S&D 2005-01.indd

oeken
frank zuijdam
s & d 1 / 2 | 2005
Hypochondrie
Hollanditis. Nederland en het kernwapendebat 1977 – 1987
Remco van Diepen, Uitgeverij Prometheus, Amsterdam 2004
In december 1979 besloten de ministers van
Buitenlandse Zaken en Defensie van de navo
tot plaatsing van 572 nieuwe kernwapens voor
de middenlange afstand in West-Europa. De
voorgestelde modernisering was bedoeld als
tegenreactie op de stationering van nieuwe ballistische
raketten (SS 20’s) door de Sovjet-Unie.
Tegelijkertijd werd de Sovjet-Unie het aanbod
gedaan om onderhandelingen te beginnen over
wapenbeheersing. Vanwege de twee componenten
¬ besluit tot modernisering en het aanbod
om te onderhandelen ¬ sprak men van een
‘dubbelbesluit’.
Het navo-besluit voorzag in de stationering
van 48 kruisvluchtwapens (onbemande vliegtuigen
voorzien van een kernkop) op Nederlands
grondgebied. Hoewel er al sinds de jaren vijftig
kernwapens in Nederland lagen opgeslagen,
riep het dubbelbesluit in ons land ongekend
heftige reacties op. Heel Nederland leek in de
ban van de bom en de vredesbeweging wist een
massale volksbeweging tegen het dubbelbesluit
te mobiliseren.
In Hollanditis. Nederland en het kernwapendebat
1977-1987 onderwerpt de Amsterdamse historicus
Remco van Diepen het massale Nederlandse
Over de auteur Frank Zuijdam is historicus en projectcoördinator
bij het Innovatieplatform Den Haag
verzet tegen de kruisraketten aan een nadere
analyse. In zijn boek staat de vraag centraal
waarom de discussie over het navo-dubbelbesluit
uitmondde in ‘een van de grootste maatschappelijke
en politieke conflicten die Nederland
na de Tweede Wereldoorlog heeft gekend.’
Links Staphorst
De opmaat voor het kernwapendebat in Nederland
vormde het voornemen van de Amerikaanse
regering om de neutronengranaat te
introduceren. In Nederland ontstond er onder
leiding van de CPN een brede volksbeweging
(Comité Stop de Neutronenbom) tegen dit
wapen. Hoewel de vs uiteindelijk afzagen van
productie, had het rumoer rond de neutronengranaat
grote gevolgen. Volgens Van Diepen
fungeerde de campagne tegen de neutronenbom
als een katalysator voor het latere verzet tegen
het navo-dubbelbesluit.
De toon bleek gezet. Het ikv organiseerde
een grote maatschappelijke beweging tegen
het navo-dubbelbesluit, met twee massale
betogingen en een volkspetitionnement als
hoogtepunten. Volgens Van Diepen was dat succes
te danken aan de slimme manier waarop het
ikv inspeelde op sluimerende angsten voor ‘de
bom’. Minstens zo belangrijk was dat het ikv
S&D 2005-01.indd 71 31-01-2005 10:35:43
71

72
boeken Frank Zuijdam bespreekt Hollanditis
beschikte over een pakkende slogan (‘Alle kernwapens
de wereld uit, om te beginnen uit Nederland’),
die een eenvoudige oplossing voor een
ingewikkeld probleem leek te bieden. Andere
pijlers onder het succes waren het organisatorische
talent van het ikv en de opmerkelijke neus
voor publiciteit van met name ikv-secretaris
Mient Jan Faber.
Het ikv wist niet alleen veel mensen te mobiliseren,
het slaagde er ook in de politieke besluitvorming
te beïnvloeden. Door een succesvol
beroep op de ‘loyalisten’ bij het cda werd de
regering-Van Agt in 1979 gedwongen een voorbehoud
te maken. En onder druk van de massale
protesten zagen ook de volgende kabinetten zich
genoodzaakt de definitieve beslissing over plaatsing
uit te stellen, al zou uitstel uiteindelijk geen
afstel betekenen.
Ondanks deze wapenfeiten spreekt Van Diepen
toch van het falen van de vredesbeweging,
omdat zij wel succesvol was als protestbeweging,
maar niet als politieke beweging. Immers,
de beweging slaagde er niet in haar doelstelling
¬ verhindering van plaatsing ¬ te verwezenlijken.
Dit kwam onder meer omdat zij de omvang
van haar (trouwe) aanhang en dus haar macht
overschatte. Ook bleek de symbiose met de
linkse politieke partijen meer een last dan een
lust te zijn. De vredesbeweging zou steeds meer
een ‘linkse beweging’ worden, waardoor het
steeds moeilijker werd de zo felbegeerde ‘doorbraak’
bij het cda te bewerkstelligen. Bovendien
ging de PvdA al snel met het program van het
ikv aan de haal en passeerde de beweging zelfs
ter linkerzijde. Ten slotte stond de bloei op de
korte termijn het succes op de langere termijn
in de weg. Iedere poging om de moreel-ethische
benadering van het kernwapenvraagstuk te verruilen
voor een meer zakelijke en politieke visie,
c.q. politiek program, stuitte op heftig verzet
van de achterban. De vredesbeweging werd zodoende
gedwongen te kiezen tussen de kwaliteit
van de ideeën en de kwantiteit van de aanhang.
De vredesbeweging maakte dus de nodige
beoordelingsfouten, maar dat gold zeker ook
voor de PvdA. De grootste fout van de partij was
s & d 1 / 2 | 2005
volgens Van Diepen, dat zij zich vastlegde op een
standpunt dat neerkwam op ‘nee, nee en nog
eens nee’. Dit standpunt was het resultaat van
een strijd tussen de links-radicalen aan de ene
kant en Den Uyl en de defensiespecialisten van
de Kamerfractie aan de andere kant. De eerstgenoemden
wilden alleen afzien van de eis tot
eenzijdige kernontwapening als de partij zich
tegen het navo-dubbelbesluit keerde. Het gevolg
was een onwrikbaar standpunt met desastreuze
gevolgen voor de sfeer in de partij. Voor
andersdenkenden bestond geen enkele ruimte
en de discussie werd feitelijk gesloten verklaard.
IKV-secretaris Faber sprak in dit verband zelfs
van een ‘links Staphorst’.
Naast onwrikbaar, was het standpunt ook
onwerkbaar. In de dagelijkse politieke praktijk
kon de PvdA er volstrekt niet mee uit de voeten.
Enerzijds omdat de partij de aansluiting met
de harde realiteit van de internationale politiek
verloren leek te hebben. Het dapper vasthouden
aan de ‘ontspanningsideologie’ deed weinig
recht aan de internationale constellatie van dat
moment, zoals Van Diepen terecht constateert.
Anderzijds omdat de afstand tussen de partij
en haar ‘natuurlijke regeringspartner’, het cda,
steeds groter werd.
De vraag is natuurlijk hoe het zover heeft
kunnen komen. Van Diepen signaleert een
aantal oorzaken. In de eerste plaats had Den Uyl
weinig affiniteit met veiligheidspolitiek, waardoor
hij makkelijk(er) te beïnvloeden was. Daarbij
bleek Den Uyl bereid om compromissen te
sluiten met de radicale linkervleugel, teneinde
hen binnen boord te houden. Hij ging er vanuit
dat de radikalinski’s zich uiteindelijk toch wel
aan de door de fractiespecialisten uitgestippelde
route zouden conformeren. Dit bleek echter een
misrekening die niet meer te herstellen was.
Last but not least, wenste de PvdA het plaatsingsdebat
voor electoraal gewin te gebruiken. Door
het huldigen van radicale standpunten op het
gebied van vrede en veiligheid hoopte de partij
het progressieve deel van de natie aan zich te
binden, met inbegrip van vooruitstrevende katholieken.
Dit alles bleek ijdele hoop. Voor zover
S&D 2005-01.indd 72 31-01-2005 10:35:44

oeken Frank Zuijdam bespreekt Hollanditis
de PvdA al nieuwe kiezers naar zich toe wist te
halen, waren zij afkomstig van de kleine linkse
partijen. De opstelling van de PvdA inzake het
dubbelbesluit leidde dus niet tot de vorming van
een machtig progressief blok, maar veeleer tot
een ‘politieke woestijn’.
Van Diepen meent dat de culturele revolutie
van de jaren zestig van eminent belang was voor
de bloei van de vredesbeweging in het begin
van de jaren tachtig. Vooral het fenomeen van
de verbinnenlandisering van de buitenlandse
politiek was een belangrijk overblijfsel van de
culturele revolutie. In de jaren tachtig werd het
buitenlands beleid door partijen nog altijd een
geschikt terrein gevonden om toe te geven aan
de (vermeende) verlangens van radicale jongeren,
ontzuilde ouderen en andere postmaterialisten,
niet in de laatste plaats omdat via ‘het buitenland’
politieke verschillen konden worden
uitvergroot.
Hoewel de jaren zestig van grote betekenis
zijn geweest, kan die factor volgens Van Diepen
het succes van de vredesbeweging niet afdoende
verklaren. Het ikv ¬ opgericht in 1966 ¬
leidde de eerste tien jaar een onopvallend bestaan
en kan dus moeilijk als een product van
de jaren zestig worden beschouwd. Belangrijker
is dat de vredesbeweging niet echt als een
‘nieuwe sociale beweging’ kan worden opgevat,
omdat zij feitelijk weinig nieuws te melden
had. De nieuwlichters vertolkten ideeën die al
veel ouder waren dan de culturele revolutie. Zo
grepen progressieve christenen terug op het
Bergrede-christendom van het interbellum en
links-radicalen op het traditionele ethisch internationalisme
van de sociaal-democratie. Dit
kwam in feite neer op een revival van het traditionele
radicaal-liberale, internationalistische en
idealistische vooruitgangsgeloof uit de tweede
helft van de 19 e eeuw, aldus Van Diepen. Hiermee
sluit hij aan bij de analyses van onder meer
Voorhoeve, Boogman en Heldring, die al eerder
hebben betoogd dat de culturele, politieke en
sociale verschuivingen in de jaren zestig ervoor
hebben gezorgd dat oude sentimenten konden
herleven.
s & d 1 / 2 | 2005
Zelfonderzoek
Hollanditis is een goed geschreven en rijk boek
geworden. Doordat Van Diepen het plaatsingsdebat
in zowel historisch perspectief als de
internationale context plaatst, winnen zijn analyses
aan kracht. Met fraai gekozen citaten weet
hij de vaak grimmige sfeer uit die tijd tot leven
te wekken. Op vele plaatsen in het boek wordt
duidelijk dat er door ‘moreel rigorisme’en ‘nucleaire
hypochondrie’ van een zakelijke discussie
geen sprake kon zijn.
Het boek kent ook een aantal minder sterke
punten. Om te beginnen bevat het de nodige
herhalingen: sommige onderwerpen komen
op drie plaatsen uitgebreid aan de orde, wat iets
te veel van het goede is. Een ander punt is dat
Van Diepen er met de ‘lange jaren zestig’ niet
helemaal uitkomt. Aan de ene kant stelt hij dat
de culturele revolutie grote invloed heeft gehad,
terwijl hij aan de andere kant meent dat de vredesbeweging
niet als een exponent van de jaren
zestig kan worden beschouwd. En op bladzijde
390 wijst hij op de paradox dat de vredesbeweging
als product van de jaren zestig op haar
hoogtepunt was, toen de restauratie feitelijk al
was begonnen. De jaren tachtig kunnen in veel
opzichten niet tot de (lange) jaren zestig worden
gerekend, zoals Van Diepen zelf ook bij herhaling
stelt. Wel zou je kunnen concluderen dat
er nog dankbaar gebruik werd gemaakt van de
politieke strijdmiddelen die ook in de sixties zeer
populair waren.
Deze minpunten doen echter weinig af aan
de waarde van het boek. Met name voor de demonstranten
van weleer is het een aanrader.
Wellicht dat zij na lezing ervan het vaak romantische
perspectief van ‘ik was erbij’ inruilen voor
een wat zakelijker reflectie op de discussie van
toen. Deze noodzaak tot zelfonderzoek geldt
zeker voor veel PvdA-leden. Want het is niet
overdreven te stellen dat de vrees van partijvoorzitter
Van den Berg ‘dat iets wat identiteitsbepalend
is, later de waan van de dag zou blijken te
zijn’, is bewaarheid.
S&D 2005-01.indd 73 31-01-2005 10:35:44
73