkt met losse 

letterbeelden welke tot een woord of regel 

worden gegroepeerd alvorens wordt opgeno- 

men, heeft het koppen-lichtzetapparaat' Letter- 

phot'een letterschijÍ met afzonderlijk door te 

lichten letters en lettertekens om de tekst op 

papier of op film te proiecteren. Dit koppen- 

lichtzetapparaat van Duitse makelij bestaat uit 

een proiector, waaronder een opname-apparaat 

is geconstrueerd. Voor de afwerking van het 

produkt heeÍt men, evenals trouwens voor de 

opname het geval is, een donkere kamer nodig. 

3 Plaatsen van de letterschiiÍ in de cassette is maar 

een simpele handeling 

20 

2 Letterschijf van het'Letterphot' koppen-lichtzetapparaat 

Het fraai uitgevoerde apparaat (aÍbeelding l) 

neemt maar zeer weinig ruimte in. Om een in- 

druk te geven van de afmetingen: de draagstang 

waarlangs de proiector voor vergroten oí ver- 

kleinen verticaal kan worden verplaatst is 70cm. 

De proiector, waarin een letterschijf is gebor- 

gen, bevat een betrekkelijk kleine puntlicht- 

lamp met een dubbele condensor. Het objectief 

werd smal gehouden, opdat het hele apparaat 

niet te kolossaal zou worden. Door middel van 

het instelmechanisme kan men een vergrotingsfactor 

van I tot | | en een verkleiningsÍactor van 

I tot 3 bereiken. uitgaande van één letterschijf. 

{ Belichten van de fluorescerende íolie ter vaststelling 

van de iuiste stand van de lettering 

De gebruikte letterschijven, die een diameter 

hebben van 20,5 cm, zijn vervaardigd uit een 2 

mm dikke heldere kunststof. Daarover bevindt 

zich een zwarte deklaag. Hierin zijn in drie 

boven elkaar liggende cirkels de letters en 

tekens geëtst en deze verschijnen dus als af- 

zonderlijke negatieven. Elke cirkel heeft 3l 

lettertekens, dus in totaal staan er 93 op een 

schijf (afbeelding 2). In de buitenste cirkel be- 

vinden zich de kapitalen, in de middencirkel de 

onderkastletters en in de binnenste cirkel de 

overige lettertekens en de cijÍers die tot een 

bepaald lettertype behoren. 

5 Wegschuiven van de bovenplaat voor het belichten 

van film- oí papiermateriaal 

I

Elke letter heeft een iusteringslijntie voor het 

richten en op de juiste plaats brengen van de 

letter en dat lijntje kan ook dienen om het 

beeld schero te stellen. 

Door gebruik te maken van deze letterschijven 

kan naar wens een negatief of een positief letter- 

beeld worden gemaakt in de gewenste grootte 

van 6 tot 300 mm. 

De in een gleuf lopende knop aan de rechter- 

zijde van de schijvencassette zorgt bij draaiing 

voor het kiezen van de letter en door de knop 

naar voren of naar achteren te schuiven wordt 

een andere cirkel boven de proiector-opening 

gebracht. 

Na één voor één belichten van de afzonderlijke 

letters, die samen de gewenste regel vormen, is 

het mogelijk om het geheel telkens te overzien 

alvorens definitief wordt belicht. Op de afsluit- 

plaat is namelijk een zgn. lusteringsfolie be- 

vestigd, voorzien van een fluorescerende laag, 

die het mogelijk maakt om het te projecteren 

beeld eerst te zien naast het reeds opgenomene. 

Het opname-apparaat, 

dat zich onder de projector 

bevindt, is het hart van de 'Letterphot'. 

Het geheel is als een vlakke cassette uitgevoerd 

en 20 cm breed bij 40 cm lang en 4 cm hoog. Aan 

de voorzijde bevindt zich een schuine kant, 

waarop de diverse commandoknoppen beves- 

tigd zijn. 

Om alle onderdelen nog eens de revue te laten 

passeren, volgt hier de werkwijze van de 

'Letterphot'. Als we een oÍ andere regel willen 

(licht)zetten, nemen we de letterschijf van het 

gewenste lettertype en plaatsen deze in de 

cassette (afbeelding 3). Een negatief- of positief- 

film ter grootte van de te maken regel wordt 

op de grondplaat in het opname-apparaat gelegd 

en aangedrukt op kleeffolie. De afsluitplaat 

van het opname-apparaat, die bij lichtvalling dus 

een fluorescerende werking heeft, wordt dicht- 

ó Zijdelings verplaatsen van het beeld in het opname- 

apParaat tot op het gewenste punt 

AICabc 

I 

-t-r- LBCc,ïro 

-Vg € */o/ AB@ AÍetr 

ABC abe flilfiahr 

A[[ahc 

ffBCa[ 

ABGabc ABCabc 

VEGA ABg E@@ AE@ 

ABCobc ABC obc ABC qbc 

ffd.ffi€_-= 

/, %: 

$.= '% 

*W-Wffi 

Een aantal voorbeelden van lettertypen die de 'Letterphot'in 

vergrote oí verkleinde vorm oD Íilmmateriaal 

of op lichtgevoelig papier produceert 

geschoven en nu kan met zwak licht de iuiste 

plaats voor het te projecteren letterbeeld 

worden opgezocht. Na meten van de benodigde 

belichtingstijd wordt de afdekking weggescho- 

ven (aíbeelding 5) en de film belicht, 

Op de lichtgevende afsluitplaat blijven de ge- 

projecteerde letters zichtbaar, zodat op een- 

voudige wijze de plaats van de volgende letter 

is te bepalen (afbeelding 4). De gehele boven- 

zijde van het opname-apparaat is daarvoor zijde- 

linSs te verschuiven (afbeelding 6). Bij elke 

Ietteropname herhaalt zich deze handeling, totdat 

de regel in z'n geheel is geproiecteerd. 

Door gebruik te maken van een speciale opnameplaat 

(de normale maat is 40 bij l4 cm) zijn 

zelfs titels te maken van 30 cm hoog en 90 cm 

breed. 

ls een gerasterde letter tewenst, of een letter 

met film of iets dergelijks, dan wordt een des- 

betreffend filmple boven de letterschijf geplaatst 

en mee-doorgelicht. 

Naast het normale reproduceren van letterbeelden 

zijn op dit koppen-lichtzetapparaat 

ook allerlei 'spelletjes'mogelijk, zoals het 

rondzetten van tekst enz. Voor de praktijk van 

het werk in het grafische bedrijÍ is dit echter 

niet van zo grote betekenis 

te achten. Tenslotte 

moet zo'n apparaat zichzelf terugverdienen 

vooral ook door een doelmatig gebruik. 

Om een beeld te geven van de mogelijkheden 

die met de 'Letterphot' binnen het bereik lig- 

gen, voegen wij aan de aÍbeeldingen ook nog 

een serie indrukken van lettertypen en raster- 

werkingen toe. Het betreft hier slechts een 

klein deel van het beschikbare en/oí mogelijke, 

maar op zichzelf blijkt daaruit reeds dat men 

heel veel kanten op kan. Schreefloos in de verschillende 

gradaties, romein en cursieven, 

egyptiênne-typen van verschillende geaardheid, 

Bodoni, brede vette, smalle letters. sierletter- 

typen enz. En op elk daarvan kunnen ook de 

aangeduide rasterwerkingen worden toegepast. 

2l

LA-tentoonstellingen In verschlllende plaatsen in ons land 

I Een gezellig beeld van de Rotterdamse LA-tentoonstelling 

Een toenemende bezetting van het produktie- 

apparaat, een tekort aan goede grafische ar- 

beidskrachten en het inkorten van de werktijd 

in de grafische industrie maken het noodzake- 

lijk dat de afzonderlijke ondernemingen er 

meer en meer op bedacht zijn om hun produk- 

tiviteit op te voeren. Waar men in dit opzicht 

traag is, wordt in feite veelal achteruitgang ge- 

boekt, omdat men niet in gelijke tred weet te 

blijven met de voortgang van de tijd. Naast het 

vraagstuk van de interne organisatie, waarin 

voor vele ondernemingen nog ruimte tot ver- 

hoging van de produktiecapaciteit verborgen 

t2 

ligt, is verbetering van de produktiviteit ook 

in het grafische bedrijf mede een zaak van 

nieuwe en betere machines, apparaten en hulp- 

middelen. 

Een nieuw soort voorlichting van de grafische 

handel die zich hierop richt - en waarvan elders 

in dit TéTé-nummer eveneens gewag wordt ge- 

maakt-vond ook toepassing bij de n.v. Letter- 

gieterij'Amsterdam', namelijk door districts- 

gewijs belegde tentoonstellingen. Hier volgt 

een beeld van wat de TéTé-medewerkers J. B.J. 

Adams, J. C. Blankenstein,J. Kedde en N. Schiele 

daarbij in het bijzonder is opgevallen. 

Vanzelfsprekend was de Intertype op deze ten- 

toonstelling aanwezig en wel met de bekende 

'Zo klaar'-lntertype model G. Technisch gezien 

was er voor de ingewijde machinezetters wei- 

nig nieuws onder de zon. Twee kleine verbete- 

ringen trokken echter onze aandacht. De eerste 

is een knop even boven de remhendel, waaraan 

een kabel verbonden bleek. We volgden de 

kabel en zagen achter de pompveiligheid een 

haakvormig staalstuk, dat bij een druk op de 

knop de pompveiligheid onder het blokje van 

de pomparm duwde. Door een druk op deze 

knop kan men dus een goed uitgevulde regel, 

die niet gewenst is, niet laten gieten. De tweede 

verbetering is een nokje, dat belet dat de ma- 

chine wordt ingeschakeld als wordt vergeten 

de u itstootstang aan de u itstootarm te koppelen. 

Deze twee verbeteringen zijn van recente da- 

tum. Ouder, maar toch lang niet algemeen be- 

kend, is de aandrijving van het sterwielhuisje, 

De snaarriem, van de tussenas af over de twee 

schijfjes (waarvan de onderste verstelbaar is om 

de spanning van de snaarriem te kunnen rege- 

len) en dan gekruist voor de uitlaatstaven om 

naar het aandrijfschijfje van het sterwielhuisje, 

is vervallen. Het aandrijfschijÍje en het loze 

schijfie zijn nu aangebracht op de as van het 

schijfle T 6847 (aíbeelding 2a) en de transport- 

band W 5545 drijft het sterwiel aan. Stopzetten 

van sterwiel en transportband geschiedt op de 

bekende manier: staafje T 6873 (aÍbeelding 2b) 

wordt ingedrukt, welke beweging via het recht- 

hoekige armpje T 6854, kabel7372 en het twee- 

de rechthoekige armpje T 6854 (afbeelding 2c) 

wordt overgebracht op het vorkje T 6872, dat 

er voor zorgt dat de V-snaar W 5632 (afbeelding 

2a) overloopt van de vaste op de losse schijf. 

Drie detailtekeningen bij nieuwtjes aan de'Zo klaar'-lntertype model G 

w-só32

Moet het sterwielhuisie worden verwijderd, 

dan moet schroef W 3854 (afbeelding 2b) wor- 

den uitgedraaid en schroef W 2763 en ring W 

5058 aÍgenomen, waarna het sterwielhuis vrij is 

van de kabel met alles wat daaraan vastzit en dan 

op de bekende manier kan worden afgenomen. 

De uitrusting van de tentoongestelde machine 

bestond uit twee 72-kanalige en twee 9l-kana- 

lige magazijnen, waarin zes assortimenten ma- 

trijzen waren ondergebracht, zodat men met 

inbegrip van het tweede beeld van deze matrij- 

zen de beschikking had over twaalf lettertypen. 

In de beide 72-kanalige magazijnen waren vier 

irssortimenten matrijzen ondergebracht: één 

assortiment in de onderkast- en één in de kapi- 

talenkanalen. Het waren alleen kapitalen die in 

deze magazijnen zaten, hetgeen voor het zetten 

van advertenties ruimschoots voldoende is. ln 

de kanalen die nog over waren had men cijfers 

en tekens ondergebracht. 

Verder had de machine een zesvoudig gietwiel, 

een Mohr-zaag en een Single Duty Quadder. De 

machine was 'new-look': geheel grijs gespoten. 

Op een tafel was nog de vorm van een dagblad- 

advertentiepagina ter nadere beschouwing voor 

de bezoekers neergelegd, geheel op de machine 

gezet en typografisch gezien van een behoorlijk 

gehalte. Men kon zich daaraan overtuigen van 

de grote waarde van een dergelijke zetmachine 

in het bedrijf. 

De Brehmer-vouwmachine met Dux-inlegappa- 

raat is voor velen geen onbekende. Het zou in- 

teressant zijn te weten hoeveel machines van 

het type 158 en 159 in ons land in gebruik zijn. 

Dat is niet zo verwonderlijk, want deze machi- 

nes kunnen in zo'n veertig verschillende bouw- 

schema's geleverd worden, terwijl gecombi- 

neerd met allerlei typen inlegapparaten keus 

bestaat uit ongeveer tachtig soorten. Er is dus 

altijd wel een machine te vinden die precies 

aansluit bij het werk dat men verricht en de 

meest gunstige produktie levert. Het type 158 

vouwt vellen tot een maximum van 56x80 cm 

en het type | 59 tot een formaat van 65 x | 00 cm. 

Gedemonstreerd werd een machine met twee 

boven- en twee ondertassen in de eerste vouw- 

partij, een tas en een mes in de tweede partij en 

een mes in de derde partij. Dit type machine is 

wel het meest voorkomend. omdat men er 

vouwvellen van 3 slagen volgens internationaal 

inslagschema mee kan vouwen, maar bovendien 

tot yellen van ló pagina's kan komen door mid- 

del van twee slagen parallel, waarbij men de 

vellen twee boven elkaar kan laten (bij pocket- 

books) oí van elkaar los kan snijden door mid- 

del van de snijinrichting. Wikkel- en zigzag- 

vouw bij folders is op vele manieren mogelijk 

met een dergelijke machine. 

Het Dux-inlegapparaat werkt íeilloos op deze 

machines. Als het papier goed van afmeting is 

en rondom gesneden, is er geen rollentafel no- 

dig voor de toevoer, ook niet bij kruisvouw. In 

andere gevallen zouden wij steeds een rollen- 

taíel voor de toevoer preÍereren, omdat men 

dan beslist zuiverder vouwwerk krijgt. De 

meerprijs wordt gemakkelijk terugverdiend. 

Zo is het ook met banduitleggers op de eerste 

en tweede slag. Het is eigenlijk onbegrijpelijk 

dat men nog zo tegen de meerkosten daarvan 

opziet. De machine zonder toevoegingen is 

eigenlijk alleen geschikt als men kleine oplagen 

verwerkt en de machine slechts voor 30 of 40 

procent bezet heeft. Bij volle benutting zouden 

wij steeds de volledige machine kopen. 

Dat er twee Polar-snijmachines opgesteld ston- 

den, zou men op het eerste gezicht niet gezegd 

hebben. Eén was namelijk bij ons bezoek geheel 

verborgen in een dringende groep belangstel- 

lenden, zodat er letterlijk niets van te zien was, 

terwijl de andere Polar - een hydraulische 80 

cm-machine, die eigenlijk veel belangrijker is 

omdat men in de kleine en middelbedrijven 

toch niet zo gauw toe is aan de Eltromat 107 

cm - eenzaam en verlaten stond, 

leder werd blijkbaar gepakt door de geheim- 

zinnige wijze waarop deze Eltromat-machine 

+ 

{ Polar-Eltromat snijmachine met stapelliften 

zichzelí instelt. Het aanbrengen van merken op 

de maatband, het wisselen van programma en 

het uitwissen der merken kon niet vaak genoeg 

herhaald worden. Ook in de luchtdruktaÍel en 

de stapelliften was men zeer geïnteresseerd. 

De nieuwe kleur van de Polar werd geprezen. 

Het is eigenlijk wel jammer, dat men niet alle 

grafische machines in dezelfde kleur spuit. We 

hebben dat eens gezien op de Leipziger-Messe, 

waar alle geëxposeerde machines in een blauwe 

kleur waren gespoten, wat een bijzonder Íraaie 

indruk maakte. De Oostduitse machthebbers 

hadden dat echter zo gedecreteerd, hetgeen in 

vrijere landen niet zo gemakkelijk gaat. 

Zoals wij al zeiden, de Polar 80 cm, die veel 

meer binnen het bereik ligt van vele zaken en 

hun produktie belangrijk zou opvoeren, bleek 

niet de aandacht te krijgen die deze machine 

verdient. 

De Brehmer 158 met Dux-inlegapparaat 

Natuurlijk was ook aanwezig de bekende Hei- 

delberger-degelautomaat en nog wel in de 

nieuwste uitvoering op het formaat 26 x 38 cm. 

23 

=.....-

LA-tentoonstellingen in verschillende plaatsen in ons land 

'Lord L 60', een preeg- en vulcaniseerpers 

voor flexibele beelddragers 

7 lnsluit- en standmaakmeubel voor vormen 

van Heidelberger-cilinderpersen 

24 

Heidelberger-cilinderautomaat voor twee kleuren 

Er zijn stellig niet veel drukkerijen waar deze 

uiterst produktieve'alles-eter' niet een aandeel 

in het werl< ten uitvoer legt. 5000 exemplaren 

per uur en een hoge drukkracht zijn de basis- 

kenmerken die hier nog eens vermeld worden. 

De Heidelberger-cilinderautomaat, gebouwd in 

het formaat 54x72 cm, oogstte van het begin 

aÍ groot succes. Een mooie, stabiele machine, 

waarop nagenoeg alles met succes is te drukken 

in een snelheid die voor dit type persen voor- 

dien moeilijk denkbaar was. Het kleine zusle, 

de Heidelberger-cilinderautomaat 38x52 cm, 

genoot op de tentoonstellingen terecht veel 

belangstelling. In dit tussenliggende formaat 

voldoet deze kleine cilinderpers zeer goed. 

Kleurendruk bij een snelheid van 5000 per uur 

gaf ook de bezoekers de zekerheid mee, dat er 

met deze machine iets is te bereiken. 

De machine van deze tijd is zeker de eveneens 

gedemonstreerde Heidel berger-ci I i nderauto- 

maat 54x72 cm, die in één arbeidsgang twee- 

kleurig drukwerk maakt met een snelheid tot 

aan 4000 druks per uur. Een beperking van de 

toepassingsmogelijkheden was nog gelegen in 

de tweede vorm, een gebogen vorm, waarvan 

de druk aan die van de vlakke vorm voorafgaat. 

In dit opzicht heeft men evenwel allerlei moge- 

lijkheden uitgevorst. 

Het schijnt dat flexibele beelddragers voor dit 

doel zeer bruikbaar zijn, vooral ook omdat ze 

in eigen produktie op betrekkelijk eenvoudige 

wijze zijn gereed te maken. Met de hydraulische 

preeg- en vulcaniseerpers 

'Lord L 60' is het 

mogelijk kunststof-, zogenaamde semperit- en 

rubberclichés te vervaardigen, die ook voor de 

Heidelberger-cilinderautomaat in twee kleuren 

zijn te benutten. Met dubbelzijdig kleefband 

worden deze beelddragers op de mantel van de 

ronde drukvorm aangebracht, Een en ander ge- 

schiedt yolledig in vormvoorbereiding. 

Voor thermoplastisch materiaal, dat wil zeggen 

kunststoffen die onder de invloed van warmte 

week genoeg worden om ze in een bepaalde 

vorm te kunnen persen en die bij afkoeling weer 

hard worden, is zelfs een speciaal Heidelberger- 

buigapparaat ontwi kkeld. 

Ook met galvano's en met snelgeëtste gebogen 

clichés worden goede resultaten bereikt. 

Een aanwezige insluitplaat met opbergruimte, 

speciaal voor de vormen van de Heidelberger- 

cilinderautomaat, bleek minder de aandacht te 

trekken, Evenmin waren sDectaculair een inkt- 

mentapparaat en nog wat andere zaken des 

dru kkers. 

Dat in het huidige produktieproces ook de klei- 

nigheden van belang kunnen zijn, komt tot 

uiting in een door de LA nu ook in ons land 

in de handel gebracht magneetie ter grootte 

van 3x l2 augustijn, bestemd voor het bijeen- 

houden van zetsel (afbeelding 8). Voor vele 

werkzaamheden in de zetterij is dit kleine hulp- 

middel uitermate handig. Wij denken hierbij 

aan het aanbrengen van correcties in zetsel, het 

verlopen van tekst enz., waarbij het schuine 

oppervlak van de meeste loketten het soms zelfs 

noodzakelijk kan maken om de hulp in te roe- 

pen van een collega. 

Ook bij vormveranderingen en perscorrectie 

bewijzen deze magneten goede diensten. Men 

dient er echter rekening mee te houden, dat 

deze magneten slechts gebruikt kunnen worden 

op een stalen ondergrond en bijvoorbeeld niet 

op galeien van zink of lichtmetaal. 

Verwijderen van de magneten, die een grote 

trekkracht hebben, is eenvoudig als men ge- 

bruik maakt van een tweede exemplaar, dat op 

de vastzittende magneet wordt geplaatst. De 

magnetische verbinding tussen ondergrond en 

magneet wordt daardoor opgeheven. Men kan 

echter ook met één exemplaar werken. 

Een handig stukle gereedschap, deze 'typogra- 

fische' magneet, die mede door de geringe prijs 

(f4,10) kans heeft tot de vaste uitrusting van de 

zetter te gaan behoren. 

Het opbinden van pagina's mag zich wel in een 

bijzondere belangstelling verheugen, gezien het 

aantal pogingen dat in de loop der jaren reeds 

is ondernomen om hiervoor een geschikte op- 

lossing te vinden. Menige serieus bedoelde po- 

ging bleek in de praktijk te kostbaar of stuitte 

af op de vele íormaten zetsel die zich in het 

grafische bedrijí nu eenmaal voordoen. Op de 

LA-tentoonstellingen is nu een nieuwe wijze 

van opbinden den volke kond gedaan, een zeer 

simpele methode met goede mogelijkheden 

(afbeelding l0). 

In plaats van touw of rubber bestaat het bind- 

materiaal bij de RAP-methode uit een dunne en 

soepele koperen band van 0,1 mm dikte en l4 

mm breedte. Deze metaalband bevindt zich op 

een rol (die is geplaatst in een eenvoudig afrol- 

apparaat, voorzien van een aÍsnijmesle), die het 

mogelijk maakt met een simpele drukbeweging 

de band op elke gewenste lengte aí te snijden.

- 

8 Een handig magnetisch hulpmiddel 

YOOr Oe Zetter 

m 

,[iTTll 

9 In zes detailtekeningen het Monotabular-sysreem: 

I liinregel van de zetmachine,2geponste lijnregel, 

3 inschuiven van een koperen strip, 4 tabelvorm 

gereed, 5 ankerregel, 6 ankerregel met strips 

l0 Enige beelden van de nieuwe RAP-methode voor het 'opbinden'van zetsel 

Voor de bevestiging is een handig sluitstukie 

ontworpen, een soort van gesp, die de band 

stevig vastklemt om het zetsel. Gemakkelijk 

kan de sluiting weer worden geopend, waarna 

de band zich ontspant en eventuele zetsel- 

correctie kan worden aangebracht. Hierna be- 

hoeft men alleen het sluitstukie weer dicht te 

drukken om de band opnieuw strak te krijgen. 

Bij het insluiten van drukvormen kunnen de 

banden om de pagina's blijven. Het is dan nood- 

zakelijk, links en rechts van het sluitstukje, dat 

lr/z augustijn.dik is, wit te plaatsen. 

Dat dit opbindsysteem ook nog een aparte mo- 

gelijkheid biedt voor wat betreÍt het opbergen 

van pagina's moge misschien als een bijkomstigheid 

worden beschouwd, vermeldenswaard is 

het zeker. De geringe dikte van de band maakt 

het mogelijk de pagina's op hun kant, geschei- 

den door een stukie karton oí stevig pagina- 

papier, naast elkaar op te bergen. 

Een manier van opbergen die waarschijnlijk tot 

vaste regel-zetsel en tot pagina's van niet te 

grote omvang beperkt moet blijven. Niet on- 

belangrijk van voordeel bij deze methode is, dat 

men bij correctie de pagina's niet behoeft af te 

stapelen, maar als een boek uit de boekenkast 

tussen de rij uit kan lichten. 

Tot de attributen van her RAP-systeem behoort 

een merkstift met sneldrogende inkt, door mid- 

del waarvan aantekeningen als velnummer, paginacijfer, 

titel enz. op de metalen band kunnen 

worden aangebracht. Een even simpele als doeltreffende 

oplossing voor de vele briefies en 

kaarties die meestal voor dit doel gebruikt 

worden en die vaak de onhebbelijke tewoonte 

hebben om zoek te raken. 

Meermalig gebruik van de metaalbanden is 

mogelijk als het gaat om pagina's van dezelfde 

omvang oí kleiner. Gebruikt bandmateriaal kan 

daarenboven bij grotere hoeveelheden ook in- 

geleverd worden tegen een zekere restwaarde, 

Het ldeala-loket, met alle voordelen van orde- 

lijk opbergen en gemakkelijk werken die dit 

type zetmeubel kenmerken, behoorde er na- 

tuurlijk ook te staan en was er ook. 

Een ander punt van bijzondere aandacht van de 

kant van het publiek bleek het toch niet nieuwe 

Monotabular-systeem te vormen, dat gelegen- 

heid biedt om in tabellarisch zetsel van de regel- 

zetmachine staande lijnen in te voegen. Dit ge- 

schiedt door lijnenregels in een ponsapparaat 

bij het beeld van driehoekige ponsgaatles te 

voorzien. Door deze ponsingen worden als 

staande lijnen koperen strips gestoken. 

Bij tabellarisch zetsel zonder liggende lijnen- 

regels zijn de strips vast in zogenaamde ankers 

'verankerd'. Enige toegevoegde tekeningen ge- 

ven nader verklaring. 't ls beslist erg aardig, 

maar voordeliger lijkt het ons om bij het op- 

bouwen van tabellarisch zetsel zo min mogelijk 

van staande lijnen gebruik te maken. Blijft na- 

tuurlijk over het werk waarvoor men van het 

gebruik van staande lijnen absoluut geen afstand 

kan ofwil doen. 

Aandacht verdienden ook de draaiborden met 

talrijke fraaie toepassingen van de LA-letters. 

Daarvan heeÍt menige bezoeker in een rustig 

moment beslist even genoten. 

23 

=-.-

Geschiedenis van de Nederlandse 

papierindustrie 

De'Stichting voor het onderzoek van de geschiedenis 

der papierindustrie in Nederland' 

kondigde onlangs de publikatie aan van een 

standaardwerk over het onderwerp'Geschiedenis 

van de Nederlandse papierindustrie'. 

Daarvan zou nog in de loop van dit jaar 

als eerste deel verschijnen'De papiermolens 

in de provincie Noord-Holland'. Van dit eerste 

deel wordt gezegd, dat het de vrucht is van 

zes jaar onderzoek in allerlei archieven. Het 

eerste deel zal worden gevolgd door no8 twee 

andere, betrekking hebbend op de papiergeschiedenis 

in andere provincies. 

Deze uitgaaÍ is voor de lieÍhebber van de historie 

van het papier alleszins de moeite waard. 

De boeken krijgen een flink Íormaat, namelijk 

20 x 30 cm en ze worden geïllustreerd met 

talrijke íoto's en tekeningen van molens enz. 

Vanzelfsprekend worden er ook watermerken 

in opgenomen. De proefpagina's die wij onder 

ogen kregen, maken een bijzonder mooie 

indruk. 

Mocht u belang stellen in deze uitgaaí, kijk dan 

echter eerst even in uw portemonnaie, De 

intekenprijs voor het eerste deel bedraagt 

namelijk f 85,- en na de verschijningsdatum 

wordt de priis f 100,-. Jammer dat het zó 

duur is, want nu zullen slechts weinigen er toe 

kunnen komen zich deze interessante historische 

boeken aan te schaffen. R, I 

Kunstenaars als graÍische vormgevers I 

Steeds meer wordt de vormgever ingeschakeld 

in het industriële produktieproces. Maar 

ziln er wel gênoeg vormgevers en aan welke 

eisen moeten zil voldoen ! Moeten vormgevers 

kunstenaars ziin met talent, zodat er 

een binding kan ziin tussen de vrije en de gebonden 

kunst I In de sector van de vormgevers 

is er tenslotte een tekort en bij de kunstenaars 

is er een overschot! ls het nu mogelijk om 

voorwaarden te scheppen die de metamorÍose 

van middelmatig kunstenaar tot goed vormgever 

mogelijk maken I Zou dit mogelijk zijn, 

gezien de instelling en habitus van schilder en 

vormgever I 

Vragen in deze geest, afkomstig van Majorick, 

werden voorgelegd aan de leerlingen van 

het lnstituut voor Kunstniiverheidsonderwijs, 

Enkele antwoorden samenvatten kan wel 

nuttig ziin. 

'Beide 

categorieën moeten artistieke expressie 

bezitten, om zich op persoonlijke wiize te 

kunnen uiten. Maar een kunstenaar is toch 

ook weer niet eenvoudig over te hevelen van 

het maken van een schilderij naar het vormgeven 

aan een elektrisch kacheltle. 

Een industrieel orodukt dient een doel: het 

behoort in de eerste plaats nuttig te zijn. Een 

kunstenaar heeÍt ziln vrijheid lieí, het nut 

interesseert hem niet. 

Een kunstenaar die door middel van de techniek 

zijn creatiyiteit uitleeít, staat even ver 

van de gemeenschap als een schilder oí beeldhouwer, 

aangezien beiden uitsluitend hun 

bevrediging zoeken in het produkt zelf, 

zonder daarbij met een dienstbaarheid ten 

opzichte van de gemeenschap rekening te 

houden. 

De industriële vormgever is niet in de eerste 

plaats een kunstenaar oÍ technicus, maar 

slechts een industriële vormgever.' 

Met betrekking tot de grafische beroepen 

hebben wii steeds meer te maken met de 

vormgever, in eenvoudige vorm de layoutman 

30 

die de vorm beoaalt van het drukwerk van 

alledag. Hil moet sterk gebonden ziln aan het 

gebruik dat er van het drukwerk wordt gemaakt, 

Zijn artistieke expressie mag voor dit 

drukwerk niet te groot zijn, daar hii het doel 

zou voorbijschieten van een eenvoudige en 

vlotte technische verwezenliiking, 

Ook in de grafische industrie is er behoefte 

aan goede vormgeyers. Indien aan onderwiisinrichtingen 

voorwaarden geschapen kunnen 

worden om mensen met een kunstzinnige 

basisvorming tot vormgever van grafische 

produkten te metamoríoseren, kan dit zeker 

mogelijkheden bieden. Er is ook op grafisch 

gebied creatieÍ werk te verrichten, maar de 

grafische vormgever moet êr mee vertrouwd 

zijn dat hil met gebonden kunst heeít te 

maken, dat hii dus een industriële vormgever 

moet ziin. R.3 

AÍremborstel voor wigspaties 

De grote snelheid van de moderne machines 

(speciaal die voor TTS-bediening) schept problemen. 

Daarvoor moeten langs verschillende 

wegen oplossingen worden gezocht en die 

worden ook gevonden. 

Om slingeren van de wigspaties bij grote snelheid 

tiidens het overschuiven te voorkomen, 

ziin bii de Duitse Linotype nylonborsteltjes in 

het overschuifkanaal aangebracht. De wigsDaties 

worden daardoor aan de onderkant 

aÍgeremd, zodat ze op een rustige wijze worden 

getransporteerd. Sch.V.4 | | .3 

Belangrijk voor een lang leven van matriizen 

is de conditie van de beide Íormaatbekken. 

Om een goede aansluiting van de matrijzenwandjes 

tijdens het gietproces te verzekeren, 

ziln de Íormaatbekken een weinig schuin geslepen. 

Deze schuinte is echter gering en als 

de machine intensieí wordt gebruikt - vooral 

met een uitvul- en centreerapparaat! - is het 

lang niet denkbeeldig dat de schuinte verdwijnt 

of - erger nog - zich doorzet aan de 

verkeerde kant. 

Om te onderzoeken waar we op dit punt aan 

toe zijn, moet de achterste helft van de elevatorkaak 

worden afgenomen. Dan nemen we 

een smal strookle papier ter dikte van 0,08 

mm. We sluiten de linkerbek met het papiertje 

er tussen tegen de rechterbek, Het papier 

moet aan de kant zitten waar de leesbeelden 

van de matrijzen worden opgesloten en mag 

Een merkwaardig woordenboek van 

Mouton & Co. 

Een aantal drukkerijen in ons land beweegt 

zich op het terrein van de export. Een groot 

deel van deze export is bestemd voor Engelssorekende 

landen. Veel drukwerk met moeilijk 

zetwerk bijvoorbeeld wordt gemaakt voor 

Amerika. 

Nu is Engels zetten niet zo moeiliik, maar o 

wee als bii het zetten woorden moeten worden 

aígebroken. De Engels-sprekenden hebben 

dit op school geleerd en toch breken ook 

zij woorden liever zo min mogeliik aí. Voor de 

Nederlandse zetters en correctoren, die gezamenlijk 

een goed Engels of Amerikaans- 

Engels produkt moeten leveren, is het dus 

extra moeilijk om woorden op de juiste plaats 

af te breken. Nazien in dikke woordenboeken 

geeÍt veel tijdverlies en pocket-woordenboeken 

zijn niet zo geschikt om dagelijks bii 

het werk te worden gebruikt. Als het bovendien 

samengestelde woorden betreít, is het 

tijdoponthoud nog veel groter. 

Drukkerij Mouton & Co. te Den Haag heeít 

nu - met het oog op deze problematiek - ten 

behoeve van haar oersoneelsleden een lettergrepenlijst 

voor het aíbreken van Engelse 

woorden laten samenstellen, gebaseerd op de 

Engelse taal zoals die in Amerika wordt voorgeschreven. 

Deze liist is dus niet zonder meer 

geschikt voor Engeland. Het geheel bevat geen 

vertalingen. Bij woorden die op twee manieren 

moeten worden aÍgebroken, is tussen 

haakjes vermeld in welke gevallen de ene oÍ 

de andere wijze moet worden toegepast. Het 

boekje is iets groter dan een pocketboek, 

gezet uit een duidelijke letter in corps 8, ge- 

drukt op stevig papier en in een stevig omslagje 

gehuld. 

Mouton & Co. en de medewerkers van deze 

firma zullen hier zeker veel olezier aan beleven. 

Men is zelís bereid gebleken ook anderen 

van dit stuk puzzelarbeid te laten profiteren 

en stelde van dit boekwerkle tegen de 

kostende prijs ook voor anderen een aantal 

beschikbaar. lammer dat het beschikbare aantal 

niet groter is geweest en dat niet meer aan 

aanvragen kan worden voldaan. R.2 

Hoe is de conditie van de Íormaatbekken van uw regelzetmachine I 

niet over de helít van de breedte van de bekken 

komen. Dan verwijderen we de pomppen, 

laten eerst de eerste elevator op de voorstukbalk 

zakken en kijken zo oí het papiertie nog 

goed zit. Terwijl we met de linkerwiisvinger 

de linkerbek stevig tegen de rechterbek drukken, 

laten we de machine in gietstand komen 

en drukken dan de rem in. Nu moeten we het 

papiertie omhoog kunnen trekken zonder dat 

het scheurt. Kan dit niet. dan moeten beide 

bekken door een te goeder naam en Íaam bekend 

staande zetmachine-reparatiewerkplaats 

op maat worden geslepen. 

Kijk het eens na en doe het zeker als verschijnselen 

zich voordoen van loodafzetting op 

de Íormaatbekken oÍ witregels een grote 

rechtopstaande loodvlag aan de rechterkant 

yertonen. Het kan het behoud ziin van de dure 

matrilzen ! 4.4il.3 

l-2 íormaatbekken, 3 elevatorkaak, ,í geleideplaat, 5 schuine geleider.6 eerste elevatorslede

IIRUKKERS I(EIIÏ UW U|||IRIIEEI !! 

Nederlands fabrikaat 

3- en 4-kleureninkten volgens 

DIN 16508 (boekdruk) en 

DIN 16509 (offset) 

(Duitse Normalisatie) 

zijn in volwaardige, 

zeer hoge concentratie 

en prima verdrukbaarheid 

uit voorraad leverbaar. 

Vol led ig vergelij kende laboratorium- 

rapporten worden u op verzoek 

gaarne getoond. 

Gratis materiaal in onze 

bekende, handige tubeverpakking 

op aanvraag gaarne beschikbaar 

voor cliché- en fotolitho-inrichtingen. 

V r o o gt v ertegenw oo r d i ge rsb ezoek, 

N.V. RUDOLPH MEUER'S 

DRUKINKTFABRIEK 

Brouwersgracht 152-154 - Amsterdam-c. 

telefoon (02O) 221484* 

fiorhokoll 

o 

[ilptOrO|l 

waaroP u 

veilig 

kunt 

drukken 

stabiele kwaliteit 

en uiterste serYice, 

ook bij Uw drukproblemen 

PRINTOPR,INT 

houthoudend machinegestreken papier, 

mat en gesatineerd 

PRINTOPAAI( 

houtvrij machinegestreken papier 

Pn,INTOI(AR,TON 

houtvrij machinegestreken karton 

SCIIEUFELEN I(I'NSTDRIII( 

houtvrij en houthoudend 

* Gunstige levertijd en ruime sortering. 

|(O }IIII KLIJ|(E PAPIERFAB RI El(EI'I 

t|At'| GELDER ZO]'|EII ll,tí, 


Filialen te Arnhem, Breda,'s-Gravenhage, Groningen, 

Maastricht, Rotterdam, Utrecht

Bekroonde afriches 1959 van het Genootschap voor Reclame 

Een gebeurtenis van belang is elk jaar de uit- 

reiking van prilzen aan ontwerpers van de 

bestgeslaagde aÍfiches, hetgeen uitgaat van het 

Genootschap voor Reclame. Dit jaar werd 

door een uitgebreide jury gekozen uit 221 

inzendingen van in í959 geproduceerde ont- 

werpen (o culturele affiches, b goederen- en 

dienstenverkopende affi ches, c overige affi ches. 

Slechts vier van de beoordeelde affiches wer- 

den in de aangeduide vier categorieên be- 

kroond, namelijk: 

o 'Nederlands Danstheater', ontwerp Dick 

Bruna, foco Ed van der Elsken; 

b 'Zomerzegels', ontwerp Karel Suyling; 

c 'Voor 

economisch autorijden', ontwerp 

Joop Wiggers, íoto Gerrit Schilp jr.; 

Kraus en Eggen:'lnleiding tot de lithografie' 

'EinÍijhrung 

in die Lithografie'is de titel van 

een vakboekje, geschreven door de heren 

Eggen en Kraus. Volgens het voorwoord is het 

boekje bedoeld om de leerling, naast z'n prak- 

tische en theoretische opleiding in het bedrijí 

en op school, behulpzaam te ziin bii z'n oriën- 

tatie op vaktechnisch gebied en bij het orde- 

nen en verstevigen van z'n vakkennis. Vooral 

leerlingen en ionge vakmensen in de íoto- 

lithografie kunnen met de inhoud van dit 

boekje hun voordeel doen, mits de taal geen 

onoverkomeliik bezwaar vormt. 

Na een stukje historie over de uitvindingen 

van lithografie en steendruk en de grondbe- 

ginselen daarvan, worden uitvoerig de ver- 

schillende technieken van de handlithografie 

behandeld. Vervolgens wordt de Íotolithogra- 

fie besproken. Ook hierbij werd uitgegaan van 

het prille begin, tot en met de hedendaagse 

32 

d '10e Internationaal Drukkerscongres', ont- 

werp Otto Treumann. 

Enig rumoer ontstond rond deze prijsuicrei- 

king doordat Suyling en Treumann de bij hun 

prijs behorende medaille weigerden te aan- 

vaarden, omdat ze ernstige bezwaren meen- 

den te moeten koesteren tegen de beoordelingsmaatstaven 

van de jury. 

't 

Valt in dit 

wereldje blijkbaar ook al niet mee om 

meningsverschillen op een rustige manier en 

door goed overleg tot een oplossing te 

brengen. Suggesties zijn gedaan om andere 

wegen in te slaan met deze prijstoekenningen 

en we hopen dat ze tot een goede uitkomst 

voor volgende jaren zullen leiden, Dergelijke 

prijsvragen werken tenslotte ten goede uit. 8.9 

technieken toe, zoals biivoorbeeld her roepassen 

van maskermethoden. Zelfs een be- 

schrijving van het scannen ontbreekt niet. Aan 

het slot volgt een uiteenzetting over plaat- 

vervaardiging door middel van de kopie (uiter- 

aard met het Eggen-procédé) en het proeí- 

trekken. 

ZOMERZEGELS 

draSen hcl stcnpêl van 

"reutde 

Schreven we hiervoor dat dit boekje bij uir- 

stek geschikt is voor de jonge lithograaí, de 

andere vaklieden in de lithografie - !e weren 

de kopiisten, handpersdrukkers, proeítrek- 

kers en offsetdrukkers - kunnen er evene€ns 

van DroÍiteren, als ze tenminste interesse heb- 

ben voor het werk van hun collega's op de aí- 

deling lithografie. Kleuruittrekken, raster- 

standen, puntopbouw enz, zijn zeker onder- 

werpen die ook hun belangstelling moeten 

hebben. Bovendien zal begrip voor het werk 

van de ander - en dat geldt andersom ook! - 

tot een betere kwaliteit van het lithografisch 

orodukt kunnen leiden. 

Ter controle of men het gelezene goed in zich 

heeft opgenomen en begrepen, hebben de 

samenstellers elk gedeelte aígesloten met een 

serie opgaven en vragen, in totaal 120 stuks. 

En nu de aíwerking. Behoudens de tussenge- 

voegde reclame voor AgÍa- en Gevaert-mate- 

riaal is zowel de inhoud als het omslag in ofíset 

uitgevoerd, gedrukt van de bekende Mikral- 

aluminiumplaten. Dat het zeker niet minder 

behoeft te zijn dan bij uitvoering in boekdruk, 

bewijst ook deze uitgave. Zowel tekst als 

illustraties tonen dat de offset in staat is een 

produkt te leveren dat kan wedijveren met 

het bestverzorgde in andere technieken. 

Als biilage is een vierkleurenschaal voor ofíset 

toegevoegd, die de fotolithograaÍ zeer beslist 

van nut kan zijn. 

De uitgave is van de firma Eggen en in ons land 

is het werkje tegen betaling van f 2,- ver- 

krijgbaar bij de ieder bekende firma Koot 

te Heemstede v.D.422 

M0ller-verzamelhechter 

Het is een wel bilzonder goed verzorgd pros- 

oectus dat de bekende Zwitserse firma Hans 

Miiller via Winkler Fallert & Co. aan de bin- 

ders deed toekomen. 

Op zeer overzichtelijke wijze wordt er een 

beschrijving in gegeven van de mogelijkheden 

van de nieuwe verzamelhechter !G. De werk- 

wijze van de hechtmachine, de oplegapparaten 

en de gekoppelde driesnijder zijn met weinig 

woorden maar daardoor des te duideliiker - 

geschetst, Alles weer te geven zou een urt- 

voeriger technisch artikel vereisen. Daarom 

is het beter toezending te verzoeken van dit 

uitzonderli jke prospectus. 8t.43 

In 19óí weer één Voorjaarsbeurs 

De Voorlaarsbeurs te Utrecht, die wegens het 

gebrek aan expositieruimte de laatste twee 

jaar in een beurs voor gebruiksgoederen en 

één voor technische goederen moest worden 

gesplitst, zal met ingang van 196Í weer één 

grote maniÍestatie worden. 

Het is gebleken dat zowel exposanten als bezoekers 

weer samenvoeging van de twee aízonderlijke 

delen wensen. Daarom heeÍt de 

Raad van Beheer der'Koninkliike Nederlandsche 

Jaarbeurs' plannen gemaakt voor een uitbreiding 

van de expositieruimte, teneinde de 

combinatie van de beurs voor gebruiksgoederen 

en technische goederen op korte termijn 

weer mogelijk te maken. B.9 

Ganzenbord 

Van Reekum-Geoacy heeít voor haar reclame 

een aparte aídeling gecreëerd onder de naam 

'Bureau ter Publikatie van adviezen aan Papier- 

verbruikers'. Een aardig idee, want hierdoor 

wordt de belangstelling meer geprikkeld dan 

indien de belanghebbenden de reclame ont- 

vangen onder de naam van de groothandel, 

ook al weet men welke firma oD de achter- 

grono staat. 

Van dit adviesbureau ontvingen wij ter be- 

spreking een. . , ganzenbord, compleet met 

fiches, dobbelstenen en spelregels, Met dit 

spel - het kan nog echt gespeeld worden ook ! 

- wordt reclame gemaakt voor een drietal 

kartonsoorten. 

Slechts één van deze drie soorten, die van het 

spel zelÍ, is te beoordelen, namelijk Natocote. 

Het is een eenzijdig gestreken natuurkarton, 

waarop zwarte balken, aÍgewisseld met auto- 

typieën in raster 44, zijn gedrukt. De druk 

van het in deze dagen toepasselijkespel is zeer 

goed en staat er mooi strak op. 

Het Natocote-karton is aan de niet-gestreken 

zijde uitstekend beschrijÍbaar en het geeÍt de 

indruk dat het zeker aan vele eisen van de 

praktiik zal kunnen voldoen. R.46

- 

'Letters 

kennen 

schetsen 

tekenen' 

Prijs von de volledige cursus f 10,voor 

AlgrofiboJeden 

r especti ev el ij k ANGE-leden ; 

prijs voor niet-leden f I 6,50 

Kwaliteitsdrukwerk 

VRAÁGT BIJ DE VERVÀARDIGING 

VEEL VOORZORG 

Het is niet voldoende dat uw zetsel nauwkeurig is, 

maar de gchele vorm moct pcrfcct ziin. 

Hierbij is ccn u'etkcliik goedc tcst-pers, die stabiel 

is gebouwd en kan wordcn aangcpast aan 

de wcnsen in het bcdrilf, onontbcerlijk, 

De hiernaast afgebeclde Universal r is er één 

uit de uitgebreide serie persen die door 

VanderCook & Sons Inc. wordt gefabriceerd 

voor dc vormvootbcreidinq. 

Laat a qich eens ur!'bli-/rend inlicltten. 

THE MONOTYPE CORPORATION LIMITED 

KEIZE RSGRACHT rau AMSTERDÀM-C. TELEFOON zt c6 o6 

EEN INTEREsSANTE C BY.cURSUs 

Een cursus die de deelnemers de nodige kennis van de letter bijbrengt en daarnaast leert 

hoe letters en regels gaaf en vlot op papier zijn te schetsen. Tal van vakmensen schieten 

op dit punt tekort en deze cursus biedt hen gelegenheid om op prettige wijze de be- 

staande leemte op te vullen. 

De toegepaste methodiek leidt ook de weinig- of niet-tekenvaardigen zonder omwegen 

tot het maken van een behoorlijke werkschets. 

Daarnaast geldt dus, dat de cursus op interessante en niet te ingewikkelde wijze de 

weg tot verdieping van de letterkennis biedt. 

De cursus bestaat uit tien lessen, één per veertien dagen. Daarin worden behandeld: 

o de geschiedenis van de letter; 

b kenmerken van de voornaamste gebruiksletters in onze tijd; 

c tekenmaterialen en werkmethoden; 

d opgaven voor het schetsen en tekenen van letters resp. lettertypen op voorgedrukte 

werkbladen (met correctie). 

Begin van de cursus: ianuari 1960 

CURSUSLEIDING: G. r. YAN ASPEREN, ,. BOUWMAN EN N. SCHIELE 

Vraag een folder bij de Commissie ter Bevordering van de Vakstudie 

van de Algemene Nederlandse Grafische Bond, Koninginneweg 20, Amsterdam-zuid 

--

vuk6-i.dd. kq' *kurr Ê&4 dJ.d&'Ét 

t.*í., n.r h&* a Èrdí& !$'.! 4 q ..í rldè b. à. ir 

ÍÈkd, ËJ Lt rtubt...{ B-{ d!dj.ithlÊ..iltriL 

r!r...i d..d Lt&n Arnr Hj riirÉ.hc!F,*iir..órhlh{ 

dlddGanld i'dk &'{r*!iNj'd d. Fdà bnr.*ndr 

4r.hi4id6i 

OtcdinÉrFir*rr!.€jdà.d4:.rbblri 

dd 'o ' Dr& Nt. #À rb e N, b.0 i! q 6r F4 .r 6eh 

'd. d*w & 6u' h{! bin.'ernr k 

Iili4'rnoF|llcie{ddÈMe*btu8* 

e&r be nk w cd th, ilr bL @, '4&r hd 

i{í !d.fud.e.oÈad*16r&b4idr&n a 

'k,hidrdpn 

trS6.{*èitudHrh 

.lfu !e .4íd R7 6. SW - *b.n op rÍ lr 

,€s.. diÀ:*r hft..n tur rud & !& bf b..t.! !r 

Model voor de Uitgever:'Een plattêlandsdokter'van Franz Kafka 

C. G, A. Corvey Papiergroothandel n.v., die 

wel in het biizonder aínemers onder de uittev€rs 

moet tellen, vergat ons met regelmaat 

op het Model voor de Uitgever. Steeds wisselend 

van uitvoering, tracht men met deze 

reeks, onder de supervisie van ,loh. H. van 

Eikeren, inspirerend te werken op de vormgeving 

van boeken en brochures. 

Ook ditmaal in de vorm van een verhaal van 

Franz KaÍka, in een biina vierkant formaat 

gedrukt op gelint ofísetpapier. De tekst werd 

gezet uit de Antique Old Style corps 12, ruim 

geinterlinieerd, De zetbreedte is in verhou- 

Ook in l9ól: 'Openbaar Kunstbezit' 

Men behoeít geen kunstkenner te zijn om 

te weten dat niet voor enkele dubbelties 

echte schilderiien, oude oÍ moderne meesters, 

te koop zijn. Ook niet in de winkels van 

'lijsten-met-schilderijen-er-in', 

waar men zich 

smaakbedervende, aan de lopende band gemaakte 

kitsch kan aanschafíen. ZelÍs reprodukties 

ziin duurder dan enkele dubbeltjes, 

oí er nu weinig of veel zorg aan is besteed en 

oÍ de kleuren alles of maar weinig te wensen 

overlaten. 

Toch is het mogeliik om voor enkele dubbelties 

kleurenreprodukties van een in Europa 

ongekend-hoge kwaliteit te krijgen. Daarvoor 

zorgt de Stichting 'Openbaar Kunstbezit', die 

nu haar eerste lustrum ingaat. Zii zorgt voor 

méér dan die reprodukties; zii zorgt er door 

radiotoelichtingen telkens's maandags van 

tien minuten voor zeyen to! zeven uur voor 

dat u, als u die reprodukties bij het luisteren 

in de hand houdt, begrip krilgt voor het kunstwerk 

dat er op aígebeeld is en voor de maker 

er van en . . . dat de wens in u wordt geboren, 

het werk ook eens in de werkelijkheid te gaan 

aanscnouwen. 

Het zal u niet moeiliik vallen, aan die wens te 

voldoen. Voor het bedrag van f9,75, dat deelneming 

kost, zendt de Stichting'Openbaar 

Kunstbezit' namelijk niet alleen veertig 

prachtig uitgevoerde kleurenreprodukties 

van kunstwerken uit onze openbare musea, 

de (achteraÍ te drukken) radioteksten en een 

stevige linnen opbergband met ringsysteem, 

maar bovendien een kaart waaroD u, zo vaak 

als u dat wilt, gratis alle rijksmusea kunt bezoeken 

en het overgrote deel van de gemeenteliike 

musea ! 

Oude en moderne kunst, werken uit de 

eeuwen sinds de viiítiende, komen aan de 

beurt, bovenal schilderiien van oude en moderne 

meesters, maar ook beeldhouwwerk, 

grafiek, tekeningen en voorbeelden van 

kunstn iiverheid. 

De nieuwe cursus zal op l6 januari beginnen. 

Als u f 9,75 storr op postrekening nummer 

1665 van 'Openbaar Kunstbezit' te Amsterdam, 

is de inschrijving geschied. Een brief ter 

aanmelding is dan niet meer nodig. 8.9 

34 

ding tot de paginabreedte zeer breed, maar 

door alle pagina's geheel rechts te plaatsen en 

tussen de tekst illustraties van hele pagina's 

op te nemen, werd een íraai geheel gevormd. 

Vooral de tekstinhoud, die toch al niet gewoon 

is, verdraagt dit uitstekênd. 

Voor het omslag werd (in navolging van 

Sandberg van het Stedelijk Museum te Amsterdam) 

een pakpapier gebruikt: bitu menpak. 

De structuur van dit papier is wat levendiger 

dan van gewoon pakpapier en geeít met de 

er op geplaatste illustraties en de gegevens in 

één regel een goed geheel. R.31 

ViiftiA iaar Winkler Fallert & Co. 

Deze firma heeÍt een uitstekende naam in de 

grafische industrie. Niet alleen doordat men 

de vertegenwoordiging heeít van bekende 

merken grafische machines en appareten, 

doch ook omdat de directie - in het bijzonder 

de heer Van Wagtendonk - zeer veel tijd 

heeÍt gegeven aan de voorlichting over en het 

gebruik van moderne apparatuur, zonder 

daarbii in het bijzonder de produkten van de 

eigen firma aan te priizen. De naam Winkler 

Fallert & Co. is nauw verbonden geraakt met 

de vooruitgang in het grafische bedrilf. 

Daarom veroorlooÍde men zich - en terecht - 

bii het onlangs gevierde vijÍtigjarig bestaan 

een boekwerk uit te geven waarin geen reclame 

voor de firma voorkomt. Men paste zich 

aan bij het gelukkig toenemend gebruik om 

niet meer in de trant van een gedenkboek tot 

in den treure te verhalen hoe het begon, met 

daarbij íoto's oÍ tekeningen van een heleboel 

oude, hoogst respectabele lieden. 

Men maakte een jubileumuitgave en vroeg 

voor het schriiven van de tekst medewerking 

van enige bevoegde auteurs oyer onderwerpen 

die in de síeer van het grafische liggen, 

Prof. mr. M. Rooy schrijÍt over de krant, 

Th. H. Oltheten geeít ziin visie op het woord 

en het beeld, dr. Konrad F. Bauer over de 

leesbaarheid en het uitdrukkingsvermogen 

van drukletters en F. P. d'Huy over de eindbewerking 

van het boek en de industrialisatie 

van het boekbinden. 

De vormgeving wu in handen van Dick 

Harders. die de tekst liet zetten in twee kolommen 

uit de vette Garamont coros 12. De 

regels werden niet uitgevuld en zijn dus ongeliik, 

Bovendien werden de regels op elke 

pagina weer anders ingedeeld volgens een 

zeker patroon. Op zichzelí is dit laatste niet 

onaardig als vondst, maar dat een dergelijke 

vormgeving tot lezen noodt, neen. Niettemin 

zijn de artikelen het lezen alleszins waard. De 

tekst wordt verlevendigd door knappe illustraties 

van Lex Metz. De fraaie linnen band 

vormt samen met het binnenwerk esthetisch 

een gêheel. 

Het is een boek, een jubileum van een firma 

als Winkler Fallert & Co. waardig! R.9 

Yoorraadedministratie 

Nu de levertiiden van de papierÍabrieken, 

waar de drukkers nogal veel mee te maken 

hebben, steeds meer aantrekken, is het van 

toenemend belang te achten nauwlettend de 

magazijnvoorraad van papier bij te houden. 

Dit bilhouden moet zodanig geschieden, dat 

tiidig wordt gewaarschuwd wanneer êen 

nieuwe aanmaakpartii moet worden besteld, 

Dat is tegenwoordig drie maanden en langer 

vóórdat de partij op is. 

Samsom te Alphen a.d, Riln brengt zeer goede 

inkoopdocumentatiekaarten in de handel. 

Deze kaarten zijn aan de bovenzijde voorzien 

van ponsgaaties, waarin ruiters kunnen worden 

gestoken die dienen ter signalering van 

de datum voor bestellen. De kolomindeling 

van deze kaarcen is ook zeer goed bruikbaar 

voor grafi sche doeleinden. 

Drukkers generen zich vaak om drukwerk te 

kopen, Dat is in dit teval niet yerstandiS, 

want het aantal kaarten dat men nodig heeÍt 

is zeer gering en men zal er daarom niet zo 

tauw toe besluiten om deze kaarten zelf te 

drukken, laat staan ze te voorzien van een 

signaleri ngssysteem. 

Aanbevolen om eens modellen te vragen. R.6 

longe 

jenever in een nieuwe Íles! 

Er verschijnen op êen redactietafel soms 

dingen waar een redacteur niet goed raad mee 

weet. Zo lag er onlangs een pakket, waaruit 

een ongewone soort fles tevoorschijn kwam. 

Het etike!, in een heel geslaagde grafische 

vorm, vermeldde: Schade & Buysing Schiedam-Schieman-zachte 

ionge jenever,'t Ging 

om de fles, die evenals het etikel was ontworpen 

door Tom de Heus: een bijna vierkante 

fles in z'n omvang, de hals aan één kant 

bevestigd (met als voordeel minder morsen 

bij het schenken), stevig op de voet, nou ia, 

alles bijeen robuust en anders dan andere 

flessen. De verklaring die er bii wu, gaf 

bovendien aan dat deze fles economisch 

gunstit is te vervaardigen en ook gunstig is te 

verwerken in de distilleerderii. 

De inhoud van de fles bleek geen water te 

zijn, maar echte jonge Schieman! Over de 

kwaliteit daarvan heeft uw commentator 

geen oordeel vanwege het simpele íeit dat hij 

nu eenmaal niet tot de fiinproevers van dergeliik 

geestrijk vocht behoort. 8.9 

Het internationale Nederlandse boek 

Door het Grafisch Exportcentrum wordt êen 

catalogus in verschillende talen uitgegeven, 

waarin de aandacht wordt gevestigd op boekwerken 

in vreemde talen die in ons land verschiinen 

en bestemd zijn voor de gehele wereld. 

Dit betreít meestal uitgaven van wetenschappelijke 

aard. De catalogus is verdeeld in 

zestien hoofdstukken, bevattende een kleine 

negenhonderd titels, 

Dat hier een goede markt voor uitgevers is, 

bewilst wel het íeit dat zich vijÍenveertig uitgevers 

er mee bezig houden om dergeliike 

boeken het licht te doen zien en ze te verkopen. 

Interessant is het, te zien dat diyerse 

wetenschappelijke uitgaven zelÍs in drie, soms 

zelís in vier talen verschiinen ! 

Naut de catalogus voor boeken kwamen wij 

ook in het bezit van de zesde, bijgewerkte 

catalogus voor internationale tijdschriíten die 

in Nederland worden gemaakt. Hierin zijn 

plm. 250 titels opgenomen. 

Het getuigt van moed en ondernemingszin om 

boekwerken uit te geven (waarbij er ziln in 

de prils van f 160,-) bestemd voor de internationale 

markt. Er is ook een blijk in gelegen 

dat grafisch Nederland over de goede vakkennis 

en de talenkennis beschikt om deze 

uitgaven te doen slagen. Dit draagt er in hoge 

mate toe bil, de grafische export te yersterken 

en daarmee zijn specifiek grafische èn 

algemene belangen gediend. R.9

- 

NTEUYYE WEGEN TN DE DIEPDRUK 

RE 

MEERKLEUREN.DIEPDRUK 

ROTATIEMACHINE 

van rol op rol 

van rol op vel 

van rol op Youw 

É 

f 

Pi gmentpap i eroverd raag- 

en proefdrukmachine 

voor diepdrukcil inders 

-GOIBEL DARMSTADT 

lu., . 

Affeenvertegenwoordiging voor Nederland: 

'TEPACA' N.V. . Bussumêrstraat2la - Hilversum . telefoon (02950) 12851 - 12852

voor de veeleisende drukker 

Jl|HANNISBERO 

à13 Uiterst bedrijfszeker inlegapparaat 

{lz 

?\r 

{1, 

7S 

sr% 

7tS 

à3 

8nelper8 

(Selekta-S en Rhenus SLR: Spiess-Johannisberg staffeli 

Monarch : Mirus-inlegapparaat) 

Aerodynamische uitleg, die werkelijk smetvrij is 

Ongeëvenaard inktwerk 

Grote dru kkracht (verstel 

baar) 

Centrale smering 

! 

Selekta-S, formaat 56 x 80 cm, snelheid max. 4000 druks/uur 

typen Rhenus SLR, formaat 64xgG cm, snelheid max.3000 druks/uur 

Monarch l, formaat 80 x1l2 cm, snelheid max. 2500 druks/uur 

Monarch ll, formaat 86 x113 cm, snelheid max. 2500 druks/uur 

gezet uit de Folio-Grotesk en Venus 

Winkler Fallert & Co. nv, Prinsengracht 546 Amsterdam, telefoon (020) 66927

Proost 

Papier 

'ARNHEMIA' 

op het gebied von 

- 


Fabrieksmerk 


Arnhem-Holland / telefoon (08300) 26004-26364-30347 

telegramad res : Drukin kt-Arnhem 

Eenvokboek van grote woo rde ! 

Drukinkten 

indepraktijk 

Deze populoi r gesch rev en verhandeli ng 

over tol von inktvroogstukken, 

gebonden in frooie blouw-linnen bond 

met goudstempel, 

is verkrijgboar voor s/echts 

f 4.50 

Schriftelijl

.- 

:E 

dt 

: 

z 

u 

= I 

U 

t 

z 

u 

T 

U 

? I 

É. 

(J 

J 

o 

z 

- 

d. 

o 

o- 

X 

u 

z U 

o 

:] 

L 

- 

Ê 

T 

U 

J 

u 

U 

l4 

h Ee 

fi 

i{ 

E 

F ÉÈt 

ULTRA.FLEX 

een nieuwe machine voor het drukken 

met flexibele beelddragers, ten behoeve van 

het verwerken van papier, celloíaan 

en metaalfolie. 

Als aanvulling adviseren wij u 

het inpas- en proefdrukapParaat voor 

rubberclichés'Ultra-Justar'. 

De vormvoorbereidings- en toesteltijden 

voor de beeldcilinders worden hierdoor 

tot een minimum teruggebracht. 

BERLIN W8 FRIEDRICHSTRASSE 6í 

TELEFOON 200601 TELEGRAMADRES: POLYTYPE BERLIN 

DEUTSCHE DEMOKRATISCHE REPUBLIEK 

YERTEGENWOORDIGINGS I. C. CEELEN KRUISLAAN la2' AMSTERDAM-o. - TEL. (O2O)5O735-56090

I 

I 

I 

I 

zwart op wit 

VRG-papier 

hoe u 

men neme 

VRG. 

Amsterdam - Hoogte Kadiik 

Utrecht - 

IIOI\TII\ÍG}s'IrELID 

cliché's - fotolitho's 

den haag . amsterdam . leiden ' brussel ' dublin 'stockholm

ooN 

o 

0, 

oo 

(D 

f 

a. 

o 

o 

to .DN(D 

g 

CL 

(D 

3(D 

., 

o, 

o 

o 

o 

Grootste papierÍormaat 26 x 38 cm, 

snelheid 5000 druks per uur, 

bij dubbele aanleg 

10.000 per uur. 

3000 

originele 

Heidelberger 

Degelautomaten 

bewijzen dagelijks in Nederland dat wie deze unieke pers koopt geen 

risico loopt, maar geniet van alle voordelen der vele oorspronkelijke 

Heidelberger constructies, zoals: 

aerodynamisch uitleg 

letterrollen op kogellagers 

gepatenteerd rollenwasapparaat 

speciale Íloorpost-knop dubbele inleg 

Amsterdam, te1.81313 - Rotterdam, tel. 38287 - Den Haag, te1.337585

En dit is... een apparaat van het G.H.B.-laboratorium 

or.n cle 

oppervlaktespanning te nretcn, rle z.g. torsie-balans. 

In u,ater opgcloste rlclen van b.v. offsetpapicr kunnen 

nl. een vcrlagirrg varr de oppcrvlaktespanning van 

het vochtn'ater vcroorzal

VK 

15e jaargan3 nummer ó novcmber-december 19ó0 

té té

ncnrsfiÉdrntfinAHr.Da wfftmmh$toffuss 

ffirÊrïhgb0urïffi #ttft-mrpfrnffnmg 

hïDttrX.K_,& gHfijfff u$I 

mrflewhsnrnuh$rtr 

nfirftnnunrmr$r$tfr 

rsorur suctorbftrft 

ttffilïfiffi*n8rnfrtrusk 

gtsÍls$snónfongDe 

h0mfiguffiErte.\DjmE 

thtctsnff!ÉWln$e 

Do0sunmg,ftbsrfitsfi lrorurllrllnntunb[ 

bÍiffmilr&ffi,U$'ltf,$ ffilrfi,lnnilrrfgnnr 

WgilO[Drnpotilrbu 

0I8,Sar@ifq. icouonnnbÓ,[o 

befil$lbqffinnSrtÍt 

Wieurfotlfr 

!ryF 

lrs 

nr$ngrtdsg#Uarfsb ffinàsï00ïD$sr@c 

ry$uÍ$ilnuff*.\rír 

Sumhtryslffi$nlsilr pdryilÉ 

[Èc*Hfiffi'Df,tuts$tslsuststnilso{. 

nF 

bsb m till&n*nnn.ffi 

1.. -.- 

r&.wusuflr*nil&f 

m@us*tr 

vfi,nngE 

,'u:iËrsmbg0pg 

pogsrum.mr$ 

uuhsffi{bÍurlr$b 

!ch$r$gpumutls 

finn$ffio$rn$Ufft 

ffilo*oW

I Stoíomslag: uitmuntend van compositie! 

Johan H. van Eikeren Een nieUWe b{bel van 

B{belgenootschap 

Rechtstreeks uitgaande yan zijn doelstelling, 

heeft het Nederlandsch Bijbelgenootschap te 

Amsterdam een nieuwe bijbel uitgegeven met 

de in de kleptekst van het stofomslag uitgespro- 

ken verwachting dat de bijbel beter verstaan 

mag worden. Uiteraard moet dat steeds de ver- 

wachting van dit instituut geweest zijn en dus is 

deze uitgave als zodanig niets bijzonders. Zij is 

het echter terdege! 

Eén voorpagina van onze krant is al voldoende 

om ons allemaal van harte in de verwachting 

van het genootschap te laten delen. Het zal best 

waar zijn dat de bijbel het meest verbreide boek 

is, maar er is niet veel opmerkingsgave voor 

nodig om van dag tot dag te ervaren, dat het 

boek der boeken slecht en soms al heel slecht is 

verstaan, Als we om de taíel zitten om over 

vrede of oorlog te beslissen, wordt met de 

schoen op taíel getimmerd als de zienswijze van 

anderen ons niet zint. 

Om tot een beter begrip, of moet ik zeggen 

tot een werkelijk lezen, van de bijbel te komen 

is het genootschap tot een geïllustreerde uitgave 

overgegaan. Bijbels met afbeeldingen zijn 

er meer verschenen. De allergrootsten hebben 

zich met de verluchting van de bijbel bezig ge- 

houden en mogelijk kent u ook de platenbijbels 

van zo omstreeks 1890, Min of meer populaire 

uitgaven die veel verbreid zijn. Het z'rjn die 

boeken in leren band met koperen sloten en 

met die meer kundige dan levende kopergravu- 

res met een vloeitie er over heen. Die staan in 

geen enkel verband tot de typografie en maar 

in zeer verwijderd verband tot de tekst. Deze 

platen, op kartondik papier, zijn op willekeuri- 

ge plaatsen opgenomen, ver van de verbeelde 

bijbelregels. Het z'rjn de klassieke momenten 

als Daniël in de leeuwenkuil, Mozes op de berg 

het Nederlandsch 

Sinaï enz. enz., oversausd met drabbige pathetiek. 

Nergens zijn het levende mensen die zijn 

afgebeeld. De personages lopen in die platen als 

bovenzinnelijke wezens rond en gedragen zich 

in hun emoties zo volstrekt tegennatuurlijk, 

dat zrj ons nergens aanraken en in de allerlaatste 

plaats tot lezen opwekken. En dan is er nog die 

moedeloos gezette tekst, die in onverteerbare 

grauwe kolommen op geen enkele manier toegankelijk 

is gemaakt. 

Voor deze nieuwe bijbel van het Nederlandsch 

Bijbelgenootschap heeít Mart Kempers de opdracht 

gekregen illustraties te maken, maar 

daarnaast ook de opdracht die bijbel typogra- 

Íisch te verzorgen. Het resultaat is een heel gelukkige 

eenheid tussen illustraties en tekst. Het 

resultaat is een boek met niets van die reseryê 

die door de specifieke bijbeltypografie wordt 

opteroepen. Om helemaal uit die afwerende 

typografie te komen heeft Kempers het niet in 

extremiteiten behoeven te zoeken, maar op de 

middenas heeft hij een zeer fraaie oplossing gevonden. 

Met toepassing van de klare Times New 

Roman is de tekst in twee kolommen op de pagina 

geplaatst, in een zetwijze die met de hooídstukcijfers 

in vet, de trefregels in cursief en de 

kopregels in kleinkapitaal direct op de functie 

is gericht. De liederen, spreuken en psalmen 

heeft de ontwerper los van de prozatekst gemaakt 

door ze als poëzie op te nemen, wat een 

aangename en al weer zinvolle afwisseling is. 

De illustraties werden tussen de tekst geplaatst, 

wat een fraai typograÍisch beeld opleverde en zij 

zijn daardoor ook voor de lezer met de tekst 

verbonden. 

'Deze tekeningen', zegt de kleptekst, 'willen 

een bijdrage leveren tot het beter verstaan van 

de Bijbel door de couleur locale, de sfeer er

lkrr rr {.lr.n !r .{nlcr &n l\r,n r. l & Í,r$ ,{n 

! /r!h !"q,[ tl,tr tc {

Een nieuwe bijbel van het Nederlandsch Bijbelgenootschap 

L, ! L.lj ..1 

..Í r!..5&. ri{ ,r!'rrtd 

\!i!k r.ji lr.!\ru h.brr. r,ij fd'fiLJJ. 

ir 1'\n ndr trr'| :rr.1r rrr !t{n 

.., ,i, 'L',rï{! h'!lLin. l:!!g 

!-,,,,,'rr ii I1l51rtrr 

,1,{ 

nrqr f".nn.. r /, rr rnt\r(|r, 

- .... l. r! , -n 1l\ Lr\ 

,È -!,s{nir.r,,r r,!, !í,,r,n:. 

,. r(iln.111.ri -1r ! lu,l ,1nrL'Í Lhhl 

Lírr t,ia rlrlll J.'! jr, ', tj&:,rr. 

t! hr dJai,r J.\\r L[t í,,. r r' '.... 

i !\n',r hr'!l n llril/rdir,rrLr6rJ 

{! h,.n& r!&.!" r,(, i\.lt ri r...)ior!ll 

dF !rr! hrr{,r,.f ,.\L!n,tr-{f,,(f 

' \l Ên.n li':Íh(n lxn rl r.rfn. 

4l \'lt'rr k!. /rr /rra Íir' 1..:1rín.r\ !r,IlLr 

,- /'l !.r&l.t a:ro lkn.tln ul.r rl\frla 

!r *.it{r rir Li .\:' nltn r, s:!{Í 

:! !tí' rn,. lkrr- sLL\rtri rr.i., 

$ro í.rlr. !Éit t n"r trrr'jrf 

:. k(n t.tn r'1 ,j.ur,l trrtr ,!r. 

,rr h.tr F\c!ld r,!,.tr l, !d 

': 

\11h.. trrr Jil d. r,!rl t.il J. [1rr! 

rn ..lr J. lÈ!(r. Jí \,{tr[,urr 

I nr tuFr nr,r 8(JÍr 

r.N{'r' 

7 Een psalm van David: De Here is mijn herder 

van in beeld te brengen.' Voortreffelijk is het 

Kempers gelukt die locale sfeen in zijn illustra- 

ties te treffen, vooral door de goede typering 

van de hoofdrolspelers in de bijbelverhalen, de 

Joden. Kempers heeft de bijbel goed gelezen. 

Zijn tekeningen zijn voor het merendeel niet 

mooi in de zoetsappige betekenis van het 

woord, omdat ook vele van de verhalen niet 

mooi zijn. Integendeel, vele zijn er verschrikke- 

lijk en zo zijn ook de tekeningen. Zonder dat 

men de tekst kent die de tekenaar er voor koos, 

is de deformatie van zijn figuren nauwelijks 

aanvaardbaar. Volledig aanvaardbaar wordt die 

echter als men zich naar de in beeld gebrachte 

tekst heeft laten verwijzen. Kempers heeft uit 

de tekst een meer literaire dan evangelische 

keus gedaan, wat voor mijn gevoel deze bijbel 

zo waardevol maakt, De illustrator heeft de algemeen-filosofische 

regels uit de tekst gelicht 

en geen inspiratie gezocht bij de overbekende 

momenten als Golgotha of Bethlehem. Hij is hier 

en daar meer aanduidend dan portretterend 

Seweest. Zo heeft hij het bij drie beesten en 

een ruiter gelaten waar in de tekst Genesis 

45 :23 sprake is van tien ezels en tien ezelinnen. 

Bij Samuel 14 : 20, waar gesproken wordr van 

'een strijd waar de verwarring zeer groot was', 

4 

*.i 

,/ \. 

'/Ef *' 

1..t 

Á 

':l.l:;{ 

had Kempers genoeg aan drie op elkaar inhou- 

wende soldaten, waarmee we niets aan strijd en 

verwarring tekort komen, Deze tekening, één 

van de sterkste in het boek, is - als een motief 

opgelost - Íraai van compositie. 

Het zou mij niet verbazen, als het luist de door 

opvoeding met de bijbel opgegroeiden zijn die 

wat vreemd van deze illustraties staan te kijken. 

De voorstellingen sluiten ten eerste niet op het 

algemeen onderwezene aan, zij zijn vaak van een 

rauw, onverbloemd realisme en halen elk dier- 

baar decor dat is opgetrokken neer. Zijn de 

bijbels-gevormden echter bereid zich voor de 

visie van de tekenaar open te stellen, dan kan 

hun bijbel er een niet vermoede waarde voor 

hen bij krijgen. Diegenen die de bijbel alleen 

als literatuur, als een boek van levenswijsheid 

zijn tegengekomen en onbezwaard met traditio- 

nele beelden de tekeningen dus gemakkelijker 

zullen accepteren, zullen mede door de voor- 

beeldige typografíe mogelijk ook iets van het 

evangelie gaan opdoen. 

Bij alle waardering voor het werk van Kempers 

mag de opmerking niet achterwege blijven, dat 

naar het soms schijnt de natuurlijke historie 

hem meer vertrouwd is dan de menselijke 

figuur. Er zijn tekeningen bij waarbij veel van 

u,, 

; * ;qt"_;í=.i{ 

À 

\. 

e\ 

!t 

onze toegeeflijkheid wordt gevraagd. Hij ge- 

bruikte vaardig en gevoelig het penseel en deed 

er heel mooie dingen mee, maar hier en daar is 

hij er toch echt niet alleen niet-uitgekomen, 

maar heeft hij gemis aan zelfkritiek getoond. 

De deformatie die in het merendeel de drama- 

tiek versterkte, is in sommige van de tekenin- 

gen geen deformatie meer maar bepaald een 

storend tekort. 

Dit doet echter allerminst afbreuk aan het ge- 

heel, dat luist door zijn spontaniteit zo fris van 

aanpak is. Er kan ook moeilijk verwacht worden 

dat al de tweehonderdvijftig illustraties op de- 

zelfde hoogte staan, 

Het stoÍomslag dat Kempers voor het boek 

maakte is uitmuntend van kleur en compositie 

met de in wit uitgespaarde centraal geplaatste 

titel. De band is er voor mijn gevoel te conven- 

tioneel afgekomen en hoe die armetierige land- 

kaartjes in dit boek van allure verzeild zijn ge- 

raakt is mij een raadsel. 

De technisch meer dan voldoende band is van 

Van Bommel te Amsterdam. Veenman leverde 

met deze bijbel een primeur voor Nederland. 

Het boek werd fotografisch tezet en voor het 

zet- en drukwerk verdienen deze Wageningse 

drukkers onze hulde. 

\

- 

M.H.Groenendaar Aspecten van het tiidschriÍt: REIZEN 

roairatrlaÈ taÀiDBLAD I tÀÁiGAra 3. NÍ. ó' !ltrfBoEÈ l9óo 

I Een omslag van 'Reizen', in fleurige kleurendruk uitgevoerd 

Het zal niet gemakkelijk zijn uit te maken of de 

reislust zelÍ er eerder was dan de reclame om 

tot het maken van reizen aan te zetten. Dat het 

echter een gedurfde gedachte is geweest om 

aan het reizen een speciaal tijdschrift te wijden, 

staat zonder meer vast. Te meer omdat talloze 

reisverenigingen en ondernemingen veel aan- 

dacht aan deze materie besteden. 

In het artikel over'Kiosktijdschriften', dat ver- 

scheen in TéTé l4e jrg. nr. 3, werd over het 

tijdschrift 'Reizen' het volgende gezegd: 'Voor 

het toerisme kwam het goed verzorgde blad 

'Reizen' de kiosk helpen vullen. Het wordt uit- 

gegeven door Dico, met behulp van een stafvan 

medewerkers.' Nu willen we laten zien waaruit 

dat 'goed verzorgd' bestaat. In het algemeen 

denken we daarbij aan een opzettelijke vorm- 

geving, dus niet gewoon oí bij toeval goed, maar 

""1 ' :, 

via een speciale layout tot stand gekomen. In 

voorgaande besprekingen rond dit onderwerp 

is duidelijk gebleken hoe verschillend 'goed' 

kan zijn. Daarbij blijkt steeds dat de ontwerper 

niet helemaal vrij man is en dat hij in vele ge- 

vallen ernstig rekening moet houden met de 

opdrachtgever en met de smaak van het publiek 

waarvoor het grafische produkt bestemd is. In 

hoeverre hij de'knecht' moet zijn van dat pu- 

bliek wordt uiteraard ook in belangrijke mate 

bepaald door de vrijmoedigheid van de ont- 

werper en de durf van de uitgever. 

'Reizen' wordt grafisch verzorgd door Gerard 

Wernars. Tussen de als goed gekwalificeerde 

neemt dit tijdschrift een eigen, voorname plaats 

in. Er is geen poging gedaan om een 'moderne' 

vormgeving te vinden en het is dus niet zo dat 

men de indruk krijgt als zou deze vormgeving 

' ,'t ,r, ,. 

6 

@ 

^'/ctI (íwnd 

.,,.. ,.1.,, .ll 

óruB 

.''.';''"'' 

,''.t-.'.. ... 

2-3 Ordening van gegevens en kleine advertenties 

speciaal gezocht zijn. Wat vooral in de opbouw 

treít is de grote mate van ordening, het open en 

toegankelijk combineren van tekst, íoto's en 

advertenties. Het Íotomateriaal, Íraai gedrukt, 

soms een vierkleurendruk er tussen, geeft de 

lezer een gevoel van degelijkheid, waarbij 

echter het geheel soms ook wel wat te zwaar 

documentair uitvalt. Misschien verdient het 

overweging om door wat meer tekeningen, in 

de geest als de afbeeldingen 4 en 6 weergeven 

(september 1960), aan de gewichtigheid ook 

enige luchtigheid toe te voegen. De verbeelding 

en de fantasie van de lezer mogen niet onder- 

schat worden en bovendien geeft de tekening 

ook nog bepaalde esthetische mogelijkheden bij 

de opmaak. 

AL''|AXAK 

Uitgever/drukker en ont\Merper verdienen lof 

voor de uitvoering van dit kostelijke tijdschrift. 

!5

KERSTVAKANTTE 

llcl ir 8$n l'hlhr$dc si,rc8.'l. dru ÀnriÈr\.il iÈ !Í'ut! !Àirlruudt in /iirl slí,ohjt l)' \itrlcrs|(drí ' 

Inmers. hct j$irllge píinse\È híd r,rtr dc tr,J/i!'1rn d( rlltr'.ho.n\r{ '.o\ rcr \ffr.ld \llthri 'n1nr{hling. 

mlrÍ dán\lc litr !tÍr{k!rng t1u .lÉ ! rlgrir. irktirerclic lar hcí lrrtl(l,r- Jrl hJrf d! gc!ftr' !il rllc 

l{rullrs uil lr.r lnild n.cd rrr&!n. Zrin $ir $.Íl.lrtl /o !1,!{r'rf! ilrt'n,Jr{,\h fn /,' Lrod.rlill nr!rt\'\- 

gicngl Ndn. And$ren- I! rcurr h.! l. g(1,1\{n. Nr.1bïrn dr /rl i').h r(!! rr dlt prilncli!' ' ^l fr'li'r!t' 

ithc(h.lti$td(r,Ds.nlctK!'Í\tnrit1È3rn!lrri\\(\trhrtFnnclie!!!,,.lcn Al.drlf.rtrn.lj.f'!r Jtrr 

lcnninst. nit! {llc.n dc !rdcrlnnd'. rolhdt\ ddtl ru;L!n. nilir ,\rk d( !curcn $i .\{!rr\.1!. lriuLtn\. ll 

/ou de iiall'ocn'nlt.{t!rn tr1lirr ruiLtn ril Ándrluli, dc !crÍ !rn dr 'it'ro$idt juisli'lr! r!r 7'$uJtr' rk 

1ou dt tnktelct.lc Lul \rn hdl \lur rcn dr{lc siirs!)klo' ui1 d. Pafrg{'r,i in f,liiil n.!\ {illcr !'{lfn tr 

dc fp$ndcnilc rodhcrd rrn d. pílm,rnÍnclcÍ1n(!ilonrrg nil !lr..ddnit. N.Èt. trlt li'htnrr' nicl (l' 

li.ntlhcid {n dÉ k'or. rn!!Í de irl^lrnuil.r ln{s rnil dt r:.ur. Lrltn {li r(irtn 1.:r!\.1!'li)rtrur/$ \rr 

[urdt]. d'c rn dc *1itn1.í;!. dr!Ên looÍ hcl Èindc ldn hct Iuí de robild.ild\it giurcn \Lí\nrrId(r' 

4 Een rustige en toch levendige layout (de lijntekeningen zijn Yan een tweede kleur voorzien) 

5 Twee naast elkaar liggende pagina's met íotomateriaal in het tildschrift'Reizen' 

Ió 

ACHTER HET FORNUIS 

\\Jr! n,(,ri,{,,11 'r /r.il!, 

1 !1, r,,r'.{ J r{fi !'! i rrl 

,r.. r,rl,Lrtr \n.r .í.',d'.nrlN 

rr, l.: r' ! i,,i. ir Í,'., .ar Á,,rrrrr!.Jrhi'n( i!!rr.n 

r(!ri! !: {!il,i] 

rr{! \"-ir lIr].. r'.r!' 

I I {.u t\!1.1 r'. . | \.,r f,,,i r\qjL,,trr hr'. ,.' | !d. .r 

I rr,hf !. rri,il irrNl,a, trr'Jrf 1 nl 

,i . $( ' \r .r,rtí !.ír1ts nÍr ltrÍi! !(' 

I i n, Í.! .r.r,{\ l,sl ln irr' 1a!!l' 

r, Íí! a irrf ,.,,l.n l! | r,rril! |iur.-[' rrl | Í | Lr.' h 

.' .J n1 r rnh,\l ÈF{fÍ! nar 'fr.r. 

Lfrr. !,iíÉ.tr-.trufr 

l\'!. rrciln.É r{rl n,r n,,Jr 

g,í .,ln\n |!r,:i\rr',,!: lrtr ri.,1 

![ffo nNrf. ! ! /-r,r t 

il.'r,n!'. I !

$!n,.6rn,.c..Ànrn l!tr&){h i,r nrhhtl.[lr.rrin]. 

iraÈrt r{n knnrnlr &rdi rr SR l\,iilJL{ ^rL iL .,.hkr. 

kÁd br ,^ !r!. \inqrl.irJ r

p. w. sherwooa Klimaatregeling in de moderne drukkeril 

Een goed-ontworpen klimaatregelingssysteem 

kan de produktiekosten aanmerkelijk verlagen 

en de kwaliteit van het drukwerk verhogen. In 

principe is klimaatregeling een economisch pro- 

bleem: wegen de bereikte besparingen op tegen 

de investeringen die een oÍ andere installatie 

vergt ? 

Daar omstandigheden en produktiemethoden 

veelvuldig verschillen, kunnen geen algemene 

regels worden opgesteld voor de drukkerij- 

afdelingen die het meest van een airconditio- 

ningsinstallatie zullen profiteren. Voor elk af- 

zonderlijk geval dient een onderzoek te worden 

uitgevoerd op het terrein van temperaturen en 

relatieve luchtvochtigheden en de mogelijke 

besparingen die atmosferische controle zou op- 

leveren. Zo'n onderzoek dient oo z'n minst een 

jaar te d u ren om de ju iste gegevens te verkrijgen. 

De verbeteringen die door klimaatregeling in 

de drukkerij kunnen worden bereikt, slaan zo- 

wel op menselijke als op mechanische prestaties. 

De controle dient zowel de luchtvochtigheid 

als de temperatuur te omvatten, vaak binnen 

nauwe grenzen. Daarom is klimaatregeling in 

een drukkerij een ingewikkelder vraagstuk dan 

in kantoren of in restaurants, waar slechts met 

het comfort van mensen rekening behoeft te 

worden gehouden. 

In dit artikel worden de mogelijke voordelen 

van klimaatregeling in drukkerijen opgesomd, 

terwijl ook nog iets over de controle-eisen en 

-systemen zal worden verteld. Er valt op vijf 

punten in het grafische bedrijf te profiteren 

van klimaatregeling: papier, inkt, klaarmaken 

van offsetplaten, verschillende hulpmaterialen 

en tenslotte het zich wel-gevoelen van de men- 

sen bij de arbeid. 

PoDier 

Papier rekt bij hoge luchtvochtigheden en 

krimpt bij lage relatieve vochtigheidswaarden. 

Dergelijke maatveranderingen leiden tot sto- 

ringen in papierstapels, veroorzaken gegolfde 

randen en maken het nauwkeurig werken van 

het inlegapparaat moeilijk. Dit resulteert in 

vertragingen, misdrukken en verspilling. De 

moeilijkheden worden nog gecompliceerder als 

er ook binderijwerkzaamheden worden uitge- 

oefend, daar een onjuist vochtgehalte van het 

papier vouwproblemen kan veroorzaken en (in 

geval van zeer droog papier) te veel statische 

elektriciteit. 

Door de luchtvochtigheid binnen een gebied 

van 45-60/" te regelen, kunnen deze moeilijk- 

heden praktisch worden opgeheven en zelfs 

niet-ingepakt papier kan dan veilig gedurende 

enkele weken worden opgeslagen. 

Niet minder belangrijk is het in evenwicht bren- 

gen van de papiertemperatuur, van buitentem- 

peratuur af tot de temperatuur in de drukkerij- 

ruimte. De'Lithographic Technical Foundation' 

wijst er in een publikatie op, dat de randen van 

koud, niet-ingepakt papier niet minder dan l0 

rot lzyo vocht kunnen absorberen uit de om- 

t8 

ringende lucht, als dit papier de warmere drukkerij 

binnenkomt. Als het papier 'opwarmt' 

verliest het weliswaar z'n teveel aan vocht, 

maar tijdens dit proces zullen er randgolven 

ontstaan. 

Om dit verschijnsel te vermijden, achten de 

meeste drukkerijen het noodzakelijk het papier 

gesloten te houden,bij het heersende drukkerij- 

klimaat, tot het moment waarop de tempera- 

tuur van de papierstapel in evenwicht is met die 

van de omgeving. Dit kan een aanzienlijke tíjd 

vergen. Zo heeít bijvoorbeeld 0,65 m3 papier, 

waarvan de temperatuur l5' C verschilt met de 

dru kkerijtemperatuur, 28 uu r accli matiseertijd 

nodig, terwijl een temperatuurverschil van 20o 

C dit tijdsverloop doet stijgen tot maar liefst 

45 uur. (ln dit verband zij ook verwezen naar de 

uitgave'Prikkels' nr. 230, blz. 23.) 

Een dergelijk oponthoud eist waardevolle bin- 

nenruimte. Het nuttig gebruik van de ruimte 

kan aanzienlijk worden verbeterd door ont- 

vochting van de drukkerijlucht tot het punt 

waarop het papier niet volledig op temperatuur 

behoeft te komen. zodat het bovenbeschreven 

effect van randgolving niet meer kan optreden. 

Een veilig gebied, het gehele jaar door, wordt 

gevormd door een temperatuur van 2lt C en 

een refatieve vochtigheid van 55-60/". 

Bij zuiver registerend werk verdient het steeds 

de voorkeur, vóórgeconditioneerd papier te 

gebruiken. Het vermijden van zeer lage lucht- 

vochtigheden kan vaak het probleem voor- 

komen dat het papier scheurt bij hoge perssnel- 

heden. Dit verschijnsel, dat wordt veroorzaakt 

door statische elektriciteit, heeít enig uitschot 

tot gevolg, maar ernstiger is de noodzaak de 

pers opnieuw in te stellen en de produktie te 

onderbreken, Dit probleem kan voor een groot 

gedeelte worden verholpen, vooral gedurende 

de wintermaanden, door de relatieve vochtig- 

heid in de drukkerij zodanig op te voeren dat de 

statische elektriciteit binnen redelijke grenzen 

wordt gehouden. 

Drukinkt 

Door de lucht te ontvochten, zal de drukinkt 

sneller drogen en eventuele harsen in de inkt 

zullen sneller vast worden. Nog belangrijker is 

het feit dat temperatuur- en vochtigheidscon- 

trole een uniforme droging van de inkt waar- 

borgt, waardoor dus overzetten wordt voor- 

komen en een drukorder beter kan worden 

gepland. 

Schommelingen in de drukkerijtemperatuur en 

-luchtvochtigheid kunnen variaties veroorzaken 

in de viscositeit van de inkt. waardoor zowel de 

produktiesnelheid als de kwaliteit van het druk- 

werk kan worden aanSetast. 

In bedrijven zonder klimaatregeling gaat men 

dit verschijnsel enigszins tegen door de inkt te 

bewerken, bijvoorbeeld door toevoegen van 

een verdunningsmiddel. Een airconditionings- 

installatie schakelt deze bewerkinten uit en 

verbetert tegelijk de kwaliteit van het werk. 

In sommige krantenbedrijven is men tot de con- 

clusie gekomen, dat een iuiste RV-controle het 

i nktverbruik terugbrengt, waarsch ijnlijk omdat 

er minder inkt nodig is als het papier en de 

inktopbrenging (de rollen) zich in topconditie 

bevinden. Het effect van de RV-controle op 

de conditie van papier en rollen wordt nader 

besoroken. 

Kloormaken von offsetploten 

Tegenwoordig wordt in de kopieerafdeling van 

een offsetdrukkerij een hoge uniformiteit ge- 

handhaafd bij apparatuur, chemicaliën en werk- 

methoden. Latham wijst er op dat RV en tem- 

peratuur de grootste overblijvende variabelen 

zijn, die de uniformiteit van de offsetplaten 

kunnen verstoren. 

Het probleem werd door twee benaderingen 

overwonnen: 

o de ontwikkeling van technieken die relatief 

ongevoelig zijn voor temperatuur- en luchtvochtigheidsvariaties 

(gebruik van gepresen- 

sibiliseerde platen en een meegekopieerde 

grijstrap); 

b regeling van de atmosferische condities in de 

kopieerafdeling door het toepassen van air- 

conditioning. 

Klimaatregeling in de kopieerafdeling is vooral 

op z'n plaats voor de kopieermachine of -kast 

en de opslag van geprepareerde platen, terwijl 

het'natte' gedeelte van de kopieerafdeling (dat 

in elk geval het kostbaarste gedeelte is om van 

een klimaatregeling te voorzien) veilig kan 

worden afgeschermd en met ongecontroleerde 

lucht kan werken, 

Bij het klaarmaken van platen voor kleuren- 

werk is de uiterste nauwkeurigheid geboden. 

Variaties in de atmosferische omstandigheden 

kunnen maatveranderingen veroorzaken in de 

fotografi sche negatieven, evenals veranderingen 

in hun lichtgevoeligheid. Het gevolg hiervan 

kan zijn: niet-sluiten en een onjuiste kleur- 

balans. 

Voor het verkrijgen van de beste resultaten 

schrijÍt het National Bureau of Standards een 

RV van 45-55o/o voor (met toleranties van2/o) 

en een temperatuur die plus of min twee graden 

mag afwijken van het niveau dat door de druk- 

ker als de meest geschikte voor de Segeven 

omstandigheden werd gekozen. 

Y erschi I I en de h u I pmoter í o I en 

Rollen van drukpersen, die normaal uit lijm en 

glycerine bestaan, kunnen aanzienlijk zwellen 

in een atmosíeer met hoge RV. Reeds bijTïyo 

RV kan door dit zwellen de rolomtrek zo groot 

worden, dat goed drukwerk onmogelijk wordt 

en de rol moet worden verwisseld. Een aanzien- 

lijke besparing op het gebruik van rollen kan 

worden bereikt als de lucht in de drukkerij 

binnen een vrij nauwe begrenzing wordt ge- 

controleerd. 

Op gelijksoortige wijze kunnen variaties in het 

weer de opgeslagen rollen, lilm of chemicaliën 

t.,

enz. doen verouderen en ook hier kunnen dus 

besparingen worden bereikt door controle van 

temperatuur en relatieve vochtigheid. 

Menselijk comfort 

Het moeilijkst in geld uit te drukken is de in- 

vloed van de klimaatregeling op de menselijke 

efficiency. Toch is ook dit een belangrijke factor 

bij het verhogen van de produktie, het verlagen 

van de verzuimtijden en het verhogen van de 

kwaliteit van het produkt, Als ergens aange- 

name werkomstandigheden aanwezig zijn, wor- 

den er minder íouten gemaakt en handwerk 

(zoals het instapelen van een drukpers) ver- 

loopt vlugger. 

De verbetering kan belangrijk genoeg zijn in 

kantoren en in de drukkerijruimte, waarbij de 

kosten voor het conditioneren van de drukke- 

rijruimte het hoogst zijn, mede doordat een 

draaiende drukpers heel wat warmte doet vrij- 

komen. 

Atmosferische controle wordt evenwel van dit 

geziqhtspunt uit een gebiedende eis in afde- 

lingen waar fiin handwerk moet worden uit- 

gevoerd - met name in de kopieerafdeling en 

de aídeling montage van offsetdrukkerijen, in 

zetterijen en stype-afdel ingen van boekd ru kke- 

rijen, waar veel hitte wordt geproduceerd door 

heldere lampen en machines die met hoge tem- 

peraturen werken. 

Voorts kan de nauwkeurigheid waarmee het 

werk wordt uitgevoerd, worden verbeterd 

door'comfort'-kl i maatregel i n g in de afdel ingen 

proeftrekken, handzetten, vormvoorbereiding 

en omsmelten (op zijn minst luchtkoeling!). 

Appa rotu u r voor kl imaatregeli ng 

Tegenwoordig prefereren de d ru kkerijen klei ne 

airconditioningsinstallaties boven heel grote 

centrale installaties en wel om verschillende 

redenen: 

o deze eenheden zijn verkrijgbaar in standaard- 

uitvoering en kunnen tegen betrekkelijk lage 

kosten worden aangepalit aan de speciale 

eisen die een afdeling stelt; 

b de totale installatiekosten blijven betrekke- 

lijk laag, omdat er weinig of geen buizen 

nodig zijn en omdat de klimaatregeling tot 

die gedeelten van het bedrijf beperkt kan 

blijven waar zij werkelijk nuttig is; 

c de eenheden kunnen op individuele basis 

worden gecontroleerd, zodat de verschillen- 

de koel- en verwarmingseisen (respectievelijk 

bevochtigen ofdrogen van de lucht) in de ver- 

schillende afdelingen van het bedrijf kunnen 

worden verkregen; 

d de eenheden zijn verplaatsbaar, hetgeen bij 

wijzigingen oí verbouwingen zeer nuttig is. 

Proost Prlkkels nr. 251 en de GKÍ. .. 

Het was heel Íeestelijk bij de presentatie van de 

25le Prikkels-uitgave, plaats hebbend op een 

namiddag omstreeks half januari in de kantine 

van Proost en Brandt n.v. op het Rusland te 

Amsterdam, Gezellig druk, heel veel baarden en 

snorÍen van kunstzinnig uitziende lieden en ook 

veel gewoon uitziende mensen, die allen luister- 

den, applaudiseerden en zich aan drankies en 

wat lekkernijen te goed deden. 

't Begon leuk. Er zou weinig worden gespro- 

ken -zo werd gezegd - en die mededeling deed 

het publiek van grafische ontwerpers, drukkers, 

uitgevers en iournalisten goed. 

Een kort openingswoord volgde, waarin iets 

werd gezegd over de strekking van Proost 

Prikkels, over de historie van de uitgave (10 mei 

1933 officieel de eerste), over de vele verschij- 

ningsvormen waarin het in de grafische wereld 

en daarbuiten bekende huisorgaan zoal werd 

gegoten (vlieger, chocoladeletter, schietschijf, 

manuscript, rijmwoordenboek, gezelschapsspel 

enz.) en over de algemene of voor drukkers in 

't bijzonder interessante brochures die er bij 

waren geweest. 

(03á02) 33 ap 

Daarna volgde dr. Ovink, die beloofde kortheid 

te zullen betrachten. daarin niet helemaal 

slaagde, doch niettemin een waarderend applaus 

kreeg omdat hiJ een voortreffelijk beeld gaf van 

de ingroei van de kunstenaar in de grafische ge- 

bonden kunst en de iuiste verhouding tussen 

drukker-uitgever en de grafische ontwerper. 

De conclusie waartoe dr. Ovink kwam was. dat 

- bij de veelzijdigheid van de hedendaagse gra- 

fische produktie en de steeds hoger esthetische 

eisen aan het grafische produkt - inschakelen 

van een kundig ontwerper voor tal van druk- 

werken noodzakelijk is geworden. 

Dit laatste nu kwam precies uit bij het onder- 

werp van Prikkels 251: een leuk kaartenbakle 

met daarin een kaartsysteem van de gehele 

GKf-vakgroep grafici (GKf : Gebonden Kun- 

sten-federatie). Van iedere in deze groep ver- 

enigde ontwerper(ster) bevat het kaartsysteem 

één kaart, met aan de voorzijde of tweezijdig 

enige staalties van het kunnen en het genre 

werk van de betrokkene. Een en ander gaat 

vergezeld van de leveringsvoorwaarden van de 

GKf-leden en een rubricering die aangeeft 

waarin de betrokken ontwerper(ster) zich heeft 

gespecialiseerd, zoals bijvoorbeeld in aÍfiches, 

advertenties, boekverzorging, tijdschriftenop- 

maak, illustraties e.d. 

De GKf-voorzitter, Otto Treumann, maakte de 

waardering van z'n bijna tachtig leden kenbaar 

en bood de firma Proost en Brandt n.v. heel toe- 

passelijk een aantal prikkels aan in de vorm van 

een heel grote cactus. De speciaal vervaardigde 

schaal draagt ter herinnering als randschrift: 

Prikkels 251. 

Alí! gllihlàn!Evir! 

(06782) l6 65 

Zonder twijfel is dit GKf-kaartsysteem, met 

rubricering en nadere informaties, een nuttig 

bezit voor de drukwerkbesteller oí drukker 

die van tijd tot tijd voor het ene ofandere druk- 

object de medewerking van een goede ontwer- 

per of een illustrator nodig heeÍt. Het zoeken 

van de luiste man of vrouw voor het bewuste 

drukobject dat moet worden ontworpen of 

geïllustreerd wordt hierdoor vergemakkelijkt. 

Het is op zichzelÍ al een plezierige bezigheid, de 

serie kaarten even door te bladeren. Een aantal 

ideeên, door de ontwerper of illustrator neergelegd 

in de eigen kaart, passeert daarbij de 

revue, 

Onder het van Leonardoda 

Vinci geleende 

motto'Opent de ogen en ziet terdege toe dat 

uw geld niet tot uw eigen schade wordt uitge- 

geven!' is dit een geslaagd begin van de nieuwe 

serie Proost Prikkels geworden. 

t9

w.Buddingh' tlfst van gedrukte hulpmlddelen yoor correctoren 

Voor correctoren, die blijk willen geven van 

bekwaamheid is zelístudie absoluut noodzake- 

lijk, zolang er nog geen behoorlijke (bijvoor- 

beeld een schriítelijke) opleiding tot het beroep 

van'verbeteraar' bestaat. 

Zonder training in tekstanalyse, stijlkritiek, 

behoorlijke kennis van typografie, bibliografie 

kan de 'censor' zijn werk niet op de gewenste 

wijze verrichten. Dat er een dringende be- 

hoefte aan een leergang is, die de leerling- 

correctoren in staat zal stellen de vereiste des- 

kundigheid te veroveren, blijkt uit het Íeit, dat 

typografisch onderlegde correctoren met een 

behoorlijke taalbeheersing en daarnaast een 

goed ontwikkeld vermogen tot taalbegrip heel 

zeldzaam zijn. 

Een correctorscursus kennen wij in Nederland 

dus niet. Wij hebben geprobeerd in deze 

leemte te voorzien met een voorlopige op- 

lossing in de vorm van een lijst van gedrukte 

hulpmiddelen, waarmee de corrector door veel 

raadplegen bij zijn werk en door zelfstudie in 

zijn vrije tijd zich 'kennis en kunde' kan eigen 

maken, zijn 'inzicht en smaak' kan ontwikkelen. 

Splinternieuwe boeken en oude (soms ten dele 

verouderde) gedrukte werken staan in de vol- 

gende lijst door elkaar, doordat de alfabetische 

volgorde is aangehouden. Sommige werken zal 

de corrector grondig moeten bestuderen, 

andere zal hij regelmatig moeten raadplegen. 

Een goed gevulde boekenkast is in de correctie- 

kamer in elk geval geen overbodige luxe. En 

waarom zou de corrector niet proberen thuis 

een privébibliotheekje op te bouwen I Dat doet 

een chemigraaf of een auteur immers ook! 

De onderstaande lijst pretendeert geen volledig- 

heid. De samensteller houdt zich aanbevolen 

voor aanvullingen van deskundige lezers. De 

meeste van de genoemde boeken zijn hetzij 

nieuw, hetzij antiquarisch in de erkende boek- 

handel verkrijgbaar. De werken die niet meer 

in de handel zijn, kunt u stellig lenen in een 

grote openbare bibliotheek. Daar kunt u tevens 

de vermelde artikelen in tijdschriften of ency- 

clopedieën aanvragen en inzien, In het algemeen 

verdient het aanbeveling van de opgesomde 

boeken de loatste druk te gebruiken. 

x2 

I TYPOGRAFISCHE HULPMIDDELEN 

o Kopij en corrcctie 

I F. Bakels: Over het persklur makên van stukken 

2 KNUB: Set normalisatiekaarten 

3 Elsevier: Kopij en boek 

4 M.H.Groenendaal: Correctie; WP-encyclopedie dl. 

6, blz. 433 

5 F. K.van Ommeren Kloeke: Copy en correctie 

Tildsch riÍtartikelen : 

I W. Buddingh': De iacht op het zetduiveltle; 

Grafia Vl, blz.368-370 

2 A.Coster: Bescheiden hovenier in de taaltuin; 

Elseviers Weekblad, 6-8- 1960 

3 (Auteur onvermeld): Zetíouten, correctie, schuld; 

fntergrafia X, blz. 669-67 | 

4 B.v.O.: ZetÍouten, correctie en distributie; 

Intergrafia X, blz. 803-805 

5 (Auteur onvermeld): Van l5 kanten bekeken, 

maar niet opgehelderd ; Intergrafi a X, blz. 793-795 

b Boek- en boekdrukkunst 

I B.van den Berg, M.H.Groenendaal: Boek; 

WP-encyclopedie dl. 4, blz. 418 

2 Boekíormaten : WP-encyclopedi e dl. 4, blz, 425 

3 A.H.G.Blankenstein, J.Kedde: Insluiten van drukvormen 

4 Druk- oÍ boekkunst; WP-encyclopedie d|.7, 

blz. 5 l2 

5 H.Friedlaender: Typografisch ABC 

6 M.H.Groenendaal: Drukletters 

7 M. H. Groenendaal : Drukken ; WP-encyclopedie 

d|.7, blz. 509 

8 M,H.Groenendaal: Zetmachine;WP-encyclopedie 

dl. 18, blz.730-731 

9 M. H.Groenendaal: Boekdrukkunst: 

WP-encycf opedie dl. 4, blz. 41 8-421 

l0 L.C.H.deJong: Van Storingen en Stellingen 

| | l. C. Krijger: De Typograph 

l2 H.van Krimpen: Boek- en boekdrukkunst; 

ENSf E df lX, blz.249-264 

l3 B.Kruitwagen: De uitvinding van de boekdrukkunst 

en hare eerste voortbrengselen; 

Handelingen van de Maatschappil der Ned. Lett. 

t9 r8 

l4 R.v,d.Meulen: Het boek in onze dagen 

l5 R.v,d.Meulen: Over de lieÍhebberii voor boeken 

l6 J.Musters: Handboek voor de zetter 

l7 W.Niihoff, M.E.Kronenberg: Nederlandse bibliografie 

van 1500-1540 

t8 

t9 

20 

2l 

22 

23 

24 

25 

26 

G. H, Pannekoek: De herleving van de Nederlandse 

boekdrukkunst sedert 1900 

W,A,Petri, G.J.v.d.Lek: Bibliografie 

l.F.van Royen, P.N.van Eyck: Over boekdruk- 

kunst en de Zilverdistel 

G.Schmoock: De wordingsgeschiedenis van het 

boek 

A.A.M.Stols: Het schone boek 

A.A.M.Stols: Het werk van S.H.deRoos 

A.Stork: Het typometrische maatstelsel in de 

typografie 

lan Tschichold: De proporties van het boek 

Typografisch maatstelsel; WP-encyclopedie dl. 17, 

blz.729-730 

27 l. F.Vanderheyden: Bibliografie; WP-encyclopedie 

d1.4. blz. 125-130 

28 J.A.Volcke: Boekdrukmachines 

29 H.A.Warmelink: Uitvinding der Boekdrukkunst 

Diversen: 

| 

'ln 

26 letters'; boekenweekuitgave 1960 

2 Catalogus tentoonstellinS 1960'Gedrukt in 

Nederland' 

3 D.Dooiles: Traditie en vernieuwing; Overzicht l0 

iaar Nederl. drukkunst 1945-1955 

4 GedenkboekA.W.Sijthoff 's Uitgeversmaatschappii 

( | 9s0) 

5 Atlas van de Nederlandse drukkunst (nog niet in 

de handel) 

Tijdsch riítarti kelen : 

I H.de la Fontaine Verwey: Jan van Krimpen, typograaí; 

De Gids CXV,no. l, blz. 3-9 

2 B.Kruitwagen: De Costergeschiedenis en wat er 

van overbliiÍt; Nieuwsblad voor de boekhandel, 

november | 937; vergelijk hiermee:Jan Poortenaar: 

Coster, en niet Gutenberg; B, Kruitwagen: 

Laurens Janszoon Coster weer op het tapiit; Het 

Boek XXIX, blz.69-117. 

3 P.J.Vermeeren: Vastaerts penn in arrebeyt; De 

Nieuwe Taalgids Lll, blz.2O2-212 en blz.264-274 

c Boekbínden 

I J.C.Blankenstein: Binderijmachines 

2 F. L.v, d, Bom : Bandstempelen met de pers 

3 F.Fey: Boekbinden; WP-encyclopedie dl, 4, blz. 

422-425 

4 A.J.Hagen: Het handboekbinden 

5 E.Menalda: Zelf boekbinden 

6 L.Peeters: Handboek voor den boekbinder 

d De kront 

I R.v.d.Meulen: De courant 

2 M.Schneider: De Nederlandse krant 

e Beroêpengidsen 

I R.J.Kok: Opleiding in de grafische bedrijven 

2 J.Waterink: De grafische beroepen 

Tiidschriften: 

Het Boek; De Gulden Passer; De Witte Mier; 

Halcyon; TéTé; Drukkersweekblad; Grafia; 

Graphicus: Intergrafia; Graficus; Folium; 

II ALGEMENETAALKUNDIGE 

HULPMIDDELEN 

I Charivarius: ls dat goed Nederlands ! 

2 B. C. Damsteegt: ln de doolhoí van het Nederlands 

3 l.Grauls: Hoe het werd en hoe het moet ziin 

4 G.J.v.d,Keuken, G.J.Planije:Verzorgd Nederlands 

5 J.A.Meijers: Allerlei taalkwesties 

6 J.A,Meiiers: Zin en onzin in het hedendaags taalgebrui 

k 

7 G.A.Mesters: Spreek en schrijfzuiver Nederlands 

8 A.Pieete: Incorrect Nederlands 

9 W.H.Staverman, W.Brandsma: Slecht Nederlands 

l0 J.Veering: Spelenderwiis (zuiver) Nederlands 

III LEXICOGRAFISCHE HULPMIDDELEN 

I Anonieme redactie: Van Dale's Groot Woordenboek 

der Nederlandse Taal 

2 Anonieme redactie: Van Dale's Nieuw Handwoordenboek 

der Nederlandse Taal 

3 M,t,Koen, J.Endepols, J.Naarding: Verklarend 

Handwoordenboek der Nederlandse Taal 

4 C.B.vanHaeringen: Kramers' Nederlands 

Woordenboek 

5 J,Verschueren: Modern Woordenboek 

6 J.J.M.Bakker, J.J.Mak, J.C.Pauwels, redactie WPencyclopedie 

: Winkler Prins Woordenboek 

7 l.A,Meilers: Duwaers Nederlands Woordenboek 

8 Redactie WP-encyclopedie: Elseviers Nederlands 

Woordenboek 

9 J.A. Meijers: Kies uw woord 

l0 A.Weijnen: Nederlands Woordenboek 

| | J.Cauberghe: Nederlandse Taalschat 

l2 L.Brouwers: Het juiste woord 

Oefenboekjes 

I B.A, Diikstra: Het vreemde woord in boek en 

krant (3 dln.) 

2 F.C.Dominicus: Woordkennis en woordgebruik 

3 L.M,van Dis, F.lansonius, J.Naarding: Taalbegrip 

en Taalbeheersing (3 dln.) 

4 L.M.van Dis, F.Jansonius, J, Naarding: Samenvatting 

en Taalbeheersing 

5 A.v.d.Water, M.Th.Uit den Bogaard: Lexicologische 

oeÍeningen

IV 

GRAMMATICALE HULPMIDDELEN 

I C.G.L,Apeldoorn, A.deJong: Beknopte Nederlandse 

Soraakkunst 

2 B.v.d.Berg: Beknopte Nederlandse Spraakkunst 

(met 2 delen taaloeÍeningen). 

3 J.S.ten Brinke, W.Drop: Van Onderwerp tot 

Voegwoord (2 dln.) 

4 B.A.Dijkstra: De kern der ontleding (2 dln.) 

5 B.H.Erné, Jc.Smit: Nieuwe Nederlandse Spraakkunst 

(3 dln.) 

6 P. Koster, F. G. Schuringa: Korte Nederlandse 

S praakku nst 

7 E. Kruisinga: Het Nederlands van nu 

8 G.S.Overdiep, G.A.van Es, G.Stellinga: Beknopte 

Stillistische Grammatica van het Nederlands ímet 

oeÍen boekies) 

9 E.Riipma, F.G.Schuringa, l,Naarding: Nederlandse 

Spraakkunst 

l0 J. P. M.Tacx: Nederlandse Spraakkunst 

| | J.P.M.Tacx, H.G.de Bont: Verzorgd Nederlands I 

l2 D.C.Tinbergen, F.Lulofs: Nederl. Spraakkunst 

l3 A.Wildschut, l,Karsemeiier: Het nodige uit de 

Nederlandse Spraakkunst (met oeíenboek) 

V ORTHOGRAFISCHE HULPMIDDELEN 

I Woordenliist der Nederlandse Taal (1954) 

2 H.Buiskool: Korte samenvatting van de spellingvoorsch 

riften 

3 B.A.Diikstra: De nieuwe spelling in een notedop 

4 L.M.van Dis, F.Jansonius, J.Naarding: Nieuwe 

S pel regels 

5 F.C.Dominicus:Volledige Spellinggids 

6 G.J.v.d.Keuken: De nieuwe spelling 

7 G.J.v.d.Keuken: Praktische Woordenlijst 

8 H.Elsinga: Struikelblokken 

9 F.Jansonius, l. Naarding: De spelling der teksten 

l0 l. Karsemeijer, A. Luinstra: De spelling van het 


| | G.l.v.d.Keuken: Alles over de spelling 

l2 P.Koster: De praktijk 

l3 Jr.v.d.Meulen: Spellinginstructie en woordverklari 

ng 

l4 P.Minderhout: Spellingmoeilijkheden 

l5 G.van Raay, M,'t HooÍt: Spellen, verbuigen, 

vervoeSen 

l6 H.J.Scheepens, M. B.Teipe: Schrijven zonder 

fo u ten 

l7 J.J.Borger, E.de Lint: Praktische Spellinggids 

| 8 H. G. de Bont, l. P. M. Tacx: Werkschrift voor 

Nederlands dl. 4 

l9 A.Bertram: Zeventigoeíeningen in hetzuiver 

sch rijven 

20 C. G. L. Apeldoorn, A. Pieete: Honderd dictees 

2l C.G.L.Apeldoorn: Theorie en praktijk van de 

spelling 

22 B.A. Diikstra: Schrijí je Nederlands zonder Íouten 

23 H.Doedens, P,Mausen: Training in spelling 

Bif spannlng tussen paplerfabrikant en drukker: snuif I 

Bij het streven naar een meer industrieel ge- 

richte produktie vormt het papier één van de 

Íactoren die de drukker niet goed 'in de hand' 

heeft. Het is bekend dat het produktieproces 

van het papier - uit hout enz. en met gebruik- 

making van grote hoeveelheden water - een 

aantal ongewisheden veroorzaakt. Ongewis- 

heden die bij de latere verwerking door de 

drukker veel oponthoud en narigheid kunnen 

veroorzaKen, 

Dat de papierfabrikanten op hun beurt zich 

meer en meer inspannen om hun produkten 

met de beste eigenschappen af te leveren - en 

vooral constant in de eigenschappen - is ge- 

bleken bij een bezoek van een aantal vertegen- 

woordigers van de graíische pers aan een spe- 

ciale proefdrukkerij in het Apeldoornse bedrijf 

van Van Gelder Zonen n.v. 

Uit de papierproduktie worden met regelmaat 

monsters genomen, die in deze proefdrukkerij 

voorzover het boekdruk betreÍt worden getest 

op een Heidelberger-cilinderautomaat en voorzover 

ze voor offset bestemd zijn aan een test 

op een Roland-offsetpers worden onderworpen. 

Het testen geschiedt met drukvormen die zo 

zijn ingericht dat ze een moeilijk te drukken 

geheel vormen. Er worden in de testvormen 

betrekkelijk fijne rasters gebruikt in alle toon- 

waarden, naast behoorlijk grote vlakken en 

balken. De drukker is binnen tamelijk nauwe 

grenzen gebonden aan de hoeveelheid inkt die 

hij op z'n papier kan brengen. De resultaten 

worden visueel beoordeeld en vergeleken met 

de eisen van de afnemers, 

Op deze wijze wordt getracht te voorkomen 

dat de afnemers partijen ontvangen die niet ten 

volle bevredigen, terwijl deze controle in staat 

stelt een constant produkt na te streven. 

In deze kleine proefdrukkerij wordt gewerkt 

onder bijna ideale omstandigheden. Dubbele 

ramen, een dubbel plafond en een complete 

klimatiseerinstallatie - met regeling van verwar- 

ming, vochtgehalte, koeling en droging - maken 

ehoofdstuk t 

het mogelijk een nagenoeg constante situatie 

van 2foC en 55aÁ relatieve vochtigheid aan te 

houden. 

Naast de controle op de eigen produkten, die 

moet bijdragen tot meer constante eigenschap- 

pen van het afgeleverde papier, verleent Van 

Gelder Zonen n.v. met deze proefdrukkerij nog 

een andere service aan de drukkers. Waar men 

moeilijkheden heeft met het papier voor een te 

drukken obiect wordt in de proefdrukkerij na- 

gegaan waar de oorzaak daarvan ligt en hoe het 

euvel is te overwinnen. Waar men zich afvraagt 

wat bijvoorbeeld bestaande clichés in een fiin 

raster, eerder op kunstdruk gedrukt, nu op een 

machinecoated-soort zullen doen. verricht men 

de nodige proeven vooraf. 

Naast de beide persen is een hele reeks appa- 

raten optesteld, die bij de beoordelingen grote 

diensten bewijzen, o.a. een clichédieptemeter, 

een stereomicroscoop (een nieuw apparaat 

waarop men heel trots was) en verder de nor- 

male apparatuur voor druktechnisch, fysisch 

en mechanisch onderzoek van papier. 

Bij deze gelegenheid om kennis te nemen van 

het werk in de proefdrukkerij hield VGZ met- 

een een reclamemap voor de presentatie van 

diverse offsetpapieren ten doop. De inhoud 

bleek naast de onvermijdelijke blanco monsters 

een uitgebreide serie drukwerken van een ge- 

fingeerde reclamecampagne te omvatten: een 

folder, een affiche, een spaarzegel, een papieren 

verpakkingszak, een grammofoon plaathoes, een 

albumblad voor te sparen plaatjes enz. Dit alles 

rond een bij ons reeds lang in onbruik geraakt, 

doch in Engeland bijvoorbeeld nog wel gebruikt 

artikel: snuif! En natuurlijk alles gedrukt op de 

diverse soorten offsetpapier die VGZ levert! 

Heel aardig van opzet, prima in offset gedrukt 

door De Jong & Co. en naar ontwerp van de 

kunstenares Albertina Massee, die voor enkele 

van deze drukwerken rechtstreeks op de zink- 

plaat tekende en daarmee op fraaie wijze een 

stuk oude techniek in toepassing bracht. 

2t

G. pijper Yan Hadego tot Hadego-ultra 

I Hadego-matrijzen met ingezaagde hoeken, waardoor 

het mogelijk is tot iuister witaístanden tussen 

de letters van een woord te komen 

Een aantal laren is de Hadego-lichtzetmachine 

nu al in gebruik. Het was in een heel vroeg 

stadium van het denken aan en over Íotografisch 

zetten, dat in ons land dit apparaat werd onr- 

worpen en gebouwd. Van tijd rot tijd werd er 

sindsdien aan deze Hadego verbeterd en uitge- 

breid, om op de ontwikkeling voor te blijven en 

aan de toenemende wensen en behoeften te 

kunnen voldoen. Na het verschijnen van de 

nieuwe Hadego-Ultra is het wel interessant om 

- in het kader van onze bespreking yan een aan- 

tal koppen-lichtzetapparaten - weer eens wat 

over dit lichtzetapparaat te vertellen. 

2 Matrijzenkabinet: 

de zetbok van de Hadegol 

24 

De Hadego-Ultra is een half-automatische foto- 

grafische zetmachine, speciaal geschikt voor het 

zetten van smoutwerk. Door het gebruik van 

losse letterbeelden kunnen we eigenlijk wel 

vergelijkenderwijs spreken van een soort foto- 

grafische Ludlow. 

Voor het zetten kan worden beschikt over twee 

maten matríjzen en wel van corps 20 en corps 

48. Hierdoor kan een tekstweergave worden 

bereikt op een beeldgrootte van corps 4 tot en 

met corps 82. De matriJzen zijn vervaardigd van 

doorzichtig kunststofmateriaal, maar ze hebben 

een diepzwarte bovenlaag waarin negatieí het 

letterbeeld is uitgespaard (afbeelding l). Een 

aantal matriJzen is voorzien van insnijdingen, 

die dienstig zijn voor een goede witverdeling 

tussen letters met overhangende letterbeelden. 

Daarnaast zijn er ook die geen insnijdingen behoeven 

en deze matrijzen zijn dus gewoon 

rechthoekig. 

De matrijzen bevinden zich in een matrijzen- 

kast, waarin zich ook een lade met uitvulwit be- 

vindt (afbeelding 2). Op deze kast wordt een 

zethaak geplaatst, matrijzenhouder genoemd, 

die 84 of 140 augustijn meet. Er kan dus een 

flinke regel in worden gezet. 

Het is zaak er voor te zorgen dat het beeld van 

de matrijzen zuiver schoon is. Een klein stofje, 

vele malen vergroot, staat het bereiken van een 

diepzwart beeld in de weg. 

Na het zetten van de matrijzenregel wordt de 

zethaak in de haakhouder (afbeelding 3) ge- 

plaatst. Op de rekenschijf (afbeelding 4) worden 

dan eerst de gewenste regelbreedte en de 

beeldgrootte tot in onderdelen van punten bepaald. 

De camera wordt nu voor de opname gereed 

gemaakt. Een fllmstrook ter grootte van 30X40 

cm is in de filmcassette geplaatst. Een groene en 

een rode controlelamp geven aan of de cassette 

al dan niet voor belichting in orde is. De zet- 

haak, die in de haakhouder is geplaatst - en 

waarin zich de matrijzen bevinden - kan naar 

behoefte worden gecentreerd of wat dan ook. 

Met behulp van de hendel 7 (aÍbeelding 5) kan 

aíscherming van de film worden bewerkstelligd 

als bijvoorbeeld van de matrijzen corps 20 naar 

de matrijzen corps 48 wordt overgegaan oí 

andersom. 

Het obiectief met diafragma 4 bevindt zich 

onder de belichtingslampen 5 op de obiectieí- 

wagen en is naar voren en naar achteren te 

verplaatsen, 

Op de matrijzenwagen is nog voor het belichten 

van de matrijzen een lamp 8 geplaatst, die gelijk- 

tíjdig met het scherpstellen meegaat. 

AÍs er een opname is gemaakt, wordt de hendel 

l2 overgehaald, die zorgdraagt dat de Íilm in de 

cassette zo veel opschuift als door de afstelling 

is vereist. Na elke opname is dit te controleren 

op de zich aan de rechterzijde bevindende 

schaal 9. 

Voor scherpstellen, vergroten of verkleinen van 

het beeld wordt gebruik gemaakt van het wiel 

| | onder het oranje controlelampie. ls de film- 

strook geheel gebruikt, dan gaat het oranje 

controlelampje l0 branden. Naast het signaal- 

lampie dat het eindpunt van de film aangeeít 

bevindt zichook nog het verlichtingspunt 13, 

dat waarschuwt als vergeten is de film op te 

schuiven. Zodoende worden dubbele opnamen 

voorkomen, 

Bij vergroten of verkleinen van een in de zet- 

haak gezette regel moet gelijktijdig te zien zijn 

hoe groot de hoogte van de letters wordt. Dit 

wordt aan de voorzijde aangegeven op de instel- 

schaal 15. 

Voor het inschakelen van het gehele Hadego- 

mechanisme dient de hooÍdschakelaar 14. Naast 

de hoofdschakelaar bevindt zich de schakelaar 

voor de belichtingslampen 16. 

Geheel links is de schaal l7 gemonteerd, die de 

interliniëring aangeeft. Hendel l8 staat in ver- 

binding met hendel 7, die voor het opschuif- 

mechanisme zorgt bij verwisselen van matrijzen 

corps 20 naar matrijzen corps 48. 

Na vaststellen van de iuiste belichtingstijd, om 

een haarscherp en diepzwart beeld te kunnen 

verkrijgen, wordt de belichtingsklok l9 afge- 

steld. Voor platzetten, dat wil zeggen het zetten 

van een iets uitgebreider tekst over meer re- 

gels, kan - om een regelmatige regelaÍstand te 

bereiken - door middel van de regelaar 20 de 

regelafstand worden Yastgezet. 

Dit is in het kort een beschrijving van hetgeen 

bij het zetten op de Hadego-Ultra te pas komt. 

Naast het vervaardigen van íotozetsel kan de 

Hadego-Ultra ook nog wel wat anders. Voor

I 

s 

3 De zethaak met matriizen wordt in het apparaat geplaatst 

het projecteren van afbeeldingen, foto's, hand- 

schriften, vignetten en dergelijke kan door weg- 

nemen van de matrijzenhouder en plaatsen van 

een speciale beeldhouder de Hadego-Ultra 

worden omgevormd tot een reproduktie- 

camera. Zodoende kan het aanschaffen van 

aparte clichés in een aantal gevallen achterwege 

worden gelaten. De beeldhouder kan een origi- 

neel bevatten toteen maximum van 24 x 59cm en 

tot een dikte van 9 mm, de beeldgrootte op de 

film kan een strook tot maximaal de afmetingen 

28x5 cm z'rjn. 

Een repeteermechanisme versterkt de veel- 

zijdige bruikbaarheid van de Hadego-Ultra ten 

zeerste. Dat geldt ook voor het gebruik van 

verschillende Íilmrasters en dergelijke, die vóór 

de film in de cassette worden geplaatst, 

ls er vooraf een layout van een zetwerk ge- 

maakt. dan kan deze achter de cassette worden 

geplaatst, bedekt door een matruit, waardoor 

de aangegeven maten precies zijn aan te houden. 

Het gehele apparaat vereist een grondvlak van 

l29x l60cm en de hoogte is 183 cm. Het obiec- 

tiefis 18 cm l/9. 

Voor het in de cassette brengen en het er uit 

nemen van de film of het lichtgevoelig papier is 

een donkere kamer nodig, die kan worden in- 

gericht met ontlvikkel-, fixeer- en omkeer- 

baden. 

Voor het monteren van de gezette en gefoto- 

grafeerde teksten verleent een montagetafel 

goede diensten. 

Op de Hadego-Ultra kunnen hele folders, met 

inbegrip van foto's, tekeningen en dergelijke, 

worden samengesteld, klaar om als totaliteit te 

kopiëren voor offset oÍ diepdruk, dan wel om 

een en ander door middel van de sneletsmetho- 

de als vlak oí gebogen cliché voor de boekdruk 

op te leveren. 

Een lange lijst van lettertypen, waarvan er plm. 

180 zijn te verkrijgen, normaal zowel als in 

spiegelbeeld in verband met de onderscheidene 

druktechnieken waarvoor wordt gezet, toont 

een ander facet van de veelzijdigheid van de 

Hadego-Ultra, 

Dit smout-fotozetapparaat neemt in de huidige 

snelle ontwikkeling van het fotografisch zetten 

ter uitschakeling van de loden zetvormen een 

aPartê Plaats in. 

t7 

20 

l9 

t8 

4 Vooraanzicht van de Hadego-Ultra met bedieningspaneel 

16 14 

I rekenschiif voor regellengte en letterhoogte tot in íracties van punten,2 rodeengroenecontrolelamp vooi 

de filmhouder, 3 matrijzenhouder,4 objectieí met diaíragma, 5 buislampen op de objectiefwagen, 6 schuiven voor 

centreren van de regel, T hendel voor masker verzetten bij wisselen van matrijzencorps, 8 buislamp voor de belichting 

van de matrijzen,9 meter voor filmverbruik, l0 oranje lichtsignaal als de film op is, | | handwiel voor 

vergroten en verkleinen (met scherpstelling), l2 hendel voor het filmtransport, l3 signaallamp ter voorkoming 

van dubbel opnemen, l4 hoofdschakelaar, l5 instelschaal voor vergroten en verkleinen, l6 lichtschakelaar, l7 indelingsschaalvoor 

vaststellen van interliniëring, l8 hendel voor oyerzetten van filmtransport bij overschakelen 

van matriizencorps, l9 tijdklok voor belichtingsduur,20 knop voor vstzetten van tussenruimte bil platzetten 

9 

t3 

t0 

Compleet beeld van de Hadego-Ultra 

25

Fons van der Linden Een pleidoOi YOOï de zetter 

Vroeger. . . vroeger was alles beter. Goed- 

kopere sigaren, lekkerdere sigaretten en betere 

tabak. Sterkere schoenen, mooiere jasjes en 

echte vesten. Frissere lucht, stevigere huizen en 

bravere mensen. Deugdelijkere materialen en 

bekwamere vaklieden. Kundigere zetters en 

vaardigere drukkers. .. Wat ?.. . ledere zetter 

en iedere drukker was een kunstenaar! 

Onder de handen van onze zeventiende- en 

achttiende-eeuwse collega's ontstonden mees- 

terwerken, zonder dat er een ontwerper of wie 

dan ook aan te pas kwam. Zij kenden hun vak en 

hadden een zeer zuiver oordeel over wat wel en 

wat niet mooi was. Zij waren gevoelig voor de 

kleinste details. Wij kunnen ons nu nog ver- 

bazen over de gevoelige letterkeus en de even- 

wichtige plaatsing der teksten bewonderen. 

Kom daar nu nog eens om - hoort men vaak - 

de zetters die een advertentie kunnen zetten 

welke aan alle technische en esthetische eisen 

voldoet (om nog niet te spreken over het voor- 

werk van een boek) moet men met een lampje 

zoeken. En dan nog: als hij, of zijn cheÍ, zijn be- 

kwaamheid op dit punt in de gaten krijgt, is hij 

voor de zetterij verloren. Hij gaat zich speciali- 

seren in het ontwerpen van drukwerk, dat door 

anderen uitgevoerd zal worden... en hij is 

zetter af. Nee, dat was vroeger anders . . . 

Inderdaad, dat was vroeger anders. Maar dat 

ligt niet op de eerste plaats aan het feit dat de 

zetters toen bekwaamheden bezaten die tegen- 

woordig niet meer of slechts sporadisch voor- 

komen. 

Laten we voorop stellen, dat ook vroeger veel 

drukwerk vervaardigd is dat het aankijken nu 

niet meer waard zou zijn. Het is alleen moeilijk 

oÍ geheel onmogelijk het terug te vinden. Wat 

overgebleven is was van groter, van blijvende 

waarde en werd daarom met meer zor9 gezet, 

gedrukt en geconserveerd. Grote werken, 

waaraan veel tijd en kostbaar materiaal besteed 

is, zijn bewaard. Het gewone, alledaagse en 

minder goed verzorgde drukwerk is vrijwel 

geheel verloren gegaan. Ons beeld van de pres- 

taties van vroeger eeuwen zal daardoor onge- 

twijfeld gunstiger zijn dan de werkelijkheid is. 

Maar dit neemt niet weg, dat er - behalve dat 

onvindbare minder waardevolle drukwerk - 

dan toch ook maar bijzonder mooie dingen ge- 

maakt zijn, waaraan we tegenwoordig niet meer 

kunnentippen... 

Toch klinkt me dat verwijt aan de twintigste- 

eeuwse zetter vals in de oren. En wel om drie 

redenen: 

o het drukwerk was vroeger vrijwel geheel 

eenvormig; 

b de vormgeving er van lag vast; 

c letterkeus en lettercombinatievormden toen 

geen probleem. 

Eenvormigheid 

Wat werd er vóór 1800 gedrukt? De belang- 

rijkste taak van de drukker was het drukken 

van boeken. Daarvandaan heet zijn kunst ook 

26 

todatbueplÊrs m[2r{ tcprris rn Éb ói cote 

in fcq ucnntz: ft d 6íap,at auhnt cpp rr^ráË, 

pagina rauba 6&titer arab strcilê fr' - . : 

paÍlimri:nifi qriatiumàoótocmnoíar 1,, 

pgoriuserba Ítaom fcquunÊcrba br 

t ', 

mc.qripÉomned"i&ur oíhrmgrór,., 

elletevbi b óiffeentíispÀ6u.rm agíurr ' ' 

I Dat men vroeger niet altijd even zorgvuldig te werk 

ging, blijkt uit dit detail van een boek, dat te plm. 

1476 te Keulen gedrukt werd. De drukker heeít- na 

de perscorrectief - een letterstaafje op het zetsel 

laten liggen, Zijn zorgeloosheid licht ons nu nog in 

der gegoten letters in de vijftiende 

"".. 

::;;.0" 

ëraccotus quí oe Báiffite oftro 

noÍnÍe lnítul8rurr Sohonnes oe 

brugie. 

2 De onoplettendheid van zetter en corrector wordt 

wel duidelijk geillustreerd door dit voorbeeld uit 

een boek over astronomie, dat in 1503 te Antwerpen 

gedrukt is. Hier is, nog wel op het titelblad, 

een kapitale fout gemaakt en niet opgemerkt (voor 

het te laat was) 

boekdrukkunst. Daarnaast was er natuurlijk ook 

ander drukwerk, als bijvoorbeeld dagbladen, 

pamfletten en gelegenheidsdrukwerk, Maareen 

oppervlakkige beschouwing van deze produk- 

ten toont al aan, dat hun vorm geheel was ge- 

inspireerd op de typografie van het boek. De 

publiciteit, de reclame zoals wij thans kennen, 

ontbrak vrijwel geheel. 

Drukwerk was, naar onze maatstaven gemeten, 

tamelijk schaars. Daardoor was een onderlinge 

wedijver van het drukwerk om op te vallen 

overbodig. Drukwerk viel al op door het íeit 

van zijn simpele aanwezigheid. Het gedrukte 

woord werd, omdat het gedrukt was, aanvaard 

en geloofd - ook al miste het de overtuigings- 

kracht van grote en zware lettertypen en een 

extravagante vormgeving. 

Vette koppen en een ongewone opmaak zouden 

het vertrouwen in de gedrukte mededeling 

eerder hebben geschokt dan versterkt. Men 

presenteerde de teksten op de vertrouwde 

wijze, dat wil zeggen op de wijze waarop ze in 

het boek gepresenteerd werden. 

Daardoor zien de kranten uit de achttiende 

eeuw er uit als grote boekpagina's, met twee 

brede kolommen, waarin de berichten onder- 

ling nauwelijks gescheiden zijn door enkele 

woorden in de kapitaal van de tekstletter. 

Daardoor onderscheiden de advertenties zich 

niet van de overige tekst. En daardoor miste het 

gelegenheidsdrukwerk het extraordinaire dat 

wij er thans zo graat in leggen. 

Het lijkt ons vreemd, dat de felste betogen uit 

een bewogen tijd gevonden worden in pam- 

fletten die de meest paisibele vorm hebben. 

Onder dit rustige uiterlijk gingen immers de 

krachten schuil, die het aanschijn der aarde in 

de revoluties der toen komende decennia gron- 

dig gewijzigd hebben. 

De zetter was vertrouwd met een degelijke 

boektypografie en daartoe werd al het overige 

werk gereduceerd. Naar de daarbij geldende 

wetten werd al het voorkomende drukwerk ge- 

zet en opgemaakt, zonder dat iemand iets an- 

ders wenste of zelfs maar andere mogelijkheden 

vermoedde. 

Het is duidelijk, dat dit in vergelijking met de 

verlangens van de tegenwoordige drukwerk- 

besteller uitzonderlijk eenvoudige opdrachten 

waren. Thans is het drukken van boeken ook 

voor'boekdruk' nog slechts een fractie van de 

taak der drukkers. Er zijn grote gebieden ge- 

exploiteerd waar vroeger geen typograaf een 

voet zette; er zijn door de opkomst der reclame 

geheel nieuwe behoeften ontstaan. De drukkers 

houden zich thans bezig met de meest verschei- 

den zaken. Zij drukken dagbladen en grammo- 

foonplaathoezen, boeken en sigarettendoosjes; 

zij bedrukken papier en plastic, kunstdarmen 

en metaal. 

Bovendien is elk soort drukwerk zich in de loop 

van de tijd naar de vorm van andere soorten 

gaan onderscheiden. 

Bij deze overvloed van drukwerk is een derge-

t. COELII 

LACTANTII FIRl'{ 

I J N I D I I/1Nr..,{RvI/rut 

INtTITYTIoNvM LI- 

aRr sE!TAM. 

TIíSDEI{ 

De ira Dcí liltcr I. 

De op6ao Dei Lóer I. 

E pu:oine in l$r os f'u o s, Lóer a c epha lo t. 

Pben'x. 

C ar m c n tle D ominic.t re lirrc (l i on e. 

Gum Indice reruhr locupletiÍfimo, 

PJ\,rsÍÍ.s 

I,xc u dcbat P ctr us G alt erus,pr o Í oaax e 

B.rr [' ao gr Cl.auriie G ar: amil ; o. 

r Í 4í. 

3 Zou Claude Garamont - één der uitgevers van het boek waarvan dit de 

titelpagina is - niet gezien hebben dat er in de derde regel een romein N 

staat in eên cursieve tekstl 

lijke verscheidenheid van vormgeving immers 

noodzakelijk, terwijl vroeger juist éénvormig- 

heid een eis en een verdienste was. 

De taak van de zetter is daardoor zozeer ver- 

zwaard, dat het beslist onredelijk is zijn presta- 

ties op het wijde veld der huidige typografie, 

waarop hij van links naar rechts gestuurd wordt, 

te vergelijken met de resultaten van zijn oude 

vakbroeder, die alleen maar van dag tot dag een 

welbekend pad te lopen had. 

Vormgeving 

Het werk van de zetter wordt niet alleen be- 

moeilijkt door een enorme uitbreiding van het 

aantal soorten drukwerk, elk met een eigen 

yorm, maar vooral door de noodzaak in elke 

sooft eindeloos te variëren. 

Men hoeft er slechts oudere vakboeken voor op 

te slaan om te zien hoe daar nauwkeurige regels 

gegeven worden voor de uitvoering van alle 

soorten opdrachten die de zetter te verwerken 

kon krijgen, Er bestonden regels, geschreven 

en ongeschreven, niet alleen voor de typogra- 

fie van het boek, over formaten, zetbreedte, 

corps en interlinie, over witverdeling en op- 

bouw van de titelpagina, maar ook voor alle 

mogelijke smoutwerk. 

Een kwitantie en een menu, een strooibiljet en 

een overlijdensbericht werden opgemaakt vol- 

gens algemeen aanvaarde regels. De opleiding 

van de zetter bestond voor een groot gedeelte 

uit het leren van deze regels. De vakman paste 

ze toe met een gegarandeerd succes. 

Als men het vak kende, wist men hoe een boek 

gezet en opgemaakt werd - en men kon zijn 

aandacht concentreren op het nauwkeurig en 

THË, 

MCST EX, 

cellent and lamentable 

r' 

I ra8eile,or "Romeo 

and luLet. 

ifcv$ cone Bedpugnennd, and 

ammded: 

Ár ir hqrh 6crc íuodry timcspóliqwly rátcrlrby rhc 

Ègbr Hourablc ri,cf,,otd Cbasbcnainc 

hs Scruean 

LONDON 

Prinrcd by Thomrs Crccdc, for Cuihbcn Butby, rnd rrc r, 

bcÍold at hrsÍhopncarc rhctxchangé,' 

t599. 

4 Deze eerste volledige uitgave van Shakespeare's'Romeo and Juliet' is bepaald 

niet zo best afgedrukt. Verder toont deze reproduktie aan, hoe men voor 

de compositie van de titel algemene regels volgde, zonder zich zorgen te 

maken over de belangrijkheid en het verloop van de teksten. 

evenwichtig toepassen van de verworven ken- 

nis. De restanten van deze werkwijze treít men 

thans nog aan in de cursus die alle zettersleer- 

lingen doorlopen, waar regels gegeven worden 

- zij het minder imperatief - voor de opbouw 

van allerlei soorten drukwerk. Maar de daarbij 

getoonde moderne oplossingen zijn onvermij- 

delijk willekeurig. Men ontkomt thans immers 

niet meer aan de eis. dat het drukwerk zich niet 

slechts duidelijk onderscheidt in soorten, maar 

dat in de soorten zelf voortdurend andere vor- 

men moeten worden gezocht, 

De cliënt vraagt naar een geboorte-aankondi- 

ging die beslist 'anders' moet zijn, of naar een 

advertentie of een prospectus die opvallen 

doordat ze'anders'zijn dan de andere. Dit ver- 

langen naar het 'anders dan anders'wordt vaak 

tot een onbeheerste passie voor ongebruike- 

27

Een oleidooi voor de zetter 

NUME 

DONDER 

R O LXXXIV. 

DAECHSCHE 

MERCURIUS 

Behellende H iftonfche GeíchicdenríIen 

, jonghft van 

trjdt tot rrlclr rn Luropa voorvallcndc , van dcn 

8. totden r r.SeptenrbcrNieuwen Ílyl r69o. 

Tot Utrechr, 

't 

by Anthony Benediéli . rccht over 

Paus-Huys, voor den Autheur. r óy9. 

Coonrm'oopclenden rr luly, rrí19 

l\. 

qn @urírf(tt.n cnpir.f r taaíÍs bÍrfr 6ch emrge DÊghen te 

I I Íittoord oDoettouoen / om ícntboor hc Dloot b.r {lhtrn.m 

l, tehonrmmDb.rl!íl.t€rc dotdmotdgb/bedrEÍhr;bo!.n 

ry 

4 GÊllÍlrmíi.rÍh/ m nm.nDaDafrbàn io ntrt h?t ftefig 

lJolch rn p|obrÍí/ llsprnodcrm?0. nar.áflor m beer tqnblcn JtDlt 

tilrno / b!n Denrclf(bcn @apitern @rn,wscl..!DoroÍini fulíhd bfr, 

ílaeno?/ brrtro(h Ícblclt(k bnlDas!ÍC / om fDuc furhrnu boor r. frtr?n/ 

str Oa ([utrhen .atrmill tm pln[lpalrn as b?lrf(bt?n / moc Oan on 

tr!nl g!homrn lDnbe / bebonDr Dst b.n .6€íïa 3ín lDslmt0b ?. bor.nC 

b?riroah(nbad / op crur€ífso!Dt( bnnD. portsnof bg 2 dansalgnj 

orn 0t r nirrtor lorrrrr / 0rr m?n 0aft op br6p / ts Íollrft(aren / o.or; 

DonnrriaDoot Drn rsrli.n Drjlr / orr 0r .5(lraprn(? brÍFr? brtniiDni/ 

tn 0a biatc gff tc E,pli0.r re moe(h.n / Dool ?Íugc .è(!.De n / Dír ril; 

trDr Írr ba(Dt onDrr Díf,o!rm ítrllcn l.0gen. 

Drtmàr!.n dcn I Au!unr. 

@p D?Í.6ltnf.n ÍUnrut 0c 6oo rSurrhen 0tÉomcn / ontr?nt Dd 

Í(oom bc 4 rtuns 0eltrh bp l?n h.r.cbr?n / no(b16nd Ílo, b?t hs? ft 

toolgru.n / D8t fr-r Dc qbanlgdr& lin ban ?m maÍltrrEh 1l zget t toó 

g?looft mrn rrlíhd rrít / bJanl 0.t f0!Íorn b6n be 6ompÊ0nrsn 0b?no?gbí8?m 

ob?ríll.ríh.n tg1 mrn 0rl@ft 0àr hea a'Êm?n qrroairbe 

98mrn ]jr 7 6p 516ríkírí nemrn o@r't gr?Moníc JDolla(bil on. 

laog0C !e!fÍb gpos rrpFn g!rooft D.bLr.n 

.Ennn Naprls 

5 Deze wekelijks verschijnende Utrechtse'krant' uit 

1659 sluit in vormgeving geheel aan bii de boek- 

typografie. Een specifieke tijdschriÍt-typografie be- 

stond nog niet en er was ook geen behoefte aan. 

ó Dit is een pagina uit een leerboek: een Latijnse 

grammatica van Donatus (Venetiê 1553). De tekst 

op deze pagina bestaat uit vragen en antwoorden, 

hier achter elkaar door gezet. Maar ook de rijtjes 

verbuigingen en vervoegingen treít men in het 

verdere werk niet onder elkaar, maar achter elkaar 

in regelverband aan. Welke hedendaagse uitgever 

van schoolboeken zou genoegen nemen met een 

studieboek, waarvan de vormgeving in niers re- 

Semoet komt aan de speciale eisen van de gebru i ker ? 

28 

lijke vormen of zelfs een voorkeur voor het 

wanstaltige.'Men vraagt steeds', zei Henri 

Friedlaender, 

'doe het eens anders. Men vraagt 

zelden: doe het eens goed.' Maar ook in de gun- 

stige gevallen wil men het graag goed èn anders 

hebben ! 

Daardoor vraagt men van de zetter onredelijk 

veel. Hij moet voor de opdrachtgever iets in 

elkaar zetten waarvoor nauwelijks regels be- 

staan, regels die in elk geval niet geformuleerd 

en op schriÍt gesteld zijn. Hij moet dat zó doen 

dat het drukwerk als geheel een goed effect 

oplevert en in details verantwoord is. En het 

moet uiteraard in het produktieproces passen. 

Daarbij loopt hij het gevaar bij de betrokken 

cliênt een onvoorziene en onbegrijpelijke woe- 

de op te wekken, omdat deze van het oblect 

toevallig een ander idee heeft (dat beslist niet 

beter behoeft te zijn). Ook kan het zijn, dat hij 

ongegronde lof oogst - en dit is niet minder ge- 

vaarlijk om wat daarna volgt, want dan zijn er 

verwachtingen gewekt waaraan hij niet zal 

kunnen voldoen. 

Even categorisch als men eertijds verklaarde dat 

bijvoorbeeld de wijnen op een menu onder 

links geplaatst moesten worden, even perti- 

nent kan men thans zeggen dat dat niet per se 

nodig is. Maar niemand vertelt waar ze dan \ivel 

moeten staan... 

De goed onderlegde zetter stond vroeger voor 

een duidelijk afgebakende taak, die hij overzag 

en aankon. 

Hij wist wat men van hem verlangde en begreep 

wat men van hem vroeg. Thans moet hij verSe- 

ten wat hij geleerd heeft en bewust aÍwijken 

van wat men eertijds overeen kwam. Hij kan 

daarbij slechts terugvallen op een aantal aan- 

geprezen voorbeelden. Hij moet - tenzij hij een 

uitzonderlijk originele geest heeft - zijn toe- 

vlucht nemen tot de in deze voorbeelden toe- 

gepaste manierties. Daarmee wordt soms de 

schijn gered, maar meestal is het een doorzichtige 

mislukking. 

Het is niet verwonderlijk, dat zijn prestaties 

onder die van zijn oudere vakbroeders bijven. 

Een vergelijkbare prestatie wordt hem onmo- 

gelijk gemaakt. 

Letterkeus en lettercombinotie 

Zo staat de zetter dan voor een aanmerkelijk 

uitgebreide serie opgaven, berooíd van elke 

zekerheid omtrent de wijze van uitvoering. Als 

derde en zeker niet geringste moeilijkheid ont- 

moet hij dan een grenzeloze verwarring in zijn 

letterkasten. Waar zijn collega's honderden 

jaren lang slechts een klein aantal bijeenpassen- 

de lettersoorten gebruikten, moet hU kiezen 

uit een onoverzichtelijk assortiment van de 

meest uiteenlopende lettertypen. 

Vóór 1800 was het combineren van verschillen- 

de lettersoorten nauwelijks een probleem. De 

zetter beschikte over het in heel West-Europa 

gangbare lettertype, weliswaar in verschillende 

corpsen, romein en cursief, kapitaal, onderkast 

en kleinkapitaal, maar hij kon zijn aandacht be- 

palen tot de evenwichtige keuze uit deze be- 

perkte variaties, zonder gevaar een misgreep te 

doen door het combineren van twee of meer 

totaal verschillende of lichtelijk afwijkende 

lettertypen. Alle hierbij afgedrukte voorbeel- 

den van oude typografie getuigen van deze een- 

heid in lettersoort, 

Deze kleinere kans om fouten te maken ver- 

minderde natuurlijk ook de mogelijkheden. 

Maar men miste niet wat er nu eenmaal niet was 

en er bestond bij de daaraan aangepaste werk- 

wijzen geen behoefte aan een uitgebreider 

letterkeus. 

De mogelijkheid een verkeerde keus te maken 

is welhaast met het kwadraat van het aantal 

nieuwe soorten toegenomen. De zetter kan 

zich slechts tegen eventuele fouten beschermen 

door een degelijke kennis van de eigenschappen 

der verschillende letterfamilies. Deze kennis 

wordt moeizaam verworven en is moeilijk toe 

te passen. Zij strekte zich voor zijn collega's 

van enige eeuwen geleden over een aanmerke- 

lijk kleiner gebied uit en historische letterken- 

nis was voor hen zo niet zinloos, dan toch in elk 

geval geen strikt vereiste om z'n werk goed te 

kunnen doen. 

Om de zetter te helpen bij zijn letterkeus geven 

haast alle leerboeken voorbeelden van wel en 

niet geslaagde combinaties. Dit kan het middel 

om de moeilijkheid definitief op te lossen niet 

zijn. Of een combinatie van lettersoorten al dan 

niet geslaagd is, hangt immers niet alleen aÍ van 

de soorten in kwestie, maar ook van het werk- 

stuk waarin ze gebruikt worden en van de gra- 

fische compositie. Een of andere combinatie kan 

het voor één onderwerp goed doen en voor een 

ander onderwerp te enen male ongeschikt zijn. 

Om op dit punt nog een stap verder te gaan: 

zo'n geslaagde combinatie kan ook voor het- 

zelfde onderwerp in een andere opmaak on- 

aanvaardbaar zijn. 

Wil men de moeilijkheden van de lettercombi- 

natie volledig oplossen, dan mag men niet stil 

blijven staan bij fraaie voorbeelden. Men dient 

dieper te graven en moet trachten een inzicht 

te krijgen in de aard der vele lettersoorten. Dan 

pas leert men de toepassings- en combinatie- 

mogelijkheden kennen. 

Slaagt men daar niet in, dan gaat men ten onder 

in de nog steeds wassende vloed van letter- 

soorten. Dan is een doelmatig gebruik van deze 

rijke voorraad onmogelijk. Wat een overvloe- 

dige weelde is, wordt tot een onoverzichtelijke 

chaos. Het sterkste wapen dat de moderne 

zetter in handen heeft wordt dan tegen hem 

gebru i kt. 

Voor en tegen 

Het is dus niet iuist, het werk van de heden- 

daagse zetter te vergelijken met de prestaties 

van zijn collega's uit voorbije eeuwen. De situ- 

atie waarin hij moet werken is zoveel ongunsti- 

ger, dat een dergelijke vergelijking wel in zijn

- 

nadeel uit moet vallen. Wel kunnen we nagaan 

of er iets aan zajn positie te verbeteren valt, 

daarbij stuk voor stuk uitgaande van elk der 

drie besproken punten. 

De aard van het drukwerk is natuurlijk niet te 

wijzigen. Zelf heeft de drukkunst door haar 

uitgebreide mogelijkheden de veelsoortigheid 

der opdrachten bevorderd en deze veelzijdige 

toepasbaarheid is niet haar geringste verdienste. 

Het is nu zonder meer haar taak voor deze veel- 

heid van soorten een veelheid van vormen te 

scheppen. De zetter behoeft zich hierdoor niet 

in verwarring te laten brengen. Hij kan zich 

specioliseren. Zijn vaardigheid op een beperkt 

terrein kan de vaardigheid van zijn historische 

vakbroeder op het wel ruimere maar gelijk- 

vormige vlak der gehele toen beoefende typo- 

graÍie evenaren of overtreffen. Ongetwijfeld zal 

de grotere kennis en de intensievere exploitatie 

van het kleinere gebied het terreinverlies rijke- 

lijk compenseren. 

Het wegvallen van vaste regels voor de vorm- 

geving kan niet goedgemaakt worden met aan 

de zettersleerlingen de brieíhoofden van een 

parfumerie en van een kolenhandel ter ver- 

gelijking voor te leggen. 

Ook hier schuilt de wijsheid in de beperking. 

De beheersing van de uitgestrekte wereld der 

grafische vormen is de taak waarin de ontwerper 

gespecialiseerd is. Voor de zetter is het geen 

capitulatie hem dit gebied te laten. 

Voorzover de zetter er werkzaam is, moge hij 

beseffen dat de betrouwbare wetten der klas- 

sieke typografie hun kracht niet verliezen door 

enige min of meer geslaagde voorbeelden van 

een'vrijere' vormgeving. Nog veel minder 

vormen deze voorbeelden, die meestal duide- 

lijk het iaarstempel van hun ontstaan dragen, 

een gelijkwaardig vervangingsmiddel er voor. 

Deze voorbeelden hebben pas zin als men de 

normen ontdekt heeít waardoor deze toeval- 

lige toepassingen worden beheerst. Als men die 

onderkent, kan men ze ook in andere omstan- 

digheden toepassen. 

De moeilijkheden van de welhaast ongelimi- 

teerde letterkeus kunnen opgelost worden, 

zoals reeds is gezegd, door een Srotere íetter- 

kennís. Juist op dit terrein is het mogelijk de 

nadelen van de moeilrjke keus om te zetten in de 

voordelen van een rijke keus. Door de aanwe- 

zige mogelijkheden uit te buiten kan de moder- 

ne zetter ongetwijfeld een groter effect berei- 

ken dan zijn oudere collega, die mèt het pro- 

bleem ook de kans op de buitengewoon 8eslaagde 

oplossing miste. 

Een overzicht van het aanwezige lettermateriaal 

en een inzicht in de toepassings- en combinatie- 

mogelijkheden is hiervoor vereist. Letterkennis 

is daarom een onderdeel van de vakstudie voor 

de zetter, dat recht heeft op zijn blijvende 

belangstel I ing. 

PROCIAMATION 

7 Deze Parijse'Proclamatie'van 27 juli 1794 roept in kleine lettertjes maar heftige bewoordingen de hulp van 

het volk in bij de omwenteling, tengevolge waarvan Robespierre, die in de afgelopen vier maanden 2596 tegen- 

standers op de guillotine had laten terechtstellen, zelf het hoofd verloor, De vorm van dit affiche is geheel 

gebaseerd op de vertrouwde boektypografie. Het geheel gecuigt van klassieke rust, in schrille tegenstelling 

tot de bewogen inhoud. 

DE LA CONVNT'i'TTEru NATIONIYLF. 

AU (: PE 

"jjl\ 

, _.j

A. Reens TarieÍ en |(ostprifs In de boekdrukkerij 

Het is bijna niet te geloven, maar er zijn nog 

steeds tal van drukkerijen in ons land die hun 

eigen kostprijs niet kennen. Deze ondernemin- 

gen weten dus niet of zij hun produkten voor 

ten minste de kostende prijs verkopen. Dat wil 

dus zeggen: men weet niet of elke order af- 

zonderlijk een redelijke prijs of een verlies op- 

leverde. Ter instructie van de leden-werkge- 

vers in de boekdrukkerskring heeít de tarief- 

commissie van de 'Federatie' in de afgelopen 

laren enige zgn. kostprijspublikaties laten verschijnen, 

die zijn gebaseerd op gegevens en cij- 

fers van een niet werkelijk bestaande drukkerij. 

Het eerste rapport had betrekking op een grote 

drukkerij en het tweede op een kleine. Het on- 

langs uitgekomen derde rapport van deze aard 

heeft een gelijk uitgangspunt als het eerste, 

maar de cijíers werden aangepast aan de thans 

geldende normen en prijzen. 

In het voorwoord van deze 'Kostprijspublikatie 

nr. 3' wordt o.a. gezegd: 

'. . . dat het immers noodzakelijk is om voort- 

durend aandacht te schenken aan mogelijkheden 

tot verbetering in de efficiency van de bedrijfs- 

voering, waartoe bestuderen van dit rapport 

kan bijdragen. Wij hebben op de internationale 

drukwerkmarkt niet alleen een reputatie op te 

houden op het gebied van de kwaliteit, maar 

ook op dat van de prijs. Deze prijs kan alleen 

concurrerend blijven, als wij tegenover het 

stijgend uurkostenpeil een vergroting van de 

doelmatigheid van de produktie stellen.' 

Nu het rapport zelf, waaruit we eerst een paar 

opmerkingen willen overnemen, namelijk: 

'Kennis van de kosten is onontbeerlijk om te 

komen tot kostenverlaging. Maar ook nood- 

zakelijk om de produktiviteit op te voeren, om 

voor de gemaakte kosten zo veel mogelijk 

produkt te verkrijgen. Produktiviteitstoename 

kan derhalve, uitgaande van een volledige be- 

zettinS, zonder overwerk of personeelsuitbrei- 

ding worden gerealiseerd door: 

o verkleining van het aantal verzuimuren; 

b verkleining van het aantal verliesuren door 

oponthoud; 

c versnelling van de niet-direkt produktieve 

werkzaamheden; 

d versnelling van de direkt-produktieve 

werkzaamheden. 

Ook diverse andere kosten zijn gestegen, in het 

bijzonder de kosten van duurzame produktie- 

middelen, als gevolg van de stijging van de 

machineprijzen. Dit schept de noodzaak van 

grote extra-inspanning tot bevordering van de 

efficiency in de bedrijven in het algemeen. 

Herhaaldelijk is gebleken, dat ondernemers 

zich vaak niet bewust zijn van de omstandigheid 

dat er in hun bedrijven een achterstand in 

efficiency bestaat ten opzichte van andere be- 

drijven oÍ ten opzichte van een te verwezen- 

lij ken efficiencypei l.' 

In vrijwel alle drukkerijen wordt voor het 

berekenen van boekdrukwerk het calculatie- 

schema gebruikt. Dit schema gaat niet uit van 

30 

gewerkte of te werken uren, behalve voor 

handzetten, doch van duizendtallen letters, 

druks enz. tegen vaste prijzen. Uitgangspunt 

van dit schema is, dat het minimumprijzen aan- 

geeft, prijzen dus die de drukker er ten minste 

voor moet hebben. 

Interessant is het om enige berekende uur- 

kostprijzen uit de nieuwe kostprijspublikatie te 

vergelijken met die van het geldende schema, 

dat in werking is getreden op I lanuari 1958, 

maar waarvan de becijferingen nog verder in de 

tijd terug zijn gemaakt. Het is bekend dat er 

nadien wel enige wijzigingen in bijvoorbeeld de 

arbeidsvoorwaarden zijn gekomen. En verbete- 

ringen in de arbeidsvoorwaarden kosten geld. 

Maar goed, die gaan we dan trachten terug te 

winnen door een stijging van de produktiviteit. 

Niet in alle gevallen echter is dat mogelijk. 

Een handzetter bijvoorbeeld is niet in staat om 

steeds maar sneller te zetten. Wel zal hij 

moeten trachten - en hij niet alleen - zo ge- 

makkelijk en gunstig mogelijk te werken, waar- 

door hij toch in staat zal zijn tot een hogere 

produktie. Maar de corrector die drukproeven 

naleest kan het toch echt niet vlugger, of hij zal 

fouten over het hoofd zien en dat gaat meer 

kosten, omdat het werk dan soms later nog eens 

onder handen genomen moet worden. Het is 

daarom noodzakelijk, dat ook de zetter zich er 

van bewust is, dat hij moet trachten om zo 

weinig mogelijk fouten te maken en dat hij niet 

van de gedachte uit mag gaan dat de corrector 

er is om zijn fouten te verbeteren. Elke fout te 

veel kost geld waar niemand iets aan heeft! 

In de machinezetterij is het ook moeilijk om tot 

een hogere en betere produktie te komen, 

doch wij zien nu dat drukkerijen met veel werk 

voor regelzetmachines overschakelen op tele- 

types. Hierbij ontstaat op afzonderlijke toetsen- 

borden een ponsband, die toegevoerd wordt 

aan een speciale teletype-zetmachine met een 

aanzienlijk hogere gietproduktie dan een ma- 

chine die direct aan het toetsenbord wordt 

bediend. Door de scheiding van tik- en giet- 

proces komt men tot een lagere prijs per dui- 

zend letters, doch daartegenover staat dat niet 

alleen grote investeringen nodig zijn, maar ook 

dat voor het bedienen van deze apparatuur per- 

soneel speciaal moet worden opgeleid. 

In de drukkerij is in de laatste jaren niet veel 

nieuws gekomen op het gebied van arbeid- 

besparende machines. 

In het schema is voor zetten opgenomen f6,06 

per uur. In het rapport komt men tot een kost- 

prijs van f 9,02 per uur voor handzetten en 

layout. Neemt men een gemiddelde voor alle 

zetterijwerkzaamheden, waaronder men ook 

moet verstaan handenarbeid aan machinezetsel 

en proeftrekken, waarvoor maar weinig zetterij- 

materiaal nodig is, dan wordt de gemiddelde 

prijs voor een uur handzetterijwerkzaamheden 

f 7,94. Nu zal menigeen denken: 'Dat is toch 

wel een erg hoge prijs. lk als zetter verdien nog 

niet eens f 2,- per uur en een uur van mijn 

arbeid moet f 7,94 opbrengen. Daar zit wel een 

steviSe winst in.' Vele drukkerijen die een kost- 

prijsadministratie hebben, komen evenwel tot 

een hogere uurprijs. 

Voor de berekening van deze uurkostprijs 

wordt uitgegaan van een gemiddelde werkweek 

van 47 uur. Dit betekent natuurlijk nog niet dat 

per jaar 52 x 47 uur wordt gewerkt. In minde- 

ring moeten allereerst worden gebracht de 

uren gedurende welke de werknemer niet aan- 

wezig is, namelijk: 

Vakantie: I week à 48 uur, I week à 

42'lzuur,plus 3 dagen à8'/2uur...... I l6 uur 

Feestdagen:6dagenà8'/zuur ......... 5l uur 

Overig verlof volgens c.a.o. (bruiloften 

e.d.),gemidde|d.......................... l6uur 

Ziekte- en ongevallenverzuim, gemid- 

deld 4,65/" van de totale arbeidstijd 

van244l uur .............. I 14 uur 

Medische verzorging (dokters- en 

specialistenbezoek) ..................... 8 uur 

totaal in mindering te brengen ......... 305 uur 

Gemiddeld werkt dus een volwassen technische 

drukkerijwerknemer 2441 - 305 : 2136 uur. 

Een zetter zet geen 2136 uur. Hij of anderen 

moeten ook distribueren. Dit betekent dat de 

kosten van deze niet-direkt produktieve arbeid 

berekend moeten worden in de kosten van een 

uur zetten. lmmers, zonder distributie is zetten 

onmogelijk, tenzij men steeds nieuw materiaal 

zou kopen, maar dan komen er andere bedrijfs- 

kosten voor terug. Trouwens, nieuw materiaal 

in de kasten leggen zou ook weer tijd kosten. 

Op de zetterij werken niet alleen gezellen, doch 

er is ook een medewerkend voorman die een 

deel van zijn tijd gebruikt voor het verdelen en 

controleren van het werk. En nog een leer- 

meester-gezel die een deel van zijn tijd aan de 

leerlingen geeft. In die tijd kunnen zij beiden 

geen produktieve arbeid verrichten. Verder 

moet in het gezette werk de huiscorrectie 

worden aangebracht. Leerlingen gaan boven- 

dien naar school en moeten ook op de werk- 

plaats leren, waardoor ze niet altijd produktief 

werkzaam zijn. To gaan dus van de uren van 

iedere zetter voor alle hierboven genoemde 

werkzaamheden steeds mooties af, waardoor de 

uren die per order verantwoord kunnen wor- 

dan ongeveer 65/obedragen van de 2136 uren 

die gemiddeld gewerkt worden. Er blijven dan 

plm. 1390 produktieve uren over, die recht- 

streeks ten laste van diverse orders kunnen 

worden gebracht. 

Maar we zijn er nog niet wat de kosten betreÍt. 

De werknemer krijgt behalve zijn overeen- 

gekomen uurloon nog bomilo, diensttijdentoe- 

slag en huurbijslag. De werkgever heeft boven- 

dien nog te betalen een aantal verplichte sociale 

lasten (o,a. ziektewet, ongevallenwet, wacht- 

gelden werkloosheidswet, algemene ouder- 

domswet, ziekenfondspremie, pensioen premie). 

Deze kosten zijn bekend door het bedrag dat 

per werknemer per jaar moet worden betaald.

Er zijn echter hiernaast nog weer andere kos- 

ten, namelijk die voor de huisvesting. Voor 

iedere werknemer is er een bepaalde ruimte 

nodig, namelijk de oppervlakte van de zetterij 

gedeeld door het totaal aantal werknemers. De 

kosten per afdeling zijn te berekenen in ver- 

houding tot de oppervlakte van het gehele ge- 

bouw, Hierbij komen dan nog licht, verwarming, 

schoonhouden, wasgelegenheid en kleedruimte. 

Op de zetterij heeft de zetter de be- 

schikking over bokken en zetmateriaal, galeien, 

touw, proefpapier en een proefpers. Het zet- 

materiaal moet steeds worden aangevuld en 

vernieuwd, want het is aan slijtage onderhevig 

en het veroudert. 

Voor de huisvesting, inventaris enz. en ook om 

materiaal te kopen is kapitaal nodig. Evenzo 

moeten verwarming, verlichting enz, worden 

betaald en ook de lonen, want als men produ- 

ceert ontvangt men het geld niet vooruit. 

Drukwerk yraagt iuist vaak een lange produk- 

tietijd en het duurt dus vrij lang voor het geld 

binnen is. Het benodigde geld om de zaak voor- 

aÍ te doen marcheren moet ten minste de gang- 

bare rente opbrengen voor kapitaal dat is ge- 

stoken in het bedrijf. Per afdeling wordt dus 

ook weer berekend hoeveel kapitaal is geïnves- 

teerd en wat daar aan rente voor moet worden 

opgebracht. 

Tenslotte komen er dan nog kosten die voor 

het gehele bedrijí gelden en die per aÍdeling en 

vervolgens per te berekenen arbeids- resp. 

machineuur moeten worden omgeslagen. Dat 

Iaatste geldt voor de boekhouding, de calculatie- 

en kostprijsaÍdelingen, de magazijnadmini- 

stratie, de correctieafdeling, de vertegenwoor- 

diger(s) voor de verkoop, het eigen drukwerk- 

verbruik, telefoon en porti en... bijvoorbeeld 

het kopje koffie dat u dagelijks krijgt. Maar ook 

zijn er voor de algemene leiding nog een be- 

drijfsleider en aan het hoofd van alles de eigenaar 

of de aangestelde directeur. In het norm- 

bedrijf, dat in het rapport wordt besproken, 

is uitgegaan van een volledige bezetting met 

orders, van een grote mate van efficiency en een 

opbrengst berekend naar de uurkostprijzen. De 

personeelsstrekte bedraagt 74 werknemers, de 

boekhouding en de calculatie inbegrepen. Alle 

kosten worden verdeeld per afdeling en zo 

omgeslagen per direct produktieí uur. 

Na de gegeven uiteenzetting is de als illustratie 

aan dit artikel toegevoegde kostenverdeelstaar 

van de afdeling handzetterij wel te begrijpen. 

Daarvan is aÍ te lezen waar al die meerdere 

kosten buiten het loon vandaan komen. De 

eerste cijíerkolommen zijn de kosten in gul- 

dens; daarachter zijn de bedragen omgerekend 

in een percentage van de totaalkosten voor de 

gehele afdeling. Dit bedrag aan totaalkosten, 

gedeeld door het totale aantal produktieve 

uren, geeít de gemiddelde kostprijs per uur. 

Naast de eerste kolom staan nog drie andere 

kolommen, die het verschil in kosten tussen de 

drie soorten zetterijarbeid laten zien. Voor de 

KOSTENVEROELI NG AFOELI NG HAN DZETTERI' 

Omschrijving 

Totaol 

obsoluut % 

I Arbeidskosten volgens staat van lonen, 

salarissen en sociale l*ten per kostenplaats 75 8Og 55,4 

2Risicotoeslagoparbeidskosten2o/o 

3 Aíschrijving volgens staat rente en 

l516 l,l 

aÍschrijving machines en inventaris 

4 Rente volgens staat rente en afschrijving op 

5 l5l 3,8 

machines en inventaris 

5 Risicotoeslag op vastgelegde middelen in 

machines en inventaris 2o/o van 600/o van de 

2790 2.0 

waarde yoor de kostpriis 

6 Brandassurantie machines en inventaris, 

| | 15 0,8 

2o/oovandewaardevoordekostprijs 

7 Bijkomendefabricagekosten volgens staat 

185 0,1 

bijkomende fabricagekosten 

| | Verdeling huisvestingskosten 

| 3 Verdeling correctie 

t 926 t,4 

5 964 4,4 

Subtotaal I t/m ll 94455 69,0 

5 530 4,0 

Subtotaal I tlm 14 134916 98,5 69340 94,9 

| 5 Overboeking voor het gieten van materiaal 

voor de handzetterij 

3 206 2,4 | 069 I ,5 

l6 Overboeking voor proeítrekken 

| 268 - 0,9 2 640 3.6 

Hondzetten Hondenorbeid 

enlayout mochinezetsel Proeftrekken 

obsoluut o/o obsoluut oÁ obsoluut % 

38 0f 0 52,0 32 t77 52,6 5 62t 2t2,9 

760 I,0 644 t,0 u2 4,2 

3 009 4,t | 7 t3 2.8 429 | 6,2 

| 684 2,3 919 I ,s t87 7.t 

673 0,9 367 0,6 

75 2,8 

I t2 0,2 6t 0,t t2 0,5 

424 0,6 536 0,9 966 36,6 

2982 4,t 2557 4,2 475 t6,t 

47 654 65,2 38974 63,7 7 827 296,4 

3 733 5,t | 797 2.9 

Subtotaal I t/m 13 99985 73,0 51387 70,3 40771 

l4 Verdefing afgemene- en verkoopkosten 34931 25,5 17 953 24,6 14244 

66,6 7 827 296,4 

23,3 2734 t03,6 

5501s 89,9 t056t 400,0 

2 t37 3,5 

4013 6,6 -792t-300,0 

Totafe kosten 136954 100 73 049 t00 6t 165 100 2640 t00 

Aantallen direct produktieve uren volgens tiidverantwoordi ng 

U urkostprilzen 

niet-ingewijde in kostprijsproblemen en sche- 

ma's zal wat hier over het zetten werd gezegd 

duidelijk zijn, daar de prijs en de kosten voor 

een uur arbeid worden vergeleken, 

In het calculatieschema wordt voor machinezet- 

ten geen prijs per uur arbeid gegeven, doch een 

prijs voor het zetten van | 000 letters en not een 

toeslag voor het gieten van de regels. 

Deze laatste handeling beïnvloedt de snelheid 

van de zetter. Als een machinezetter namelijk 

op een smalle maat zet, moet hij veel meer 

onderbreken om zijn regels weg te sturen en 

ook het uitvullen vraagt meer aandacht dan bij 

het zetten op een brede maat. 

De kostprijs voor machinezetten werd op de- 

zelfde manier berekend als werd uiteengezet 

voor handzetten. Het geheel komt uit op een 

uurkostprUs voor zetten op regelzetmachines 

van f 13,77. 

Hoe verhoudt zich nu met dit bedrag de op- 

brengst volgens de prijzen genoemd in het 

calculatieschema? Er van uit gaande dat een 

machinezetter op een goede breedte plm. 6000 

letters per uur kan zetten, krijgen wij de volgende 

schemaberekening voor boekwerk: 

Gieten van 120 regels àf 2,37 per 100 ... f 2,84 

Regelbreedte 20 augustijn, lettercorps 

10, gemiddeld 50 letters per regel: 

6000 letters, naar goed getypte kopij 

tezetten,àf l,ó7per 1000 letters...... f 10,02 

f t2,86 

Voor dit bedrag moeten 6000 letters zonder 

correctie worden geleverd, dat wil zeggen: de 

huiscorrectie mag niet boven deze schemaprijs 

van f |2,86 in rekening worden gebracht. Een 

normafe correctie bedraagt 5/o van het aantal 

I t02 

9,O2 

I4r9 

7,27 

482 

5,48 

gezette regels. Het zetten van correctie duurt 

echter langer dan zetten van doorlopende tekst, 

vrijwel de dubbele tijd. 

De kostprijs voor de machinezetterij bedraagt 

voor 6000 letters f 13,77 + f 1,38 correctie : 

f 15, 15. Hierbij komen nog enige minuten van 

de handzetter voor inbrengen van correctie- 

regels, zodat een tekort van plm. f2,50 per uur 

aanwijsbaar wordt van de schemaprijs in ver- 

gelijking met de kostprijsberekening van het 

norm bedrijf. 

Ook voor de drukkerij staan de prijzen niet 

meer in een juiste verhouding tot de werkelijke 

kostprijs, als we het schema en de uitkomsten 

aan uurkostprijs van het normbedrijf verge- 

lijken. Zo is in het schema bijvoorbeeld nog een 

Íormaatgroep opgenomen (die dus in verband 

moet staan met een groep drukpersen) van 

l5 x 22 cm, Dit Íormaat pers is nergens voorhanden. 

Op een Heidelberger-degelpers drukt 

men een convocatie op formaat 15 x 23 cm 

heus niet sneller of goedkoper dan een brief- 

papier van 22 x 28 cm dat terechtkomt in de 

formaatgroep 25 x 36 cm. Het wijzigen van de 

schemacijfers is evenwel niet toegestaan. 

Door deze uiteenzetting hopen wij enig inzicht 

te hebben verschaft in hettotstandkomen van 

een kostprijsberekening. Tevens meenden wij 

dat een publikatie als deze tot meer begrip zou 

kunnen leiden voor de omstandigheid dat de 

typografie nog altijd zeer loonintensief is. Het 

is en blijft noodzakelijk verspilling van tijd en 

materiaal tegen te gaan en - zeker in het kader 

van de arbeidstijdverkorting en de daardoor 

alleen al noodzakelijke opvoering van de pro- 

duktiviteit-eraan meetewerken dat de renda- 

biliteit van de ondernemingen goed blijít. 

3I

'Letter en band': unieke uitgave 

Boekbinderij Kusters te Duivendrecht heeít 

onlangs, in samenwerking met de typografische 

vormgever Aldert Witce, een in ons grafische 

wereldje uniek reclamewerk uitgebracht. 

Wij willen aan deze uitgave nog gaarne 

een paar opmerkingen wiiden. Het geheel ziet 

er uit als een boek, met op de buitenzijden 

dezelÍde tekst op voor- en achterplat. Bij 

openslaan bliikt dat het boek uit twee delen 

bestaat. Voorin, gedrukt op een griis getinc 

papier, een gedeelte'letter en letterproeí,' 

dat een indeling bliikt te omvatten yan de 

drieëntwintig bij Kusrers aanwezige lettersoorten 

voor boekbanden, beschikbaar voor 

verguldwerk, verf- en zeeídruk, Bovendien 

omvat dit gedeelte nog afdrukken van eyentueel 

te benutten initialen en vignetcen. 

Uit de inleiding van het geheel citeren wij: 

'Als 

men de gemiddelde band van het Nederlandse 

boek als maatstaf neemt, dan zal men 

niet kunnen ontkomen aan een beeld hetwelk 

ons de Nederlandse boekband toont als een 

noodzakelijk kwaad. Weliswaar zijn vele boekbanden 

dikwijls versierd met veel goud en 

kleur, doch niettemin en wellicht desondanks, 

zodanig gespeend van elk gevoel yan vorm en 

verhouding en zo geheel zonder verband met 

inhoud en karakter van het boek. dat men 

deze boekbanden mag vergelijken met het 

slaan van de bekende tang op het even bekende 

varken.' 

'. 

. . uit de modelbanden bliikt dat bij een 

goede toepassing, dat wil zeggen een samenhang 

en keuze tussen bindmateriaal, letter, 

vormgeving en stempeltechniek, met verreweg 

de meeste lettertypen een verantwoord 

geheel van letter en band kan worden bere 

i kt.' 

Het tweede gedeelte, behandelend 

'band en 

toepassingen', bestaat uit niet minder dan 

negenentwintig banden, telkens voorplat en 

rug, die scharnierend als een harmonica aan 

elkaar zijn verbonden, zodat al deze modellen 

van banden naast elkaar kunnen worden gelegd. 

Voor deze banden werden negenentwintig 

soorten materiaal gebruikt en alle 

werden ze op weer een andere wijze gestempeld 

oí gedrukt. Voor de tekst op de modelbanden 

werd alleen gebruik gemaakt van de 

aanwezige losse letter. 

De achterzijde van alle bandmodellen is met 

hetzelfde licht getinte papier aÍgeplakt en 

daarop staan vermeld de letter, de linnensoort 

en het procédé waarin de band werd 

uitgevoerd. 

32 

Laat men deze banden de revue passeren, dan 

mag niet worden gezegd dat de oude procédés, 

de stempelen verfdruk, het veld hebben 

moeten ruimen voor de zeeídruk. Deze laatste 

is echter een welkome aanvulling en heeít 

zonder twiiÍel bij goede toepassing een eigen 

charme. 

Het geheel is gevat in een cassette van deels 

glasheldere en deels zwarte ku nststoÍ, op zichzelf 

ook een novum. 

De uitgevers die deze reclameuitgave ontvingen, 

zullen er mee in hun schik zijn. Het geheel 

laat immers zien dat het niet nodig is voor 

elke kleine oí grote tekst op een boekband 

een kostbaar messingstempel te maken. R.43 

L & S-keurdrukken nr.4 

Lutkie & Smit heeít de drukkers verblijd door 

de map L & S-keurdrukken nr.4, met daarin 

een serie zeer goede reprodukties, zowel in 

boekdruk als in ofísetdruk uitgevoerd. Bijna 

alle reprodukties werden op dezelfde soort 

papier in beide druktechnieken gereed gemaakt, 

Men kan daardoor vergelijken op welke 

papiersoort en in welk procédé de aíbeelding 

het't beste doet. Een bijzonder interessante 

map dus ook ditmaal, die de ontvangers 

van veel nut kan zijn. R.46 

Zagen of frezen3 denk om uw ogen! 

Nog steeds wordt er gezondigd door te zagen 

oí te frezen zonder beschermende bril. Metaalsplinters 

kunnen in het oog komen en 

kunnen het oog beschadigen, met op z'n 

minst pijn en soms zelÍs een tijdelijke tot 

langdurige arbeidsongeschiktheid als gevolg. 

In de handel zijn goede veiligheidsbrillen verkrijgbaar, 

die ook door brillendragers zó over 

de bril heen kunnen worden opgezet. De 

prijzen van dergelijke veiligheidsbrillen zijn 

niet hoog, zodat de aanschaffing van enkele 

stuks voor geen bedrilÍ bezwaren behoeít op 

te leYeren. 

De firma Hiitter & Zoon te Amsterdam wil 

alle gewenste inlichtingen verstrekken. R.9 

Italiaanse vergaarmachine van aíwijkend type 

Hagra heeít de vertegenwoordiging op zich 

genomen van een ltaliaanse vergaarmachine, 

de Raccoglitrice S 59. Deze vergaarmachine 

werkt volgens het gangbare principe. Het onderste 

vel van de stapel wordt door een zuiger 

aan de rugkant enige centimeters naar beneden 

getrokken, waardoor een grijper het vel 

kan pakken en onder de stapel uit kan trekken. 

De grijper deponeert het vel op een 

transportband die van station tot station opschuiÍt. 

Wat dit betreít is er dus niets nieuws 

onder de zon met deze vergaarmachine. 

Koppergeschenk Koch & Knuttel 

Ter gelegenheid van de Koppermaandag bood 

Koch & Knuttel te Gouda aan relaties en aan 

vrienden een vierentwintig pagina's tellend 

boekje ten geschenke. Het kreeg tot titel'Het 

gebed des Heren'en onder dit motto is er 

de tekst yan Mattheus 5 : | -6 : 15 in weergegeven. 

In aansluiting daarop werd regel 

yoor regel het Onze Vader verbeeld door fotografische 

opnamen van beeldfragmenten, aangetroffen 

op kerkhoven te Lugano, Milaan en 

Genua. Door de uit deze beelden sprekende 

devotie werd aan de zinnen van het Onze 

Vader een groter diepte en een sterker sprekende 

kracht verleend. Twee prachtige opnamen 

van de kathedraal van Milaan vormen 

de inleiding tot het geheel. Het Onze Vader 

op een letterstaafje in corps l2 werd als speciale 

attentie toegeYoegd. 

De opnamen en de compositie van het geheel, 

door Piet Marée, hebben onze bewondering, 

evenals de waarlijk heel fraaie uitvoering. 8.9 

Het bijzondere is echter dat de vergaarsta- 

tions in twee rijen naast elkaar liggen, waar- 

door de machine biina de helÍt korter wordt 

dan de gangbare vergaarmachines. Het ver- 

gaarde boek maakt daardoor een rondgang 

door de machine en wordt op vernuftige wiize 

van de ene zijde van de machine naar de andere 

getransporteerd. Binders die ruimteproble- 

men hebben, kunnen nu dus misschien tóch 

een vergaarmachine plaatsen, hetgeen voor- 

heen door de grote lengte van deze machines 

niet mogelijk was. 8t.43

Een haastig man 


ons te zeggen hebben - nr.4 

moet op geen schildpad rijden... 

... en een succesvol man neemt geen 

inkt, die niet bij zijn drukwerk past! 

Voor uw snelle vervoer staan u auto, 

trein en straalvliegtuig ten dienste... 

voor inkt, die aan alle eisen van uw 

speciale drukwerk voldoet, kunt u 

altijd bij ons terechr! 

1I.t,. RUD()LPH M EIJ ER'S I|RUKII{KTFABRI EI( 

Brouwersgracht 152-154 - Amsterdam-c. - telefoon 22 1484* 

uit de Íobriek, wooruit ook 

her Oud-Hollqnds von Gelder 

popier oÍkomstig is. 

Fiin houtvrii koÊotheek-kcrrton 

o Taai en onbuigzaam o Onsplijtbaar 

r Prima beschrijfbaar 

Fiin hourvrii ivoorkcrrton 

o Een uitstekend karton van 

name allure 

Gewoon en beter hourvrii nqluurkoÉon 

o Goed gesatineerd o Vlakliggend 

o Goed gelijmd o Uitstekend bedrukbaar 

|(O }lI}I|(LIJI(E PAPIERFABRIE 

l,AII GELDER ZOIIEl| II.t,, 


Filialen te Arnhem, Breda, 's-Gravenhage, 

Groningen, 

Maastricht, Rotterdam, Utrecht 

iiiiiiiiit$iii!li!iiliiilii!i!iiliiii!fliililiiliiiiiiiiiiiiiiiiiiiiilii!i!iiiiiiËiiiiiiii !iiiÍ!i!:!iii

'Het beeld van de Nederlandse exlibris' 

Bii de Wereldbibliotheek is verscnenen een 

boek met bovenstaande titel, dat ons een 

beeld geeít van de geschiedenis van het Nederlandse 

exlibris van 1880-1960. De schrijver, 

Johan Schwencke, is voor de TéTé-lezers geen 

onbekende door zijn periodieke bijdragen 

over dit onderwerp in de aígelopen jaren. 

Het exlibris is een zuiver individueel drukwerkje. 

Degene die een exlibris wil hebben, 

moet dit aÍzonderlijk laren ontwerpen. De 

eigenaar wil, naar de ontstane opvatting, in 

het ontwerp iets van zichzelí zien weergegeven 

en aan de kunstenaar is de taak om hieraan 

gestalte te geven, Exlibris kunnen in alle grafische 

technieken worden uitgevoerd, al naar 

de smaak van de kunstenaar. 

Waren het in het midden van de vorige eeuw 

slecht gedrukte etiketles met de naam en een 

versierde rand, aan het einde van de negentiende 

eeuw kwam hierin wijziging. Bekende 

kunstenaars gingen exlibris ontwerpen. In het 

begin van onze eeuw waren de exlibris nog 

rijk aan ornament, doch ze werden later sterker 

van vorm. Vaak ook werd de houtsnede 

toeSepast, 

In het boek van Schwencke is de geschiedenis 

verdeeld in perioden van twintig jaar, waardoor 

een duidelilk beeld van de stijlperioden 

werd verkregen, met de namen van de kunstenaars 

uit die oerioden. 

Uit een oogmerk van drukwerkvervaardiging 

heeít het exlibris voor het grafische bedrijí 

geen betekenis, als grafische kunstuiting echter 

wel, te meer daar het bii het boek behoort. 

Voor de lieíhebber een interessant werkie. De 

prijs bedraagt f 7,- ingenaaid en f 8,90 gebond 

en. R.3 | 

Een nieuw machin€gestrêken papier: 

Belcote 

Nu is ook Van Reekum-Gepacy met een houtvrij 

machinegestreken papier aan de markt 

gekomen, genaamd Belcote. In een mapje 

werden ons monsters gezonden. Bij obiectieve 

beschouwing van de bedrukte zowel als 

de onbedrukte monsters moet worden gezegd 

dat deze soort aan hoge eisen voldoet. 

De satinage is mooi en gelijkmatig, de tint 

mist gelukkig het nare blauw-witte, doch is 

ons wat te crème, 

De leverancier meldt, dat in de strijklaag geen 

caseïne werd verwerkt, waarvan bekend is 

dat het het hinderlijke tonen bij offsetdruk 

in de hand werkt. 

Belcote wordt geÍabriceerd van 80 tot 135 

grams en in tal van íormaten. Het voelt ook in 

de dikste soort soepel aan. 

R.46 

34 

Voorlichtingsbladen hoogdrukpersen 

De'technische commissie hoogdruk' van de 

Federatie publiceerde wederom drie voorlichtingsbladen 

over hoogdrukpersen, namelijk 

over de Rex Record Vll, de Miller SY en de 

Polv 50, De drukkers kunnen thans dus beschikken 

oyer een documentatie van tien persen. 

Degenen die interesse hebben voor de 

documentaties van hoogdrukpersen kunnen 

deze aanvragen bij de Federatie, Van Eeghenstraar 

70, Amsterdam-zuid. R.42 | 

'De sneldialoog van het aÍfiche' 

In de loop van twee maanden ontvangen wij 

diverse drukwerken, waarvan enkele een bespreking 

yragen, soms om de inhoud en soms 

om de vormgeving. November bracht als model 

voor de uitgever (Corvey) een interessante 

voordracht over het affiche door dr. H. J. 

Prakke. Deze bekende'docent in de oublicistiek'sprak 

tijdens de tweede Benelux-affichetentoonstelling, 

vorig jaar te Hilvarenbeek 

gehouden, over de sneldialoog, Kernpunt was: 

'De 

sneldialoog - de communicatie dus, die 

het affiche tussen de publicist en zijn publiek 

beoogt - kan alleen dan tot stand komen als 

aan drie voorwaarden voldaan is: 

o dat het biliet een sterke blikvanger is; 

b dat het biljet van een onmiddellijke verstaanbaarheid 

is; 

c dat het biljet een bijzondere herinneringswaarde 

heeÍt. 

Die onmiddellijke verstaanbaarheid is bii de 

sneldialoog van eminent gewicht: Het affiche 

moet zijn hele boodschap in ongeveer zes 

seconden kunnen vertellen.' 

Grafici die geconíronteerd worden met het 

maken van affiches, weten nu aan welke eisen 

een affiche in de eerste plaats moet voldoen 

als het aan ziin doel wil beantwoorden, 

Vanzelfsprekend werd deze gesproken sneldialoog 

op sprekende wiize door loh. H. van 

Eikeren verzorgd. Als letter gebruikte hij de 

Perpetua met een heel ruime interliniëring; 

het binnenwerkpapier was houtvrij offset, het 

omslag Kromekote. R.9 

Berekenen van de kanalen 

van de regelzetmachine 

De vraag komt wel eens op, hoe we aan de 

tandcombinatie van een matriis kunnen zien 

in welk kanaal deze matrijs loopt. De gemakkelilkste 

weg om dat vast re stellen is, de 

zeven tanden van de matrijs yan boven naar 

beneden als volgt te nummeren: 

tand | : I tand4: 8 tand6: 32 

tand2 : 2 tand5 : 16 tandT : 64 

tand3:4 

Neem een willekeurige matrijs, nummer de 

aanwezige tandjes op de aangegeven wiize, tel 

de gevonden getallen bii elkaar op, trek van 

dit totaal 2 af en er blijÍt een getal oyer dat 

aangeeÍt 

in welk kanaal de matrijs loopt. 

Voorbeeld: Een matrijs heeít tandie I en 7; 

tandie | : l, tandje 7 : 64; samen 65 -2 : 

63; 63 is de kapitale A. 

Ander voorbeeld: De matrijs heeÍt alléén 

tandje 7; tandie 7 : 64i 64 -2: 62; 62 is de 

kaoitale T. 

Nog één: De marrijs heeít alléén randie 3; 

tandje 3 : 4;4 -2 : 2: 2 is de onderkut t. 

Hierbij moet worden opgemerkt dat bii het 

nummeren van de kanalen van de dubbele e 

deze de nummers 0 en I dragen. N.4l 1.3 

I 

ffi 

1l 

ffiil ffi lr 

tn 

HPI breidde couverture-collectie uit 

Couverture was tot nu toe steeds verkrijgbaar 

in'ronde' gramgewichten. De meest gebruikte 

ziin 50, 60 en 70 grams. Er zijn echter altijd 

weer groothandelaren 

die denken de drukkers 

gelukkig te maken als er nog een tussengewicht 

wordt toegevoegd. 

De Hollandsche Papier Industrie, die een heel 

grote verscheidenheid 

in couvertures 'op het 

lijstje'heeft, verrijkte de drukkers onlangs 

met e€n couverture van 55 g/m,, in dertien 

kleuren en in vier íormaten. 

Van de noodzaak om ook couverture van 55 

g/m'te gebruiken zijn wij niet zo overtuigd. 

Maar, ,. de HPI heeÍt dus weer een nieuw 

argument op couverture-gebied met deze toegevoegde 

serie. De folder waarmee men een 

en ander presenteerde 

is geslaagd. R.46 

Cêntrale schakelkast van de Linotypê 

Voor de eerste zetmachines had men een motor 

en een schakelaar nodig en dat was de hele 

elektrische apparatuur. Moderne machines 

hebben thans twee aandriifmotoren (grote excentrieken 

en verzameldriiÍwerk onafhankelijk), 

elektrische verwarming, magazijnverstelling, 

pompveiligheid en Mohrzaag. Ook 

ziin er nog de verschillende elektrische voorzieningen 

voor TTS-apparatuur, uitvul- en 

centreerapparaat, verzamel- en distribueerbeveiligingen 

enz. Aan de tegenwoordige machines 

bevindt zich dus her en der verspreid 

nogal wat elektrotechnische rompslomp. 

De Linotype-fabriek levert een schakelkast 

waarin de gehele elektrische apparatuur is 

ondergebracht en waarop alle bedieningsinstrumenten 

zich bevinden, Zo'n kastje naast 

de machine is praktisch en overzichteliik. Het 

bevordert eveneens een'verzorgd aanzien' 

van de zetmachine en brengt in de machinezetterij 

een sÍeer van orde en netheid, die in 

deze aídeling hoogst belangrijk is. Sch.V.4l 1.3 

a 

n 

á 

4 

: 

,... 

:/

!,ny'r, 

rt | ' 

,o' 

Er zrt meer in 

dan het oog ziet o o o 

KODALITH ORTHO Type 3 

n, op * EsTAR 

ESTA R is de nieuwe, maatvaste Íilmbasis die door Kodak 

speciaal voor fotograÍische doelei nden wordt vervaard igd 

ESTA R neemt geen vocht op 

ESTA R is ongevoelig "oo. a"rp"."auurverschillen 

ESTAR is buitengewoon maatvast 

ESTA R is optisch zeer helder en ligt vlak 

Kodak 

E STA R bezit grote trekvastheid ; knikken of scheuren nagenoeg onmogelijk 

de ideale filmbasis voor de bekende Kodalith Ortho Type 3 Emulsie 

ESTAR 

Vraag inlichtingen en demonstratie bij Kodak n.v. 

Anna Paulownastraat 76, Den Haag, telefoon (070) 6l 4l 2l 

-, -dtËÍfËw 

q

Najaarspremies van de WB 

De Wereldbibliotheek-Vereniging schenkt 

haar leden op gezette tijden zgn. premieboeken, 

die meestal niet in de handel verkrijgbaar 

zijn. Oeze uitgaven dragen een speciaal karakter, 

soms naar de inhoud, waaraan hoge eisen 

worden gesteld, soms ook naar vormgeving. 

Hierdoor beantwoordt de vereniging aan haar 

doel: het verschaffen van goede en ook goedverzorgde 

boeken. 

Van de in december uitgekomen najaarspremies 

werden de kwatrijnen'Rubaiyat Omar 

Khayyam', oíschoon de regels slechts zeer 

kort ziln, op een oblong íormaat gedrukt. Ook 

werd voor deze korte versregels o.i. ten onrechte 

een zo comDacte letter als de Times 

gebruikt. Bovendien werden voor net nummeren 

van deze kwatrijnen tekstcijíers gebruikt 

in plaats van mediaevalcijfers, waardooreen te 

zakeliike indruk werd gevestigd, Overigens is 

het een kostelijke uitgave. 

'Terugblik 

met vergezicht' is een bloemlezing 

van novellen van een kleine honderd iaar geleden. 

Dit boekie werd Íijn geïllustreerd door 

Pam G, Rueter en typografisch goed verzorgd 

naar aanwijzingen van M. H. Groenendaal. 

'De 

Weggooier', een noyelle van Heinrich 

Bóll, laat zien hoe men niet moet zetten. Dat 

boekwerk om er redeliik uit te zien ten minste 

nauw gêzet moet worden, daar heeít de zetter 

van dit werkle waarschijnlilk nog nooit van 

gehoord. Tussen de woorden staan zelÍs geen 

pójes, doch vaak wel vierkanten ! Een dergelijke 

verzorging past niet in het kader van de 

Wereldbibliotheek-Vereniging. R.3 | 

Gave lijnen en randen: 

lagere toêsteltiiden 

Drukken van vormen met veel oude lijnen 

8eêÍa niet alleen de drukkers veel ergernis, 

maar het kost ook veel geld door lange toesteltiiden. 

Nu is het niet beslist nodig dat men 

oyer een Elrod oÍ Monotype Supra beschikt 

om nieuwe lilnen te kunnen gieten. 

Beschikt men over een vaste regel-zetmachine, 

dan kan men door middel van een versletbaar 

lijnengietblok oÍ het Linotype-gietblok 

Períekt op de vaste regel-zetmachine lijnen 

gieten in beelddikten yan I tor en met l6 Dunten 

en ter lengte van 28 augustijn. 

Met het Períekt-lijnengietblok kunnen ook 

ornamentranden worden gegoten, waarvoor 

dan slides met de gewenste ornamenten aangeschaft 

moeten worden. 

'Letters 

from Amsterdam' 

Ter gelegenheid van de jaarwisseling bood de 

Lettergieterii 'Amsterdam' haar relaties een 

zeer fijn boekje aan. De inhoud bestaat uit een 

verzameling van korte beschouwingen over 

Amsterdam. Op zichzelf niets biizonders, zou 

men kunnen zeggen, doch de uitvoering en 

de inhoud er van ziin wèl bijzonder. 

3ó 

Moeten bij een bepaald werk fijne lijnen onder 

de sprekende hooídregels of bii voetnoren 

worden geplaatst, dan kunnen deze liinen zelfs 

tegelijk mer de tekst worden gegoten. Dit betekent 

niet alleen een grote besparing aan 

koperen lijnen, doch ook aan arbeidsuren bil 

het opmaken, om van het toestellen dus maar 

niet eens meer te spreken. 

Moet boekwerk worden bewaard, dan moeten 

koperen liinen, indien deze werden gebruikt, 

er uit worden gehaald en vervangen door 

interlilnen. Dat is bii toepassen yan gegoten 

lijnen uiteraard niet nodig. 

Polar-sniimachines 

Het is wel merkwaardig dat tegenwoordig in 

menige drukkerii een prima machinepark 

aanwezig is, met als uitzondering de snijapparatuur. 

Men kan soms nog snijmachines 

aantreÍfen die geheel met de hand bediend 

worden, dus langzaam werkend, oí waarvan 

de snee-aanduider niet duideliik is, Dat hier 

wiiziging in komt, bewijst de indrukwekkende 

lilst die de Lettergieterij'Amsterdam'onstoezond 

van de leveringen van Polar-snijmachines. 

Ook goed sniiden van drukwerk kost tiid en 

het inzicht wint veld dat men deze tild belang- 

riik kan bekorten door zo goed mogelijke snilmachines 

te gebruiken. 

Polar-snijmachines worden geleverd in diverse 

uitvoeringen. De zgn. optische maataílezing, 

waardoor op ruime afstand duidelijk de maat 

door een vergrootglas is aí te lezen, bevordert 

een zuiver snilden. Dat de Polars een zgn. 

De schetsen, lang geleden over Amsterdam 

geschreyen, werden in de oorspronkelijke 

vreemde taal opgenomen. Elke tekst werd uit 

een ander LA-lettertype gezet en bovendien 

geïllustrêerd met antieke oí moderne tekeningen. 

Het boekie toont zo op sublieme wilze 

het gebruik van de letters van LA. 

De teksten werden verzorgd door L. C. 

Schade van Westru m. Een vertaling van de be- 

Standaard isering 

in de produktie van couverture 

Gekleurd drukpapier, het zgn. couverture, 

wordt in ons land in twee Íabrieken gemaakr. 

Elke papiergroothandel bestelde sinds iaar en 

dag z'n eigen tinten, Gezien in het licht van 

rationeler werken maakt nu één fabriek een 

vst ssortiment in frisse kleuren, zo mêldde 

ons G. H, Biihrmann's Papiergroothandel. Men 

zond de afnemers een monsterboekie van deze 

nieuwe serie CB-couverture, die verkrilgbaar 

R.4ll.3 is in êen drietal gramgewichten. R.46 

luchttaíel hebben is biina vanzelfsprekend. 

Hierdoor manipulêert de snijder gemakkeliik 

met de stapels op de sniitafel. Ze hebben ook 

een optische sneeaanduiding, waardoor het 

niet nodig is de persbalk neer te drukken om 

t€ zien oí men het zadel nog wat naar voren 

of naar achteren moet draaien. 

De Eltromat-installatie, die acht verschillende 

snijprogramma's registreert, bespaart veel 

tijd bij het sniiden van grore parriien op verschillende 

maten. 

De grootste uitvoering van de Polar-snijmachines 

heeít een hydraulische stapellift, 

waardoor met een enkele handbeweging een 

snelle aanvoer van het te sniiden materiaal op 

tafelhoogte, oíwel een aívoer daarvan, mogeliik 

wordt gemaakt. 

Het is zodoende dus mogelijk, meer arbeid 

met minder inspanning te verrichten door 

gebruik van betere apparatuur en dat past in 

het grafische bedrijÍ van deze tild, R.43 

langrijkste gedeelten werd biigevoegd. Theo 

Kurpershoek verzorgde het werkle en maakte 

bij de uitvoering gebruik van verschillende 

soorten gekleurd Hollands papier. Paardekooper 

brocheerde, stempelde blind en bedrukte 

het bruine omslag met wit in zeeÍdruk. 

De bezoekers aan het internationaal drukkerscongres, 

onlangs gehouden, kregen ook een 

exemplaar van dit mooie boekje. R.4ll.l

ooK 

IN 

L96I 

hon d,erdd,uizen d, muul lieuer een Heíd,elber ger 

Origi nele H e'irlt'l borgcr I )egclau to rrt ttetr : 

fornraat 26 x 38 on (snelhcirl 5000 per uur) 

fornraat 3{ r {6 cIn (snelheitl 1000 per uur) 

lï.Y. LETTERGTETERTJ ..AMSTERDAM" Vrr. lï. TETTERODE

= 

: 

- 

É, 

IJ 

- 

CL 

CL I 

CE 

É, 

lfr:r| 

\i:r/ 

Y É, 

|lI 

= 

- 

J 

É, 

ct 

UJ 

- 

F 

É, 

F 

v) 

- 

J 

= 

Ê, 

c, 

ct 

É, 

lrl 

CE 

lrl 

CL 

- 

v) 

@ 

LLl 

F 

o CJ 

U- 

-J 

Amsterdam - TeleÍoon 020-57001 

Voor illustratie- en meerkleuren- 

drukwerk wordt met zorg de 

juiste papiersoort gekozen. Bij 

de vakman heeft ALFACOTE, 

esparto kunstdruk, een streepje 

voor: Het prachtig opdikkend ver- 

mogen van dit papier - elastisch 

door espartovezel - leidt tot 

hogere kwaliteit én lagere kosten. 

Utrecht - TeleÍoon 030 - 2s758

Tijdens de Leipziger Voorjaarsbeurs, 

van 4 tot 15 maart 1961, zal het BUGRA-huis 

wederom het verzamelpunt zijn 

van grafische vaklieden uit de hele wereld! 

Op deze belangrijkste vaktentoonstelling van 

het iaar zullen ook weer de nieuwe 

constructies en verder ontwikkelde typen 

van de algrafische machinebouw 

uit de Duitse Democratische Republiek 

worden tentoongesteld. 

Wij verwachten uw bezoek in het 

BUG RA-tentoonstelli ngsgebouw 

Gutenbergplatz 5-7 en geven u bij die 

gelegenheid gaarne alle mogelijke 

informaties van zakelijke en technische daar. 

POTYGRAPH-EXPORT 

GESELLSCHAFT FUR DEN EXPORT VON POLYGRAPHISCHEN MASCHINEN 

BERLIN W8 FRIEDRICHSTRASSE 61 TELEFOON 20Oó01 TELEGRAMADRES: 

\ 

POLYTYPE BERLIN 

MBH

."___ 

if 

"ê 

**r--ï 

, 

"*4t 

xc 

's "'l "d 

:H 

rt; Fí' 

|i*; J 

,.#

í5e jaargang nummer I januari-februari Í9ó0 - Drukwerk in de Marge

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?