Hans Eschbach - Kerk in Actie

Gemeenteprofielen
De werkgroepvoorzitter zet ook vraagtekens
bij de bruikbaarheid van gemeenteprofielen
als het gaat om het gebouwenbeleid. In de
genoemde PKN-uitgaven worden onderscheiden:
• het oecumenisch-apostolaire of diaconale
profiel: de kerk is er voor anderen.
• het klassiek-gereformeerde profiel: centraal
staat de woordverkondiging.
• het evangelische profiel: nadruk op persoonlijke
bekering en wedergeboorte.
• het conciliaire profiel: de kerk als zoekgemeenschap.
• het liturgisch profiel: de viering staat centraal.
• het profiel van ‘Kerk met een aanbod’: de
kerk is een dienstverlenend instituut.
Doevendans: ‘Al snel wordt een relatie
gelegd tussen kerkgebouw en gemeenteprofiel.
Het kerkgebouw zou dan ‘het visitekaartje
van de gemeente’ zijn.
Bronnen voor beleid adviseert zelfs om te
kiezen voor een bepaald profiel en daarbij
een duidelijk visitekaartje te ‘drukken’. Maatwerk
is gereserveerder: een kerkgebouw kan
accenten krijgen, zoals: getuigen, vieren, ontmoeten,
leren, dienen, gedenken, spiritualiteit
of kunstzinnigheid. Het gaat nooit maar
om één profiel, want de gemeente heeft
altijd een bepaalde pluriformiteit.’
Missionaire uitstraling
In de brochure Maatwerk wordt gesteld
dat de gemeente voor de eredienst geen
gewijde ruimte nodig heeft. Vervolgens
wordt die stelling genuanceerd: Woord en
sacrament, spiritualiteit en kunst geven een
zekere sacraliteit aan het gebouw waarin zij
aanwezig zijn. De ruimte krijgt wijding zodra
de gemeente samenkomt. Het kerkgebouw
is het huis van de gemeente. Wanneer zij
echter niet uitdrukkelijk ten dienste van de
eredienst gebruikt wordt, kunnen er ook
andere activiteiten in plaatsvinden.
Op de vraag of een kerkgebouw een missionaire
rol kan vervullen, antwoordt Doevendans:
‘De architect Mari Bauw zei eens:
“Een kerkgebouw kan niet bekeren.” Dat de
kerk missionair dient te zijn lijkt vanzelfsprekend.
Ik denk daarbij niet meteen aan het
binnenslepen van grote aantallen. Je kunt
daarmee een heel eind komen als je je stort
op de religieuze markt (bijvoorbeeld PKNlogo
als neon-lichtreclame), maar daarmee
riskeer je ook een verkeerde uitstraling: het
kerkgebouw als rituele ruif en religieuze
bazar. Een dergelijke groei vinden we, met
name onder de jeugd, in evangelische en
charismatische bewegingen. Alleen… je
moet er wel van houden.’
‘Bespaar ons nieuwe gemeenplaatsen’
Doevendans: ‘Misschien kunnen we de
meeste kerkgebouwen uit de wederopbouwperiode
1940-1965 wel missen. Het
zijn gemeenplaatsen, ze hebben nauwelijks
zeggingskracht, ook niet als we er een logo
opplakken. Misschien moeten er enkele
worden bewaard vanwege hun sleutelwaarde,
omdat ze representatief zijn voor
een bepaalde architectuur of omdat ze van
hoge architectonische kwaliteit zijn. Misschien
ook enkele, omdat ze voor de kerke-
KERKGEBOUWEN IN CATEGORIEËN
De werkgroep Kerkbouw gaat een lijst samenstellen met kerkgebouwen van architectonische en cultuurhistorische
waarde. Deze lijst zal de volgende categorieën kennen. Tot 1850, van 1850 – 1940, van 1940 – 1965 (de
Wederopbouw), en na 1965. Een korte karakterisering van deze perioden:
Tot 1850
Monumentale kerkgebouwen uit de Middeleeuwen (Romaans of Gotisch), in de stad meestal centraal gelegen
en blikvanger daarvan. Kerkjes op het platteland als beeldbepalende monumenten van soms leeglopende
dorpen. Vanaf de Reformatie ook bouw van nieuwe kerkgebouwen uitgaande van de typische protestantse
eredienst. Aan het einde van deze periode de Waterstaatskerkjes, als gevolg van de bemoeienis van de overheid
met kerkbouw.
1850-1940
Eerst toepassing van neostijlen, met name neogotiek, neoclassicisme, en vooral bij de protestanten neorenaissance.
Kerkbouw als teken van hoop op maatschappelijke vooruitgang: de emancipatie in de eigen zuil.
Architectonische ontwikkelingen parallel aan andere bouwwerken, ook die de industriële ontwikkeling typeren
(fabrieken, stations). In de jaren twintig en dertig met name expressionisme (Amsterdamse School), een
sterk decoratieve stijl.
1940-1965
Bouw van veel wijkkerken gebaseerd op het idee van de wijkgedachte; soms zijn de kerken daarom onderdeel
van een stedenbouwkundig ensemble, soms gaat het om multifunctionele gebouwen; de architectuur is
of modernistisch (zakelijk), of traditionalistisch (Delftse School). Een deel daarvan is architectonisch de moeite
waard; het is een bekend rijtje maar er zijn verrassende onbekende gebouwen tussen. Soms vertegenwoordigen
die kerkgebouwen sleutelwaarde of ijkwaarde.
Na 1965
Eigentijdse kerkgebouwen: in de jaren 70 een wending van architectonische expressie naar bescheidenheid,
met nadruk op nuchterheid en zakelijkheid. Meer recent soms herintroductie van architectonische symboliek.
Dr. ir. Kees Doevendans, hoofddocent stedenbouw
aan de faculteit bouwkunde aan de Technische
Universiteit te Eindhoven en voorzitter van de
werkgroep Kerkbouw van de Protestantse Kerk in
Nederland. (foto: PKN / Freek Visser)
lijke gemeente zeer bruikbaar zijn. Dat is dan
een functionele afweging.
Maar verder kunnen we die weinig expressieve
gebouwen beter teruggeven aan de
seculiere wereld. Of aan de veranderende
religieuze wereld, maar dan niet onder onze
verantwoordelijkheid. Bespaar ons een
nieuwe gemeenplaats, bijvoorbeeld om de
gemeente te laten groeien in de hoop op
den duur weer genoeg mensen te hebben
om het gebouw in stand te houden.
Onze enige ‘locus communis’ is Christus,
en die verkondigt. Daar begint alle omgang
met ons kerkelijk erfgoed!’
Ad van Oost is redacteur van Kerkinformatie.
Literatuur
De handreiking ‘Maatwerk. Naar een passend
huis voor de gemeente’ is te bestellen
via tel. (030) 880 17 24,
e-mail brochureverkoop@pkn.nl.
Prijs € 7,50. U betaalt geen verzendkosten.
Het werkboek ‘Bronnen voor beleid. Werkboek
voor beleidsontwikkeling’ is een losbladig
werkboek, telt 230 pagina’s en kost
€ 15,95 (inclusief verzendkosten). Bestellen
kan per e-mail (brochureverkoop@pkn.nl )
of telefonisch: (030) 880 17 24.
Op initiatief van de werkgroep Kerkbouw
verscheen ‘Het kerkgebouw in het postindustriële
landschap’, Kees Doevendans en
Gertjan van der Harst (red.), Boekencentrum
2004.
19