download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

More documents

Recommendations

Info

zinde en lutherse heiligen op gelijke voet met de gereformeerde. Daarom had het wellicht beter Protestantse Heiligen kunnen heten. Of misschien is de titel beïnvloed door het heden, want tegenwoordig komt het toekennen van een voorbeeldrol aan de in dit boek behandelde figuren alleen nog in streng gereformeerde kringen voor. De illustraties voegen jammer genoeg eigenlijk niets toe aan de tekst – wellicht vond de uitgever dat een cultuurhistorisch werk niet zonder plaatjes kon. Maar deze punten van kritiek betreffen ondergeschikte details. Het proefschrift heeft als historisch thema, dat culturele tradities van de Middeleeuwen, in casu de exempeltraditie, niet alleen in de volkscultuur, maar ook in de cultuur van de middenklassen tot diep in de zeventiende eeuw doorlopen en de invloed van de renaissance in belangrijke mate beperkt blijft tot wetenschappelijke kringen. Al was het alfabetisme in de Republiek relatief hoog, boeken waren duur en bij brede lagen van de bevolking werden behalve de bijbel overwegend hoogstens pamfletten gelezen. Kennisoverdracht ging nog voor een groot deel oraal. Tegen deze achtergrond is het duidelijk, dat de invloed van de preek, niet alleen op zondag maar ook bijvoorbeeld bij begrafenissen of de verplichte biddagen, moeilijk is te overschatten. Deze stelling is niet volledig nieuw: hedendaags historisch onderzoek staat vaak sceptisch tegenover periodisering, en dat niet alleen erkende meesterwerken van belang zijn voor ideeëngeschiedenis is ook wel vaker bepleit. Maar de waterscheiding tussen Middeleeuwen en Vroegmoderne tijd is taai en relativering daarvan vereist nog steeds onderbouwing. Voor mij is Exalto daarin overtuigend geslaagd. Het boek begint na een introductie met een methodologisch hoofdstuk over de protestantse exempeltraditie (p. 37-88). Hierin bespreekt de auteur de vijf deels in elkaar overlopende functies van exempels: vermaken en verluchtigen van preken, opvoeding, zelfreflectie, versterking van het geloof en tenslotte propaganda in het debat met de katholieke kerk. Ook worden algemene opmerkingen gemaakt over de vormen van het behandelde materiaal, dat bestaat uit preekexempels, wonderverhalen, thanatografieën en lijkpreken. Zoals uit deze opsomming kan worden afgeleid, is het sterven een belangrijk onderdeel van het protestantse heiligenverhaal. Het stervensmoment was het uur der waarheid, en laatste woorden – denk aan die van Willem van Oranje – moesten een Boekbesprekingen 131 samenvatting zijn van een heiligenleven. Vervolgens krijgen drie groepen heiligen elk een hoofdstuk: geloofshelden uit het verleden, predikanten en vorsten. Vooral het Oude Testament biedt stof voor stichtelijke voorbeelden; in de protestantse traditie speelt alleen Paulus als nieuwtestamentisch voorbeeld een rol. Maar ook kerkvaders en bijvoorbeeld Bernard van Clairvaux en Thomas van Aquino blijken materiaal te bieden dat kan worden toegeëigend voor gereformeerde doeleinden. Hierbij moet wel wat worden weggelaten, want anders dan katholieke heiligen verrichten protestantse heiligen geen wonderen, wat Exalto in zijn boek niet expliciet schrijft, maar wel heeft verteld in een tv-interview. Alleen pausen zijn ipso facto totaal in het verkeerde kamp, en het is dan ook niet verwonderlijk dat de Borgia’s in exempelen alleen voorkomen als bondgenoten van de duivel waarmee het slecht afloopt. Verder zijn natuurlijk als geloofshelden opgevoerd de martelaren van het protestantisme uit de zestiende eeuw, zoals Luther. Wellicht omdat predikanten een belangrijke rol spelen als verspreiders van exempelen, figureren predikanten vaak als man Gods, in de traditie van Mozes; als contemporaine heilige dus. Vooral de Utrechtenaar Jodocus Lodenstein blijkt vanaf zijn tijd tot heden steeds op te duiken als toonbeeld van vroomheid en opoffering. Voor historici met een meer politieke belangstelling is het hoofdstuk ’Geduchte heeren’ (p. 215-266) het interessantst. Hierin behandelt Exalto de steun die predikanten gaven aan vorsten, in de eerste plaats de Oranje-stadhouders. Zij verwachtten dat de stadhouder zich zou opstellen als beschermer van de ware religie, maar deden het hunne aan propaganda om de trits van God, Nederland en Oranje bij elkaar te houden. Zeker in lijkpreken werden stadhouders opgehemeld als oudtestamentische helden, vergeleken met David, en gepresenteerd als beschermers van kerk en staat. Sommigen gingen zelfs zover, dat de dood van de stadhouder werd geweten aan de zonden van het volk – iets wat toch dicht in de buurt van vergoddelijking komt. Veel aandacht krijgt ook Karel V en zijn sterfbed. Karel wordt als contrast met zijn zoon als goede vorst opgevoerd, met name in België. In de overlevering krijgt hij zelfs de eer mee, als protestant te zijn gestorven. Het boek is vlot en beeldend geschreven. Al bekent de auteur een voorliefde voor de geschiedenis van het piëtisme en al zijn de bronnen vaak in een hoogdravende stijl geschreven, het boek is niet
132 Boekbesprekingen dogmatisch en de behandeling is nuchter. De auteur illustreert zijn beschouwingen puntig met een overvloed aan welgekozen voorbeelden, die ook voor de algemeen historisch geïnteresseerde lezer goed te volgen zijn en daardoor overtuigen. Misschien maakt de indeling van het proefschrift achtereenvolgens naar vorm, naar doel en naar onderwerp dat sommige verhalen tweemaal worden verteld, maar mij stoorde dat niet. Voor wie zich verder wil verdiepen in dit onderwerp geeft de 30 pagina’s tellende literatuurlijst vele ingangen. Ik wil ook wijzen op het januarinummer van het Tijdschrift voor Nederlandse Kerkgeschiedenis, dat speciaal aan heiligen, gereformeerd en katholiek, is gewijd. Een waarschuwing voor de lezers van Holland: over Holland wordt alleen gezegd, dat de bewoners ervan hun taal als de meest geciviliseerde van de Republiek beschouwden. De meeste behandelde predikanten komen uit andere gewesten, Lodenstein uit Utrecht voorop. Maar aan wie is geïnteresseerd in de grote interprovinciale culturele stromingen die het klimaat ook in Holland beïnvloedden, is dit boek zeker aan te raden. W. Pelt Marten Hofstede, P.G. Hoftijzer (red.), Adelaar in de wolken. De Leidse jaren van Josephus Justus Scaliger 1593-1609. Catalogus bij een tentoonstelling in de Leidse Universiteitsbibliotheek, 30 juni-28 augustus 2005 (Leiden: Scaliger Instituut, Universiteitsbibliotheek Leiden: 2005) (Kleine publicaties van de Leidse Universiteitsbibliotheek nr. 69); 176 blz., geïll., issn 0921-9293. Josephus Justus Scaliger (1540-1609), geboren te Agen in Frankrijk, ontving als zoon van een groot latinist en geleerde de best mogelijke opleiding, maar was vooral ook autodidact. Zijn fenomenale talenkennis omvatte Latijn, Grieks, Hebreeuws, Aramees, Syrisch, Arabisch, Armeens, Turks, Perzisch, en ook pionierde hij in Gotisch, Samaritaans, Ethiopisch en papyrologie. Hij was geïnteresseerd in alle aspecten van het westerse én oosterse deel van de antieke wereld en je kunt zijn wetenschappelijk universum beschouwen als een voorbode van wat in de 19e eeuw Altertumswissenschaft ging heten. Scaligers grootste prestaties lagen op het gebied van de klassieke filologie en tijdrekenkunde, maar hij was ook professor in de filosofie en studeerde Romeins recht. Zijn bekering tot het protestantisme bracht hem in Frankrijk in grote problemen. Toen Justus Lipsius, professor in geschiedenis en recht aan de Leidse Universiteit, zich daar niet meer thuis voelde vanwege zijn katholieke geloof, werd Scaliger uitgenodigd hem daar op te volgen. Naar aanleiding van twee lustrumvieringen in 2005, het 86ste lustrum van de Leidse Universiteit en het vijfjarig bestaan van het Scaliger Instituut (Bijzondere Collecties Leidse Universiteitsbibliotheek), is een bescheiden tentoonstelling ingericht over Scaligers jaren te Leiden. Hierbij is dit kleine boekje uitgegeven, dat behalve dat het een catalogus van tentoongestelde voorwerpen is, tien flink geannoteerde opstellen van verschillende specialisten bevat. Het bundeltje heeft een aardige opbouw. Na een artikel over Scaligers jonge jaren volgen opstellen over de betekenis van Scaligers komst naar Leiden, zijn huisvesting daar, twee opstellen omtrent de correspondentie met respectievelijk president curator Janus Dousa (en familie) en met voorganger Justus Lipsius. Na een artikel over een drukkerij die Scaligers boeken uitgaf, volgen een portret van de geleerde zoals die naar voren komt uit zijn brieven, Scaligers inscripties in Leidse alba amicorum, Scaligers leerlingen, voorts een portretten- catalogus met inleiding en daarna de lijst van tentoongestelde voorwerpen. Het boekje hinkt een beetje op twee gedachten: zelfstandige artikelen, toch ook wel gerelateerd aan de tentoonstelling. Daarnaast wordt het steevast een catalogus van de tentoonstelling genoemd. Misschien dat het daarom ook niet erg overzichtelijk wil worden. Sommige van de opstellen verliezen zich al in details, terwijl de lezer nog bezig is zich te oriënteren. Een overzicht van publicaties van Scaliger was welkom geweest en in een boekje over de grondlegger van de tijdrekenkunde had een chronologie van diens leven niet misstaan. De opstellen over de correspondentie met collega Lipsius, over de drukkerij, en het artikel van D. van Miert, ‘Een profielschets van een scherp geleerde: Scaliger in zijn brieven’ (p. 101-124), zijn wat inzichtelijker. Aardig is de uitweiding van Van Miert, werkzaam bij een editieproject van Scaligers briefwisseling, betreffende de correspondenties van geleerden. Scaliger schreef zo’n vijf brieven per dag in het Latijn en in het Frans. Zulke brieven vervulden de functie van vaktijdschriften. Ze hadden een zekere openbaarheid, werden gekopieerd,
Page 1 and 2:
nummer 2 38e jaargang * 2006
Page 3 and 4:
Inhoud 38e jaargang nr. 2, 2006 Art
Page 5 and 6:
64 Stedelijke trots en stadsrechtvi
Page 7 and 8:
Page 9 and 10:
Page 11 and 12:
Page 13 and 14:
Page 15 and 16:
Page 17 and 18:
Arie van Steensel De middeleeuwse s
Page 19 and 20:
78 De middeleeuwse stadspensionaris
Page 21 and 22: 80 De middeleeuwse stadspensionaris
Page 39 and 40: 98 ‘Copers’ of krakers? Een bij
Page 41 and 42: 100 ‘Copers’ of krakers? Een bi
Page 43 and 44: Buitendijks met Piet de Rooy “All
Page 45 and 46: 104 Buitenbijks Bio- en bibliografi
Page 47 and 48: 106 Buitenbijks Het enige waaruit b
Page 49 and 50: 108 Buitenbijks tiestaat is in het
Page 51 and 52: Hollands Spoor In Hollands Spoor wo
Page 53 and 54: 112 Hollands Spoor Santpoort-Zuid e
Page 55 and 56: 114 Hollands Spoor ontvangstruimten
Page 57 and 58: 116 Hollands Spoor Spoor verenigt d
Page 59 and 60: 118 Tijdingen Afb. 1 Promotiemateri
Page 61 and 62: 120 Tijdingen niets op tegen daarbi
Page 63 and 64: De Archievenman Het Regionaal Archi
Page 65 and 66: 124 De Archievenman chief te vinden
Page 67 and 68: Boekbesprekingen Dick Mantel, De Mi
Page 69 and 70: 128 Boekbesprekingen Bezuidenhout.
Page 71: 130 Boekbesprekingen van degelijke
Page 75 and 76: 134 Boekbesprekingen Het verval van
Page 77 and 78: 136 Boekbesprekingen en herstel van
Page 79 and 80: 138 Boekbesprekingen bestaat uit fo
Page 81 and 82: 140 Boekbesprekingen J.J. Voskuil,
Page 83 and 84: Aan dit nummer werkten mee: Joost C
show all

download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?