Q1 2011 - Delta Lloyd Groep

Een commerciële bijdrage van Delta Lloyd Groep, verspreid door het Financieele Dagblad
Over risico
8
Risicomanagement.
Over kansen afzetten tegen
gevaar, omgaan met
on zekerheden en cultuur.
14
Duizend manieren om
naar risico’s te kijken en
zo te begrijpen wat je ziet.
Of juist niet ziet.
28
maart 2011
Kwartaalmagazine over financiële
dienstverlening en de toekomst.
www.deltalloydgroep.com
www.qblog.deltalloydgroep.com
Onverzekerbaar? Wat te
doen met overstromingen,
orkanen en ander onvoorspelbaar
natuurgeweld.

Voorwoord
werken aan
de toekomst
Dat wij als financiële dienstverlener
dit keer kiezen voor het thema
Risico, is natuurlijk geen verrassing.
Het omgaan met risico’s ligt
aan de basis van ons bestaan; of
het nou gaat om het overnemen
van risico’s van de mensen die zich
bij ons verzekeren, of over het zo
beheersen van risico’s dat de toekomst
van onze klanten en onze onderneming zo goed
mogelijk is verzekerd. In dit nummer van Q magazine
gaan we uitgebreid in op de rol van risicomanagement
en ons streven naar continuïteit en langetermijnwaardecreatie
voor al onze stakeholders. We zijn er trots op
dat we als branche een belangrijke maatschappelijke
rol spelen. Wij maken dingen mogelijk. Wij stellen mensen
in staat bepaalde risico’s te nemen, bezit te hebben,
auto te rijden en van hun oude dag te genieten.
Die positieve bijdrage aan de maatschappij willen we
graag blijven leveren.
Wat er gebeurt als er op zoek naar snelle verdiensten
onbeheersbare risico’s worden aangegaan, voelen we
allemaal nog steeds in de nasleep van de kredietcrisis.
Maar het kan ook anders. En dat willen we ook graag
laten zien; dat het belangrijk is om risico’s niet helemaal
uit de weg te gaan. Om vooruit te komen, moet je
ook risico’s nemen. Geen opbrengst zonder risico’s. In
het belang van onze klanten, die zich bij ons verzekeren
tegen schade of van een mooie toekomst, zullen we
die risico’s steeds zorgvuldig moeten afwegen tegen
de mogelijkheden goede rendementen te realiseren.
Een kwestie van goed ondernemerschap.
Maar het gaat om meer dan de directe uitoefening van
ons vak. We zien ook snelle veranderingen om ons
heen, in de wereld en op de markt, die weer nieuwe en
onbekende risico’s met zich meebrengen. Zoals veel
verhalen in dit magazine laten zien, brengen nieuwe en
onbekende technologieën en onverwachte maatschappelijke
ontwikkelingen veel onzekerheden met zich
mee. Juist in het belang van onze klanten doen wij elke
dag weer onze uiterste best om daar op tijd antwoorden
op te vinden en de nieuwe kansen en mogelijkheden
te onderkennen.
Ten slotte: wie over risico praat, loopt algauw op tegen
onbeheersbare factoren als geluk en toeval, subjectieve
waarnemingen en halve waarheden, en moeilijk
peilbare emoties. Dat maakt het leven leuk en verrassend,
maar het kan vast geen kwaad om die onzekerheden
zoveel mogelijk te doorzien. We hopen daar een
bijdrage aan te leveren met de verhalen in ons blad.
Heel veel plezier gewenst met dit Q magazine. En laat
ons vooral weten wat u ervan vindt, op www.qblog.deltalloydgroep.com
of cc@deltalloyd.nl.
Paul Medendorp
raad van Bestuur delta Lloyd Groep
2 Q magazine
risico
=
kans
×
effect
(Deze formule wordt veel gebruikt door verzekeraars. Je berekent
risico met statistieken: als je zoveel jaar rookt, heb je zoveel
kans op longkanker en zijn dat de kosten. Maar wat als er geen
statistieken zijn? Hoeveel risico lopen we bijvoorbeeld bij nieuwe
ontwikkelingen als nano technologie en genetische modificatie
van voedsel? Of bij zoiets complex als klimaatverandering? Als
het gaat om mogelijke schade in de toekomst is kans noch
effect van risico bekend. Zelfs het oorzakelijke verband kan een
vraagteken zijn. Dan wordt omgaan met risico’s het afwegen van
verwachte opbrengsten tegen mogelijke problemen. Geen zaak
van rekenaars dus, maar van politici en beleidsmakers.)
04 Vivian Maier, fotografe
Ze liet 100.000 prachtige foto’s na, die niemand ooit had
gezien. Het leven op straat, door de camera van een
behoedzame nanny. Zie ook pagina’s 6, 7, 13, 17, 22,
23, 27, 35, 39 en 41. (Coverfoto: Florida, 9 januari 1957)
New York, datum onbekend
08 Risico management
Emiel Roozen, lid raad van bestuur van Delta Lloyd
Groep, hoogleraar Casper de Vries en anderen over
kansen afzetten tegen gevaar, de dikkestaartentheorie,
voorstellingsvermogen en bedrijfscultuur.
14 Duizend manieren om
naar risico’s te kijken
Over spinnen en framen van cijfers, onderzoeken die
anders zijn dan ze lijken, en hoe daar doorheen te kijken.
18 Kiezen voor
minimale risico’s
Waarom de deelnemingenfondsen van Delta Lloyd Asset
Management beter presteren dan de huidige markt.
Q
toont waar Delta Lloyd Groep voor staat en hoe wij de
wereld om ons heen zien. Wil je meer weten over onze
onderneming, onze merken en onze producten, kijk dan
op www.deltalloydgroep.com.
32 Zwarte zwanen
In dit nummer
24 Wat zou Nigella doen?
Cheeseburgers of niet? Waarom zouden wij de risico’s
mijden die Nigella Lawson met aanstekelijke gulzigheid
wél neemt? Hoe gevaarlijk leven we eigenlijk?
26 Neuro-economie
Over waarom we risico’s nemen. Of juist niet. En wat
een marketeer met die kennis kan doen.
28 Onverzekerbaar?
Natuurrampen en andere extreme risico’s waren tot
voor kort onverzekerbaar. VU-wetenschappers pleiten
voor een andere benadering.
Over onvoorspelbare gebeurtenissen die alles op z’n
kop zetten, de rol van het toeval en de factor geluk.
De theorieën van Nassim Taleb, volgens wie de kredietcrisis
nou juist niet een zwarte zwaan was.
36 Waarom de Noord/Zuidlijn
onbeheersbaar werd
En al die andere projecten ook: mega-ondernemingen
lopen vaak mega uit de hand.
40 Een kleine geschiedenis
van de kansrekening
Over winnen en verliezen, gokken en rekenen. En de
eerste premietabellen op actuariële basis.
42 Hoe win je een miljoen?
Jagen op de koffer die je rijk gaat maken.
Meer verhalen over financiële
dienst verlening en de toekomst
op ons blog:
www.qblog.deltalloydgroep.com

Beelden
4 Q magazine
Het behoedzame leven
van Vivian Maier
Haar werk wordt ondertussen door velen bewonderd, maar zelf nam ze
nooit het risico van een beoordeling ervan. Niemand zag gedurende haar
leven iets van de meer dan honderduizend foto’s die Vivian Maier
achterliet. Ook zijzelf niet: een groot deel van haar filmrolletjes is niet eens
ontwikkeld. Maar de excentrieke nanny geeft ons met haar Rolleiflex een
unieke kijk op het leven op straat.
Het verhaal is bijna net zo mooi als haar foto’s.
Op een dag in 2007 koopt John Maloof, een toen
26-jarige makelaar uit Chicago, op een veiling voor
vierhonderd dollar een doos met duizenden, anonieme
negatieven. De doos komt uit een opslagloods, leeggeruimd
omdat de huur niet meer wordt betaald. Maloof
is geïnteresseerd in de negatieven omdat hij hoopt er
beelden tussen te treffen van een buurt in Chicago waar
hij een boek over aan het schrijven is.
Van de buurt treft hij geen een foto aan. Eigenlijk heeft
hij geen enkel idee van wat hij dan wel aantreft, zal hij
later zeggen. Maar bij het ontwikkelen van de negatieven
ziet hij het ene mooie beeld na het andere, een
verzameling foto’s die hem de adem beneemt. Is dit
echt wat hij denkt dat het is: een uniek levenswerk? Op
9 oktober 2009 brengt Maloof zijn ontdekking in de
blogosphere. Hij post een aantal foto’s op Flickr en vraagt
fotografiekenners om advies. Wat moet hij doen met de
foto’s? Zijn ze inderdaad zo goed? Goed genoeg voor
een tentoonstelling, een boek misschien? Of komen dit
soort verzamelingen regelmatig boven water en is het
eigenlijk niks bijzonders?
De reactie is overweldigend: binnen 24 uur komen
er honderden opgewonden commentaren terug. Het
werk wordt vergeleken met dat van grote fotografen als
Robert Frank en Walker Evans. Er wordt met bewondering
gesproken over het scherpe oog van de fotograaf en
de technische perfectie van de beelden. Sommigen zien
het werk zelfs als de beste documentaire straatfoto’s van
de vorige eeuw. Het gonst over het internet en dat is
sindsdien nooit meer gestopt.
Maar wie was deze geheimzinnige fotograaf? Het
veilinghuis weet niet meer te vertellen dan dat de
opslagruimte werd gehuurd door een oude en zieke
dame. Maloof traceert een paar anderen, die ook een
doos uit de opslagruimte hebben verworven, en hij
koopt op wat hij kan. Het archief beslaat al snel zo’n
Tekst: Hanneke Savenije
honderdduizend foto’s, een groot deel zelfs niet eens
ontwikkeld. Zwartwit vooral, maar later ook kleur. En
meer dan honderd 8 mm-filmpjes.
Dan doet hij een ontdekking: ergens diep in een van de
dozen vindt hij een envelop van een fotolaboratorium
met een naam erop gekrabbeld: Vivian Maier. Google
geeft binnen één klik informatie over Vivian Maier – in
de vorm van een overlijdensadvertentie van slechts een
paar dagen eerder.
‘Vivian Maier, proud native of France and Chicago resident
for the last 50 years died peacefully on Monday. Second
mother to John, Lane and Matthew. A free and kindred
spirit who magically touched the lives of all who knew her.
Always ready to give her advice, opinion or a helping hand.
Movie critic and photographer extraordinaire. A truly
special person who will be sorely missed but whose long and
wonderful life we all celebrate and will always remember.’
Vredig gestorven, op 83-jarige leeftijd, na – zo blijkt
later – een val met haar hoofd op het ijs. Onwetend
van alle opwinding over haar werk, en van de erkenning
die zou volgen. Sterker: op de overlijdensadvertentie
staat geen enkele verwijzing naar haar fotowerk.
Stukje bij beetje is het afgelopen jaar het leven van de
fotografe in kaart gebracht, onder meer dankzij de herinneringen
die de volwassen geworden kinderen uit de
overlijdensadvertentie aan hun oude kindermeisje hebben.
‘Een soort Mary Poppins’, zo wordt ze omschreven.
Excentriek en uitgesproken. Bijzonder intelligent.
Van het ene huishouden naar het andere reizend met
200 dozen met fotomateriaal. ‘Ik kom met mijn leven’,
zei ze bij een van haar laatste sollicitaties, ‘en mijn leven
zit in dozen.’
Dat leven begint in 1926, in New York, maar ze bracht
een groot deel van haar kindertijd door in Frankrijk.
In 1951 keerde ze terug naar New York, en in 1956
begint ze te werken als nanny in Chicago, 40 jaar lang.
Zelfportret, New York, 18 oktober 1953
Ze was bijzonder gesloten en op zichzelf, ongetrouwd,
geen kinderen. Gekleed in te grote jassen en stevige
mannenschoenen. En altijd met een Rolleiflex camera
om haar nek, elk vrij moment fotograferend buiten op
straat, ze fotografeerde zelfs de inhoud van vuilnisbakken.
Maar niemand had ooit haar foto’s gezien. Ook
zij zelf heeft veel nooit gezien: een groot deel van de
rolletjes is immers niet eens ontwikkeld.
Een behoedzaam leven. Al tonen haar foto’s dat ze heel
goed begreep hoe de wereld in elkaar zit, wat de gevaren
zijn, de dreigingen. Het zijn de lijnen in het beeld, de
contrasten en de oogopslagen, die je als kijker het gevoel
geven dat de schijnbare rust elk moment kan omslaan in
een storm. Maar ook zag ze liefde om zich heen. Zoals
op dat prachtige verstilde portret van een in hun slaap
omstrengeld echtpaar in de trein. En de schoonheid:
zie de jonge vrouw in haar witte avondjurk die als een
zacht stralende engel het beeld uitloopt. Haarscherp
legt ze al die vluchtige momenten vast, maar altijd met
een ondertoon van ernst en passie. Met een emotie die
ze in haar eigen eenzelvige leven volledig uit de weg lijkt
te zijn gegaan. Al zet ze er met haar dodelijke val op het
ijs toch nog een onverwacht frivool punt achter.
John Maloof heeft nog slechts een heel klein deel van
het werk ontsloten, samen met anderen. Hij werkt aan
een film en een boek, en onlangs opende een grote
tentoonstelling van het werk in het Chicago Cultural
Center: Finding Vivian Maier. Natuurlijk vraagt
hij zich wel eens af of ze blij zou zijn geweest met zijn
bemoeienissen. Haar hele leven heeft ze immers nooit
het risico genomen dat anderen haar werk zouden
beoordelen. Op een cassettebandje vond hij een flard
van een gesprek dat iets van een antwoord geeft. ‘Ik
neem aan dat niets is bedoeld om eeuwig te duren’, zegt
Vivian Maier met haar Franse accent, ‘we moeten
plaats maken voor anderen. Het is een wiel – je springt
op de wagen, gaat tot het einde, en dan heeft iemand
anders dezelfde kans om tot het einde te gaan. Er is
nooit iets nieuws onder de zon.’
www.vivianmaier.blogspot.com
maart 2011 5

6 Q magazine
New York, 1954
New York, 1954
maart 2011 7

isicomanagement
Sinds het uitbreken van de financiële crisis zitten de risicomanagers in het
centrum van de macht: de bestuurskamers van bedrijven. Maar wat is precies
goed risicomanagement? De ervaringen van de afgelopen jaren en grote
theoretische doorbraken hebben het vak drastisch veranderd. Over kansen
afzetten tegen gevaar, de dikkestaartentheorie en de rol van bedrijfscultuur.
En over het grote belang van voorstellingsvermogen.
Van hoogleraren economie, mensen die
van ingewikkelde rekensommen en
modellen hun beroep hebben gemaakt,
zou je wel een ander antwoord verwachten.
Maar Casper de Vries en Eelke de
Jong hoeven geen van beiden langer dan
een seconde na te denken over de vraag
wat het belangrijkst is bij goed risicomanagement:
cultuur. Geavanceerde kansberekeningen,
uitgebreide controlelijsten
of maandelijks bijgestelde analyses, het
helpt bedrijven allemaal bij het beheersen
van risico’s. Maar het gaat vroeg of laat
fout als medewerkers niet aan de bel durven
te trekken.
‘Het gaat erom dat mensen een signaal
durven af te geven en dat zij serieus worden
genomen’, zegt De Vries, hoogleraar
risicomanagement aan de Erasmus School
of Economics en program director van
Duisenberg school of finance. ‘Er moeten
natuurlijk wel knopen worden doorgehakt,
dus kan het voorkomen dat de
baas zegt: “Ik weet het, maar we doen het
toch.” Daar is niets mee mis. Maar je
moet wel open staan voor die signalen.
Ik heb zelf een tijdje in het management
van deze faculteit gezeten en daar heb
ik geleerd dat cultuur altijd aan de top
8 Q magazine
begint. Je moet het zélf doen. Het is een
kwestie van integriteit. Klokkenluiders
zijn absoluut noodzakelijk, maar we weten
dat het met hen doorgaans slecht afloopt.’
De Jong, hoogleraar internationale economie
in Nijmegen en net als De Vries
gespe cialiseerd in risicomanagement,
gebruikt het woord integriteit niet, maar
het voorbeeld dat hij geeft, spreekt voor
zich. ‘Ik ken een kwaliteitsmanager in
een andere sector. Die moest in december
ineens heel andere definities gaan hanteren,
omdat andere mensen anders hun
bonussen niet zouden halen. Dat is uiterst
manipulatief.’ Dergelijk gedrag leidt volgens
De Jong op den duur onherroepelijk
tot ongelukken.
Moral hazard
Jarenlang werden risicomanagers in het
bedrijfsleven overvleugeld door mensen
die vooral oog hadden voor ‘kansen’.
De bomen leken tot in de hemel te groeien
en wie af en toe opriep tot een beetje
terughoudendheid werd als een zeurpiet
zonder ondernemerszin weg gezet. In de
financiële wereld werden risico’s in zulke
kleine stukjes gehakt dat ze nauwelijks
meer herkenbaar waren. Met complexe
Tekst: René Bogaarts
Foto: Corb!no
producten werden grote winsten behaald,
wat de rol van risicomanagement nog verder
marginaliseerde. Tot het uit breken
van de kredietcrisis in 2007. De wereldwijd
gevoelde schok met enorme economische
gevolgen positioneerde risicomanagers
stevig in de bestuurs kamers.
Ook in Nederland: aanbevelingen in die
richting van de Adviescommissie Toekomst
Banken, onder leiding van voormalig
ING-topman Cees Maas, worden
massaal overgenomen.
De twee wetenschappers begrijpen dat het
moeilijk is voorzichtig te blijven als alles
voor de wind gaat. ‘Een bedrijf als de
Rabobank heeft er jaren last van gehad
dat ze erg risicobewust waren’, zegt De
Vries. Producten van de bank waren daardoor
duurder of leverden minder rendement
op dan bij concurrenten die meer
risico wilden lopen. ‘Het trieste was
bovendien dat toen het mis ging bij Icesave
en DSB en andere financiële instellingen,
bedrijven als de Rabobank voor
de schade konden opdraaien.’ De Vries
wijst op het gemak waarmee toenmalig
minister van Financiën Wouter Bos twee
dagen na de val van de IJslandse bank Icesave,
in navolging van zijn Ierse collega,
Emiel Roozen (r) en Theo Berg (l)
maart 2011 9

Risicomanagement
Casper de Vries, hoogleraar risicomanagement
aan de Erasmus School of
Economics en program director van de
Duisenberg school of finance: ‘Risico’s
zijn niet per definitie slecht. De samenleving
vraagt erom dat er risico’s worden
genomen, je moet risico’s nemen om te
kunnen innoveren.’
spaarders toezegde dat hun tegoeden tot
honderdduizend euro veilig waren. Voordien
waren spaargelden slechts tot twintigduizend
euro volledig gegarandeerd.
De Vries: ‘Als ik een bank was geweest,
zou ik hard hebben geprotesteerd.’
Emiel Roozen, als chief financial officer
lid van de raad van bestuur van Delta
Lloyd Groep, constateert hetzelfde.
‘Wij hebben wel wat overeenkomsten met
de Rabobank. We hebben ook een zelfstandige
koers gevaren, onze stem laten
horen. Het is zuur dat we nu de rekening
krijgen gepresenteerd voor het gedrag, de
moral hazard, van sommige instellingen.
We betalen daarvoor rechtstreeks, maar
ook indirect omdat de kapitaaleisen zijn
opgeschroefd en toezichthouders strenger
zijn geworden. En wat misschien nog veel
erger is: de reputatie van de hele branche
heeft eronder geleden.’
Diep in de genen
Delta Lloyd Groep behoort tot de weinige
financiële bedrijven die de crisis zonder
overheidssteun hebben overleefd. Was dat
een kwestie van goed risicomanagement?
Emiel Roozen: ‘Risico’s beheersen is de
kern van ons vak. Verzekeren is niets
10 Q magazine
Eelke de Jong, hoogleraar internationale
economie in Nijmegen: ‘Vooral in de
luchtvaart en de mijnbouw kent men heel
goed risicomanagement. Niet alleen de
piloot is het haasje als het mis gaat, maar
ook de mecaniciens, de toeleveranciers
of de bestuurders van het bedrijf.’
anders dan de transformatie van risico’s.
Dat onze klanten er zeker van moeten
kunnen zijn dat ze ook over 30 jaar hun
pensioen krijgen uitbetaald, is een besef
dat diep in onze genen zit. We hebben een
langetermijnverantwoordelijkheid en sturen
sterk op risicobeheersing. Onze solvabiliteit
is goed. Wij zijn dus niet meegegaan
in het steeds meer risico’s nemen
met steeds minder kapitaal. Een activiteit
die je voor de crisis veel zag.’
De sterke kapitaalbasis van Delta Lloyd
Groep heeft volgens Roozen alles te
maken met de wijze waarop de Groep als
belegger opereert. ‘Wij hebben een grote
portefeuille en die beheren we zelf. Dat
gaat niet, zoals bij vele anderen, via assetmanagers
in Londen of New York. Dat
gebeurt hier in huis, acht verdiepingen
lager om precies te zijn. Wij hanteren sinds
jaar en dag scenario-analyses, kijken naar
de technische kanten, beschermen onszelf
goed. En we gebruiken ook gewoon ons
gezonde verstand: als je zaken niet meer
kunt begrijpen, zijn ze te riskant.’
Veel andere financiële instellingen zouden
hetzelfde antwoord gegeven kunnen
hebben. Wat onderscheidt Delta Lloyd
Groep van de concurrenten? Theo Berg,
risk manager bij Delta Lloyd Groep: ‘We
spelen kort op de bal. We hebben korte
lijnen. Als hier in de bestuurskamer een
besluit wordt genomen, komen er geen
investment committees meer aan te pas,
geen extra lagen en memo’s en vergaderingen
– en dat is bij concurrenten wel
eens anders.’ Roozen: ‘Bij Delta Lloyd
Groep is ook niemand eendimensionaal
verantwoordelijk voor risicomanagement.
We bespreken de risico’s als raad van
bestuur met allerlei deskundigen in collegiaal
overleg. Maar als er een besluit
wordt genomen, wordt het onmiddellijk
uitgevoerd. Als we bijvoorbeeld besluiten
om een bepaald aandeel uit onze portefeuille
te gooien, wachten we daar niet
mee, want wachten is óók risico nemen.
We hechten aan goed overleg, maar als
je bij assetmanagement gaat “polderen”,
ben je niet goed bezig.’
Ook Roozen en Berg benadrukken het
belang van een bedrijfscultuur waarin het
prudent omgaan met risico’s het uitgangspunt
is. ‘Het gaat niet om regels, maar om
overtuigingen en gedrag’, zegt Berg. ‘Dat
mensen doen wat ze moeten doen als het
nodig is. Dat ze begrijpen waar het om
gaat. Iedereen hier beseft welke risico’s we
⁄ We gebruiken ook gewoon ons
gezonde verstand: als je zaken niet meer
kunt begrijpen, zijn ze te riskant⁄
lopen. Toen vorig jaar de Mexicaanse
griep uitbrak, hadden we allang een draaiboek
klaarliggen voor het geval het allemaal
nog erger zou worden. Nu de rente
weer langzaam stijgt, denken wij alweer
na over scenario’s waarin de rente op -
nieuw gaat dalen.’
Innovatie
Risicomanagement mag Delta Lloyd
Groep dan in de genen zitten, elke keer
als hij het over risicomanagement heeft,
gebruikt Theo Berg zorgvuldig het woord
‘risicorendementmanagement’. ‘Want
we kunnen wel heel erg derisken, maar we
moeten wel return maken’, zegt hij. De
Rotterdamse hoogleraar De Vries is de
eerste om dat te onderschrijven. ‘Risico’s
zijn niet per definitie slecht. De samenleving
vraagt erom dat er risico’s worden
genomen, je moet risico’s nemen om te
kunnen innoveren.’ De Vries wijst erop
dat ook het vaststellen van de dijkhoogten
in Neder land een kwestie van afwegen is
geweest. ‘Eén overstroming in de tienduizend
jaar wordt acceptabel gevonden.
Althans, dat weegt op tegen de absurde
veiligheidsmaatregelen die anders getroffen
zouden moeten worden.’
De Vries’ Nijmeegse collega De Jong heeft
juist het tegenovergestelde onderzocht.
‘Soms willen we niet dat zich bepaalde
gebeurtenissen ooit nog voordoen’, zegt
hij. De Jongs onderzoek toonde aan dat
zich weinig rampen voordoen in sectoren
waar betrokkenen zelf direct pijn lijden als
het mis gaat. ‘Vooral in de luchtvaart en
de mijnbouw kent men heel goed risicomanagement.
Niet alleen de piloot is het
haasje als het misgaat, maar ook de mecaniciens,
de toeleveranciers of de bestuur-
ders van het bedrijf. Na de ramp met het
olieplatform bij Florida moest ook BPtopman
Tony Hayward het veld ruimen.’
Ook dat is volgens De Jong een kwestie
van cultuur. Het is hem onder meer opgevallen
dat werknemers bij het gasbedrijf
NAM verplicht zijn de leuning vast te
pakken als ze de trap op- of afgaan, dat
auto’s in de parkeergarage altijd met hun
neus naar de uitgang worden geparkeerd
en dat iedereen verplicht is ook andermans
rommel op te ruimen. ‘Het is ingeslepen.
Iedereen weet wat de risico’s zijn
en iedereen weet dat ook hí´ verantwoordelijk
is. Als er bij zo’n bedrijf dan toch
een ramp gebeurt, weet iedereen dat hij
heeft gedaan wat hij kon.’
En als het toch misgaat? ‘Ongelukken
gebeuren vaak in landen waar men het
vanwege het geld niet zo nauw neemt met
de veiligheid. Het besef van risico gaat
weg omdat je geld wilt verdienen.’ Met
die wetenschap kijkt De Jong ook naar de
financiële crisis. ‘Bij luchtvaart en mijnbouw
gaat het om overzichtelijke risico’s.
Op de financiële markten niet. Daar
wordt een product verkocht en is het
klaar. Consumenten zouden daar zelf
meer van moeten weten, maar die hebben
er geen verstand van en willen het eigenlijk
ook niet weten.’
Reputatie
Daar zit natuurlijk het cruciale verschil
tussen financiële instellingen en bijvoorbeeld
luchtvaartbedrijven. Consumenten
die een pensioen afsluiten, moeten beseffen
dat er geen harde garanties gegeven
kunnen worden. Daar zijn niet alleen
ontelbaar veel onvoorziene en onbeheersbare
risico’s, maar de consument wíl ook
dat het pensioenfonds een zeker risico
neemt – want anders heeft hij geen rendement.
In luchtvaart ligt dat wat
anders. Een maatschappij die zijn reclames
afsluit met de bijsluiter dat veilige
vluchten in het verleden geen garantie
zijn voor de toekomst, zal waarschijnlijk
weinig klanten trekken.
Voor de financiële sector ligt de grote
waarde van De Jongs werk in het besef dat
er dingen misgaan als geld verdienen de
overhand krijgt en belangen van consumenten
daaraan ondergeschikt worden
gemaakt. Roozen is het daarin hartgrondig
eens met De Jong. Roozen: ‘De belangen
van de klanten gaan boven alles. We
willen vooral transparant zijn. Want onze
reputatie is ons grootste goed. We moeten
alles vermijden wat daar afbreuk aan
doet. Mensen vertrouwen ons hun geld
toe, hun pensioen. Ze moeten erop kunnen
vertrouwen dat hun vermogen in de
toekomst nog steeds waarde heeft.’
Kenniscentrum
Los van de cultuur gaat het bij risicomanagement
eenvoudig gezegd om de balans
tussen de kans dat een gebeurtenis zich
voordoet en de omvang van de schade die
dat teweegbrengt. Volgens De Vries is
Nederland op dit gebied een internationaal
erkend kenniscentrum, met dank aan
de waternoodramp van 1953. ‘Toen moest
worden vastgesteld hoe hoog de dijken
zouden moeten zijn. Een van mijn voorgangers
hier in Rotterdam, een wiskundige,
heeft baanbrekend werk verricht en
de contouren geschetst van de zogeheten
extremewaardentheorie. Soms kun je
namelijk geen kans berekenen, omdat zich
bepaalde gebeurtenissen nooit eerder heb-
maart 2011 11

Risicomanagement
ben voorgedaan. De afgelopen decennia
zijn er op dat terrein theoretisch en praktisch
grote vorderingen geboekt.’
De Vries heeft de modellen van zijn leermeester
verder ontwikkeld en uitgewerkt
voor de financiële sector. In het verleden
ging men bij risicomanagement uit van de
normale grafieken van kansberekening,
waarbij de kans dat zich extreme om-
standigheden zouden voordoen, klein is.
Onderzoek van De Vries toonde echter
aan dat de kans op extremen veel groter
is dan men voorheen aannam.
‘Een normale curve loopt zó’, zegt De
Vries, terwijl hij een regelmatige klokvorm
met korte, dunne uiteinden op het whiteboard
tekent. ‘Maar dan de kans dat zich
iets extreems voordoet, dat ziet er zó uit’,
en hij tekent een smalle klok met langere
en dikkere uiteinden. ‘Daarom heet dit
de dikkestaartentheorie.’ De kans dat een
karweitje zonder enige tegenslag kan
wor den afgerond is, wat elke klusser (m/v)
diep in zijn hart wel weet, veel kleiner dan
waarop wordt gehoopt; er doen zich vrijwel
altijd wel ergens volstrekt onverwachte
tegenslagen voor.
De Vries heeft, zo zegt hij zelf, geluk gehad
dat hij zijn theorie juist had uitgewerkt
toen J.P. Morgan eind jaren tachtig risico’s
begon te inventariseren met de normale
statistische verdeling. Allerlei financiële
instellingen volgden het voorbeeld van de
gerenommeerde Amerikaanse zakenbank,
maar vele beseften dat de kans op uitersten
veel groter was dan voorheen werd
gedacht. En ze besloten de dikkestaartentheorie
van De Vries toe te passen, die
daarmee wereldwijde erkenning kreeg.
En niet alleen in de financiële wereld.
12 Q magazine
Inventarisatie van risico’s
De nieuwe risicostrategie van J.P. Morgan
leidde tot het zogeheten Value at Riskmodel
(VaR), waarbij het geheel aan risico’s
wordt samengevat tot één getal, dat
dagelijks kan worden bijgesteld. Vele financiële
instellingen hanteren het model, al
dan niet gebaseerd op De Vries’ dikkestaar
tentheorie. Alle bestuurders en specialisten
weten dan precies hoe het bedrijf
er elke dag voorstaat. De Vries heeft in het
verleden al vaker gewaarschuwd dat bedrijven
niet blind moeten varen op dat VaRgetal,
maar hij noemt het wel een nuttig
instrument. ‘Het is een samenvatting van
de werkelijkheid, net zoals de temperatuur
in graden Celsius. Maar ja, dat zegt ook
niet alles. Mijn vrouw heeft het eerder
koud dan ik. Een aardbeving van 7 op de
schaal van Richter? Het maakt nogal wat
uit of die aardbeving zich in de woestijn
voordoet of in Tokyo. Over Value at Risk
nadenken is een goede exercitie.’
Ook Delta Lloyd Groep gebruikt de Value
at Risk-methode, maar Roozen en Berg
onderschrijven nadrukkelijk de visie van
De Vries. ‘Je moet natuurlijk precies
weten wat zo’n getal inhoudt, begrijpen
wat de achterliggende risico’s zijn.
Daarom wordt ook elk kwartaal opnieuw
een uitgebreide inventarisatie van alle risico’s
voor onze onderneming gemaakt en
besproken’, zegt Berg. Volgens Roozen
heeft Delta Lloyd Groep er na de crisis
van 2001 voor gekozen om alle bezittingen
en schulden tegen marktwaarde in de
balans op te nemen. Roozen: ‘Wij hanteren
een economische balans. What you see
is what you get.’ En hij verwijst naar de
lezing die bestuursvoorzitter Niek Hoek
onlangs hield op Nijenrode. Hoek wees
⁄ Het gaat niet om
regels, maar om overtuigingen
en gedrag ⁄
erop dat in een crisis alleen waardevaste
bezittingen tellen en met instemming
citeerde hij de Amerikaanse ex-minister
van Financiën die de rest bullshit capital
noemde.
Denkoefening
Goed risicomanagement gaat verder dan
het afwegen van kansen en gevolgen, verder
dan een goede analyse van alle
beschikbare data. Bedrijven moeten ook
rekening houden met gebeurtenissen die
nooit eerder hebben plaatsgevonden en
die wellicht volgens velen nooit zullen
plaatsvinden. ‘Als je alleen kijkt naar data
uit het ver leden, ben je niet goed bezig’,
zegt De Vries. ‘Je moet ook ontwikkelingen
verzinnen en die door je systeem heen
leiden. Het is een belangrijke denkoefening,
je verzamelt als het ware data voor
de toekomst.’ Zijn collega De Jong wijst
erop dat scenariodenken juist voor banken
en verzekeraars zo belangrijk is,
omdat de financiële markten zo ondoorzichtig
zijn en er zoveel verschillende
gebeurtenissen van invloed kunnen zijn.
Roozen is het daarmee eens. ‘Er zitten hier
veel mensen die de crises van 1987, 2001
en 2008 hebben meegemaakt. En omdat
we al sinds 1807 bestaan, beschikken we
over tweehonderd jaar aan data. En we
weten ook dat een crisis die zich eerder
heeft voorgedaan, zich nooit exact zal herhalen.
We maken daarom veel gebruik van
scenario’s. We proberen ons voor te stellen
wát er allemaal kan gebeuren. En hoe we
daar op zouden kunnen reageren. Dat
doen we op bestuursniveau en met alle
specialisten. Anticyclisch denken, out of
the box. Dat heeft Delta Lloyd Groep de
afgelopen twee eeuwen ook gedaan.’
New York, 28 mei 1954
maart 2011 13

Spinnen en framen
Tekst: Hanneke Savenije
14 Q magazine
Duizend
manieren om
naar risico
te kijken
Spinnen en framen. Mooier maken en net iets anders. Dat doen politici
graag, maar ook sommige wetenschappers hebben er een handje van. Als
we dit nou zo presenteren, dan komt er misschien geld… En de media
schrijven het allemaal op. Hoe moeten we als leek nu nuchter inschatten
welk risico we lopen?
Wist u dat door internationaal terrorisme de
laatste 40 jaar zo’n 15.000 mensen zijn
gedood? Eng, toch? Maar is het u ook
bekend dat er in diezelfde periode jaarlijks één miljoen
mensen zijn overleden aan malaria? En heeft u zich
wel eens afgevraagd waarom de wereld zich veel drukker
maakt om het ene (relatief uitzonderlijk terrorisme)
dan het andere (massakiller malaria)? En
waarom u, als u een vakantietrip maakt naar, bijvoorbeeld,
Indonesië, zich meer zorgen maakt het toevallige
slachtoffer te worden van een aanslag door
moslim extremisten dan om geprikt te worden door
een malariamug?
De wetenschap heeft zich er zeker over gebogen: uit
onderzoek is overduidelijk gebleken dat het beoordelen
van een risoco door mensen alles heeft te maken
met hoe dat risico wordt gecommuniceerd. Waar
wordt het meeste aandacht aan besteed? Welke cijfers
worden gebruikt? Wat wordt juist weggelaten? In welk
kader wordt het geplaatst? Welke woorden gebruikt
men? Zo kun je als argeloze krantenlezer behoorlijk
worden misleid door de vele variaties waarmee
dezelfde risico’s kunnen worden gepresenteerd. Relatief
of absoluut, in een positieve of negatieve context
(dat noemen we framing) of met de nadruk op de fijne
gevolgen (spinning dus), als een kanspercentage of als
Als je niet dagelijks een broodje ham eet, is je kans op het krijgen van darmkanker 5%. Eet je wel dagelijks een broodje ham,
dan is de kans dat je darmkanker krijgt 6%.
7%
6%
5%
4%
3%
2%
1%
0%
een zeker gevolg. En dat alles in tekst, mooie tabellen,
cijferreeksen of infographics.
Een voorbeeld. Beschreven door de Amerikaanse
wetenschapper David Spiegelhalter, Professor Risk
aan de universiteit van Cambridge, op zijn blog
‘Understanding Uncertainty’. Samen met collega’s
beoogt Spiegelhalter met zijn blog meer inzicht te
geven in kansen en risico’s, waarschijnlijkheden en
onzekerheden, en vooral in: hoe daar mee om te gaan
in het leven.
In de Verenigde Staten werd in 2007 een onderzoek
gepubliceerd van het World Cancer Research Fund
(WCRF) over de invloed van voedsel en fysieke
activiteiten op kanker (‘Food, Nutrition, Physical
Activity and the Prevention of Cancer: a Global
Perspective’). Ook werden op basis van het groots
opgezette onderzoek tien aanbevelingen aan het
publiek gecommuniceerd.
Eén conclusie van het onderzoek: rood en bewerkt vlees
(zoals ham en bacon) vergroot de kans op darmkanker.
Met daarbij de aanbeveling dat mensen niet meer dan
500 gram rood vlees per week zouden moeten eten.
Het vormde slechts een klein onderdeel van het brede
onderzoek, maar omdat de pers er massaal op dook en
andere interessante gegevens liet liggen, ging de
publieke discussie al snel alleen nog maar over de aanbeveling
rood vlees te laten staan en of ‘er dan niets
meer veilig was om te eten’. Zinnige discussies over de
uitkomsten van het onderzoek en wat te doen met de
daarin gesignaleerde risicofactoren bleven uit. Sterker:
commentaren keerden zich hier en daar geërgerd
tegen die ‘betuttelende’ wetenschappers die je een
prettig leven onmogelijk maakten.
Toch is dit niet zo’n typisch geval van de journalistiek
die de wetenschap verkeerd begrijpt. Het waren
100%
80%
60%
40%
20%
0%
met broodjes ham zonder broodjes ham met broodjes ham
zonder broodjes ham
Hoe we een risico ervaren, kan worden gemanipuleerd door de schaal van een tabel te veranderen – bij de linkertabel lijkt het
gevaar veel groter.
de afzenders zelf die zich deze reacties hadden aangehaald:
het WCRF legde in een poging gehoord te
worden de nadruk in zijn communicatie op een (discutabele)
aanbeveling in plaats van op het afgewogen
onderzoek zelf. Een geval van framing dat zichzelf
in de staart beet dus: uiteindelijk luisterde
niemand meer.
Hetzelfde onderzoek levert nog meer leerzaams op
over de interpretatie van risico’s. Want hoe zit dat nou
precies met dat vlees en die kanker? Volgens het rapport
werd de kans darmkanker te krijgen met 20 procent
verhoogd als je dagelijks 50 gram bewerkt vlees
zou eten – een lekker broodje ham per dag dus. Dat
klinkt gevaarlijk, maar is het dat ook?
Het hogere risico van 20 procent is een relatief cijfer.
Een doorsneepersoon heeft een kans van ongeveer
5 procent om in het leven darmkanker te krijgen. Eet
die persoon elke dag een broodje ham, dan wordt die
kans dus met 20 procent vergroot en dus geen 5 maar
6 procent. In absolute termen is het risico op darmkanker
slechts 1 procent gestegen!
Je kan er volgens professor David Spiegelhalter ook
nog anders naar kijken: hoeveel mensen zouden elke
dag van hun leven een flink broodje ham moeten
eten om één extra geval van darmkanker te krijgen?
Daarvoor moet je twee risicocijfers vergelijken: die
van mensen die geen dagelijks broodje ham eten
(5 procent risico) en die van de mensen die dat wel
doen (6 procent risico). De som is deze: 1/(0,06 -
0,05) = 100 en dat betekent: van de 100 mensen die
dagelijks die broodjes ham eten, krijgt er één persoon
meer darmkanker dan in de groep van 100
mensen zonder broodjes ham. Niet echt indrukwekkend
en het is maar zeer de vraag of je daar beleid op
aan moet passen.
maart 2011 15

Spinnen en framen
16 Q magazine
Als je niet dagelijks een broodje ham eet, is je kans
op een leven zonder darmkanker 95%.
95%
Eet je dagelijks een broodje ham, dan is je kans
op een leven zonder darmkanker 94%.
94%
Denk dus na voor je in cijfers gelooft. In een derde van
de onderzoeken die worden gepubliceerd door het
prestigieuze British Medical Journal blijkt sprake te
zijn van ‘mismatched framing’. Dat wil zeggen: in uitkomsten
worden de opbrengsten overdreven, de gevaren
kleiner voorgesteld en verkeerde cijfers naast
elkaar gezet zodat ze niet te vergelijken zijn. Zo worden
vaak, misschien wel de meest voorkomende truc
bij de presentatie van risicocijfers, relatieve cijfers
gebruikt als het gaat om het communiceren van de
zegeningen van een bepaalde medische behandeling,
terwijl de kansen op ziekte worden gepresenteerd in
absolute getallen.
Ook verwarrend: praten over kansen als het gaat om
het risico iets op te lopen, alsof het om iets oncontroleerbaars
als de Postcodeloterij gaat. Of een risico presenteren
als iets dat zich bij 100 mensen zoals jij zo
vaak of zo vaak voordoet; de toehoorder denkt dan al
gauw dat het hem of haar niet overkomt, want iedereen
is toch anders? Je kunt over waarschijnlijkheden
spreken in breuken (1/5), in decimalen (0,2), percentages
(20 procent) en kans op voorkomen (1 op 5), en
Als je niet dagelijks een broodje ham eet, is je kans op het
krijgen van darmkanker 5%.
5%
Eet je wel dagelijks een broodje ham, dan is de kans dat je
darmkanker krijgt 6%.
6%
Risico wordt anders ervaren wanneer je het positief framed (links, de kans vrij van kanker te blijven) of
juist negatief (rechts, de kans kanker te krijgen).
alle varianten blijken een ander effect te sorteren: ze
veranderen de perceptie van de omvang van het risico.
En presenteer je die cijfers dan ook nog in grafieken
waarbij de nadruk óf op het positieve óf het negatieve
wordt gelegd (de kans bijvoorbeeld om iets wel of juist
niet te krijgen), dan vertroebelt de blik op het werkelijke
risico helemaal.
Risico’s worden dus gespind en geframed. Soms goedbedoeld
om het gedrag van mensen te veranderen,
soms om geld of aandacht te krijgen, soms per ongeluk,
uit onbegrip, onwetendheid of gewoon domheid.
Dat is goed om te weten, maar het schijnt ook zo te zijn
dat al die informatie uiteindelijk maar een klein deel
bepaalt van iemands perceptie van een risico. Emoties
(denk aan zaken als angst voor slecht nieuws, het
gevoel geen controle te hebben, vertrouwen in de
boodschapper, de mening van vrienden en familie)
spelen een veel en veel grotere rol. En dat is ook goed
en heel erg zinnig om te weten.
Zie ook: www.understandinguncertainty.org
New York, 11 augustus 1954
maart 2011 17

18 Q magazine
Alex Otto (r) en Angus Steel (l)
Tekst: Mark van Harreveld
Foto: Corb!no
Geen enkele
concessie
Drie jaar geleden werden ze nog uitgelachen om hun solide en soms saaie
beleggen, volgens Alex Otto, directievoorzitter van Delta Lloyd Asset
Management. Maar vandaag de dag wordt daar heel anders tegenaan gekeken.
Met een beleggingsbeleid dat risico’s mini maliseert wordt aanzienlijk
beter gepresteerd dan de huidige markt. Kern van dat beleid: deelnemingen.
Fondsmanager Angus Steel: ‘We investeren alleen in bedrijven die we echt
door en door kennen.’
De afweging van risico’s bij beleggen is een
conjunctuurgevoelige zaak, aldus Alex
Otto, die naast directievoorzitter Van
Delta Lloyd Asset Management ook directeur
beleggingen is. ‘In tijden van laagconjunctuur
focust iedereen op risico; gaat het
goed dan is men bezig met rendementen.
In deze crisistijd hebben mensen genoeg
van booms en zeepbellen, ze willen dat de
downside is afgedekt door een kapitaalbuffer
en ze willen inkomsten. Kortom:
opbrengst zonder te veel risico.’ Maar voor
de beleggers van Delta Lloyd Asset
Management, en vooral voor die van de
deelnemingenfondsen, is die golfbeweging
niet zo interessant. Ongeacht de fluctuaties
in risicoperceptie wordt consistent een op
de lange termijn gerichte strategie gevolgd.
Een vruchtbare combinatie van degelijkheid
en ondernemerschap volgens Steel,
senior portfoliomanager van het Delta
Lloyd Europees Deelnemingen Fonds.
Gebaseerd op een diepgaande kennis van
bedrijven en van de markt waarin wordt
geopereerd, maar ook op kernwaarden als
openheid en authenticiteit. ‘Een beleg-
gingsstijl waarmee we zoveel mogelijk
waarde op de lange termijn creëren.’
Hoe werkt die beleggings filosofie
in de praktijk?
Angus Steel: ‘De algemene basisregel bij
beleggen is spreiding. Maar onze risicofilosofie
is een andere. Wij kiezen voor
geconcentreerde portefeuilles. Dat doet
Delta Lloyd in de deelnemingenfondsen.
Daarvan is de ratio dat de benodigde
spreiding juist wordt beperkt in een
porte feuille van zo’n 20 à 25 bedrijven.
Bedrijven waarin we geloven en die we
echt door en door kennen, waardoor we
het risico ook heel goed kunnen inschatten.
We zitten altijd boven op die bedrijven
en kennen ze beter dan welke analist
of portfoliomanager ook. We bezoeken
elke onderneming vier à vijf keer per jaar,
we spreken het management, we analyseren
het bedrijf, we volgen het nauwgezet
en we kennen hun markt.’
Alex otto: ‘De filosofie is daarbij voor al
onze deelnemingenfondsen, zowel de
Neder landse als de Europese, gelijk: we
focus sen op de reële waarde van een
bedrijf en niet op de waardering ervan
door de aandelenmarkt, we beleggen
alleen voor de lange termijn en we passen
onze beleggingsprincipes heel consequent
toe. Je hebt een aantal parameters en criteria
waarlangs je belegt en die zijn verder
niet onderhandelbaar. Je doet geen enkele
concessie aan je uitgangspunten. Die zelfdiscipline
is essentieel – het raakt immers
je belangrijkste activa: je geloofwaardigheid
en je betrouwbaarheid. Als we vandaag
in een onderneming investeren en de
prijs van het aandeel stijgt morgen met vijf
procent, dan is er echt niemand binnen
ons team die erover peinst om dat belang
te verkopen. Wij zijn geen hit and run
beleggers. Dat is kortetermijndenken, dat
is suboptimaal en staat haaks op onze langetermijnvisie
op beleggen.’
En dat houdt in …?
Alex otto: ‘Dat we een door de kapitaalmarkt
ondergewaardeerd aandeel net zo
maart 2011 19

Beleggen
lang vasthouden tot de beurskoers ervan
overeenkomt met de reële, intrinsieke
waarde van het bedrijf. Dat duurt soms
wel vijf of zes jaar en betekent dus dat je
over economische cycli heen moet kijken.
Maar ook dat we echt een relatie aangaan
met de bedrijven waarin we een belang
nemen. We kopen geen aandelen, wij
kopen een stukje van het bedrijf. We
worden mede-eigenaar en groeien ook
mee met het bedrijf. Je moet dus over
bedrijfscycli heen kijken en ook accepteren
dat bij een crisis de winsten onder
druk komen te staan.’
Angus Steel: ‘Wij willen weten of een
bedrijf gezond is, of het een bewezen en
duurzaam businessmodel hanteert, of het
bedrijf over kerncompetenties beschikt
waarmee het waarde voor zijn klanten
creëert en of die competenties ook in de
toekomst nog waardevol zullen zijn voor
klanten. We zoeken dus geen speculatieve
groeibedrijven zoals je die tijdens de internetbubbel
zag, waar beleggers investeren
in ondernemingen zuiver op basis van toekomstige
winstgroei. Want hoe dat is
af gelopen weet iedereen. Je moet bovendien
nooit beleggen in iets wat je niet kent
of begrijpt.’
Alex otto: ‘Je koopt harde bezittingen,
iets wat echt waarde heeft, zoals geldstromen,
fabrieken, voorraden, infrastructuur.
Wij kopen geen lucht: zeventig procent
bestaat uit harde activa en dertig procent
is toekomstige winstgroei. Wat dat betreft
is risicobeheersing eigenlijk al inherent
aan waardebeleggen: je koopt iets wat te
laag gewaardeerd wordt en wat harde
20 Q magazine
Angus Steel:
⁄ Je moet nooit beleggen
in iets wat je niet
kent of begrijpt ⁄
activa heeft. Wat dus een flinke kans heeft
meer waard te worden.’
Angus Steel: ‘Toch is het leeuwendeel
van de beleggers in kleine bedrijven
alleen maar geïnteresseerd in de groei
ervan. Wij niet, wij gaan voor de intrinsieke
waarde van een bedrijf. Wat trouwens
allerminst wil zeggen dat we tegen
groei zijn, maar die groei moet wél gerelateerd
zijn aan de kerncompetenties
van de onderneming. Groei moet logisch,
stabiel en schaalbaar zijn.’
Over wat voor type onder neming
hebben we het dan?
Angus Steel: ‘Aan een onderneming met
solide kasstromen en een sterke balans.
Een bedrijf dat door het businessmodel
aantoonbaar goed presteert. Die onderneming
moet bovendien marktleider zijn of
op zijn minst dominant zijn in haar markt.
Want alleen dan is een onderneming sterk
genoeg om op eigen kracht grip te houden
op haar bestemming. Ongeacht wat de
economie doet. Veel van de bedrijven in
onze portefeuille zijn geraakt door de crisis,
maar toch zie je hen heel snel herstellen.
Ze zijn veerkrachtig, structureel
gezond en hun klanten hebben hen nodig.
Een behoefte verdwijnt namelijk niet
opeens door een crisis. Alleen al daarom
zullen we bijvoorbeeld nooit investeren in
bedrijven op de commodity, die zijn te
afhankelijk van externe factoren en te
conjunctuur gevoelig. Onze bedrijven zijn
veel minder volatiel: hun eigenschappen
dekken bepaalde risico’s al grotendeels af.’
En waarom maar hoogstens
25 bedrijven?
Angus Steel: ‘Mijn ervaring is dat één
iemand op dit niveau eigenlijk maar zeven
à acht aandelen goed kan kennen. Als je
aandelen hebt in tachtig of negentig
be drijven, dan is het nauwelijks nog mogelijk
om daar een solide risicomanagement
tegenover te zetten. Diver sificatie is weliswaar
een vorm van risicospreiding, maar
overdiversificatie is riskant: hoe meer
bedrijven in je beleggingsportefeuille, hoe
minder zicht je hebt op het individuele
bedrijf. Waardoor je risico’s weer groter
worden. 20 tot 25 bedrijven is met een
team nog te overzien. Bedenk wel: beleggers
vinden ons fonds inte ressant en vertrouwen
ons omdat we begrijpen wat we
kopen en dat ook kunnen uitleggen.’
Alex otto: ‘Wat we trouwens ook regelmatig
doen. De helft van ons werk bestaat
eruit een goede prestatie te leveren, de
andere helft uit het meenemen van onze
klanten, het managen van hun verwachtingen,
hen laten weten wat we eigenlijk
doen met hun geld. Je gaat namelijk niet
alleen een langetermijnrelatie aan met een
bedrijf, maar ook met je mandaatgever.
Zo gaan we regelmatig met onze cliënten
op bezoek bij bedrijven uit de portefeuille.
Dan gaan we bijvoorbeeld naar fietsfabrikant
Accell. De beleggers krijgen een
rondleiding, de fondsmanager vertelt
waarom we in dat bedrijf investeren en het
management geeft een presentatie over
hoe het bedrijf draait. Want dat is het
gevoel dat we beleggers willen meegeven:
u belegt niet simpelweg in het Delta Lloyd
Deelnemingen Fonds, maar in Accell! Je
geeft beleggen daarmee een gezicht en
maakt het heel transparant: waar beleg je
in, waarom beleg je ergens in? Dat medeeigenaarschap
is belangrijk omdat het de
betrokkenheid vergroot. Waardoor je
verstandiger omgaat met risico’s.’
Dat wordt natuurlijk ook bepaald
door de aard van je beleggingsteam.
Angus Steel: ‘Dat is waar. Wij hebben een
klein, hecht team waarvan de leden elkaar
kennen en vertrouwen, maar dat ook zijn
checks-and-balances heeft. Op veel smallcapfondsen,
kleinere beursfondsen, zitten
acht of meer fondsmanagers. Dat is te veel:
dan mis je de focus, de concentratie en de,
ik zou haast zeggen, religieuze gedrevenheid
om een goede prestatie neer te zetten.’
Alex Otto: ‘Dat is het: gedrevenheid. De
gepassioneerdheid van professionals die
dit de ultieme vorm van beleggen vinden.
Dit is geen plek voor fondsmanagers die
met een liniaal en een analistenrapport
iets uitrekenen. Onze fondsmanagers zijn
meer ondernemers, mensen die een
bedrijf kunnen triggeren. Die meedenken
met het bestuur. Ik denk dat we daarom
duurzaam zijn en in business blijven: we
leven in de echte wereld.’
Angus Steel: ‘The proof of the pudding is in
the eating. We hebben de technologieboom
overleefd, we zijn goed door de financiële
crisis heen gekomen, we presteren al jaren
beter dan de markt. Dat is geen kwestie
van geluk, maar van beleggingsbeleid dat
risico’s minimaliseert.’
Alex otto:
⁄ Risicobeheersing
is inherent aan
waardebeleggen ⁄
Deelnemingenfondsen
Het Delta Lloyd Deelnemingen Fonds
belegt in kleine en middelgrote Nederlandse
beursgenoteerde bedrijven.
Gezocht wordt naar bedrijven
waarvan het aandeel ondergewaardeerd
is door analisten en beleggers,
maar waarvan de reële waarde veel
hoger ligt doordat de bedrijven over
stabiele kasstromen, een solide balans
en een bewezen businessmodel
beschikken. Het zijn bedrijven die bovendien
een sterke markt positie hebben,
gunstige toe komst per spec tieven
en een aantrekkelijke dividenduitkering,
die vervolgens weer aan de klanten
van het Deelnemingen Fonds
wordt uitgekeerd. In deze bedrijven
wordt een minimumbelang van vijf
procent genomen, en dat voor een
langere periode. Pas wanneer de prijs
van het aandeel de reële waarde van
het bedrijf weer spiegelt, wordt het
aandeel verkocht en verdwijnt het
bedrijf uit de beleggingsporte feuille.
Met een toevertrouwd vermogen van
ruim 920 miljoen euro belegt het
Delta Lloyd Deelnemingen Fonds in
bedrijven als Imtech, ARCADIS,
Binck Bank, Beter Bed en Exact.
Met het Delta Lloyd Europees Deelnemingen
Fonds wordt Nederlandse
beleggers de kans geboden om met
dezelfde filosofie te beleggen in Europese
bedrijven. Om het deelnemingenbeleggen
ook toegankelijk te maken
voor Europese klanten is in 2009
het Delta Lloyd European Participation
Fund opgericht. Dat belangrijke
Duitse spelers al investeren in het
fonds en het ook adviseren aan hun
klanten geeft aan dat het een unieke
propositie is in Europa.
Beide deelnemingenfondsen krijgen
van Morningstar een rating van het
maxi male aantal van 5 sterren. En
Stand ard & Poor’s heeft de deel nemingen
fondsen beloond met een
AA­rating.
maart 2011 21

22 Q magazine
New York, 4 november 1955
New York, 2 december 1954
maart 2011 23

Dagelijkse risico’s
Tekst: Dido Michielsen
24 Q magazine
Wat zou
Nigella doen?
Ons leven is nog nooit zo veilig
geweest, ons voedsel nooit zo gezond.
En toch worden we dag in dag uit van
alle kanten gewaarschuwd voor wat er
allemaal fout kan gaan. En komen er
non-stop aansporingen op ons af om
zaken te laten of juist te doen, willen
we de 100 halen. To eat cheeseburgers?
Or not to eat cheese burgers?
That’s the question.
In eieren kan dioxine zitten. Dankzij sojaproteïnen
hebben Japanse vrouwen geen last van
opvliegers in de overgang. Antioxidanten houden
ons jong en helpen kanker te voorkomen. Vet en
koolhydraten zijn ongezond. En het is de schuld van
McDonald’s en Coca-Cola dat we steeds minder fruit
eten. Oh ja? Is dat zo? Kloppen al die aannames over
onze eetgewoonten die wij zomaar accepteren? Het
ene is waar, het andere een beetje en soms hebben
we te maken met een regelrechte leugen (de soja van
Japanse vrouwen). Natuurlijk klopt het dat verkeerd
voedsel soms een ernstige bedreiging kan vormen voor
© Hollandse Hoogte
een lang en gezond leven. Eten kan je ziek maken.
Tijdelijk (denk aan salmonella in eieren) of ongeneeslijk
(zoals de vervuilde melkpoeder voor baby’s
in China). Het kan je op den duur ziek maken (alcohol
en tabak). Of je wordt er gewoon te dik van, een van
de meest gevreesde kwalen van deze tijd. Maar wat
moeten we met al die elkaar vaak tegensprekende voedingsinstituten,
dieetgoeroes, damesbladen en hijgerig
schrijvende redacties van wetenschapsbijlagen en
hun onheilsboodschappen? Hoeveel risico’s lopen we
nou eigenlijk in het dagelijks leven? En waarom wordt
ons consumenten steeds meer het gevoel gegeven dat
het boodschappen doen in de supermarkt gelijk staat
aan het betreden van een oorlogsgebied, waar achter
elk schap je gezondheid en kwaliteit van leven onder
⁄ Geluk en voor uitgang
vragen om
risico’s te nemen ⁄
vuur wordt genomen?
Het mag een wonder heten dat we nog altijd tamelijk
massaal plezier beleven aan eten. En dat we nog kunnen
genieten van koks als Nigella Lawson, die in al
haar voluptueuze schoonheid nog steeds onbekommerd
de potten en pannen uitlikt voor de camera’s.
Misschien juist daarom: hoe heerlijk om ons – tussen
de sportschool en een bord salade door – even te laven
aan het beeld van iemand die zonder schuldgevoel
boter (cholesterol in een pakje!) en suiker (calorieenbommen!)
sensueel naar binnen laat glijden en dat
alles gemoedelijk wegspoelt met een paar forse glazen
wijn. Of zou zij elke ochtend een flesje Berry Blaster
innemen, het drankje dat je lever reinigt en je vet verbrandt?
Dat lijkt niet erg waarschijnlijk.
De kick van risico’s
De Britse socioloog Peter Marsh stelt dat we in het
veiligste tijdperk ooit leven en nog nooit zo gezond
zijn geweest. Hij breekt graag een potje voor wat
‘gezond’ risicovol gedrag. Wat slechte gewoontes hier
en daar lijken in ieder geval psychologisch gezien
minder kwaad aan te richten dan de fanatieke lifestylecorrectheid
van de gezondheidspredikers. Geluk
en vooruitgang vragen om risico’s te nemen, betoogt
hij, en daarom zijn we ook zover gekomen met onze
beschaving.
Net als veel psychologen wijst Marsh erop dat we het
nemen van risico’s ook nodig hebben. Onze hersenen
hebben namelijk nog altijd de mentaliteit van de jager/
verzamelaar – we zijn in het licht van de menselijke
geschiedenis pas uiterst kort geen oermensen meer.
Het zit er nog steeds in om het gevaar (lees: de kick
van adrenaline) op te zoeken. Vandaar de populariteit
van zoiets als de activiteit die geen enkel ander doel
heeft dan thrill seeking en veel geld kost: bungeejumpen.
Zou dat bij Nigella passen? Weten dat het
niet gezond voor je is en dan genotvol denken: en ik
doe het lekker tóch? Ook de schrijver Dan Gardner
meent in zijn boek Risk, the science and politics of
fear dat onze impulsen nog altijd op het vermijden van
onverwacht gevaar zijn afgesteld. Onze ratio kruipt
daar als een slak achteraan, maar we houden het liefst
vast aan ons intuïtieve geloof. Dat weten de media als
geen ander: slecht nieuws verkoopt nu eenmaal altijd
het beste. Dus wordt elke waarschuwing voor ziektes,
stralingen, gif en foute vetten klakkeloos uitvergroot,
met als toetje de remedie die ons gezond houdt.
Voor alle zekerheid
Onze intuïtie maakt ons naïef en goedgelovig. Fitnesspredikers,
dieetgoeroes, quasidoktoren en andere
mannen in witte jassen weten precies hoe marketing
werkt en waarschuwen ons voor allerlei risico’s, al dan
niet gewapend met slecht onderbouwde onderzoeken.
We zijn blijkbaar bereid ze te geloven, want in grote
hoeveelheden gaan er potten met superdure voedingssupplementen
over de toonbank (waarvan de werking
nooit onomstotelijk is aangetoond), evenals homeopathische
kruidenmiddeltjes (idem).
Maar hoe zorgvuldig we in de winkel ook etiketten
spellen, we hebben vaak géén idee wat ze werkelijk
voor ons betekenen. We onthouden ‘iets’ wat we
‘ergens’ hebben gehoord of gelezen en trekken daar
‘voor alle zekerheid’ onze conclusies uit, omdat we
geen overbodige risico’s willen lopen. We prefereren
dit ‘geloof’ boven bewezen feiten.
De emeritus hoogleraar pathologie Sir Colin Berry
signaleert dat dit geloof desastreuze gevolgen voor de
samenleving kan hebben. Die ‘je-weet-maar-nooit’houding,
die hij het precautionary principle noemt, leidt
tot het tegenovergestelde van objectief wetenschappelijk
onderzoek – en tot epidemieën omdat mensen zich
uit angst niet langer laten inenten tegen mazelen of
roodvonk. Het principe kan zelfs tot onzinnige maatregelen
leiden: in Groot-Brittannië krijgen schoolkinderen
dagelijks één vers stuk fruit omdat fruit zo gezond
is. Qua voedingswaarde is dit een te verwaarlozen bijdrage,
zegt Tom Sanders, hoogleraar voeding en diëtiek.
Maar het kost jaarlijks wel 52 miljoen pond en is
een logistieke nachtmerrie. Sanders pleit er dan ook
voor om het geld te gebruiken voor bevolkingsgroepen
die echt gebrek aan gezonde voeding hebben of geen
geld voor vers fruit.
Een opgedroogde koe
Alle geleerden zijn het er in ieder geval over eens dat
risico’s nooit honderd procent zijn uit te sluiten als het
op ons dagelijkse voedsel aankomt. We hoeven ons
echter geen angst aan te laten jagen, want uiteindelijk
leven wij alweer vijf jaar langer dan de mensen uit
de jaren zeventig en we worden nog steeds gezonder.
Maar je gezonde verstand (overdaad schaadt) gebruiken
kan natuurlijk nooit kwaad. En lees er Mark Twain
nog eens op na: ‘There are people who strictly
deprive themselves of each and every eatable,
drinkable and smokeable which has in any way
acquired a shady reputation. They pay this price
for health. And health is all they get out of it. How
strange it is. It is like paying out your whole fortune
for a cow that has gone dry.’
maart 2011 25

Neuro-economie
Tekst: Dido Michielsen
Waarom we
risico’s nemen.
Of juist niet.
26 Q magazine
Hoe onvoorspelbaar is het menselijk
gedrag als het gaat om risico’s? Zijn
sommige mensen gewoon impulsieve
waaghalzen en andere niet? Kun je
risicovol gedrag naar veiliger gedrag
sturen? Of onttrekt het zich geheel aan
elke logica?
Onze hersenen schijnen goed uitgerust te zijn
op het waarnemen van direct gevaar. En een
passende reactie daarop. Psychologen noemen
dat: fight or fly reaction. Maar als het gaat om
gevaar op de wat langere termijn, dan wordt het overlevingsmechanisme
een stuk onbetrouwbaarder. We
weten logisch dat iets slecht voor ons is, bijvoorbeeld
veel te vet eten of parachutespringen, en toch blijven
we het doen. Pubergedrag eigenlijk: zoals bekend
zijn puberhersens nog te weinig ontwikkeld om oorzaak
en gevolg goed met elkaar te verbinden en zijn
pubers vooral gevoelig voor kicks. Maar ook volwassenen
blijken behoorlijk irrationeel gedrag te vertonen
als het gaat om risico’s. De onvoorspelbaarheid van
keuzes en beslissingen die dat met zich meebrengt, is
voer voor psychologen, neurowetenschappers én economen.
Neuro-economie combineert hun onderzoeken
en inzichten en dat levert steeds meer interessante
resultaten op.
Scannen in plaats van apenschedels lichten
Vanuit de verbinding van psychologie met economie
weten we al iets over hoe mensen keuzes maken. Zoals
dat omstandigheden en presentatie onze beslissingen
beïnvloeden. Mensen blijken bijvoorbeeld eerder een
risico aan te gaan wanneer ze in blijde verwachting
van iets positiefs zijn: ze verlangen naar de roes van een
overwinning, bijvoorbeeld, of zien stapels fiches opdoemen
aan een roulettetafel. Maar worden ze van tevoren
uitgebreid op de (eventuele) kosten gewezen, dan worden
ze bang voor het onbekende en durven niets meer.
De neuro-economie voegt een dimensie toe aan dit
soort onderzoek door gebruik te maken van hersenscans.
Het is een wetenschap die nog in de kinderschoenen
staat. Niet alleen is scannen vele malen duurder
dan het volgen van oogbewegingen of het lichten
van apenschedels (methoden die vroeger vooral werden
gebruikt om de werking van hersenen te bestuderen),
het is ook nogal een verschil of – bijvoorbeeld –
een handelaar zich op een drukke beursvloer bevindt
of doodstil moet liggen in een scanner die in een laboratorium
staat opgesteld. En ook al weten neuro-
economen inmiddels dat emoties en rationele beslissingen
zich in verschillende compartimenten bevinden en
niet centraal worden aangestuurd, het blijkt vooralsnog
erg moeilijk om bepaalde hersengebieden met zekerheid
te koppelen aan gedrag en emotie.
Glorieuze toekomst
Wat de neuro-economie ons gaat brengen? Marketeers
zitten natuurlijk te popelen om informatie over hoe
binnenkomende stimuli (denk aan reclame-uitingen)
door onze hersenen op waarde worden geschat. Banken
en verzekeraars kunnen veel beter werk leveren als
ze begrijpen hoe mensen hun vaak irrationele besluiten
nemen. Eigenlijk is het in het gehele economische
verkeer uiterst interessant om te weten hoe een consument
wikt en weegt. Of hoe een werknemer zich
gedraagt: de Nederlandse professor neuro-economie
Willem Verbeke voorspelde aan het Vlaamse banenmagazine
Vacature dat we binnen vijf jaar via een scan
kunnen aantonen welk soort baan bij iemand past.
‘Met de scan zie je letterlijk in de hersenen – hoe hun
systeem werkt, of iemand autistisch is of psychopaat.
Iedereen verbergt wel iets, onzekerheden en twijfels.
Alles komt naar boven.’ Willem Verbeke beweert zelfs
dat met zo’n scan meesteroplichter Bernard Madoff
ontmaskerd had kunnen worden, nog voor hij iemand
had benadeeld. Hij ziet een opwindende, glorieuze toekomst
in het verschiet voor zijn vakgebied, zoveel is
duidelijk. Het ultieme risico onder controle krijgen:
de mens.
Plaats onbekend, 22 augustus 1956
maart 2011 27

onverzekerbaar?
over watersnoodrampen en andere onvoorspelbare risico’s
Verzekeraars nemen onze risico’s over, voor een prijs die wordt bepaald
door een zorgvuldige inschatting van risico’s. Maar hoe kun je je als verzekeraar
indekken tegen de extreme financiële gevolgen van aard bevingen,
overstromingen, orkanen en ander onvoorspelbaar natuur geweld? Uitsluiten
dan maar, zoals tot nu toe meestal gebeurde? Niet nodig, stellen
wetenschappers. Dankzij nieuwe kennis en inzichten lijkt een klimaatverzekering
ineens een bijzonder goed idee.
Terwijl klimaatkenners, milieuactivisten
en politici met elkaar in de clinch blijven
gaan over de ernst van de huidige klimaatverandering,
lijkt één zaak voor iedereen
wel vast te staan: het aantal natuurrampen
neemt toe en zal blijven toenemen. En dus
ook de schade als gevolg daarvan. Niet in
het minst omdat op de plaatsen van onheil
als gevolg van een groeiende wereldbevolking
ook steeds meer van waarde vernield
kan worden.
Een paar cijfers. De meest uitgebreide
database voor verzekeraars ter wereld, die
van de Duitse verzekeraar Munich Re,
laat zien dat het aantal extreme weersomstandigheden
sinds 1980 is verdrievoudigd
en dat deze trend zich doorzet.
Volgens het Zwitserse Swiss Re bedroeg
de schade in 2008 bij grootschalige rampen
wereldwijd 269 miljard, een vervijfvoudiging
ten opzichte van 2006. Waarbij
het ook nog eens gaat om schade aan verzekerd
vermogen: over schade van onverzekerden
zeggen deze cijfers nog niets.
Op basis van cijfers van het Centrum
voor Verzekeringsstatistiek houdt het
Nederlands Verbond van Verzekeraars
rekening met een toename van schade als
gevolg van klimaatverandering met 6 pro-
28 Q magazine
cent tot 22 procent in 2050. Volgens een
studie van een door 16 Caraïbische landen
gezamenlijk beheerd verzekeringsfonds
loopt een eiland als Jamaica nu al
het risico jaarlijks 6 procent van het bruto
binnenlands product kwijt te raken aan
de schade die door natuurrampen wordt
veroorzaakt, vooral orkanen. Beschouw
dit effect van klimaatverandering in deze
regio maar als een ernstige economische
recessie die nooit meer ophoudt, aldus de
onderzoekers.
Of het nu gaat om overstromingen, orkanen
of aardbevingen, bij natuurrampen is
de schade eigenlijk altijd enorm. Alleen al
de orkaan Katrina (New Orleans, 2005)
was goed voor een schade van om en nabij
de 50 miljard dollar. De omvang, maar
ook de onvoorspelbaarheid en de onzekerheid
over de gevolgen van dergelijke rampen,
bezorgen ver zekeraars en overheden
ernstige hoofdbrekens. Hoe bereken je de
risico’s? Hoe schat je kosten in? Wie draait
er op voor de schade? Hoe zit het met de
aansprakelijkheid? Het zijn vragen waarop
verzekeraars lang het antwoord schuldig
moes ten blijven. Maar dankzij voortschrijdend
wetenschappelijk inzicht komen er
steeds meer risico modellen beschikbaar
Tekst: Gert Hage
Portretten: Friso Keuris
die een nieuwe kijk geven op het verzekeren
van het voorheen onverzekerbare.
Overstromingen in Nederland
In de nacht van 31 januari 1953 voltrok
zich in Zeeland een ramp van zo’n grote
omvang, dat die voor altijd in ons collectieve
geheugen ligt opgeslagen. Meer
dan 1800 doden vielen te betreuren. De
schade aan have en goed was immens.
Omgerekend naar het huidige prijspeil
zou het neerkomen op een bedrag
dat vergelijkbaar is met de schade van
de orkaan Katrina. Geschrokken door
de omvang van de schade verbood de
rechtsvoorganger van het Verbond van
Verzekeraars de leden voortaan dergelijke
risico’s te dekken.
Hoewel het verbod later is ingetrokken,
moet Nederland het als een van de weinige
landen in Europa nog steeds zonder
overstromingsverzekering doen. Frankrijk
kent een verplichte verzekering voor
alle inwoners via een opslag in de opstal-
en boedelverzekering. De overheid staat
garant voor het geval dat de schade van
een ramp de spankracht van de verzekeraars
te boven gaat. België heeft enige
jaren geleden het Franse systeem over-
maart 2011 29

Klimaatverzekering
⁄ Alleen al de orkaan Katrina
was goed voor een schade van om
en nabij de 50 miljard dollar ⁄
genomen, terwijl Engeland een volledig
private overstromingsverzekering kent.
In de Verenigde Staten is er het National
Flood Insurance Program (NFIP) dat
door de overheid is opgericht en wordt
beheerd. Het is in principe een vrijwillige
verzekering, maar iedereen die woont
in een gebied met een overstromingskans
van minimaal 1 op 100 wordt door de
hypotheekverstrekker verplicht een overstromingsverzekering
af te sluiten.
Nederland zette indertijd met de Deltawerken
zwaar in op het voorkomen van
nog zo’n watersnoodramp. Beter stevige
dijken, ruime rivieren en robuuste waterkeringen
dan een verzekering, luidde de
redenering. Of zoals in het uit 2008 stammende
rapport ‘Waterveiligheid in de
21ste eeuw’ valt te lezen: ‘De eerste en
belangrijkste laag van het waterveiligheidsbeleid
is preventie: het voorkomen
van een overstroming is en blijft de hoogste
prioriteit.’ Maar wat als er toch een
overstroming plaatsvindt, zoals in 1993
en 1995 toen de Rijn en de Maas buiten
de oevers traden of – om een recenter
voorbeeld te noemen – de dijkdoorbraak
in Wilnis? Wie draait er dan op voor de
vaak aanzienlijke schade?
Eindeloze rechtszaken
Door de uit 1998 stammende regeling
Wet tegemoetkoming bij schade bij rampen
en zware ongevallen, kortweg Wts,
is het in Nederland vooral het Rijk dat in
geval van schade geld neer moet leggen.
Jeroen Aerts, hoogleraar klimaatrisico’s en
waterbeheer aan de Vrije Universiteit in
Amsterdam, weet te vertellen dat die regeling
nogal wat tekortkomingen vertoont,
zo bleek na de ervaring in Wilnis. ‘Hoe-
30 Q magazine
wel de dijkdoorbraak al zeven jaar geleden
plaatsvond, lopen er nog steeds rechtszaken
over wie waarvoor verantwoordelijk
is en over de omvang van de compensatie.’
Wat is het probleem? Aerts schetst de
volgende gang van zaken. Eerst moest
de politiek besluiten of er daadwerkelijk
sprake was van een ramp. Zo ja, dan
treedt de Wts namelijk in werking ‘voor
schade die redelijkerwijs niet te verzekeren
is’, wat bij Wilnis uiteindelijk het geval
was. Vervolgens moest worden uitgezocht
of het hoogheemraadschap verantwoordelijk
kon worden gesteld. Pas toen dit
niets te verwijten viel, kwam een beroep
op de Wts in zicht. Maar de Wts keerde
niet meer dan twee derde van de in totaal
16 miljoen euro aan schade uit, met als
gevolg een stoet eindeloze rechtszaken.
Schadeafhandeling via de Wts betekent
dus forse extra overheadkosten voor de
overheid. Maar belangrijker, aldus Jeroen
Aerts, is dat de regeling geen stimulans
biedt om schade te voorkomen, bijvoorbeeld
door veiliger te bouwen. ‘Het eigen
risico bij een verzekering is een middel
om polishouders aan te sporen risico’s te
reduceren. Het risicobewustzijn van de
Nederlandse burgers is laag omdat het
niet in een premie is uitgedrukt.’ Een
derde bezwaar tegen de Wts is dat door
de klimaatverandering de aanspraak op
de regeling zal toenemen, zodat het niet
langer de functie vervult van een incidenteel
vangnet, maar eerder een normale
verzekering wordt tegen weersextremen.
Al met al, vindt Jeroen Aerts,
voldoende aanleiding om te pleiten voor
de introductie van een verzekeringssysteem
voor klimaatveranderingen (de
zogenoemde klimaatverzekering) waarbij
de overheid en de private markt gezamenlijk
optrekken.
Minder schade
En onderzoek geeft hem gelijk. Samen
met Wouter Botzen, als universitair
docent verbonden aan het Instituut voor
Milieuvraagstukken (IVM) van de VU,
keek Jeroen Aerts de afgelopen jaren in
New York naar de overstromingsrisico’s
als gevolg van de klimaatverandering.
Zowel de huidige risico’s als de toekomstige
risico’s werden op verzoek van het
stadsbestuur in kaart gebracht. Een paar
zaken vielen hen op. Zo bleken er eisen te
worden gesteld aan hoe en waar de huizen
worden gebouwd. Ook worden huiseigenaren
door de verzekeraars verplicht aan
bepaalde minimumeisen te voldoen om het
risico op overstromingsschade te beperken.
‘Die bouwvoorschriften werken’, zegt
Wouter Botzen. ‘Huizen gebouwd volgens
de richtlijnen van de verzekeraars hebben
zes keer minder schade bij een overstroming
dan huizen gebouwd voor de verplichte
verzekering van kracht werd.’ Een
soortgelijk resultaat kwam uit een onderzoek
in Duitsland naar voren. Bij de overstroming
van de Elbe in 2002 bleken verzekerden
aanzienlijk minder schade te
hebben dan niet-verzekerden. Vaak zit dat
in relatief kleine aanpassingen, zoals het
ophogen van de stopcontacten, een tegelvloer
in plaats van een houten vloer en een
cv-installatie die op zolder is geplaatst.
Publiek-private samenwerking
Een overtuigende business case dus. Toch
is de animo voor een verplichte overstromingsverzekering
vooralsnog gering. Men
is bang dat de premie te hoog gaat uitval-
len. Of men vindt dat de risico’s van én de
kansen op een ramp in Nederland niet of
nauwelijks te bepalen zijn, wegens het ontbreken
van voldoende onderzoeksgegevens.
Of er wordt gedacht dat polishouders meer
risicovol gedrag gaan vertonen omdat de
schade toch wel wordt vergoed.
Het zijn argumenten die ondertussen,
dankzij onder meer de cijfers die Botzen
en Aerts inbrengen, goed kunnen worden
weerlegd. Door het voortschrijdend wetenschappelijk
inzicht komt een betaalbare
overstromingsverzekering in zicht. Wouter
Botzen promoveerde vorig jaar cum laude
met Economics of Insurance against climate
change, een onderzoek onder 1200
huizenbezitters in de rivierendelta naar de
mogelijkheid en wenselijkheid van een dergelijke
verzekering. ‘Bij een premie van om
en nabij de tien euro per maand kom je uit
op een marktpenetratie van ongeveer 50
procent’, berekende Botzen. ‘Dus er is een
markt voor een overstromingsverzekering,
in tegenstelling tot wat de overheid en de
private verzekeraars altijd dachten.’
Voor een betaalbare premie is het wel
nood zakelijk dat de overheid participeert
in een publiek-private verzekeringsconstructie.
De lage schades zouden in de
door Botzen voorgestelde constructie
wouter Botzen, als universitair docent
verbonden aan het Instituut voor Milieuvraagstukken
van de VU: ‘Er is zeker een
markt voor een overstromingsverzekering,
in tegenstelling tot wat de overheid en de
private verzekeraars altijd dachten.’
gedragen moeten worden door de huishoudens
zelf. Voor de schades in de middelste
laag komen de private verzekeraars
in beeld en bij extreme onverzekerbare
schade – denk aan schades boven de 1 à
2 miljard euro – zou de overheid als herverzekeraar
moeten optreden. Verder pleit
Botzen in zijn proefschrift voor een vorm
van premiedifferentiatie. Wie investeert
om zijn huis veiliger en overstromingsbestendiger
te maken, moet kunnen rekenen
op een premiekorting, vindt Botzen. ‘Van
een overstromingsverzekering moet ook
een sturende werking uitgaan, zoals in
de VS.’
Liefst een verplichte verzekering
Liefst ziet zowel Botzen als Aerts een
naar Frans voorbeeld verplichte overstromingsverzekering
voor alle burgers,
vooral nu door de klimaatverandering de
kans toeneemt op extremere weersomstandigheden.
Die verzekering ontslaat de
overheid uiteraard niet van de plicht om
te blijven investeren in dijken en waterkeringen.
Aerts: ‘Maar voor zogenaamde
restrisico’s is een overstromingsverzekering
geen overbodig luxe, zeker niet nu
is gebleken dat ze met een gelaagd verzekeringsmodel
goed af te dekken zijn.’
Jeroen Aerts, hoogleraar klimaatrisico’s
en waterbeheer aan de VU: ‘Dat de overheid
zo terughoudend is met het introduceren
van een dergelijke verzekering, zal
te maken hebben met Rijkswaterstaat.
Die ziet het als een ongewenste inmenging
op hun terrein van het waterbeheer.
Rijkswaterstaat wordt nu door niemand
gecontroleerd, behalve door zichzelf.’
Dat de overheid zo terughoudend is met
het introduceren van een dergelijke verzekering,
zal te maken hebben met Rijkswaterstaat,
denkt Aerts. ‘Die ziet het als
een ongewenste inmenging op hun terrein
van het waterbeheer. Rijkswaterstaat
wordt nu door niemand gecontroleerd,
behalve door zichzelf. Komt er een
publiek-private verzekering, dan kijken de
verzekeraars voortaan over hun schouder
mee en daar zitten ze bij Rijkswaterstaat
niet op te wachten.’
Toch zal ook Nederland op termijn overstag
gaan, denkt Wouter Botzen. ‘Te
beginnen met een verzekering voor de
buitendijkse gebieden, dat is echt urgent.
Daar is nu niets voor geregeld, terwijl steden
steeds vaker op juist die kwetsbare
plekken willen gaan uitbreiden. En de
schades dus steeds groter zullen worden.’
Schultz van Haegen, de nieuwe minister
van Infrastructuur en Milieu, lijkt
dat goed te begrijpen. In haar eerdere
functie van staatssecretaris van Verkeer
en Waterstaat was zij al voorstander van
een dergelijke verzekering. Botzen: ‘Ons
advies aan haar: investeer in dijken,
scherp de bouwvoorschriften aan en
introduceer een verplichte verzekering
met premiedifferentiatie.’
maart 2011 31

Over toeval
32 Q magazine
Tekst: Hanneke Savenije
Zwarte
Zwanen
Volgens Nassim Taleb wordt de wereld
geregeerd door toevalligheden en is
succes op de financiële markten slechts
een kwestie van geluk. En mensen
begrijpen daar helemaal niets van.
We denken dat beurshandelaren succesvol zijn
omdat ze zo goed zijn, schreef de Amerikaanse
Nassim Taleb in 2004 in zijn baanbrekende
werk Fooled by Randomness: The Hidden Role
of Chance in the Markets and in Life. Maar de waarheid
is, zo stelt hij, dat zo’n succes bijna volledig op toeval
berust.
Stel je voor: 10.000 investment managers wiens succes
volledig berust op de toevalsfactor geluk. Elk jaar
zal de helft van deze groep bestaan uit winnaars en
de andere helft uit verliezers, puur op basis van geluk.
Kop of munt. Na het eerste jaar worden 5000 verliezers
ontslagen en het volgende jaar vliegt weer de helft eruit,
en zo verder. Na 5 jaar hebben we nog 313 winnaars
over. Stuk voor stuk met een indrukwekkende staat van
dienst op de beurs.
Die 313 winnaars zullen worden bewonderd en bejubeld,
voor ‘opmerkelijke prestaties’, ‘bijzonder scherp
inzicht’, ‘diepgaand begrip’, ‘een visionaire blik’. Misschien
zullen sommige analisten zelfs wijzen naar
beslissende ervaringen in de kindertijd …
Maar dan, het volgende jaar, is ook de helft van die
bejubelde groep een verliezer geworden. Wat gebeurt
er dan? Journalisten en analisten zullen nu met de vinger
gaan wijzen naar iets dat het verliezen veroorzaakt.
Het gebrek aan ethiek van de eerdere winnaar. Of zijn
mateloze levensstijl. Of zijn arrogantie. (We kennen
ook hier het mechanisme: Verhoeven van Ahold, Cor
Boonstra van Philips, Rijkman Groenink van ABN
AMRO, stuk voor stuk bejubeld en afgebroken). Maar
maart 2011 33

Over toeval
‘The real trouble with this world of ours is not that it is an
un reasonable world, nor even that it is a reasonable one. The
commonest kind of trouble is that it is nearly reasonable, but not
quite. Life is not an illogicality; yet it is a trap for logicians. It
looks just a little more mathematical and regular than it is; its
exactitude is obvious, but its inexactitude is hidden; its wildness
lies in wait.’
Gilbert K. Chesterton, Orthodoxy (1908)
34 Q magazine
dat is allemaal onzin, volgens Taleb. De financiële wonderboy
viel simpelweg omdat zijn geluk op was. Erger is
dat de gevallen grootheden ondertussen zo overtuigd
waren geraakt van hun slimheid, dat ze hun succes
steeds maar weer dachten te kunnen herhalen, ook met
het geld van anderen. Een ziekte, volgens Taleb: geluk
verwarren met vaardigheid. Een ziekte die overal in de
beurswereld slachtoffers maakt.
Mooiste voorbeeld: het legendarische hedgefonds
Long-Term Capital Management (LTCM), waar de
Nobelprijswinnaars Myron Scholes en Robert Merton
aan het roer stonden. Hun optieprijsformule, een theoretisch
wiskundig model waarmee optieprijzen berekend
zouden kunnen worden en waarmee men marktrisico’s
te slim af leek te zijn, eerder ontwikkeld door
Scholes met Fisher Black, leidde een aantal jaren tot
buitengewone successen. Rendementen van 40 procent
gemiddeld trokken steeds meer kapitaal aan. In 1998
had LTCM een eigen vermogen van 4,72 miljard dollar,
plus 124,5 miljard aan geleend kapitaal. Maar toen
brak in 1998 de Russische roebelcrisis uit. Nog in de
nasleep van de Aziëcrisis uit 1997. LTCM werd meegezogen
in gebeurtenissen die nergens in hun simulaties
voorkwamen en al helemaal niet tegelijkertijd, en het
hedgefonds ging op zo’n spectaculaire wijze onderuit
dat - toen al - zowat het hele financiële systeem ontwricht
raakte. De les: toeval bestaat en valt nimmer en
nooit uit te sluiten.
Zwarte zwanen noemt Taleb die onvoorspelbare
gebeurtenissen en verschijnselen die alles op zijn kop
zetten. Onbekende risico’s. Zoals de extreem hoge olieprijzen
in de jaren 70. Ontploffende kerncentrales in
Tsjernobyl en op Three Mile Island in de jaren 80. De
Wall Street-crash van 1987. De terroristische aanslag
op het Wold Trade Center in New York in 2001.
In de Washington Post werden indertijd voor beleggers
een aantal praktische conclusies getrokken uit Taleb’s
Fooled by Randomness, door de commentator James
Glassman. Ook al doe je het goed op de beurs, word
niet overmoedig. Je instinct is net zoveel waard als welke
analyse dan ook. Hecht niet te veel waarde aan bewegin-
gen op de beurs en nieuws over bedrijven. Verwacht niet
dat fondsen het beter doen dan de benchmark simpelweg
omdat ze dat in het verleden deden. Wees altijd verdacht
op zwarte zwanen. Met als belangrijkste tip: stop je geld
in laaggeprijsde indexfondsen of in breed samengestelde
portfolio’s. Met andere woorden: spreid je risico.
Taleb, zelf van huis uit beurshandelaar, leest liever poëzie
dan analyses. Zijn geld verdient hij vooral met het waarschuwen
van anderen voor onwaarschijnlijke gebeurtenissen.
Als adviseur, als professor aan het Polytechnic
Institute van de New York University, als schrijver. In
2007, in de aanloop naar de wereldwijde kredietcrisis,
verscheen zijn The Black Swan; The Impact of the Highly
Improbable, een boek waarin hij duidelijk probeerde te
maken dat de wereld op weg was naar een financial meltdown
en dat mede dankzij die meltdown natuurlijk een
onverbiddelijke bestseller werd. Sindsdien wil zelfs de
NASA gebruik maken van zijn inzichten.
Zelf hechtte Nassim Taleb eraan te verklaren dat de
kredietcrisis nou juist net niet een black swan was. In
zijn boek ging hij tekeer tegen economen en bankiers,
die in zijn ogen uiterst gevaarlijk gedrag vertoonden.
Omdat ze in een fantasiewereld leefden, een wereld
waarin de toekomst gecontroleerd zou kunnen worden
door verfijnde mathematische modellen en geavanceerde
risicomanagementsystemen. Hij haalde er de
woede mee op zijn hals van de financiële wereld, maar
de kredietcrisis gaf hem helemaal gelijk. In een interview
in The Sunday Times in de zomer van 2008: ‘Het
was een witte zwaan. Ik wist dat het zou gaan gebeuren
en ik had ze gewaarschuwd. Voor Ben Bernanke
(voorzitter van de Federal Reserve) was het een zwarte
zwaan. Ik zou hem dan ook niet aan het stuur laten zitten
in mijn auto. Deze jongens zijn gevaarlijk. Ze zijn
niet gekwalificeerd in hun eigen vakgebied.’
En volgens Taleb is het bepaald niet voorbij, dat gevaar.
De Amerikaanse economie blijft in zijn ogen een monsterlijke
berg van misvattingen en waanideeën: ‘Amerika
is zelf het allergrootste financiële risico.’
Zie ook: Qblog, 15 april 2009;
‘Een wereld zonder zwarte zwanen’
New York, 18 april 1954
maart 2011 35

Megaprojecten
Waarom de
Noord/Zuidlijn
onbeheersbaar
werd
Tekst: Dido Michielsen
36 Q magazine
(en al die andere grote projecten ook)
© Keith Loutit
Enorme budgetoverschrijdingen,
onverwachte technische problemen,
onvoorziene conflicten met betrokkenen,
foute inschattingen van
opbrengsten, dramatisch uitlopende
planningen: megaprojecten lopen
vaak mega uit de hand. Hoe komt het
toch dat risico’s steeds maar weer
niet worden gezien en de zaken systematisch
veel te rooskleurig worden
voorgesteld?
De Deense professor Bent Flyvbjerg, voorheen
hoogleraar aan de TU Delft en nu in Oxford
(Major Project Management), houdt zich
bezig met risico’s bij het managen van grote, complexe
processen. Hij legde 258 infrastructurele projecten
uit 20 landen vast in een database en kwam tot
de volgende conclusies: de aanleg van wegen komt
gemiddeld 20 procent duurder uit, tunnels en bruggen
34 procent en spoorwegen maar liefst 45 procent.
En honderd procent of meer is bepaald geen uitzondering.
Je kunt het ook zo samenvatten: wereldwijd
lopen negen van de tien megaprojecten flink uit de
hand.
Nog niet opgenomen in Flyvbjergs database, maar
geen nieuws voor ons Nederlanders: de Noord/Zuidlijn
in Amsterdam. In plaats van in 2011 voor 1,3
miljard wordt de nieuwe metro als het verder meezit
in 2017 opgeleverd voor 3,1 miljard. Amsterdammers
zien ook met lede ogen aan hoe drie belangrijke
musea – het Rijksmuseum, het Stedelijk Museum
en het Scheepvaartmuseum – nu al jaren gesloten
zijn voor renovatie: door onvoorziene ellende met
vergunningen en technische tegenvallers worstelen
ze met ernstige overschrijdingen van planningen en
budgetten. Ook de Amsterdamse Zuidas lijkt aardig
te gaan passen in Flyvbjergs rijtjes: de magic mile van
Amsterdam brengt de gemeente vooralsnog vooral
kosten in plaats van winst, onder andere door het
niet voorziene overschot aan kantoorruimte. Maar
ook de rest van het land krijgt zijn deel van de megaprojectendrama’s.
Denk alleen al aan de kostenoverschrijdingen
van de hogesnelheidslijn (7 miljard in
plaats van 4,6). En aan de elk jaar hoger wordende
ontwikkelingskosten voor de Joint Strike Fighter
(onlangs weer 1,4 miljard extra op de 6 die er al
stonden). Of neem zoiets tragisch als Blauwestad,
een prestigieus ontwikkelingsproject dat het Groningse
platteland in de vaart der volkeren omhoog
zou gaan stuwen: meer dan honderden miljoenen
euro’s zijn al gespendeerd, maar nog niet de helft
van de kavels is verkocht. Het zou allemaal komen
door de economische crisis, maar insiders weten te
vertellen dat de grote stilte al was neergedaald lang
voordat iemand nog maar van die crisis had gehoord.
Kortom, het lijkt erop dat er overal om ons heen met
gigantische bedragen aan gemeenschapsgeld roulette
wordt gespeeld.
Over-optimisme
Je zou denken dat voortschrijdend inzicht op dit gebied
tot verbetering zou leiden, maar het tegendeel is waar.
Meters rapporten en eindeloze kamerdebatten kunnen
niet voorkomen dat de geschiedenis zich steeds
weer herhaalt. De complexiteit van het project krijgt
de schuld of de economische recessie. Maar waar ligt
de echte oorzaak? Hebben we te maken met een onvermijdelijk
natuurverschijnsel?
‘Complexiteit is niet het probleem’, zei Bent Flyvbjerg
vorig jaar in een interview in Intermediair, ‘maar het
feit dat we doen of het er niet is. Je weet zeker dat er
tegenslagen gaan komen, al weet je niet welke precies.’
In 2003 al schreef Flyvbjerg – samen met Nils Bruzelius
en Werner Rothengatter – het boek Megaprojects
and risk: an anatomy of ambition. De studie maakt onthutsend
duidelijk hoe grote projecten vooral worden
bepaald door bestuurders die zich van een plaatsje in
de geschiedenisboeken willen verzekeren en/of politici
die vanuit het centrum van hun macht de kans grijpen
om iets blijvends achter te laten. En het daarbij niet zo
nauw nemen met de risico’s. Ze vallen ten prooi aan
wat Flyvbjerg the planning fallacy (dwaling) noemt: in
⁄Wereldwijd lopen
negen van de tien
megaprojecten flink
uit de hand⁄
hun over-optimisme deinzen ze er niet voor terug de
cijfers en kansen op mislukking wat te flatteren. En ook
al weten ze beter: ze gaan uit van een wereld waarin
alles altijd volgens plan gaat. Ze onderschatten bijna
systematisch de kosten en overschatten even systematisch
de opbrengsten. Als missionarissen verspreiden
ze het geloof dat hun project dé oplossing brengt
voor oude, nijpende problemen. Achteraf valt vaak het
woord ‘megalomaan’, maar wie dit vooraf durft uit te
spreken wordt vooral gezien als een spelbreker. En is
een project eenmaal van start gegaan en hebben de
bestuurders hun prestige eraan verbonden, dan wordt
het nog maar zelden afgeblazen.
Strategisch liegen
Flyvbjerg noemt het gedrag van bestuurders die de
zaken mooier voorspiegelen dan ze zijn ‘strategische
misrepresentatie’. Maar hij geeft zelf aan dat dat een
mooie term is voor strategisch liegen. ‘Daar komt het
wel op neer. Voor belanghebbenden is het voordelig
om opbrengsten en risico’s verkeerd voor te stellen.’
Om de plannen door te kunnen drukken is het
gemakkelijker om later vergeven te worden voor een
overschrijding dan om nu toestemming te krijgen met
een budget dat wél realistisch is, aldus Flyvfbjerg in
Intermediair. In interviews met Britse en Amerikaanse
managers werd dat volgens hem ook toegegeven.
Dat het soms wel goed gaat, zoals bij het architectonisch
uiterst ingewikkelde Guggenheim museum in Bilbao,
dat geheel volgens planning en binnen het budget werd
maart 2011 37

Megaprojecten
de Noord/Zuidlijn wint vertrouwen terug
De beslissing om de Noord/Zuidlijn aan te
leggen was niet alleen een geval van planning
fallacy van een paar bestuurders, ook
de tijdgeest hielp een handje mee. Eind vorige
eeuw was Amsterdam in de greep van
een groot optimisme: dankzij ontwikkelingen
in de boortechniek zou het mogelijk zijn
de Noord/Zuidlijn met geboorde tunnelbuizen
te bouwen, onder straten van de oude
stad door, zonder huizen te slopen. Bovendien
was de Piet Heintunnel met succes gebouwd,
het Oostelijk Havengebied volop in
ontwikkeling en de Amstelveenlijn en de
Ringlijn op tijd en binnen het budget klaar.
Maar binnen enkele jaren werden het budget
en de planning van de metro al bijgesteld.
Weg optimisme en weg vertrouwen.
Toen in 2008 twee lekkages op de Vijzelgracht
enkele panden deden verzakken,
bereikte de reputatie van de Noord/Zuidlijn
een dieptepunt. Het budget was toen al
stapsgewijs gestegen van 1,3 miljard naar
3,1 miljard en de einddatum van 2011 verschoven
naar 2017. Een dramatische ontwikkeling
voor een stadsdienst die het moet
hebben van de steun van de bevolking.
38 Q magazine
gebouwd, heeft volgens Flyvbjerg evengoed te maken
met de menselijke factor. Er werkten mensen aan met
ervaring en invloed, die zich zeer bewust waren van
de valkuilen.
Gepast wantrouwen
De oplossingen die de hoogleraar aandraagt om het
strategische liegen de wereld uit te helpen, komen neer
op een gepaste dosis wantrouwen van de politiek en de
mensen die de plannen en budgetten prognosticeren.
De controle op de haalbaarheid van de plannen kan
geschieden op basis van Reference Class Forecasting: de
cijfers en ervaringen opgedaan bij vergelijkbare projecten
kunnen een realistische voorspelling doen over de
nieuwe onderneming.
Verder pleit hij voor de ‘bestraffing’ van partijen die
budgetten overschrijden, door daar ook de risico’s
neer te leggen. Zeker in het polderende Nederland is
het vaak moeilijk vast te stellen wie nou waar precies
verantwoordelijk voor is, waardoor de schuld snel op
anderen kan worden geschoven. Vervoersplanoloog
Mig de Jong, een Nederlandse collega van Flyvbjerg
die promotie-onderzoek deed naar succesvolle megaprojecten,
wijt veel problemen juist aan die Nederlandse
consensuscultuur. ‘Niemand zegt: als het fout
gaat, moeten ze mij hebben. Het is altijd een kluwen,
Jan Bijkerk, sinds 2007 Directeur Uitvoering
van de Dienst Noord/Zuidlijn, kan ondertussen
wel aanwijzen waar het fout
ging. Zijn analyse van wat er had moeten
gebeuren, sluit aan op het recept van
Flyvbjerg: realistisch risico’s inschatten,
accountability en openheid.
‘Toen de Noord/Zuidlijn in 2002 van start
ging, hadden de aannemers volop werk
en weinig werkhonger. De werkzaamheden
werden hierdoor steeds meer opgeknipt
in kleinere contracten en verdeeld
over verschillende aannemers. Maar juist
waar zo’n knip zit, moet je de raakvlakken
tussen het ene deel en het andere in strak
managen, want daar gaat het meeste mis.
Door datzelfde gebrek aan werkhonger
en te hoge aanbiedingen trok de gemeente
Amsterdam naar verhouding te
veel risico’s naar zich toe. Risico’s die de
aannemers zelf het beste konden beheersen,
maar de stad niet. En als het misging,
kwam het voor rekening van de projectorganisatie.
Het heeft ons de laatste
jaren veel tijd en geld gekost om een
evenwichtiger risicoverdeling met de aan­
niet eens van mensen, maar van organisaties. We gaan
met twintig partijen rond de tafel en besluiten uiteindelijk
bijna unaniem dat we het gaan doen, zonder dat
iemand hoofdelijk verantwoordelijk is.’
Ook helpt het om betrokkenen en het publiek er vroeg
bij te betrekken, in plaats van zaken geheim te houden
uit angst voor gelobby. Flyvbjerg: ‘Dan krijg je alleen
⁄ Niemand zegt:
als het fout gaat, moeten
ze mij hebben ⁄
maar gedoe later, als het veel duurder is om nog wat te
veranderen.’ Realistisch risico’s inschatten, accountability
en openheid maken megaprojecten dus beheersbaar.
Als aan die voorwaarden wordt voldaan, kom je
uit bij een acceptabele hoeveelheid risico’s. Risico’s
waar de mensen rekening mee moeten leren houden
als ‘onvoorzien’: technische complexiteiten en onaangename
verrassingen die extra geld kosten en zelfs een
realistisch budget doen overschrijden. En daar moeten
verantwoordelijke bestuurders dan wel weer de durf
voor tonen. Zodat er ook in de toekomst nog grote projecten
van de grond komen.
nemers overeen te komen, maar het is
grotendeels gelukt.’
Ook de communicatie werd bijgesteld. Na
jarenlang krampachtig volhouden dat alles
helemaal onder controle was, is nu
‘openheid’ het nieuwe sleutelwoord. Zelfs
de mogelijke risico’s worden uitgebreid
uiteengezet. Hierbij worden alle middelen
toegepast, van papieren informatie tot en
met websites en social media. Bijkerk:
‘Ook richting pers nemen we tegenwoordig
zelf het initiatief. We wachten niet
meer af tot ze ons iets vragen. We laten
de bouw ondergronds van dichtbij bekijken
via het Uitkijkpunt op het Rokin en in
de startschacht op het Damrak. Er worden
rondleidingen georganiseerd, voor
particulieren, bedrijven en scholen, en
daar is veel animo voor.’
De openheid werkt: de positieve interesse
groeit. Zo vermenigvuldigen zich de
websitebezoeken zodra de tunnelboren
aan worden gezet. Nog beter nieuws: volgens
de laatste metingen neemt het aantal
Amsterdamse voorstanders van de
metro toe.
Plaats en datum onbekend
maart 2011 39

Gokken en rekenen
Tekst: Hanneke Savenije
Een kleine
geschiedenis van de
kansrekening
40 Q magazine
Is er meer kans om met 1 dobbelsteen
in 4 worpen minstens 1 keer 6 te gooien,
dan in 24 worpen met 2 dobbelstenen
minstens 1 keer dubbelzes? Hoe inzicht
in het dobbelen heeft bijgedragen aan
de hogere risicokunde van het verzekeren.
Onze voorvaderen, de Batavieren, wilden graag
een potje dobbelen om hun vrouwen. Of dat
gokken zo populair was omdat ze zo verse
vrouwen hun hut binnenhaalden of juist van gebruikte
exemplaren werden verlost, dat verhaalt de geschiedenis
niet. Ook weten we niet of ze enig idee hadden van
de kansen die ze hadden bij het gooien van de dobbelsteen
(afgezien natuurlijk van de zekerheid die een valsspeler
zich toe-eigende).
Pas in de veertiende eeuw werd er voor het eerst wiskunde
op kansspelen losgelaten, zoals blijkt uit een
Italiaans geschrift uit 1380 over hoe de pot verdeeld
moest worden na een vroegtijdig door regen gestaakt
balspel. Maar de echte grondleggers van de kansrekeningen
zoals we die nog steeds beoefenen, zijn de
Franse wiskundigen Blaise Pascal en Pierre de Fermat,
die in 1654 correspondeerden over hetzelfde probleem.
Waarbij Pascal overigens telsystemen inzette die al werden
beschreven door de Indische wiskundige Mahavira
omstreeks het jaar 850. En die baseerde zich weer
op ontdekkingen van jaïnistische geleerden in de eeuwen
daarvoor.
Toeval en wetmatigheid
Maar er was nog iemand druk bezig met ‘waarschijnlijkheidsrekeningen’,
zoals het werd genoemd:
de Nederlandse geleerde Christiaan Huygens
(1629 – 1695). Deze zoon van de beroemde dichter en
diplomaat Constantijn Huygens werd in zijn tijd, de
tweede helft van de 17e eeuw, door velen beschouwd
als Europa’s grootste wiskundige en natuurwetenschapper.
Ook hij werd gefascineerd door het toeval
en de mogelijke wetmatigheden die schuilgingen achter
winnen en verliezen bij het dobbelen. In 1660 verscheen
zijn ‘Van Rekeningh in Spelen van Geluck’, een
korte verhandeling die schatplichtig was aan het eerdere
werk van de Franse rekenaars. Huygens schreef:
‘Voorts is te weeten, dat al over eenighen tijdt, sommige van
de Vermaertste Wiskonstenaers van geheel Vranckrijck met
dese soorte van rekeningh zijn besigh geweest, op dat niemandt
hier in, de eer van eerste Inventie, die de mijne niet
en is, my toe en schrijve.’
Het zestien pagina’s tellende pamflet zal zeker voor
opwinding hebben gezorgd bij de spelers van de toen
zo populaire gokspelletjes, maar ook interessant is
dat het precies op het juiste moment in de geschiedenis
verscheen. Handel en scheepsvaart bloeiden in de
Gouden Eeuw van Huygens en in het kielzog daarvan
kwamen ook de eerste verzekeringsmaatschappijen. En
die hadden grote behoefte aan kennis over kansen en
over hoe de risico’s op uitbetaling te berekenen.
Statistiek en premietabellen
Huygens is de eerste die verzekeren direct met kansberekening
verbindt, nadat zijn broer Lodewijck in
1669 een – overigens niet kloppende – sterftetabel
heeft gemaakt. ‘Hetgeen ik als zeker uit de gegevens van
de tafel kan afleiden is dit, dat hij die zou wedden dat een
pas geboren kind [...] den 16 jarigen leeftijd zal bereiken,
een onvoordeelige zaak doet, want hij heeft 4 slechte kansen
tegen 3 goede.’
Omdat bevolkingsgegevens nog nauwelijks werden bijgehouden,
waren berekeningen als die van broer Lodewijck
heel moeilijk te maken. Maar vanuit het verzekeringswezen
ontstond grote behoefte aan dergelijke
gegevens en van daar uit ontwikkelde zich in de loop
van de volgende eeuwen de mathematische statistiek.
De in 1807 in Amsterdam opgerichte Hollandsche
Sociëteit van Levensverzekeringen, voorouder van
Delta Lloyd Groep, was een van de allereerste levensverzekeringsmaatschappijen
die geen speculatieve premies
hanteerden, maar premietabellen opstelden die
waren gebaseerd op wetenschappelijke risicoberekeningen.
Op de actuariële basis dus, waar tot op de dag van
vandaag nog mee wordt gewerkt.
Christiaan Huygens: ‘Van Rekeningh in Spelen
van Geluck’ (1660)
Vertaald en toegelicht door Wim Kleijne,
Epsilon Uitgaven, Utrecht, 1998
© Collectie Haags Historisch Museum, Den Haag
New York, datum onbekend
maart 2011 41

Risicoprofiel
Tekst: René Bogaarts
Hoe win
je een miljoen?
42 Q magazine
© Roy Beusker
Alex Jacobs zou zich niet van de wijs laten
brengen. Toen de jonge Rotterdamse kunstschilder
eind 2010 in de finale van het RTLprogramma
Miljoenenjacht stond, koos hij expres voor
koffer 13. Het ongeluksgetal. In 26 koffers zaten bedragen
tussen 1 cent en 2,5 miljoen euro. Nadat Jacobs
superrationeel volgens een vast patroon 17 niet-gekozen
koffers had opengemaakt, bood de calculerende bank
215.000 euro voor ‘zijn’ nummer 13. Jacobs belde zijn
vriendin – die meteen ‘doen!’ riep – en zei stoer dat hij
voor een hoger bedrag ging. Twee koffers later werd
nog maar 115.000 euro voor zijn koffer geboden. Jacobs
accepteerde.
Sufferd, denken wij, hij had dat bod van 215.000
moeten accepteren! Maar eigenlijk heeft Jacobs zeer
consequent opgetreden: van begin tot eind bijna risiconeutraal.
Denk even mee. Wie volledig risiconeutraal
handelt, mikt steeds op de gemiddelde waarde van de
resterende koffers. Maar dat is alleen aan te raden als je
tientallen keren aan het spelletje mag meedoen. Als je
dat gedrag in een grafiek zet, is de waarde 1 en krijg je
een rechte lijn met een hoek van 45 graden. Daarentegen
vertaalt het gedrag van mensen die niet zo heel erg
van risico’s houden, zich grafisch in een afvlakkende
boog. Naarmate de inzet stijgt, hebben zij minder zin
in een gokje. Hun risicoprofiel heeft een waarde tussen
1 en 0.
Dit gebeurde er bij Jacobs. Achtereenvolgens gingen
de koffers open met j 400.000, j 10.000, j 1000, j 5,
j 300.000 en j 500, waarna de bank een bod deed
van j 38.000. Daarna speelde hij de koffers weg met
j 750.000, j 10, j 5.000.000, j 75.000 en j 5000.
Hij weigerde een bod van j 42.000. Vervolgens gingen
j 200.000, j 100 en j 0,01 open en het bod steeg
naar j 115.000. Dan: j 25.000, j 2500 en j 1 en
een bod van j 215.000. Ten slotte verspeelde Jacobs
j 2.500.000 en j 500.000. Op dat moment accepteerde
hij het bod van j 115.000. In de resterende dichte koffers
zat j 1.000.000, j 100.000, j 50, j 20, j 0,50 en
j 0,20.
Uit zijn keuzes kan worden herleid dat Jacobs vrijwel
constant een risicogedrag van 0,75 vertoonde, licht
risicomijdend, maar toch nog steeds dicht bij neutraal.
De bank begon behoorlijk risicomijdend, met enkele
lage biedingen – duidelijk om de speler uit zijn tent te
lokken – en ging pas later wat omhoog. Toen de bank
ook op het risicoprofiel van 0,75 zat, accepteerde Jacobs
het bod van de bank.
Het moet worden gezegd dat Jacobs niet alleen tot het
laatst bijzonder rationeel bleef, maar ook sportief. ‘Toen
ik hierheen kwam, had ik niets. Dit is prachtig.’
Colofon
Q magazine is een uitgave van
Delta Lloyd Groep.
Hoofdredactie
David Brilleslijper (Delta Lloyd Groep)
redactie en coördinatie
Karin Kortekaas en Patrick Koimans
(Delta Lloyd Groep)
Concept & realisatie
Proof Reputation | consultancy, concept &
creation, www.proof.nl
Artdirection en vormgeving
Atelier van GOG, corporate, cultural &
editorial design, www.ateliervangog.nl
Aan dit nummer werkten mee
Sylvia Beekhof, René Bogaarts, Corb!no,
Marieke Enter, Gert Hage, Mark van
Harreveld, Hollandse Hoogte, Ritchard
Kelliher, Friso Keuris, John Maloof, Stefan
Laberer, Ilya van Marle, Dido Michielsen,
Edith Plomp, Hanneke Savenije, Lena
Steinborn.
drukwerk en lithografie
Habo DaCosta
drukwerkbegeleiding
Alfons Jansen
redactieadres
cc@deltalloyd.nl
Delta Lloyd Groep
Corporate Communications
Hier FSC-logo platsen

‘ons
advies:
investeer
in dijken’
(PAG. 31)
op www.qblog.deltalloydgroep.com meer over risico’s en gevaren, over
waarschijnlijkheden en onzekerheden, en over de (on)mogelijkheid het toeval de
baas te worden.
Q magazine is het kwartaalblad van Delta Lloyd Groep over financiële dienstverlening en
de toekomst. Alle uitgaven zijn ook terug te vinden op www.deltalloydgroep.com en op
het Q blog: www.qblog.deltalloydgroep.com.
Delta Lloyd Groep Toekomst verzekerd