2008-07 - Monument & Materiaal

Inleiding
Raadstekens van de stad Groningen
Jan C. van der Wis
Afb. 1. Raadhuis, detail van de vogelvluchtkaart
van Braun en Hoogenberg 1576.
Kaart: collectie RHC Groninger
Archieven.
Stadsbesturen hebben de bevoegdheid zichzelf emolumenten toe te kennen
en de hoogte daarvan te bepalen. Het uitdelen van raadstekens aan bestuurders
is een typisch voorbeeld van een emolument uit Neerlands bestuurlijk verleden.
In veel steden in de Nederlanden en in het Duitse Rijk is dit emolument toegekend,
zo ook in de 16e eeuw in Groningen (afb. 1) 1 . Raadstekens worden bij archeologisch
onderzoek in deze stad veelvuldig gevonden; sinds 1995 zijn er al 43
stuks opgedolven. Raadstekens behoren vanuit numismatisch oogpunt bezien tot
een enigszins schimmig gebied dat het midden houdt tussen munt en penning.
Ze worden in de munt- en penningkunde niet tot de historie- of kunstpenningen
gerekend, hoewel ze dikwijls rijkelijk met historie zijn beladen en in al hun eenvoud
een zekere kunstzinnigheid uitstralen. Het zijn ook geen munten in de
hoedanigheid van wettig betaalmiddel, hoewel het, voor een bepaalde groep althans,
gewettigd was ermee te betalen. En in die schimmigheid kon de cryptische
benaming ‘betaalpenning’ ontstaan, daar waar we eigenlijk moeten spreken
van ‘metalen tegoedbon’. Dit artikel gaat over metalen tegoedbonnen die werden
uitgereikt aan bestuurders van de stad Groningen, lokaal rhades loetkens, loethiens
of rades tekenen genoemd of kortweg loet. De stadsbestuurders konden daarmee
in de ‘kantine’ van het stadhuis, het wijnhuis dat ook een publieke functie had,
onder andere een roemer of een kan wijn kopen.
1. De vroegste vermelding van het gebruik van raadstekens in de Nederlanden dateert uit 1488 uit Middelburg,
zie Van der Wis 1986-1990, V71-73.
141

142
Onzekerheid omtrent hoedanigheid en ouderdom
Omtrent hoedanigheid en ouderdom van de stad-Groninger raadstekens heerste
lange tijd onzekerheid. Van Loon was in 1723 de eerste die een Groninger
raadsteken beschreef en wel een exemplaar uit 1591. Hij hield het voor een noodmunt
die geslagen zou zijn in de tijd dat graaf Maurits de stad had ingesloten 2 .
Van Doorninck trok in 1833 de hoedanigheid van noodmunt echter al in twijfel 3 .
Van Orden stelde drie jaar later op grond van de stadsrekening van 1586 vast, dat
het niet om een noodmunt, maar om een raadsteken ging en wist op grond van
citaten uit de stadsrekening van 1543 aan te tonen dat raadstekens toen al in
Groningen werden gebruikt 4 . Hooft van Iddekinge ging in 1870 op grond van
Van Ordens publicatie ervan uit, dat de raadstekens ook omstreeks 1543 waren ingevoerd
zonder daarbij de overige stadsrekeningen in te zien. Hij meende met
presentiepenningen – penning in de betekenis van geld – van doen te hebben 5 .
Uit de inleiding tot dit artikel is echter al duidelijk dat het emolument geen aanwezigheidsvergoeding
was. Puister dateerde in zijn artikel in het Jaarboek voor
Munt- en Penningkunde 73 de oudste raadstekens omstreeks 1540-1550 en baseerde
die datering op de publicaties van Van Orden en Hooft van Iddekinge, maar
sloot een vroeger gebruik niet uit 6 . En inderdaad zijn raadstekens in de stad
Groningen al veel eerder gebruikt (afb. 2). Ze worden namelijk al genoemd in de
jaarrekening van 1526/27, niet alleen de oudste bewaard gebleven rekening, maar
vermoedelijk ook de eerste jaarrekening van de stad Groningen. De rekening
loopt van Michaëlis 1526 tot Michaëlis 1527 ofwel van 29 september 1526 tot 29
september 1527. Van deze jaarrekening werd in 1896 een transcriptie in druk gepubliceerd
door dr. P.J. Blok. Zij waren dus in Groningen al in het eerste kwart
van de 16e eeuw in omloop 7 . Ze worden in die rekening rhades loetkens genoemd
en waren vermoedelijk ook van lood. Loden exemplaren zijn echter nog niet teruggevonden,
mogelijk omdat er aanvankelijk weinig – vermoedelijk een paar
honderd – in gebruik zijn geweest en het omloopgebied beperkt was tot het raadhuis
en het belendende stadswijnhuis. Ze waren te waardevol om er slordig mee
Afb. 2. Voor- en keerzijde raadsteken z.j. (circa 1540), koper, diameter 18 mm, in bezit van auteur.
Foto: Jaap Buist, collectie Dienst RO/EZ.
2. Van Loon 1723-1731, I.419.
3. Van Doorninck 1833, 26.
4. Zie Van Orden 1836, 683 en 686.
5. Zie Hooft van Iddekinge 1870.
6. Puister 1986, 64-65.
7. Blok 1896, 40-42 en 70-72.

om te springen en de kans dat een niet gebruikt loden raadsteken is verloren en
ooit nog eens wordt teruggevonden, moet wel erg gering worden geacht. De waarde
van de tekens bedroeg in 1526 1 1/2 Groninger stuiver.
Afb. 3. ‘Ancienne maison de ville de Groningue; batie an 1443, et demolie an 1774’ (Vertaling: Het oude Raadt en
Wijnhuis te Groningen; gebouwd in den jaare 1443, en afgebrooken in 1774).
Kopergravure: Hs. Numan, collectie RHC Groninger Archieven.
De aanvankelijke doelgroep
Raadstekens werden aanvankelijk alleen uitgereikt aan degenen die aan de
raadsvergaderingen deelnamen. Zoals gezegd kon men met deze metalen tegoedbonnen
in het wijnhuis onder andere een roemer of een kan wijn kopen of
tijdens de vergaderingen deze laten serveren (afb. 3). Voor de gedachtebepaling:
in 1560 kostte een kan wijn acht stadsstuivers of zes stuivers Brabants, het loon
van een geschoolde arbeider voor een lange dag werken 8 . De jongste burgemeester
was met de uitdeling belast. Hij bewaarde de tekens in een lade van een kast
in de raadskamer 9 . Ze werden voor aanvang van de vergaderingen uitgereikt 10 .
De personen aan wie hij ze uitreikte, worden in de rekening van 1535/36 genoemd:
“Van loetkens Borgermesteren en Raedt, Swoeren meente ende Boumesters
etc.” 11 . In de rekening van 1541/42 is etcetera ingevuld en is de doelgroep duidelijker
aangegeven: “Van des Rhades [burgemeesters en raadsheren], Secretarii,
Taelmans, Sworen meente, Boumesteren ende des Scrivers teken” 12 . En daarmee wor-
8. RHC Groninger Archieven, Oud-archief van de gemeente Groningen, 1246-1594 (stukken Rood vóór de
Reductie, hierna te noemen: RVR), inventarisnr. 7.19, jaarrekening 1560, folio 363.
9. RVR, inventarisnr. 7.45, jaarrekening 1586, folio 375.
10. Formsma en Van Royen 1984, 866, 15 febr. 1593.
11. RVR, inventarisnr. 7.02, jaarrekening 1535/36, folio 181.
12. RVR, inventarisnr. 7.04, jaarrekening 1541/42, folio 315.
143

144
den we onmiddellijk geconfronteerd met de stedelijke bestuursorganisatie. Die is
interessant om enigszins een indruk te krijgen van het aantal personen waaraan
raadstekens werden uitgereikt.
Het college van burgemeesters en raad telde zestien personen. Jaarlijks, op
de feestdag van St. Petrus ad Cathedram (St. Petrus’ stoel, 22 februari), trad de
helft af, waarna de vrijgekomen zetels werden ingenomen door acht nieuwgekozen
raadsheren. De acht zittende en de acht nieuwgekozen raadsheren bepaalden
onderling welke vier van hen het komende jaar het burgemeestersambt zouden
bekleden. Van de vier burgemeesters – de stad was verdeeld in vier kluften en elke
kluft had een burgemeester – behoorden er twee tot de oude raad en twee tot
de nieuwe. Het bestuurlijke jaar was verdeeld in vier kwartalen of panden en elke
burgemeester bekleedde gedurende een van die panden het voorzitterschap
van de raad. Tegen het einde van de 16e eeuw was het gebruikelijk dat de twee
aftredende burgemeesters tot hoofdman werden gekozen voor de periode van
twee jaar, waarna ze in de raad terugkeerden en (meestal) ook weer burgemeester
werden 13 . De stadsrentmeester was aanwezig bij raadsvergaderingen.
De swoeren meente trad op als vertegenwoordiging van de burgerij en bestond
uit 24 personen die door coöptatie (de leden kiezen de nieuwe leden) werden geworven
uit vooraanstaande kringen uit de burgerij, meestal de grote kooplieden.
Net als de raad werd de gezworen meente jaarlijks voor de helft vernieuwd. Het
was niet altijd nodig dat dit belangrijke adviescollege steeds als geheel optrad. In
veel gevallen was het voldoende dat hun woordvoerders, de drie taalmannen, aan
de overleggen met burgemeesters en raad deelnamen 14 . De twee bouwmeesters,
niet te verwarren met stadsbouwmeesters of directeuren Openbare Werken, traden
bij het stadsbestuur op als tussenpersonen van de ambachtsgilden 15 . Het
aantal secretarissen en schrijvers kan geschat worden op maximaal vijf personen.
Hoeveel tekens elke deelnemer aan de raadsvergaderingen kreeg uitgereikt, is
niet overgeleverd; wel is duidelijk dat burgemeesters meer kregen dan raadsheren,
de raadsheren meer dan de eerste secretaris, enzovoort. Verschil moet er uiteindelijk
zijn, ook in dorst. Pas nadat de tekens in 1609 waren afgeschaft, werd het
emolument in een vaste uitkering omgezet 16 . Bij de vaststelling van die uitkering
in 1609 is vermoedelijk uitgegaan van een gemiddeld aantal tekens dat een ieder
jaarlijks ontving. Op basis van de vaste uitkering en de waarde van de tekens op
dat moment, 1 1/2 stuiver Brabants, is een schatting gemaakt van de hoeveelheid
raadstekens die de stedelijke bestuurders gemiddeld per jaar kunnen hebben ontvangen
(tabel 1). Een daalder was een rekenmunt van 30 stuiver Brabants.
Burgemeester 400 daalder = 8000 tekens
Raadsheer 300 daalder = 6000 tekens
1e secretaris 100 daalder = 2000 tekens
2e secretaris 25 daalder = 500 tekens
Taalman 25 daalder = 500 tekens
Gezworene 20 daalder = 400 tekens
Tabel 1. Schatting van gemiddeld aantal ontvangen raadstekens en de waarde daarvan.
13. Van den Broek 2007, 145.
14. Ibidem, 145-146.
15. Ibidem, 147-149.
16. RHC Groninger Archieven, Rechterlijke Archief Groningen (hierna te noemen: RA Groningen), inventarisnr.
IIIa, folio 126, 9 mei 1609.

Uitbreiding van de doelgroep
In 1560 besloot het stadsbestuur “de ghijltrecht up alle versammelinge oeck loeth
the geven” 17 . Het gildrecht was een rechtbank waar zaken van handels- en zeerecht
werden behandeld. Het ging daarbij jaarlijks gemiddeld om zo’n duizend
tekens.
In het laatste kwart van de 16e eeuw kregen ook de kluftmeesters raadstekens
uitgereikt. De vier kluft- of wijkmeesters waren onder meer belast met de
handhaving van de bouwpolitie en het toezicht op vreemdelingen. Ze zorgden
ook voor orde en reinheid van straten en stegen en organiseerden de inning van
het schot (belastinggeld) dat iedere inwoner al naar gelang zijn behuizing moest
betalen. Aanvankelijk werd de tijdens de vergaderingen gedronken wijn door de
stadsrentmeester in contanten betaald 18 . Uit de rekening van 1587 blijkt, dat de
uitkering in contanten aan de kluftmeesters was omgezet in raadstekens 19 . Het
ging in eerste instantie om gemiddeld vijfhonderd tekens per jaar.
Voorts blijkt uit de rekeningen dat vanaf 1571 ook Benne, der armehuessesitten
bode, aanzienlijke hoeveelheden raadstekens bij de stadsrentmeester komt
brengen 20 . Het Convent van Armhuiszittenden verleende materiële bijstand
aan armen die zich thuis nog wel alleen konden redden en die vaak woonden in
armoedige eenkamerwoninkjes aan de stadswallen. Aan deze vorm van armenzorg
werkten kerk en stadsbestuur nauw samen. De twintig procuratoren van
het convent bestonden uit geestelijken en uit stedelijke notabelen. Velen van
hen bekleedden een functie in het stadsbestuur 21 . Dat ook op de vergaderingen
van het convent raadstekens werden uitgereikt, is een aanwijzing dat het convent
min of meer werd beschouwd als een verlengstuk van de stedelijke overheidsorganisatie.
Een andere mededeling in de stadsrekeningen maakt duidelijk dat stedelijke
bestuurders soms ook voor andere werkzaamheden dan het bijwonen van vergaderingen
tekens kregen uitgereikt. Zo ontving raadsheer Johan Canter voor het
bijhouden van het vreemdelingenregister per dag één teken. Hij had echter niet
het voorrecht ervan te mogen genieten: “De wedewe van den z(aligen): Radesheer
Johan Canter, dat sijn erb: dagelicks boeck geholden van aller overgegeven vrembde ende
unbekante ingekomen personen ende wanneer deselve weder uthgegaen, betaelt voer
575 dagen vacatien, van den 1 octob: anno 85 [1585] tott 28 aprilis desses jaers 87
[1587] de summe van 575 tekenen” 22 .
Resumerend kunnen we stellen dat het aantal personen dat voor de raadsvergaderingen
tekens kreeg uitgereikt, geschat kan worden op minimaal circa 25
personen maar bij een voltallige raadsvergadering kon het ook het dubbele bedragen.
Dat is onder meer af te lezen aan de hoeveelheid tekens die de stadsrentmeester
naar de raadskamer liet brengen. Dat de vergaderfrequentie op de hoeveelheid
uitgereikte tekens een rol speelt, spreekt voor zich. Tevens kregen het
gildebestuur, kluftmeesters en vanaf 1571 het Convent van Armhuiszittenden
raadstekens uitgereikt. Ook voor andere werkzaamheden dan het bijwonen van
vergaderingen werden raadstekens verstrekt.
17. RVR, inventarisnr. 7.19, jaarrekening 1560, folio 286.
18. RVR, inventarisnr. 7.19, jaarrekening 1560, folio 363.
19. RVR, inventarisnr. 7.46, jaarrekening 1587, folio 419
20. RVR, inventarisnr. 7.30, jaarrekening 1571, folio 347.
21. Van Roijen 1928.
22. RVR, inventarisnr. 7.46, jaarrekening 1587, folio 419.
145

146
Familietragedies
Met het citaat in de voorgaande alinea worden we direct geconfronteerd met
familietragedies die we ettelijke keren in de rekeningen aantreffen wanneer bestuurders
in het harnas stierven en nabestaanden in de nagelaten bezittingen
met raadstekens werden geconfronteerd. In de rekening van 1535/36 lezen we,
dat aan “Berneer Wicheringhe is betaelt 9 stuver voer 6 loetkens, heerkomende van
borghermester Johan Hoerenkens saligher, den 21 decembris” 23 . Het kwam vaker voor
dat stadsbestuurders in hun ambtsperiode overleden en dat aan hun weduwe of
erfgenamen de achterstallige raadstekens werden vergoed. Enkele andere familietragedies
treffen we aan in de rekeningen van 1556, 1565 en 1579:
“Salige Claes Konen husvrouwe betalt den 22 augusti [1556] voer 2 teckenen 6 stuver”
24 .
“Johann IJurriens van wege salighe Harmen Smalen nhagelathen wedue voer 64
tekenen betaelt den 28 decembris 6 rijder 12 stuver 1565” 25 .
“Hille de weduwe van zal: Focke Hijbelens voer 63 tekenen denn 11 februarij [1579]
betaelt 6 rijder 9 stuver” 26 .
Uitbreiding van het circulatiegebied
Kon men aanvankelijk met de raadstekens alleen in het stadswijnhuis betalen,
uit de rekeningen blijkt, dat in de loop der jaren ook andere uitbaters van
drankgelegenheden dan die van het stadswijnhuis raadstekens bij de stadsrentmeester
kwamen inwisselen voor courant geld: op 3 maart 1543 leverde Bruen upt
Hamborgerbeerhues, aan de stadsmuur bij de zuidelijke stadswal tussen de Heereen
Oosterpoorten, zeventien raadstekens in. Hij is vermoedelijk dezelfde uitbater
die als Bruen inde Klocke, een herberg aan het oosteinde van de Vismarkt, in 1548
driemaal en 1549 vijfmaal bij de stadsrentmeester langs kwam met in totaal 68
respectievelijk 160 tekens (afb. 4) 27 . Arent in de Kroene, een herberg in de Herestraat
die in de 17e eeuw bekend stond als een ontmoetingsplaats voor afgevaardigden
uit Hunsingo, bracht op 21 mei 1560 3 raadstekens 28 . In 1569 is hij al opgevolgd
door Berent in de Kroene die in 1569, 1570, 1572, 1574 en 1575 zijn tekens
bij de stadsrentmeester kwam verzilveren 29 . In de jaren 1577-1579 is het vermoedelijk
zijn vrouw, Swane in de Croene, die raadstekens inwisselde 30 . In 1577 zien
we dat Johan Sijmens in de Rose, een herberg op de hoek van het Stalstraatje, waar
in 1571 de afgevaardigden van de bisschop van Münster hun intrek hadden genomen,
31 tekens inwisselde 31 . De uitbreiding van het omloopgebied verhoogde de
kans op verlies aanzienlijk.
23. RVR, inventarisnr. 7.02, jaarrekening 1535/36, folio 219.
24. RVR, inventarisnr. 7.15, jaarrekening 1556, folio 301.
25. RVR, inventarisnr. 7.24, jaarrekening 1565, folio 290.
26. RVR, inventarisnr. 7.38, jaarrekening 1579, folio 318.
27. RVR, inventarisnr. 7.05, jaarrekening 1542/43, folio 219; RVR, inventarisnr. 7.07, jaarrekening 1548, folio 372;
RVR, inventarisnr. 7.08, jaarrekening 1549, folio 209.
28. RVR, inventarisnr. 7.19, jaarrekening 1560, folio 293.
29. RVR, inventarisnr. 7.28, jaarrekening 1569, folio 333; inventarisnr. 7.29, jaarrekening 1570, folio 363; inventarisnr.
7.31, jaarrekening 1572, folio 325; inventarisnr. 7.33, jaarrekening 1574, folio 335; inventarisnr. 7.34, jaarrekening
1575, folio 621.
30. RVR, inventarisnr. 7.36, jaarrekening 1577, folio 370; inventarisnr. 7.37, jaarrekening 1578, folio 381; inventarisnr.
7.38, jaarrekening 1579, folio 327.
31. RVR, inventarisnr. 7.36, jaarrekening 1577, folio 370; de gegevens over de drankgelegenheden in deze alinea
zijn ontleend aan Feith 1894.

Afb. 4. Hoekgevelsteen in het pand Tussen Beide Markten 6, die nog herinnert aan herberg ‘de Klocke’.
Foto: Jaap Buist, collectie Dienst RO/EZ.
Naast allerlei uitbaters treffen we in de stadsrekeningen een bont gezelschap
aan van burgemeesters, raadsheren, taalmannen en andere leden van de gezworen
meente, bouwmeesters, secretarissen en schrijvers. Zij hadden niet alle ontvangen
raadstekens in drank omgezet en de tekens die zij over hadden, konden bij de
stadsrentmeester worden ingewisseld. Voor menigeen zullen ze vermoedelijk een
welkome aanvulling op de inkomsten van alledag zijn geweest. Ook neringdoenden
en dienstverleners accepteerden de tekens als fooi of als loon als bestuurderen even
krap in de contanten zaten. De stadsrentmeester stond er immers garant voor! Het
is niet altijd met zekerheid vast te stellen of neringdoenden en dienstverleners, bijvoorbeeld
de waagmeester, de kranenmeester, de apotheker, de kramer, de messenmaker
of de kruidenier tekens uit hoofde van hun beroep hadden ontvangen of uit
hoofde van hun deelname aan een stedelijke bestuursorganisatie. Zo werd in 1572
drie stuiver aan “Roelef mesmakers huesfrovv int IJath denn lesten maij betaelt voer een
teken” 32 . Zij zal geen bestuursfunctie hebben bekleed.
Schaarste aan raadstekens
Uit de rekeningen blijkt niet alleen dat het circulatiegebied zich van het wijnhuis
naar elders in de stad had uitgebreid, maar ook dat menigeen de niet gebruikte
raadstekens opspaarde. Een groter circulatiegebied, uitbreiding van de
32. RVR, inventarisnr. 7.31, jaarrekening 1572, folio 325.
147

148
doelgroep en de spaarzin zorgden ervoor, dat de raadstekens er langer over deden
alvorens ze bij de stadsrentmeester terugkwamen. Voor de laatste betekende
dat een zekere schaarste. Het versterf – verliezen, niet inleveren als gevolg van
zoekraken of verhuizing, enzovoort – maakte de schaarste nog groter. Een van de
manieren om het tekort aan tekens op te heffen was het verhogen van de waarde.
Dat gebeurde in 1541 toen de waarde van het lood werd verdubbeld: “voer rhades
teken wort 3 stuver betaelt” 33 . Opvallend is, dat men dan niet meer spreekt van loetkens,
maar van tekenen. Dat kan betekenen dat ze na de opwaardering in plaats
van het gemakkelijk na te gieten lood van koper zijn gemaakt. Het is slechts een
veronderstelling. Zoals gezegd, tot nu toe zijn geen loden exemplaren teruggevonden.
De benaming loet wordt dan nog fragmentarisch gebruikt, meestal als algemene
aanduiding voor het emolument. Pas in de negentiger jaren van de 16e
eeuw zien we de benaming weer wat vaker in de stukken verschijnen.
Er werden echter ook andere manieren gevonden om in de stijgende behoefte
aan raadstekens te voorzien. Zo oefende men op de ontvangers druk uit hun
tekens zo snel mogelijk bij de stadsrentmeester in te leveren. Dat laatste gold
met name voor het belastingkantoor, de zogeheten accijnskamer, en voor de uitbater
van het wijnhuis, de wijnheer. In 1567 staat in het hoofd van het betreffende
hoofdstuk van de jaarrekening: “De tekenen worden dagelix mit gelde ingeloesst
van den denr” en in 1573 lezen we: “Rades tekenen worden hues bij hues dagelix ingewisselt
ende bij guede rekenschup overlevert als volget” 34 . En in 1577: “Rades tekenen
sint dagelix durch den dener mit gelde ingewisselt ende bij guede rekenschap overgelevert
ende boven gebrocht”, dat wil zeggen naar de raadskamer op de bovenverdieping
van het stadhuis 35 . Zowel particulieren als uitbaters mochten hun belastingen
met raadstekens betalen, waardoor de grootste ontvanger van raadstekens
wel de accijnskamer was. In 1581 werd het dagelijkse geloop met tekens voor de
accijnskamer beperkt tot eenmaal per maand of eens in de zoveel maanden. Uit
het volgende citaat blijkt om welke aanzienlijke aantallen tekens het ging. “Rades
tekenen anno 81. Van den cijssheren untfangen den 7 januarij 1000 tekenen. Noch
denn 7 ffebruarij 2833 tekenen. Noch denn 2 maij 2978 tekenen. Noch denn 25 augusti
2600 tekenen. Noch denn 19 octobris 588 tekenen. Noch denn 5 novembris 3000 tekenen.
Summa 12999 tekenen. Maket ann gelde 1299 rijder 27 stuver” 36 . Ten slotte
werd de schaarste aan tekens tegengegaan door nieuwe aanmuntingen, waarover
aanstonds meer.
Het ging, zoals we zagen, om aanzienlijke hoeveelheden tekens die aan bestuurders
werden uitgereikt (afb. 5). In 1568 was in de Nederlanden de Opstand
tegen het Spaanse gezag uitgebroken. Groningen had in 1577 voor de Staatse
kant gekozen, maar door het Verraad van Rennenberg was de stad weer Spaansgezind
geworden. De troepen van de Friese stadhouder graaf Willem Lodewijk
veroverden stukje bij beetje het Groningse en Drentse gebied en legden op strategische
plaatsen schansen aan om herovering door de Spaanse troepen te bemoeilijken.
In de stad, die steeds verder ingesloten werd, werd veel vergaderd.
Stadssecretaris Johan Julsing verzuchtte in zijn geheime dagboek op 17 januari
1590: “’s Middags is er weer een bijeenkomst [van gezworenen] geweest. Ik geloof dat
de dubbele gage als voorwendsel dient voor het houden van vele vergaderingen” 37 .
33. RVR, inventarisnr. 7.04, jaarrekening 1541/42, folio 315.
34. RVR, inventarisnr. 7.26, jaarrekening 1567, folio 219; inventarisnr. 7.32, jaarrekening 1573, folio 317.
35. RVR, inventarisnr. 7.36, jaarrekening 1577, folio 363.
36. RVR, inventarisnr. 7.40, jaarrekening 1581, folio 289.
37. Van den Broek 2006, 52.

Afb. 5. Voor- en keerzijde raadsteken 1572, koper, diameter 18 mm, in bezit van auteur.
Foto: Jaap Buist, collectie Dienst RO/EZ.
De munters
Als gevolg van de insluiting wordt courant geld schaars. De Boteringepoort
moet worden versterkt en men maakt van de nood een deugd. In de rekening
van 1592 schrijft de stadsrentmeester: “De montemester voergenoempt heft noch dit
jaer 92 tot verlichting des stadts buijdell int swaer gebow ende onkosten int verhoeginge
ende verdicken der bollwarck nefffens de stenen boge an de binnen botteringe poerte
setten gemontet ende mij gelevert summa van 27868 messsing tekenen, de ick uthgekeert
ende uthgegeven stuck van 3 stuvers. Maket 2786 rijder 24 stuver. De onkosten
hijr up gedaen van sijnn arbeijders loen en materialen mit de ijssers, salmen vinden
int uthgevent upt artikell van Rades tekenen” 38 . Stadssecretaris Johan Julsing
schrijft op dinsdag 23 februari 1593 dat “Men is begonnen met de aanleg van het
rondeel voor de Boteringepoort” 39 . Het werk aan de poort zelve is dan vermoedelijk
al voltooid. Raadstekens zijn dus eenmalig als noodgeld aangewend om de
arbeiders aan de Boteringepoort te betalen. Aangezien uit de boeken niet blijkt
dat er een stroom arbeiders tekens bij de stadsrentmeester is komen inwisselen,
is een deel van de tekens mogelijk via het grijze circuit in de stadskas teruggevloeid.
Men heeft er vermoedelijk rechtstreeks zijn stedelijke belastingen mee
kunnen betalen. Ook is het mogelijk dat ze in de stedelijke horeca in drank zijn
omgezet waarna de uitbaters er bij het belastingkantoor hun accijnzen mee
betaalden. Tevens kunnen ze voor de aankoop van goederen of diensten zijn
gebruikt, waarna de ontvangende neringdoenden en dienstverleners er op hun
beurt hun belastingaanslagen mee voldeden. Eén en ander had wel tot gevolg,
dat in de negentiger jaren de ‘jaaromzet’ aan tekens varieerde van circa 23 000
tot circa 32 500 stuks met als topjaar 1594 waarin de stadsrentmeester maar
liefst 32 658 tekens inwisselde. Een schril contrast met de ‘jaaromzet’ van
2 698 tekens in 1535/36!
Een logische vraag die opkomt, is wie al die raadstekens wel hebben gemaakt.
Een antwoord op die vraag is voor de eerste helft van de 16e eeuw niet
te geven, omdat de gegevens daarover ontbreken en Groningen in die periode
ook geen muntmeester had. Nadat de samenwerking tussen het Groningse
38. RVR, inventarisnr. 7.51, jaarrekening 1592, folio 452.
39. Van den Broek 2006, 140.
149

150
stadsbestuur en muntmeester Cornelis van Leiden in 1508 met diens vlucht, als
gevolg van beschuldigingen van vermeende malversaties, abrupt en onbevredigend
was beëindigd, was er voor het stadsbestuur vooralsnog geen aanleiding
geweest aanstonds een nieuwe muntmeester aan te stellen. De economische
recessie in de eerste helft van de 16e eeuw zal bij die beslissing ongetwijfeld
een belangrijke rol hebben gespeeld. Misschien is de recessie en het daaruit
voortvloeiende tekort aan kleingeld wel een van de redenen geweest het emolument
met vervangende betaalmiddelen – in casu raadstekens – uit te keren.
Wat er sinds 1508 in Groningen aan munten is geslagen, beperkte zich tot plakken
en onderdelen en tot tekens die door lokale handwerkslieden, bekend met
de metaalbewerking, zijn vervaardigd. In de tweede helft van de 16e eeuw zijn
er meer gegevens voorhanden. Zo vertelt de stadsrekening van 1559 dat Deert
kannegheter 400 tekens voor het Armehuiszittend Convent sloeg 40 . In 1555 en
1566 sloeg Mester Hindrick [Hindrick Berents Munninck], goudsmid, ongedateerde
raadstekens 41 . Hij is vermoedelijk ook verantwoordelijk voor de productie
van, met 1571, 1572 en 1575 gedateerde, raadstekens. De stadsrekeningen geven
Afb. 7. Onderaanzicht stempel raadsteken 1580, diameter
21,5 mm. Foto: Marten de Leeuw, collectie Groninger
Museum (boven normaal en onder gespiegeld).
Afb. 6. Zijaanzicht stempel raadsteken 1580, hoogte 182,5 mm.
Foto: Marten de Leeuw, collectie Groninger Museum.
40. RVR, inventarisnr. 7.18, jaarrekening 1558/59, folio 319.
41. RVR, inventarisnr. 7.14, jaarrekening 1555, folio 341; inventarisnr. 7.25, jaarrekening 1566, folio 433.

De oplagen
hierover helaas geen uitsluitsel, zij zijn waarschijnlijk betaald via het grijze
circuit. In de jaarrekeningen van 1578 en 1579 wordt vermeld, dat raadstekens
door goudsmid Johan Egberts zijn geslagen. Hij was in de jaren 1560-1563
stempelsnijder onder muntmeester Jasper Fleming van Osenboerch 42 . In 1580
werd muntmeester Hans thom Bussche bij de productie ingeschakeld, vermoedelijk
omdat hij over een betere outillage beschikte. Egberts produceerde dat
jaar nog zevenhonderd stuks, terwijl Thom Bussche 5050 tekens vervaardigde 43 .
Daarna werd de volledige productie van raadstekens steeds aan Thom Bussche
gegund. Van hem is een stempel bewaard gebleven dat zich bevindt in de collectie
van het Groninger Museum (afb. 6 en afb. 7) 44 .
Van de oudere emissies ontbreken veel gegevens. Vanaf 1578 is echter nagenoeg
alles omtrent de productie in de rekeningen bewaard gebleven, zoals de inkoop
van het messing door de stadsrentmeester, het laten smeden en snijden
van de stempels en het maken van de tekens. Naarmate de behoefte toenam,
steeg ook de productie. Met name in de negentiger jaren van de 16e eeuw zijn
als gevolg van de oorlogsomstandigheden grote aantallen geslagen (tabel 2). Uit
1580, 1591 en 1594 zijn zelfs enkele zilveren afslagen bekend die ongetwijfeld
voor representatieve doeleinden zijn gemaakt (afb. 8).
Jaar
Vóór 1555
z.j. (1555)
z.j. (1566)
1571
Aantal
??
500
1.007
??
Jaar
1572
1575
1578
1579
1 geslagen met stempels uit voorgaande jaren
2 overgeslagen valse exemplaren, (deels?) geslagen met stempels uit voorgaande jaren
Tabel 2. Productiejaren en –aantallen
Aantal
??
??
500
1.400
Jaar
1580
1581
1583
1585
42. RVR, inventarisnr. 7.22, jaarrekening 1563, folio 412.
43. RVR, inventarisnr. 7.39, jaarrekening 1580, folio 405, 440.
44. Formsma en Van Royen 1984, 864, 8 febr. 1593.
Aantal
5.750
300
4.450
1.988
Jaar
1590
1591
1592 1
1593
Aantal
11.911
31.469
27.868
5.811
Afb. 8. Voor- en keerzijde raadsteken 1594, zilver, diameter 23 mm, in bezit van auteur.
Foto: Jaap Buist, collectie Dienst RO/EZ.
Jaar
1594
1595
1596 2
Aantal
13.155
6.835
1.295
151

152
Vervalsingen
Vóór 1578 werden de koperen raadstekens tweezijdig geslagen waardoor ze
niet gemakkelijk na te maken waren. In 1578 kwam daarin verandering. Het formaat
kreeg ongeveer de grootte van een 1-euromunt, ze zijn dikker geworden,
van messing en eenzijdig geslagen, hoewel de keerzijde vaak een soort wig en
vier bollen vertoont, vermoedelijk om de rondellen tijdens het slaan op hun
plaats te houden. Waar zoveel eenvoudig na te maken raadstekens in omloop
zijn, kan het niet uitblijven dat er vervalsingen opduiken. Op 8 februari 1593 kregen
de rotmeesters opdracht de burgers te waarschuwen voor in de stad ingevoerde
valse tekens en deze niet aan te nemen 45 . Een rot was een gedeelte van
een kluft, meestal één straat.
In de raadsvergadering van 10 februari 1593 drong de gezworen meente
aan om een verbod uit te vaardigen op het maken van valse raadstekens.
Voorts zou de muntmeester verboden moeten worden ze nog langer te
slaan 46 . Het verzoek werd niet ingewilligd en de klachten over valse raadstekens
bleven. Zo had een burger, Guillam Kiiboem, een aantal valse tekens in
betaling aangenomen met de bedoeling ze voor goed geld in te wisselen. Op
31 mei 1593 werd de klagers geadviseerd eerst te proberen erachter te komen
van wie hij de valse tekens had ontvangen en uit te zoeken wat diens naam en
toenaam, woon- of geboorteplaats en zijn huidige verblijfplaats waren 47 . De
boosdoener bleek een zekere Arnoult Hinricks te zijn en hij zou woonachtig
zijn in Zeeland of daar zijn geboren. Deze gegevens waren burgemeesters en
raad te vaag om maatregelen te kunnen nemen. Raadsheer Johan Krudener
die later voor onderzoek naar Emden zou reizen, pleitte ervoor de valse loodjes
in te wisselen en vervolgens te vernietigen. Ook op dat verzoek werd niet
ingegaan 48 . Op 14 juli werd voorgesteld de echte tekens op de onbewerkte zijde
met GRON. in te stempelen om ze van de valse te kunnen onderscheiden.
Het bleef erbij 49 .
In de jaarrekening van 1594 schrijft de stadsrentmeester dat hij in de periode
15 oktober tot 19 december 87 valse raadstekens van de accijnskamer heeft ontvangen
en dat hij daarom 9 rijder en 21 stuiver heeft moeten afschrijven 50 . In
1595 schreef het stadsbestuur een brief aan Edzard, graaf van Oost-Friesland, dat
vanuit het gebied aan gene zijde van de Eems aanzienlijke hoeveelheden valse tekens
naar Groningen werden gebracht. De graaf werd verzocht bij aantreffen van
valse exemplaren het stadsbestuur te informeren 51 . In de jaren 1601-1602 is er
een briefwisseling tussen de stadsbesturen van Bremen en Groningen over het
feit, dat in Bremen de weduwe van Pawel de Witten was aangehouden vanwege
het bezit van een vaatje met drie zakken raadstekens die wel eens vals zouden
kunnen zijn. Hoe haar overleden man aan het vaatje was gekomen, wist ze niet;
er stond niets in het register van in- en uitgaande goederen en ze had evenmin
iets kunnen vinden in de boekhouding. Het vaatje had eerst geruime tijd bij haar
in huis gestaan en ze had het al tweemaal in het voorhuis moeten laten verplaat-
45. Collectie Groninger Museum, inventarisnr. 0000.0652.9.
46. Formsma en Van Royen 1984, 864, 10 febr. 1593.
47. Ibidem, 873, 31 mei 1593.
48. Ibidem, 875, 1 juli 1593.
49. Ibidem, 876, 14 juli 1593.
50. RVR, inventarisnr. 7.53, jaarrekening 1594, folio 570.
51. Von Bahrfeldt 1914, 141-143.

sen. Afgelopen jaar was de bodem eruit gevallen en een zakje was daarbij gescheurd.
Aangezien ze niet wist wat voor penninkjes het waren, had ze hier en
daar enkele uitgedeeld om mensen in de gelegenheid te stellen voor haar ernaar
te informeren. Ook had ze tekens verkwanseld aan enkele armoedige knapen en
ze had wat aan een Groninger verkocht. Groningen stuurde een echt teken op
om dat met de tekens van de weduwe te vergelijken 52 . De in beslag genomen en
1591 gedateerde tekens van de weduwe zouden vals zijn. Ze zijn vermoedelijk
vernietigd.
Het veelvuldig voorkomen van vervalsingen zal zeker hebben bijgedragen
aan het buiten gebruik stellen van de metalen tegoedbonnen.
Valse tekens omgewerkt tot echte
Op de raadskamer waren gedurende lange tijd valse tekens achteruitgelegd.
Op 21 maart 1596 ontving de stadsrentmeester van raadsheer Gosen Luinge
maar liefst twaalfhonderd valse raadstekens die een tijd lang in een lade van
een kast in de raadskamer waren bewaard. De stadsrentmeester had ze als echt
en voor goed geld ingewisseld en naar de raadskamer laten brengen. Dat was
dus een enorme schadepost en daarom overhandigde hij ze aan muntmeester
Hans thom Bussche om ze met de goede stempels over te slaan 53 . En inderdaad
blijken dergelijke met bestaande stempels overgeslagen tekens te bestaan.
Lange tijd dacht auteur dezes een vals exemplaar met het jaartal 1594 te bezitten,
maar bij nadere beschouwing blijkt het een vervalsing te zijn waarvan de
oorspronkelijke beeldenaar door enkele grove halen met een vijl goeddeels is
verwijderd. Vervolgens is het messing plaatje met een bestaand stempel overgeslagen
(afb. 9).
Afb. 9. Voor- en keerzijde raadsteken 1594, messing, diameter 23 mm, overgeslagen op contemporaine vervalsing,
in bezit van auteur. Foto: Jaap Buist, collectie Dienst RO/EZ.
De stadsrentmeester maakte van de gelegenheid gebruik om bovendien 95
valse tekens die hij in de loop van 1595 van de accijnskamer had ontvangen,
eveneens door de muntmeester te laten overslaan. De schade voor de stad was op
die manier weliswaar aanzienlijk teruggebracht, maar het probleem van valse
52. Von Bahrfeldt 1914, 133-137.
53. RHC Groninger Archieven, Oud-archief van de gemeente Groningen, 1594-1815 (Stukken Rood na de
Reductie, hierna te noemen: RNR), inventarisnr. 333r, jaarrekening 1596, folio 177.
153

154
Het einde in zicht
De gevonden raadstekens
raadstekens bleef bestaan: in de jaarrekening van 1598 boekte hij wederom tien
valse raadstekens af, een schadepost van een rijder 54 .
Na de Reductie van 1594 werd het monetaire systeem van de stad aangepast
aan dat van de Ommelanden en de Republiek. De stad ging van de Groninger stuiver
van 6 plakken over op de Brabantse stuiver van 8 plakken of duiten 55 . Op 1 september
1601 des namiddags om vier uur besloot het stadsbestuur de raadstekens
van 3 stuiver Gronings te herwaarderen op 2 stuiver Brabants 56 . Dat betekende een
waardevermindering van twee plak. Het was de voorbode van een naderend einde.
Op 30 oktober 1604 vond er nogmaals een herwaardering plaats: de raadstekens
werden afgezet op 2 stadsstuivers ofwel 12 plakken = 1 1/2 stuiver Brabants 57 . De
Groninger bestuurders hadden echter niet minder dorst dan voorheen en de uitkeringen
in tekens werden aanzienlijk verhoogd. Ten slotte besloot de raad op 9 mei
1609 de tekens buiten gebruik te stellen, in te trekken en te laten versmelten 58 .
Afb. 10. Voorzijde raadsteken 1581, messing, vondst
Ossenmarkt II 154/68.
Foto: Jaap Buist, collectie Dienst RO/EZ.
Groninger raadstekens zijn op meerdere plaatsen in ons land gevonden. Het
betreft overwegend losse vondsten. De grootste dichtheid aan vindplaatsen heeft
de stad Groningen (tabel 3). Het zijn vooral de kleine en dunne raadstekens ter
grootte van een 2-eurocent van vóór 1573 die in stadse bodem worden gevonden.
Het is niet verwonderlijk dat de grootste concentraties raadstekens zijn aangetroffen
bij de opgravingen aan de Ossenmarkt en de Prinsenstraat waar de verdedigingsgrachten
deels met stadsafval zijn gedempt (afb. 10). De conservering is
vaak zo slecht, dat type en/of jaartal niet of nauwelijks zijn vast te stellen.
54. RNR, inventarisnr. 335r, jaarrekening 1598, folio 468. In het eerste kwart van de 16e eeuw is de Groninger
rekenmunt de rins gulden (Rijnse gulden), in de rekening 1535/36 blijkt men te zijn overgegaan op de Emder
gulden en in de rekening 1546/47 op de rider of rijder; 1 gulden of rijder = 30 Groninger stuivers, 1 stadsstuiver
= 6 plakken. Na de Reductie gebruikt men nog een aantal jaren naast de rijder de daalder van
30 Brabantse stuivers, 1 stuiver Brabants = 8 plakken of duiten.
55. RA Groningen, inventarisnr. IIIa, raadsresolutie 9 augustus 1594, Cours vanden gelden.
56. RA Groningen, inventarisnr. IIIa, raadsresolutie 1 september 1601.
57. RNR, inventarisnr. 341r, jaarrekening 1604, folio 350.
58. RA Groningen, inventarisnr. IIIa, raadsresolutie 9 mei 1609.

Gebruik in Amerika
Ter oriëntatie is in tabel 2 verwezen naar de enige catalogus van Groninger
raadstekens van de hand van Puister. De historische indeling van deze catalogus
van de ongedateerde typen is op heraldisch onjuiste argumenten gefundeerd en
behoeft herziening, iets wat buiten het kader van dit artikel valt.
Vindplaats
Agricolastraat 32
Agricolastraat 32
Akerkstraat 22
Folkingestraat 37-39
Gedempte Damsterdiep
Gedempte Damsterdiep
Hoekstraat 38
Klooster I
Lissabonstraat 32/50
Matsloot 12
Ossenmarkt
Ossenmarkt
Ossenmarkt
Ossenmarkt
Ossenmarkt
Ossenmarkt
Ossenmarkt
Ossenmarkt
Ossenmarkt
Ossenmarkt
Ossenmarkt
Ossenmarkt II
Ossenmarkt II
Ossenmarkt II
Ossenmarkt II
Ossenmarkt II
Ossenmarkt II
Ossenmarkt II
Ossenmarkt II
Ossenmarkt II
Oude Boteringestraat 43-45
Oude Boteringestraat riool
Pop Dijkemaweg 98
Popkenstraat
Prinsenstraat
Prinsenstraat
Prinsenstraat
Prinsenstraat
Prinsenstraat
Prinsenstraat
Prinsenstraat 11
Ruskenveen
Steentilpoort
nvts = niet vast te stellen
Vondstdatum Vondstnr. Jaartal raadsteken Verwijzing naar Puister
05-11-1998
05-11-1998
02-07-1997
28-03-1995
07-02-1990
09-02-1990
03-04-2003
23-05-1990
25-10-2002
31-10-2002
29-06-2007
14-10-1996
15-10-1996
Niet gereg.
25-10-1996
29-10-1996
04-11-1996
04-11-1996
01-11-1997
07-11-1996
07-11-1996
06-01-1998
07-01-1998
08-01-1998
09-01-1998
22-01-1998
23-01-1998
23-01-1998
23-01-1998
26-01-1998
08-10-1996
22-09-1998
23-10-1997
31-03-2003
1995
05-10-1995
04-10-1995
13-10-1995
20-10-1995
22-04-1996
30-06-2000
31-03-2000
03-03-1999
44/1
44/2
1/4
5
34
61
15
68/2
12/1
27
559
17/7
27/6
36/64
49/22
50/1
64/1
64/21
61/4
64/10
64/17
154/18
154/23
154/33
154/38
154/62
154/64
154/68
154/70
154/74
602
1
1
7
1/27
29/2
29/3
85/2
109/3
343/8
20/2
529/3
2
nvts
nvts
z.j.
z.j.
nvts
z.j.
1571/1572
1571/1572
1591
vóór 1555
1566?
? - 1572
vóór 1555
1594
vóór 1555
vóór 1555
vóór 1555
vóór 1555
vóór 1555
1571
vóór 1555
1571/1572
vóór 1555
vóór 1555
1572
1571
1571/1572
1571/1572
? - 1572
1571
vóór 1555
1566?
? - 1572
1581
? - 1572
? - 1572
vóór 1555
? - 1572
vóór 1555
1555?
vóór 1555
vóór 1555
1566?
1566?
1583
vóór 1555
vóór 1555
1566?
1590
In 2001 kregen stadsarcheoloog Gert Kortekaas en auteur dezes uit Jamestown,
Virginia U.S.A., de mededeling, dat daar bij archeologisch onderzoek vijf
Groninger raadstekens waren gevonden, één uit 1583, drie uit 1590 en één uit
1591. De stad wordt beschouwd als de eerste Engelse nederzetting in de Nieuwe
Wereld. Jamestown werd in 1607 gesticht door 104 mannen en knapen, aanvan-
z.j.
z.j.
z.j.
z.j.
z.j.
z.j.
nvts
z.j.
z.j.
nvts
nvts
nvts
z.j.
z.j.
nvts
nvts
nvts
z.j.
nvts
z.j.
z.j.
z.j.
z.j.
z.j.
z.j.
z.j.
z.j.
z.j.
1.903/4
1.903/4
1.908g
1.901/2
1.906
1.901-7
1.902?
1.909f
1.902
1.902
1.902
1.901
1.901
1.904
1.902
1.903
1.901
1.901
1.904b
1.904
1.904
1.904
1.901-1.907
1.904a
1.901
1.906
1.901-1.907
1.909c
1.901-1.907
1.901-1.907
1.902
1.903-6
1.901/2
1.905 vgl.
1.902
1.901/2
1.906
1.906
1.908d
1.902
1.901
1.906 vgl.
1.909d
Tabel 3. Door Stichting Monument & Materiaal geregistreerde vondsten van raadstekens in volgorde van vindplaats
en vondstnummer.
155

156
Literatuur
kelijk niet als permanente nederzetting, maar als een tijdelijke basis van waaruit
men naar hulpbronnen kon zoeken. Van een aantal mannen is bekend, dat zij
uit ‘de Nederlanden’ afkomstig waren en daar mogelijk in het (Spaanse?) leger
hadden gediend. Verondersteld wordt, dat de tekens door één van hen, die tijdens
de Spaanse periode in de stad Groningen was, mee naar Amerika zijn genomen.
De kolonisten wisten dat zij indianen konden overhalen om voedsel te
leveren in ruil voor glazen kralen en koperen voorwerpen waarvan sieraden werden
gemaakt. Voor indianen waren kralen en koperen voorwerpen erg waardevol
en hen was wijsgemaakt, dat dit ook het geval was met muntachtige voorwerpen.
Bij archeologisch onderzoek zijn talrijke koperen sieraden gevonden die van tekens
en speelpenningen zijn gemaakt en door de indianen als grafgift aan de doden
zijn meegegeven. De mogelijkheid is zelfs niet uitgesloten, dat de Engelsen
tekens en allerlei penningen in Europa opkochten en als ruilobject naar Amerika
brachten. Een prachtig ‘indianenverhaal’ om dit artikel over raadstekens van de
stad Groningen mee te besluiten.
Bahrfeldt, M. von, ‘Raedtsteeken der Stadt Groningen von 1591’ in: Jaarboek voor Munt- en Penningkunde 1 (1914),
133-143.
Beek, E.J.A. van (red.), Encyclopedie van munten en bankbiljetten. Houten, 1986.
Blok, P.J., Rekeningen der stad Groningen uit de 16 de eeuw. ’s Gravenhage, 1896.
Broek, J. van den, Het geheime dagboek van de Groninger stadssecretaris Johan Julsing 1589-1594. Assen, 2006.
Broek, J. van den, Groningen, een stad apart. Assen, 2007.
Doorninck, M. van, Gedenkpenningen en munten uit de penningkas van een liefhebber der hedendaagsche penningkunde.
Deventer, 1833.
Feith, J.H., ‘Wandelingen door het oude Groningen - V. Uithangteekens van herbergen, brouwerijen, enz.’ in:
Groningsche Volksalmanak (1894), 1-32.
Formsma, W.J. en R. van Royen, Diarium van Egbert Alting 1553-1594. Den Haag, 1984. 866, Maendach, 15
Februarii 1593.
Hooft van Iddekinge, J.H., ‘Groninger en Ommelander praesentiepenningen’ in: Bijdragen tot de Geschiedenis en
Oudheidkunde, inzonderheid van de provincie Groningen VII (1870), 1-14.
Loon, G. van, Beschrijving der Nederlandsche Historiepenningen (4 delen). ’s-Gravenhage, 1723-1731.
Orden, G. van, ‘Iets over eene zoogenaamde noodmunt van de stad Groningen 1591’ in: Tijdschrift voor Algemeene
Munt- en Penningkunde I (1833-1838), 683-689.
Puister, A.T., ‘Groningse stedelijke munten’ in: Jaarboek voor Munt- en Penningkunde 73 (1986), 5-72.
Roijen, R. van, ‘De Armhuissitten Broederschap en het Gasthuis in de Akerkstraat’ in: Groningsche Volksalmanak
(1928), 212-244.
Wis, J.C. van der, lemma ‘Vroedschapspenning’ in: Beek, E.J.A. van (red.), Encyclopedie van munten en bankbiljetten
V-71-73. Houten, 1986.