Een symptoom lezen - Psychoanalyse Lacan - Freud

Een symptoom lezen 1
Jacques-Alain Miller
1
Ik moet jullie de titel van het volgende congres van de NLS kenbaar maken, hem
rechtvaardigen en jullie zo enkele overwegingen voorstellen die kunnen dienen als
bakens voor het opstellen van de klinische werken die hij zal oproepen. 2 Die titel heb ik
gekozen op grond van twee aanduidingen die jullie voorzitster, Anne Lysy, mij gaf. De
eerste is dat de Raad van de NLS wenste dat het volgende congres over het symptoom
zou gaan, de tweede dat de plaats van het congres Tel-Aviv zou zijn. De vraag was dus
te determineren welk accent, welke buiging, welk impuls moest gegeven worden aan het
thema van het symptoom. Ik heb dat overwogen in functie van de lessen die ik
wekelijks in Parijs geef en waarin ik mijn uiteenzetting met Lacan houd en met de
hedendaagse praktijk van de psychoanalyse, een praktijk die niet meer helemaal of
misschien zelfs helemaal niet meer die van Freud is. Ten tweede heb ik overwogen welk
accent aan het thema van het symptoom moest gegeven worden in functie van de plaats,
Israël. En na rijp beraad heb ik dus volgende titel gekozen: een symptoom lezen, to read
a symptom.
Kunnen lezen
Zij die Lacan lezen hebben hier ongetwijfeld een echo herkend van wat hij zegt in zijn
geschrift “Radiophonie”, dat je terugvindt in de bundel Autres écrits op pagina 428. Hij
onderstreept daar dat de jood hij is die kan lezen i . Het is precies dit kunnen lezen dat in
Israël zal moeten ondervraagd worden, het kunnen lezen in de praktijk van de
psychoanalyse. Ik wil daar onmiddellijk aan toevoegen dat het kunnen lezen, zoals ik
het opvat, het goed spreken vervolledigt, dat goed spreken dat bij ons een slogan
geworden is. Ik wil zelfs grif volhouden dat het goed spreken in de psychoanalyse niets
is zonder het kunnen lezen, dat het goed spreken zich in de psychoanalyse grondvest op
het kunnen lezen. Als men zich aan het goed spreken houdt, dan bereikt men slechts de
helft van wat aan de orde is. Goed spreken en kunnen lezen bevinden zich aan de kant
van de analyticus, het is zijn voorrecht en zijn lot, maar in het verloop van de
analytische ervaring dragen goed spreken en kunnen lezen zich over op de analysant.
Dat die dus buiten elke pedagogie aanleert goed te spreken en te kunnen lezen. De kunst
van het goed spreken, dat is de definitie van die traditionele discipline die als naam de
1 Vertaling door Hubert Van Hoorde, lid van de Kring voor Psychoanalyse van de NLS.
2 Jacques-Alain Miller stelde aan het eind van het congres van de NLS dat op 2 en 3 april 2011 te Londen
doorging het thema van het volgende congres voor, dat zal doorgaan in Tel-Aviv in juni 2012. De tekst
werd opgesteld door Dominique Holvoet, maar niet door de auteur nagelezen.

2
retorica draagt. De psychoanalyse laat zich zeker met de retorica in, maar ze beperkt er
zich alleszins niet toe. Het komt mij voor dat het kunnen lezen het verschil maakt. De
psychoanalyse is niet louter een zaak van luisteren, listening, zij is ook een zaak van
lezing, reading. In het veld van de taal neemt de psychoanalyse wellicht haar
vertrekpunt in de functie van het spreken, maar zij refereert toch aan de schriftuur. Er is
een afstand tussen spreken en schrijven, tussen speaking en writing. Welnu, het is in die
afstand dat de psychoanalyse werkzaam is, het is dat verschil dat de psychoanalyse
ontgint.
Ik zal een meer persoonlijke toets toevoegen aan de keuze die ik voor deze titel gemaakt
heb, “een symptoom lezen”, aangezien het net het kunnen lezen is dat Lacan mij heeft
toegeschreven. U vindt dat in het motto van zijn geschrift “Télévision”, in de bundel
Autres écrits op pagina 509, waarin ik hem namens de televisie een bepaald aantal
vragen stelde en hij nam als motto voor de tekst die mits enkele aanpassingen weergaf
wat hij gezegd had: “Hij die me ondervraagt weet mij te lezen.” ii Lacan heeft mij dus
aangeduid met het kunnen lezen, althans het kunnen Lacan lezen. Dat certificaat heeft
hij me toegekend omwille van de notities waarmee ik zijn discours in de kantlijn
gescandeerd heb, en waarvan er vele refereren aan zijn formules genaamd mathemen.
De kwestie van het kunnen lezen gaat mij dus heel zeker aan.
Het geheim van de ontologie
Na deze inleiding zal ik het punt aanhalen waarop ik met mijn lessen dit jaar gekomen
ben en dat rechtstreeks naar deze affaire van lezing voert, en wel van de lezing van het
symptoom. Ik ben dezer dagen bezig de conceptuele tegenstelling te articuleren tussen
het zijn en de existentie. En dit is een etappe op de weg waarlangs ik het zijn en het
reële wil onderscheiden en met elkaar in tegenstelling brengen, being and the real.
Het komt er voor mij op aan de grenzen van de ontologie, van de doctrine van het zijn te
belichten. Het zijn de Grieken die de ontologie uitgevonden hebben. Maar zij hebben er
zelf de grenzen van aangevoeld aangezien een aantal onder hen een discours heeft
ontwikkeld dat expliciet naar een aan gene zijde van het zijn verwees, beyond being. In
dit aan gene zijde van het zijn, waarvan je moet aannemen dat zij de noodzaak hebben
aangevoeld, hebben zij de Ene geplaatst, the one. Wie de cultus van de Ene in het
bijzonder heeft ontwikkeld als aan gene zijde van het zijn is de genaamde Plotinus. Hij
heeft het eeuwen later uit een lectuur van Plato gehaald, meer bepaald uit Plato’s
Parmenides. Hij heeft het dus gehaald uit een bepaald kunnen lezen van Plato. En
voorbij Plato is er Pythagoras, mathematicus doch mysticus-mathematicus. Het is
Pythagoras die het getal vergoddelijkte, zelfs heel in het bijzonder de Ene,en die, hij
toch, geen ontologie bedreef, maar wat in technische termen op basis van het Grieks een
henologie heet, dit wil zeggen een doctrine van de Ene. Mijn stelling is dat het niveau
van het zijn noodzakelijkerwijze een aan gene zijde van het zijn oproept.

3
De Grieken die een ontologie ontwikkelden, hebben de nood aan een steunpunt gevoeld,
een onwrikbaar steunpunt dat het zijn hun precies niet verschafte. Het zijn verschaft
geen onwrikbare fundering aan de ervaring, aan het denken, precies omdat er een
dialectiek van het zijn is. Het zijn stellen is meteen ook het niets stellen. En stellen dat
het zijn dit is, betekent meteen dat het niet dat is, dus is het dat ook als zijn
tegenstelling. Het mangelt het zijn merkwaardig genoeg aan zijn en niet zomaar bij
toeval, maar op essentiële wijze. De ontologie mondt altijd uit op een dialectiek van het
zijn. Lacan wist dit zo bijzonder goed dat hij precies het zijn van het subject van het
onbewuste als een gebrek aan zijn definieert. Hij ontgint daarmee de dialectische
vermogens van de ontologie. De vertaling van het Franse “manque à être” door want to
be voegt er iets heel kostbaars aan toe, met name de notie van het verlangen. Want is
niet alleen de act, in want zit er verlangen, zit er de wil en precies het verlangen te doen
zijn wat niet is. Het verlangen legt de brug tussen being and nothingness. We vinden dit
verlangen in de psychoanalyse terug op het niveau van het verlangen van de analyticus,
dat de analytische operatie animeert als verlangen het onbewuste tot zijn te brengen, dat
er op gericht is het verdrongene zichtbaar te maken zoals Freud zei. Uiteraard is wat
verdrongen is een want to be bij uitstek, wat verdrongen is, is geen actueel zijn, het is
geen effectief uitgesproken woord, wat verdrongen is, is een virtueel zijn dat in de staat
van het mogelijke verkeert, dat al dan niet zal verschijnen. De operatie die het
onbewuste tot zijn brengt, is geen ingreep van de Heilige Geest, het is een talige ingreep
door de analyse in werking gezet. De taal is die functie die doet zijn wat niet existeert.
Het is net wat de logici hebben moeten vaststellen, zij waren tot wanhoop gedreven
door het feit dat de taal in staat was te doen zijn wat niet existeert en daarom hebben ze
gepoogd het gebruik ervan te normeren in de hoop dat hun kunstmatige taal slechts zou
benoemen wat existeert. In wezen moet men daar geen tekort van de taal in zien, maar
haar vermogen. De taal is schepper en zij schept in het bijzonder het zijn. Al bij al is het
zijn waarover de filosofen het al altijd hebben slechts een zijn van taal, dat is het geheim
van de ontologie.
Een discours dat tot het reële zou horen
Daar is er voor de filosofen zelf een duizeling die de duizeling van de dialectiek is.
Omdat het zijn de tegenstelling van de schijn is, maar ook omdat het zijn niets anders
dan schijn is, een zekere modaliteit van de schijn. En het is nu die kwetsbaarheid die
intrinsiek is aan het zijn die de uitvinding van een term rechtvaardigt die zijn en schijn
verenigt, de term van “semblant”, uiterlijke schijn. “Semblant”, uiterlijke schijn is een
woord dat wij in de psychoanalyse gebruiken en waardoor wij pogen te vatten wat
tegelijk en op onafscheidbare wijze zijn en schijn is. Ik heb indertijd gepoogd dit woord
in het Engels te vertalen door de uitdrukking make believe. Als men er inderdaad in
gelooft, is er geen verschil tussen schijn en zijn. Het is een kwestie van geloof.
Welnu, mijn stelling, die een stelling is over de filosofie vanuit de psychoanalytische
ervaring, is dat de Grieken nu precies omdat ze zo gegrepen waren in die duizeling,

4
daarom een aan gene zijde van het zijn hebben gezocht, een aan gene zijde van de
schijn. Wat wij het reële noemen is dit aan gene zijde van de uiterlijke schijn, een aan
gene zijde dat problematisch is. Is er een aan gene zijde van de schijn, van de
“semblant”? Het reële zou, zo men wil, een zijn wezen maar geen zijn van taal, het zou
niet door de dubbelzinnigheden van de taal geraakt zijn, het zou onverschillig zijn ten
aanzien van het make believe.
Dat reële, waar hebben de Grieken dat gevonden? Zij vonden het in de mathematica en
overigens, sinds de mathematica verder is gegaan zoals de filosofie verder is gegaan,
sindsdien beschouwen de mathematici zichzelf grif als platonici in die zin dat zij
geenszins geloven dat zij hun eigen object scheppen, maar wel dat zij een reële spellen
dat daar al is. En zoiets doet dromen, het deed Lacan in ieder geval dromen.
Lacan heeft ooit een seminarie gehouden onder de titel “D’un discours qui ne serait pas
du semblant”. iii Die formule is geheimzinnig gebleven, zelfs toen het seminarie
gepubliceerd was, omdat de titel van dit seminarie zich zowel onder een conditionele als
onder een negatieve vorm aandient. Maar, onder die vorm roept hij een discours op dat
tot het reële zou horen, dat is het wat hij wil zeggen. Lacan is beschroomd geweest en
heeft het niet gezegd onder die vorm die ik onthul, hij heeft het alleen onder een
conditionele en negatieve vorm gezegd: Over een discours dat tot het reële zou horen,
over een discours dat vanuit het reële zou vertrekken, zoals de mathematica. Het was
Lacans droom de psychoanalyse op het niveau van de mathematica te tillen.
In dat opzicht moet worden gezegd dat het alleen in de mathematica is dat het reële niet
varieert – al weze het dat het op de marges toch wat varieert. In de mathematische
fysica, die de mathematica inlijft en er nochtans op steunt, is de notie van het reële heel
glibberig omdat zij er toch de erfgenaam is van het aloude idee van de natuur en dat
men met de kwantummechanica, met het onderzoek van zijn voorbij het atoom toch kan
zeggen dat het reële in de fysica onzeker geworden is. De fysica kent polemieken tussen
fysici die nog heviger zijn dan die in de psychoanalyse. Wat voor de ene reëel is, is voor
de ander slechts schijn. Zij maken propaganda voor hun notie van het reële omdat men
van een bepaald ogenblik af de observatie in rekening is gaan brengen. Van dat
ogenblik af interfereert het samengestelde complex van de observator en de
observerende instrumenten en dan wordt het reële relatief aan het subject, dit wil zeggen
dat het ophoudt absoluut te zijn. Men kan zeggen dat het subject zodoende een scherm
voor het reële optrekt. Dit is niet het geval in de mathematica. Hoe krijgt men in de
mathematica toegang tot het reële, door welk instrument? Men krijgt er ongetwijfeld
toegang door de taal, maar door een taal die geen scherm voor het reële vormt, een taal
die het reële is. Het is een taal die tot haar stoffelijkheid gereduceerd is, een taal die
herleid is tot haar betekenende materie, het is een taal die gereduceerd is tot de letter. In
de letter, en dit in tegenstelling tot de homofonie, is het niet het zijn, being, dat men
vindt, in the letter is not being that you find, het is the real.

De bliksemschicht van het onbewuste en het verlangen van de analyticus
5
Ik stel voor vanuit deze premissen de analyse te ondervragen. Waar is het reële in de
psychoanalyse? Deze vraagt dringt zich op in de mate waarin een psychoanalyticus de
duizeling van het zijn niet niet kan ervaren aangezien hij in zijn praktijk overspoeld
wordt door de scheppingen, door de schepsels van het spreken. Waar is het reële in dit
alles?
Is het onbewuste reëel? Neen! Dat is het makkelijkst te geven antwoord. Het onbewuste
is een hypothese, wat een fundamenteel perspectief blijft, ook al kan men ze verlengen
of variëren. Voor Freud is het onbewuste – u herinnert zich dat wel – het resultaat van
een deductie. Lacan vertaalt dit het nauwst erbij aansluitend als hij onderstreept dat het
subject van het onbewuste een verondersteld subject is, dit wil zeggen een hypothetisch
subject. Het is dus geen reële. En men kan zich zelfs afvragen of het een zijn is. U
herinnert zich dat Lacan liever zegt dat het een verlangen te zijn is eerder dan een zijn.
Het onbewuste heeft niet meer zijn dan het subject zelf. Wat Lacan schrijft als de
doorstreepte S is iets dat geen zijn heeft, dat slechts het zijn van het tekort heeft en dat
moet geschieden. Wij weten het allemaal wel, alleen moeten we er eenvoudigweg de
nodige gevolgtrekkingen uit maken. Wij weten wel dat het onbewuste in de
psychoanalyse onderworpen is aan de plicht tot zijn. Het is onderworpen aan een
imperatief dat wij als analyticus vertegenwoordigen. En het is in die zin dat Lacan stelt
dat het statuut van het onbewuste ethisch is. Als het statuut van het onbewuste ethisch
is, dan behoort het niet tot de orde van het reële, dat wil dit zeggen. Het statuut van het
reële is niet ethisch. Het reële is in zijn manifestaties eerder unethical, het gedraagt zich
niet erg goed naar ons goeddunken. Zeggen dat het statuut van het onbewuste ethisch is,
is precies zeggen dat het gerelateerd is aan het verlangen, en eerst en vooral aan het
verlangen van de analyticus die de analysant ertoe poogt te brengen dat hij dit verlangen
overneemt.
Op welk moment van de analytische praktijk is men genoodzaakt tot een deductie van
het onbewuste over te gaan? Eenvoudigweg als men bij voorbeeld in het spreken van de
analysant oude herinneringen ziet terugkeren die tot dan vergeten waren. Men is wel
gedwongen te veronderstellen dat die herinneringen in het interval ergens verbleven in
een zeker gebied van zijn, een gebied dat onbekend blijft, onbereikbaar blijft voor
kennis en waarvan men nu net zegt dat het de tijd niet kent. Laten we om nog meer het
ontologisch statuut van het onbewuste na te bootsen op de korrel nemen wat Lacan zijn
formaties noemt die precies het vluchtige statuut van het zijn belichten. Dromen
verdwijnen. Het zijn schepsels die niet consistent zijn en waarvan we in de analyse vaak
slechts flarden ter beschikking hebben. De lapsus, faalhandeling, de geestigheid zijn

momentane schepsels die als bliksemschichten verschijnen en waaraan men in de
analyse een waarheidsgehalte 3 toekent, maar die onmiddellijk weer verdwijnen.
Confrontatie met de symptomatische resten
6
En dan is er in die formaties van het onbewuste het symptoom. Waarom geven we het
symptoom een plaatsje tussen de formaties van het onbewuste anders dan omdat het
Freudiaanse symptoom ook waarheid is. Men geeft het een waarheidsgehalte en men
duidt het. Maar het onderscheidt zich van alle andere formaties van het onbewuste door
zijn standvastigheid. Het heeft een andere modaliteit van zijn. Opdat er een symptoom
zou zijn in Freudiaanse zin moet er ongetwijfeld zin in het spel zijn. Het moet duidbaar
zijn.Dit is wat voor Freud precies het verschil uitmaakt tussen symptoom en remming.
De remming is eenvoudigweg de beperking van een functie. En als zodanig heeft een
remming geen waarheidsgehalte. Opdat er symptoom zou zijn, moet het fenomeen ook
blijven duren. De droom verandert bij voorbeeld van statuut als het om een repetitieve
droom gaat. Als de droom repetitief is, impliceert men een trauma. De faalhandeling
wordt, als ze zich herhaalt, symptomatisch en kan zelfs het hele gedrag inpalmen. Op
dat ogenblik verleent men het het statuut van symptoom. In die zin is het symptoom dat
wat de psychoanalyse ons als het meest reële oplevert.
Met betrekking tot het symptoom gaat de vraag branden om de correlatie te denken, de
conjunctie te denken tussen het ware en het reële. In die zin is het symptoom een Janus,
heeft het twee gezichten, een zijde van waarheid en een reële zijde. Wat Freud ontdekt
heeft en wat in zijn tijd een sensatie was, is dat een symptoom geduid wordt als een
droom, het wordt geduid in functie van een verlangen en het is een waarheidseffect.
Maar die ontdekking kent, zoals u weet, een tweede tijd, namelijk het persisteren van
het symptoom na de duiding, wat Freud ontdekt heeft als een paradox. Het is inderdaad
een paradox als het symptoom eenvoudig een zuiver zijn van taal is. Als men in de
analyse te maken heeft met scheppingen van taal, dan duidt men ze, dit wil zeggen dat
men ze reduceert. Men herleidt taalschepsels tot niets, tot het niets. De paradox is hier
die van de rest. Er is een x die rest voorbij de Freudiaanse duiding. Freud heeft dit op
diverse wijzen benaderd. Hij heeft de negatieve therapeutische reactie in stelling
gebracht, de doodsdrift en hij heeft het perspectief opengetrokken tot de stelling dat het
einde van de analyse als zodanig steeds wat hij symptomatische resten noemde, liet
voortbestaan. Vandaag heeft onze praktijk zich verlengd tot voorbij dat Freudiaanse
punt, ver voorbij het punt waar de analyse voor Freud haar eindpunt vond. Het is precies
een einde waarvan Freud stelde dat er steeds een rest blijft en dat men de analyse na een
tijdje terug moet opnemen, tenminste voor wat de analyticus betreft. Een korte pauze en
men herbegint. Dat was het ritme stop and go zoals men het nu in het Frans uitdrukt.
Maar dat is onze praktijk niet. Onze praktijk reikt verder dan het punt waar Freud dacht
dat er eindes aan de analyse waren, zelfs als men de analyse moet hervatten gaat onze
3 “sens de vérité”

7
praktijk toch verder dan wat Freud als einde van de analyse beschouwde. In onze
praktijk maken we dan de confrontatie van het subject mee met de symptomatische
resten. Men komt wel langs het moment van de ontcijfering van de waarheid van het
symptoom, maar men komt aan bij de symptomatische resten en daar roept men geen
halt toe. De analyticus roept geen halt toe en de analysant evenmin. In die periode
bestaat de analyse uit de directe confrontatie van het subject met wat Freud de
symptomatische resten noemde en waaraan wij een heel ander statuut toekennen. Onder
de naam van symptomatische resten is Freud gebotst op het reële van het symptoom, op
wat in het symptoom buiten de zin 4 ligt.
Het genot van het spreekwezen
Reeds in Remming, symptoom en angst stipte Freud in het tweede hoofdstuk het
symptoom aan uitgaande van wat hij de driftbevrediging noemde, “als het teken en het
substituut (Anzeichen und Ersatz) van een driftbevrediging die niet plaats heeft
gegrepen” iv . Hij legt het verder uit in het derde hoofdstuk uitgaande van de
dwangneurose en de paranoia terwijl hij aantekent dat het symptoom zich eerst als een
vreemd lichaam aandient ten aanzien van het ik en zich er dan meer en meer mee poogt
te verenigen, dit wil zeggen er zich poogt in in te lijven. Hij zag in het symptoom het
resultaat van de verdringing. Uiteraard is het op deze twee hoofdstukken, en eigenlijk
op het hele boek dat men zal moeten werken in het perspectief van het volgende
congres.
Ik wou dit onderstrepen: is het genot dat hier aan de orde is primair? In zekere zin, ja.
Men kan stellen dat het genot tot het lichaam als zodanig behoort, dat het een
lichamelijk gebeuren is. In die zin is een lichaam wat geniet, maar reflexief. Een
lichaam is wat van zichzelf geniet, dit is wat Freud de auto-erotiek noemde. Maar dit
geldt voor elk levend lichaam. Men kan stellen dat het statuut van het levende lichaam
precies is van zichzelf te genieten. Wat het lichaam van het spreekwezen daar van
onderscheidt, is dat zijn genot de incidentie van het spreken ondergaat. En een
symptoom getuigt er precies van dat er een gebeurtenis is geweest die dit genot heeft
getekend in de Freudiaanse zin van het Anzeichen en die een Ersatz heeft ingevoerd, een
genot dat niet hoort, een genot dat het passende genot verstoort, met name zijn genot
van zijn natuur, zijn aard als lichaam. Dus neen, in die zin is het genot waarvan sprake
in het symptoom niet primair. Het wordt door de betekenaar geproduceerd. En het is nu
net die incidentie van de betekenaar die van het genot van het symptoom een
gebeurtenis maakt en niet zomaar een fenomeen. Het genot van het symptoom getuigt
ervan dat er een gebeurtenis plaats heeft gegrepen, een lichaamsgebeuren waarna het
“natuurlijke genot” – tussen aanhalingstekens – dat men zich kan voorstellen als het
natuurlijke genot van het levende lichaam, vertroebeld en afgeleid raakte. Dit genot is
4 “hors-sens”

niet primair, maar gaat wel vooraf aan de zin die het subject eraan verleent, en die hij
eraan verleent door zijn symptoom als zijnde duidbaar.
8
Om dit beter te vatten kan men beroep doen op de tegenstelling tussen metafoor en
metonymie. Er is een metafoor van het genot van het lichaam, die metafoor vormt de
gebeurtenis, gebeurtenis die Freud de fixatie noemt. Dit veronderstelt zoals voor elke
metafoor de actie van de betekenaar, maar van een betekenaar die buiten de zin 5 om
opereert. En na de metafoor van het genot is er de metonymie van het genot, dit wil
zeggen zijn dialectiek. Van dan af voorziet de betekenaar zich van betekenis. Freud
heeft het erover in Remming, symptoom en angst, hij heeft het over die symbolische
Bedeutung, de symbolische betekenis die een zeker aantal objecten merkt.
Van het beluisteren van de zin naar de lectuur van wat buiten de zin 6 ligt
Men mag gerust stellen dat dit zijn weerslag heeft op de analytische theorie. In die
analytische theorie heeft men lang een verhaaltje verteld over het genot, een verhaaltje
waarin het oergenot te vinden was in de verhouding tot de moeder, waarin het
plaatsvinden van de castratie aan de vader te wijten was en waarin het driftmatig
genieten objecten vond die als Ersatz de stop op de castratie vormden. Dit is een
bijzonder robuust apparaat dat zo werd geconstrueerd, dat meteen de contouren van de
analytische operatie volgt. Maar het is toch, als ik het wat fors uitdruk, een mythische
superstructuur waarmee men er een tijd inderdaad is in geslaagd de symptomen op te
heffen door ze in het kader van die superstructuur te duiden. Maar door het symptoom
in het kader van deze superstructuur te duiden, door nu net te verlengen wat ik de
metonymie van het genot noemde, daardoor heeft men het symptoom ook doen zwellen,
dit wil zeggen dat men het met zin gevoed heeft. Welnu, daar schrijft mijn “een
symptoom lezen” zich in.
Een symptoom lezen gaat in de andere richting, het bestaat namelijk uit het spenen van
het symptoom van zin. Het is daarom dat Lacan in de plaats van Freuds
duidingsapparaat – dat Lacan zelf had geformaliseerd en uitgeklaard, met name de
oedipale driehoek – een driehoek heeft gesteld die geen zin heeft, met name die van het
Reële, het Symbolische en het Imaginaire. Maar als men de duiding van haar oedipale
kader verplaatst naar het borromeïsche kader, verandert het functioneren van de duiding
zelf: die gaat van het beluisteren van de zin over tot de lectuur van wat buiten de zin
ligt.
Als men zegt dat de psychoanalyse een zaak van luisteren is, moet men elkaar goed
begrijpen, zeg dat wel. Wat men beluistert, is altijd de zin, en de zin roept verder zin op.
Elke psychotherapie bevindt zich op dat niveau. Het mondt er altijd op uit dat het de
patiënt is die moet luisteren, die naar de therapeut moet luisteren. Nu gaat het er in
5 idem
6 idem

tegendeel om te onderzoeken wat de psychoanalyse is en wat ze vermag op het niveau
van de lezing, als men afstand neemt van de semantiek – en daar verwijs ik jullie naar
de waardevolle aanwijzingen omtrent deze lectuur in Lacans geschrift met de titel “
L’étourdit” v ; op de pagina’s 491 en volgende van de Autres écrits bespreekt Lacan de
homofonie, de grammatica en de logica.
9
Het clinamen van het genot op de korrel nemen
De lectuur, het kunnen lezen bestaat erin een afstand te scheppen met het spreken en de
zin die het meevoert, en dit uitgaande van de schriftuur als buiten de zin gelegen, als
Anzeichen, als letter, uitgaande van zijn materialiteit. Daar waar het spreken altijd
spiritueel is, als ik het zo mag zeggen, en dat de duiding die zich op het vlak van het
spreken ophoudt slechts de zin doet zwellen, daar neemt de discipline van het lezen de
materialiteit van de schriftuur op de korrel, dit wil zeggen de letter in de mate waarin
die de gebeurtenis van het genot produceert die de vorming van de symptomen
determineert. Het kunnen lezen mikt op die initiële schok, een schok die als een
clinamen van het genot is – clinamen is een term uit de filosofie der stoïcijnen.
Voor Freud, die van de zin uitging, deed het zich voor als een rest, maar in wezen is die
rest nu net wat aan de oorsprong van het subject zelf ligt, het is in zekere zin de
oergebeurtenis die tegelijk permanent is, dit wil zeggen die zich onophoudelijk herhaalt.
Dit is wat men ontdekt, wat zich ontbloot in de verslaving, in het “een glas te veel” waar
we daarnet over hoorden vi . De verslaving is de wortel van het symptoom dat bestaat uit
de onblusbare herhaling van de zelfde Ene. Het is de zelfde, dit wil zeggen dat het niet
wordt opgeteld. Men heeft dus nooit “ik heb drie glazen gedronken, dus het is genoeg”,
men drinkt steevast het zelfde glas nog eens. Dat is de wortel zelf van het symptoom.
Het is in die zin dat Lacan heeft kunnen stellen dat een symptoom een et caetera is. Dit
wil zeggen de terugkeer van de zelfde gebeurtenis. Men kan veel doen met de herhaling
van het zelfde. Men kan precies zeggen dat het symptoom in die zin als een fractaal is
omdat het fractale object aantoont dat de herhaling van het zelfde door opeenvolgende
applicaties je de meest extravagante vormen oplevert en zelfs, zo kon men stellen, de
meest complexe die het discours van de mathematica kan bieden.
De duiding als kunnen lezen mikt op de reductie van het symptoom tot zijn initiële
formule, dit wil zeggen tot de materiële ontmoeting van een betekenaar en het lichaam,
met name de zuivere impact van de taal op het lichaam. Dan moet men, om het
symptoom te behandelen, wel langs de beweeglijke dialectiek van het verlangen gaan,
maar men moet zich ook losmaken van de begoochelingen van de waarheid die dit
ontcijferen aanbrengt en voorbij de vastheid van het genot mikken op de opaakheid van
het reële. Als ik dat reële zou willen doen spreken, dan zou ik het toeschrijven wat de
god van Israël in het brandend braambos zegt alvorens de geboden te uiten die zijn reële
aankleden: “ik ben wat ik ben”. vii

10
i
Lacan J., “Radiophonie”, Autres Écrits, Paris, Seuil, 2001, p. 428.
ii
Lacan J., “Télévision”, Autres Écrits, Paris, Seuil, 2001, p.509.
iii
Lacan J., Le Séminaire, Livre XVIII, D’un discours qui ne serait pas du semblant, Paris, Seuil, 2006.
iv Freud S., Inhibition, symptôme et angoisse, 1926, Paris, PUF, 1986, p. 7.
v Lacan J., “L’étourdit”, Autres écrits, Paris, Seuil, 2001, pp. 491-493.
vi
J.-A. Miller verwijst naar de tussenkomst van onze collega Gabriela van den Hoven van de London
Society of the NLS “The Symptom in an Era of Disposable Ideals”, de symptomen in het tijdperk van de
wegwerpidealen.
vii
Maar Mozes sprak opnieuw tot God: ‘Als ik nu bij de Israëlieten kom en hun zeg: De God van uw
vaderen zendt mij tot u, en zij vragen: Hoe is zijn naam? Wat moet ik dan antwoorden?
Toen sprak God tot Mozes: Ik ben die is – Ehyeh asher Ehyeh (Exodus 3, 13-14a). Dit is de versie zoals in
de Willibrord vertaling uit 1978. In de “Statenbijbel” luidt de vertaling van die uitspraak: Ik zal zijn die
ik zijn zal. (hvh)