Het onbewuste en (zijn) interpretatie - Psychoanalyse Lacan - Freud ...

sKRIPtA nr.12 2009 – Bulletin van de Kring voor Psychoanalyse van de
New Lacanian School
I.
Het onbewuste en (zijn) interpretatie
Joost Demuynck 1
De interpretatie verandert naargelang de definitie van het onbewuste, dat is wat Jacques-Alain
Miller ons laat verstaan in zijn artikel L'interpretation à l'envers 2 . De interpretatie maakt geen deel
uit van de vier fundamentele concepten die Lacan onderscheidt in zijn elfde seminarie: het
onbewuste, de herhaling, de overdracht en de pulsie. Tussen het eerste seminarie en het allerlaatste
onderwijs van Lacan valt geen eenduidige lijn te trekken. Doorheen zijn seminaries geeft Lacan
aanwijzingen, uitspraken die hij nadien herneemt en verder uitwerkt. We hebben ons laten verrassen
door deze aanwijzingen. In het eerste seminarie, definieert Lacan het onbewuste als volgt:
“L'inconscient est quelque chose de négatif, d'idéalement inaccessible. D'autre part c'est quelque
chose de quasi réel. Enfin, c'est quelque chose qui sera réalisé dans le symbolique ou, plus
exactement, qui grâce au progrès symbolique aura été.” 3 Reeds in deze eerste definitie zijn de drie
registers van het reële, het symbolische en het imaginaire aanwezig, vermits datgene wat Lacan
negatief noemt in verhouding staat tot het spiegelstadium, zijn optisch schema: “Tandis que les
parties de l'image réelle qui ne seront jamais vues, les endroits où l'appareil grippe, où il se bloque –
nous ne sommes plus à ça près de pousser un peu loin la métaphore – ça, c'est l'inconscient”.
In een eerste tijd in zijn onderwijs legt Lacan het accent op het symbolische. In zijn vijfde seminarie
wordt het onbewuste het discours van de Ander: “C'est ce qui se passe virtuellement à cet horizon
de l'Autre de l'Autre, pour autant que c'est là que se produit la parole de l'Autre en tant qu'elle
devient notre inconscient, c'est à dire qui vient en nous présentifier nécessairement du seul fait qu'en
ce lieu de la parole nous faisons vivre un Autre capable de nous répondre.” 4 Maar er is in de Ander
iets wat we niet kennen en dat ons scheidt van zijn antwoord op onze vraag. Dit impliceert dat de
interpretatie in verhouding staat tot de stilte: “c'est à l'horizon de cette non-réponse de l'Autre que
nous voyons se dessiner dans l'analyse, pour autant qu'au départ l'analyse vient d'abord n'être rien
d'autre que le lieu de la parole, qu'une oreille qui écoute et qui ne répond pas.” 5
In een artikel van datzelfde jaar, L'instance de la lettre dans l'inconscient (1957) verwijst Lacan
naar de mechanismen die een rol spelen in het onbewuste. Hij zegt dat de letter effecten van
waarheid voortbrengt in de mens en dat deze revelatie door Freud het onbewuste genoemd werd. In
de Traumdeutung onderscheidt Freud drie mechanismen: Entstellung, Verdichtung en Verschiebung.
Lacan vertaalt deze door het verglijden van het betekende onder de betekenaar, de metaforische
structuur en de metonymische structuur. De metonymische structuur is de verbinding van de
betekenaar met een andere betekenaar met als effect een weerstand tegenover de betekenis (-s). De
metaforische structuur, die een substitutie is van de betekenaar door een andere betekenaar, creëert
een betekenis (+s). Wat op klinisch niveau betekent dat een symptoom een metafoor is zoals het
verlangen een metonymie is. Lacan vat dit samen met de volgende zin: “c'est la vérité de ce que ce
désir a été dans son histoire, que le sujet crie par son symptôme,...” 6 De nadruk ligt op de waarheid,
een waarheid van het verlangen en dus van de metonymie die zich heeft vastgelegd in een
symptoom als metafoor voor deze geschiedenis.
1
Vertaling door Marie-Alice Oosterlinck.
2
Miller Jacques-Alain, L'interpretation à l'envers, La Cause Freudienne, 32, 1996, p.9
3
Miller Jacques-Alain, L'interpretation à l'envers, La Cause Freudienne, 32, 1996, p.9
4
Lacan J., Le Séminaire Livre V, Seuil, Paris, 1998, p. 476
5
Ibidem, p. 477
6
Lacan J., L'instance de la lettre dan l'inconscient, Ecrits, Seuil, 1966, p. 518

sKRIPtA nr.12 2009 – Bulletin van de Kring voor Psychoanalyse van de
New Lacanian School
Hoe dan te interpreteren? Het antwoord wordt ons een jaar later gegeven in La direction de la cure
et les principes de son pouvoir (1958): “Pour déchiffrer la diachronie des répétitions inconscientes
(l'interpretation) doit introduire dans la synchronie des signifiants qui s'y composent, quelque chose
qui soudain rende la traduction possible – précisement ce que permet la fonction de l'Autre dans ce
recel du code, c'étant à propos de lui qu'en apparaît l'élément manquant.” 7 De ontcijfering dient
rekening te houden met deze twee mechanismen. Ook de pulsie is erdoor gedetermineerd: de
frisheid van een ontdekking verhult wat de drift in zich houdt aan het realiseren van een betekenaar.
Maar Lacan zet het verlangen op de voorgrond “Car le désir, si Freud dit vrai de l'inconscient et si
l'analyse est nécessaire, ne se saisit que dans l'interpretation.” 8 Het verlangen brengt het tekort aan
zijn aan het licht met het appèl aan de Ander dit te completeren. Maar deze Ander als plaats van het
spreken is ook de plaats van dit tekort. De Ander heeft geen antwoord en deze onmogelijkheid
verdubbelt slechts de kloof die van het subject een verdeelt subject maakt. De interpretatie kan
slechts allusief zijn: “A quel silence doit s'obliger maintenant l'analyste pour dégager au-dessus de
ce marécage le doigt levé du Saint Jean de Léonard, pour que l'interpretation retrouve l'horizon
déshabité de l'être où doit se déployer sa vertu allusive?” 9
Men zou kunnen stellen dat, reeds in dit eerste moment, verschillende concepten aanwezig zijn
waarop Lacan naar het einde van zijn onderwijs toe terug zal komen: de letter, de allusie, het reële,
het onmogelijke, de ontkoppeling (het ontbreken van antwoord) enz.
II.
Laten we overgaan naar het elfde seminarie, “Les quatre concepts fondamentaux de la
psychanalyse”. Lacan definieert er het onbewuste als volgt:
“L'inconscient, ce sont les effets de la parole sur le sujet, c'est la dimension où le sujet se détermine
dans le développement des effets de la parole en suite de quoi l'inconscient est structuré comme un
langage.” Maar de realiteit zelf van het onbewuste, zegt Lacan, is een seksuele realiteit. Hij gaat
verder en zegt dat het via de seksuele realiteit is dat de betekenaar in de wereld komt. 10
Er zijn drie elementen: het onbewuste, de seksuele realiteit en de betekenaar. Lacan verknoopt deze:
“la pulsation de l'inconscient est liée à la réalité sexuelle. Ce point nodal s'appelle le désir, et toute
l'élaboration théorique que j'ai poursuivie ces dernières années va à vous montrer, au pas à pas de la
clinique, comment le désir se situe dans la dépendance de la demande – laquelle, de s'articuler en
signifiants, laisse un reste métonymique qui court sous elle, élément qui n'est pas indéterminé, qui
est une condition à la fois absolue et insaisissable, élément nécessairement en impasse, insatisfait,
impossible, méconnu, élément qui s'appelle le désir. ... La fonction du désir est résidu dernier de
l'effet du signifiant dans le sujet.” 11
In dit seminarie opent Lacan ook andere wegen die pas veel later verder zullen uitgewerkt worden.
Hij zegt er bijvoorbeeld dat de symptomen voortkomen uit de bevrediging, ook al maakt men het
zich in deze bevrediging moeilijk, wat onze interventie grondt. We weten als analytici dat er
“arrangementen” zijn en dat er geen continuïteit is tussen wat werkt en wat niet werkt. In die
bevrediging zit er iets van een onmogelijkheid, wat hij als het reële definieert. 12 Geen enkel object
kan de pulsie bevredigen. Het is het object als oorzaak van verlangen. Het verlangen dat in de pulsie
werkzaam is cirkelt rond het object.
7
Lacan J., La direction de la cure, Ecrits, Seuil, 1966, p. 593
8
Lacan J., ibidem, p. 623
9
Lacan J., ibidem, p. 641
10
Lacan J., Le Séminaire Livre XI, Seuil, 1973, p. 138
11
Lacan J., ibidem, 1973, p. 141
12
Lacan J., ibidem, p. 152

sKRIPtA nr.12 2009 – Bulletin van de Kring voor Psychoanalyse van de
New Lacanian School
De interpretatie in dit seminarie, en dit is nogal verrassend: “a pour effet de faire surgir un signifiant
irréductible. Il faut intrepréter au niveau du s, qui n'est pas ouvert à tous les sens, qui ne peut être
n'importe quoi, qui est une signification, seulement approchée sans doute. Ce qui est là riche et
complexe, quand il s'agit de l'inconscient du sujet, et destiné à faire surgir des elements signifiants
irréductibles, non-sensical, faits de non-sens.” Lacan wijst erop dat het helemaal niet gaat om de
betekenisverlening maar om de vraag aan welke zin-loze, niet te herleiden, traumatische betekenaar
het subject zich gesubjectiveerd heeft. 13 Kan men wat Lacan hier relateert aan het verlangen niet
reeds begrijpen als een referentie naar wat hij in zijn laatste onderwijs zal uitwerken? Het is het
gebruik van een nieuwe betekenaar of, meer precies, zoals Jaques-Alain Miller aantoont, als een
nieuw gebruik van de betekenaar. Het voorbeeld dat Lacan ons hiervan toont is dit van de
'rattenman', waarbij de betekenaar alle betekenissen doodt. 14
III.
Al deze elementen hebben ons nauwelijks voorbereid op het twintigste seminarie. Lacan beëindigt
er de illusie dat er ergens een verhouding tussen de seksen te vinden is. Dat de beide seksen die
voorbestemd zijn tot voortplanting, de seksuele realiteit volgens Freud, in verhouding staan tot
elkaar.
In het twintigste seminarie is de analyticus “celui qui, à mettre l'objet a à la place de semblant, est
dans la position la plus convenable à faire ce qu'il est juste de faire, c'est à dire, interroger comme
du savoir ce qu'il en est de la vérité.” 15 Dit weten heeft een plaats, het is de Ander. Maar het
vervelende is dat deze Ander niets weet. Er is iets waarover men struikelt in het verwerven van dat
weten, namelijk dat het genot van de oefening hetzelfde is als dat van het bereiken ervan. Wat
Lacan doet formuleren : “l'inconscient c'est que l'être, en parlant, jouisse, et ne veuille rien en
savoir de plus. J'ajoute que cela veut dire - ne rien savoir du tout.” 16
Op het einde van dit seminarie maakt Lacan een onderscheid tussen de taal (le langage) en detaal
(lalangue): “Le langage n'est que ce que le discours scientifique élabore pour rendre compte de ce
que j'appelle lalangue”. Verder is er de legendarische formulering van Lacan: “Lalangue sert à de
toutes choses qu'à la communication. C'est ce que l'expérience de l'inconscient nous a montré, en
tant qu'il est fait de lalangue, cette lalangue dont vous savez que je l'écris en un seul mot, pour
désigner ce qui est notre affaire à chacun, lalangue dite maternelle, et pas pour rien dire ainsi.” 17
En plots bevinden we ons op het tegenovergestelde punt dan het vertrekpunt: het onbewuste
gestructureerd als een taal wordt nu het onbewuste dat opgebouwd is uit detaal.
De taal is het uitwerken van een weten over de detaal. En het onbewuste is een weten, een savoirfaire
met de detaal. “Si l'on peut dire que l'inconscient est structuré comme un langage, c'est en ceci
que les effets de lalangue, déjà comme savoir, vont bien au-delà de tout ce que l'être qui parle est
susceptible d'énoncer.” 18
Dus, voorzover het onbewuste dient te worden ontcijferd is zij gestructureerd als een taal. Maar
deze ontcijfering bereikt geenszins de detaal. In de detaal, is er eerder sprake van de één. De
betekenaar één is niet eender welke betekenaar. “Le Un incarné dans lalangue est quelque chose qui
reste indécis entre le phonème, le mot, la phrase, voire toute la pensée.” 19 Wat wil zeggen dat men in
13
Lacan J., ibidem, p. 226
14
Lacan J., ibidem, p. 226-227
15
Lacan J., Le Séminaire Livre XX, Seuil, Paris, 1975, p. 88
16
Lacan J., ibidem, p. 95
17
Lacan J., ibidem, p. 126
18
Lacan J., ibidem, p. 127
19
Lacan J., ibidem, p. 131

sKRIPtA nr.12 2009 – Bulletin van de Kring voor Psychoanalyse van de
New Lacanian School
de interpretatie de detaal en de één die erin geïncarneerd is dient te viseren.
Lacan gaf eveneens volgende waardevolle definitie van detaal in L'étourdit: “Une langue entre
autres n'est rien de plus que l'intégrale des équivoques que son histoire y a laissé persister. C'est la
veine dont le réel, le seul pour le discours analytique à motiver son issue, le réel qu'il n'y a pas de
rapport sexuel, y a fait dépôt au cours des âges.” 20 Waar het in het elfde seminarie de seksuele
realiteit is die de betekenaar deed ontstaan, wordt het nu exacter, het is de neerslag van het
ontbreken van de verhouding die de detaal gecreëerd heeft.
De interpretatie zal zich aanpassen aan de equivoque, waarvan Lacan in dit artikel drie
mogelijkheden geeft.
Er is de homofonie waarvan Lacan het voorbeeld van “d'eux” en “deux” geeft of, bij Freud in het
artikel over de perversie, “Glanz auf der Nase” en “Glance on the nose”.
Lacan refereert ook naar de poëzie, maar is specifieker met betrekking tot de psychoanalytici
wanneer hij erop wijst dat “l'analyste s'en serve là où il convient” 21 . De analyse is dus geen
aaneenrijgen van woordspelletjes.
Een tweede mogelijkheid is de grammatica. Opnieuw een voorbeeld van bij Freud. Zoals u weet
twijfelde de rattenman tussen twee vrouwen waarvan de ene rijk en de andere arm maar verlangd is.
De wens te trouwen met de arme vrouw werd geboycot door een compulsieve gedachte: “indien ik
zou trouwen met de vrouw, zou mijn vader een ongeluk krijgen”. Het is een vorm van eclips. Freud
vertaalt deze als volgt: “Indien mijn vader nog levend zou zijn, zou hij kwaad zijn om mijn intentie
met deze vrouw te huwen, zoals voorheen in die scène van de kindertijd waarin ik me kwaad
maakte en hem het ergste toewenste, wat zich realiseerde door mijn almacht...” In ditzelfde geval is
er eveneens de homofonie tussen “Rat, Rate, Hei-rate-en” enz.
De derde modus is de logica. Geen interpretatie zonder logica. Het is niet eenvoudig te begrijpen,
maar dit roept de seksueringsformules op van het twintigste seminarie. Tegenover de voor elke x ...,
is er de één van de uitzondering: er bestaat er één waarvoor er geen ...
Onze collega Estella Solano heeft een ander, zeer mooi voorbeeld gegeven te Gent tijdens een NLS
weekend. Ze bracht er de casus van een man die zich als vrouw diende te kleden en zich voor de
spiegel diende te beschouwen, een praktijk die hij uitoefende sinds zijn 10 jaar. Ik zal niet in detail
treden over deze casus, behalve met betrekking tot een droom. Hij vertelt aan onze collega steeds
dezelfde droom te hebben gehad: “hij droomt ervan een vrouw te zijn”, waarop onze collega zonder
aarzelen antwoordt: “Het is daarover dat het voor u gaat: u droomt ervan een vrouw te zijn.”;
waarop ze de sessie beëindigde. Dit werd gevolgd door een grote verrassing en een schaterlachen
bij het subject. Als de interpretatie op de homofonie speelt, t'is te zeggen dat een geschreven zin
twee verschillende betekenissen in het spreken kan hebben, als de interpretatie een rectificatie van
de lezing van het veronderstelde weten is, als ze het spreken terugvoert op de “originele tekst”, dan
is de verrassing een extrinsieke kwaliteit aan de interpretatie: dan is ze een wezenlijk onderdeel van
de interpretatie zelf. 22
Een andere zijde van deze interpretatie is de coupure, die we hieronder zullen behandelen.
IV.
De allerlaatste Lacan
20
Lacan J., L'Etourdit, Autres Ecrits, Seuil, Paris, 2001, p. 490
21
Lacan J., ibidem, p. 491
22
Miller J.-A., Introduction à l'érotique du temps, La Cause Freudienne 56, Navarin – Seuil, 2004, p. 79

sKRIPtA nr.12 2009 – Bulletin van de Kring voor Psychoanalyse van de
New Lacanian School
In zijn seminarie L'insu que sait de l'une-bévue s'aile à mourre speelt Lacan op de homofonie tussen
“dass Unbewusst” en “une bévue”. “Il n'y a rien de plus difficile à saisir que ce trait de l'une-bévue,
dont je traduis l'Unbewusst, qui veut dire en allemand l'inconscient. Mais traduit par l'une-bévue, ça
veut dire tout autre chose – un achoppement, un trébuchement, un glissement mot à mot.” 23 Wat
betreft het onbewuste, bevestigt Lacan dat de grammatica dient te worden geëlimineerd, niet de
logica. Het onbewuste is steeds individueel: “L'inconscient, c'est qu'en somme on parle – si tant est
qu'il y a du parlêtre – tout seul.” 24 Wat wil zeggen dat men nooit slechts één enkel en zelfde iets zegt
en het is aan de psychoanalyticus om deze verdediging te verstoren. De analyticus dient er geen
betekenis aan toe te voegen: “Le sens, ça tamponne. Mais à l'aide de ce qu'on appelle l'écriture
poétique, vous pouvez avoir la dimension de ce que pourraît être l'interpretation analytique.” 25 Men
dient dus eerst het subject open te stellen aan het autisme van zijn spreken opdat hij toegang krijgt
tot zijn eigen spreken, het is dan dat de interpretatie haar waarde van intrusie van een nieuwe modus
van de betekenaar vindt. 26
Het wordt steeds duidelijker dat het onbewuste een veronderstelling is, een veronderstelde deductie,
zal Lacan zeggen, maar dat we uiteindelijk alleen spreken, dat de S 1 het subject niet representeert
voor een S2 en dat het fameuze onbewuste onmogelijk te vatten is. Het onbewuste is, zoals Freud
zei, een hypothese. Lacan voegt hieraan toe dat het overigens een sympathieke hypothese betreft.
Maar als de ‘une-bévue’ datgene is wat aan het onbewuste voorafgaat, dan blijft de bestemmeling
ervan afgesneden, het komt de bestemmeling niet toe. Er is geen bestemming buiten de ‘semblant’,
de schijn. Er zijn enkel toevalligheden. 27
“Le sujet est ... impuissant à justifier que ce S 1 , le représente auprès d'un autre signifiant, et que ce
soit par là que passent tous les effets de sens, lesquels se bouchent tout de suite, sont en impasse.
L'astuce de l'homme, c'est de bourrer tout cela, je vous l'ai dit, avec de la poésie, qui est effet de
sens, mais aussi bien effet de trou. Il n'y a que la poésie, vous ai-je dit, qui permette
l'interprétation.” 28 De poëzie die een gat maakt, die een lek is of die een nieuwe betekenaar
aanbrengt “qui n'auraît aucune espèce de sens, ce serait peut-être ça qui nous ouvrirait à ce que, de
mes patauds, j'appelle le réel. Pourquoi est-ce qu'on ne tenterait pas de formuler un signifiant qui,
contrairement à l'usage qu'on en fait actuellement, aurait un effet?” 29 Jacques-Alain Miller legt de
nadruk op een nieuw gebruik van de betekenaar, anders dus dan het geven van betekenis, een
betekenaar die een gat maakt.
Men kan de laatste gedachtengangen van Lacan slechts begrijpen als men de vraag in rekening
brengt die hij zich stelt: hoe met het symbolische op het reële ingrijpen. Het is in die zin dat hij de
psychoanalyse bedrog noemt. Werken met de zin op het reële heeft een naam: de leugen. Het ware
van de taal is dat het dient om te genieten. Ze dient dus het genot. Het einde van een analyse kan
slechts ingang vinden met een nieuwe betekenaar, één, allusief, in afwachting.
23
Lacan J., Vers un signifiant nouveau, 10 mai 1977
24
Lacan J., Le Séminaire, L'insu que sait de l'une-bévue, s'aile à mourre, 11 janvier 1977
25
Lacan J., Vers un signifiant nouveau, 19 avril 1977
26
Miller, J.-A., Orientation lacanienne, cours du 14.03.2007
27
Miller J.-A., Orientation lacanienne, cours d 14.03.2007
28
Lacan J., ibidem, 17 mai 1977
29
Lacan J., ibidem, 17 mai 1977

sKRIPtA nr.12 2009 – Bulletin van de Kring voor Psychoanalyse van de
New Lacanian School
Vertrekkend van de lessen van Jacques-Alain Miller op 14 en 21 maart 2007 zou men dit in volgend
schema kunnen zetten:
De Ander
De één
Het symptoom (vorming van
het Obw, van het spreken van de
Ander)
Het onbewuste – als spreken
van de Ander
Het symptoom (dat wat het
meest singulier is van elk
individu en wat zich niet laat
communiceren)
L'une-bévue, struikeling,
misverstand
De taal
Detaal
S 1 → S 2 koppeling, uitwisseling,
intentie, bestemm(el)ing
Interpretatie (veronderstelt de
Ander)
Ontcijferen
De harde psychoanalyse
S 1 //S 2 ontkoppeling, S 1 alleen, in
afwachting, toeval
Gebruik van het symptoom,
gebruik van een nieuwe
betekenaar = een nieuw gebruik
van de betekenaar
Extraheren van het ware uit de
storing
De vloeibare psychoanalyse
De absolute psychoanalyse
Ik zou graag eindigen met twee kleine toevoegingen. In Lumière (15 april 1980) kwalificeert Lacan
het spreken als obscurantisme “Ce que l'inconscient démontre est tout autre chose, à savoir que la
parole est obscurantisme.”
En in Le Malentendu (10 juni 1980) is het onbewuste het misverstand omdat men deel uitmaakt van
het gestamel van zijn voorouders. “Il n'y a pas d'autre traumatisme de la naissance que de naître
comme désiré. Désiré ou pas – c'est du pareil au même, puisque c'est pas le parlêtre.
Le parlêtre en question se répartit en général en deux parlants. Deux parlants qui ne parlent pas la
même langue. Deux qui ne s'entendent pas parler. Deux qui ne s'entendent pas tout court. Deux qui
se conjurent pour la reproduction, mais d'un malentendu accompli, que votre corps véhiculera avec
ladite reproduction.”
Referenties
Miller J.-A., “L'interpretation à l'envers”, La Cause freudienne, n°32, 1996

sKRIPtA nr.12 2009 – Bulletin van de Kring voor Psychoanalyse van de
New Lacanian School
Miller J.-A.., “Introduction à l'érotique du temps”, La Cause freudienne, n°56, paris, navarin-Seuil,
2004
Lacan J., Le Séminaire Livre V, Paris, Seuil, 1998
Lacan J., “L'instance de la lettre dans l'inconscient”, Ecrits, Paris, Seuil, 1966
Lacan J., “La direction de la cure”, Ecrits, Paris, Seuil, 1966
Lacan J., Le Séminaire Livre XI, Paris, Seuil, 1973
Lacan J., Le Séminaire Livre XX, Paris, Seuil, 1975
Lacan J., “L'Etourdit”, Autres Ecrits, Paris, Seuil, 2001
Lacan J., Vers un signifiant nouveau, 19.04.1977, inédit