hoe werkt de psychoanalyse vandaag - Psychoanalyse Lacan - Freud

HOE WERKT DE PSYCHOANALYSE VANDAAG?
27 april 2011
verslag
Lieven Jonckheere
Sedert 2002 organiseert de Kring voor Psychoanalyse van de
New Lacanian School ieder jaar een goed gestoffeerd programma,
dat voeling wil houden met the state of the art inzake de
lacaniaanse oriëntatie in de psychoanalyse, zoals die door
Jacques-Alain Miller wordt vertegenwoordigd en verder
uitgewerkt (cfr http://www.kring-nls.org/). Dat programma is
voor het grootste deel voor iedereen toegankelijk. Maar
meestal blijken de deelnemers uit een of ander klinisch veld
te komen en beschouwen ze dat programma dan ook als een vorm
van permanente vorming.
Het thema van 2010-2011, “Hoe de psychoanalyse werkt”,
leek de Kring nu echter een mooie gelegenheid om een opening
te maken naar een breder publiek, om iedereen aan te spreken
die om een of andere reden belangstelling heeft voor de
psychoanalyse. Even laten proeven van wat de lacaniaans
georiënteerde psychoanalyse vandaag zo allemaal te bieden
heeft. Een soort opendeurdag.
En dat bleek aan te spreken. Op woensdag 27 april 2011
scheen de zon en gingen de deuren (en de ramen) van de
schitterende Nemrodzaal in Gent open om niet alleen de
getrouwen van de Kring in stijl te ontvangen, maar ook heel
wat nieuwe gezichten. We nemen aan dat het daarbij niet om
nieuwsgierigen ging, de psychoanalyse wekt geen
nieuwsgierigheid, maar om allemaal mensen die – omwille van
“wetten, en praktische bezwaren (en ook weemoedigheid die
niemand kan verklaren?)” – stuk voor stuk alleen staan in hun
verhouding tot de psychoanalyse.
Na wat gerommel met de geluidsinstallatie moduleerde Geert
Hoornaert, huidige voorzitter van de Kring, in een stijlvolle
inleiding het onderwerp in een aantal pertinente vragen: “hoe
onthaalt de psychoanalyse de vraag van iemand die lijdt (in
zijn lichaam of in zijn gedachten)?”, “hoe heeft ze oor voor
én een antwoord op symptomen van deze tijd
(„gedragsstoornissen‟)?”, “wat beoogt ze (in verhouding tot de
psychotherapie)?”, “wat met psychosen?” – maar ook, als
voorwaarde voor al die vragen, natuurlijk, “wat is een
psychoanalyticus?”.
Daarbij zette hij meteen ook de bakens uit waarbinnen een
lacaniaans antwoord kan uitgevonden worden. Evidence based is
enkel dat het spreken, als men dat maar voldoende vrij laat,
telkens weer uitmondt bij een aantal fundamentele
disharmonieën of onmogelijke verhoudingen: tussen ouders en
kind, tussen man en vrouw – wat elke psychoanalyticus om te
beginnen al in zijn eigen analyse heeft kunnen vaststellen.

Experts allerhande springen dan in die bres, met een of ander
evidence based weten, waarmee ze zouden samenvallen, en
indicaties en behandelprotocollen, die daar automatisch uit
zouden voortrollen. Een analyticus daarentegen tracht, vanuit
de onderkenning van het object dat oorzaak is van zijn eigen
verlangen, in zijn eigen analyse, bij zijn analysanten geval
per geval iets van overdracht te installeren – overdracht
waarbinnen hij dan, als een „niet lokaliseerbaar en
consumeerbaar object‟, flexibel kan inspelen op de nieuwe
gedaanten die het onbehagen aanneemt in onze door sciëntisme
en neokapitalisme geglobaliseerde objectcultuur. En die
analyticus weet, ook weer vanuit de eigen analyse, dat het
resultaat van zijn positie en interventies, wil het echt een
verschil of een nieuw begin maken, telkens een verlies moet
impliceren.
Die bakens zijn principes die niet tot standaarden mogen
ontaarden. Dat kan alleen als elke analyticus die zelf
ontdekt. Op eigen kosten. Én met onderkenning van het aandeel
van het verlangen van zijn eigen analyticus (wat die gezegd
heeft, wanneer, en hoe) in de beweging die er uiteindelijk is
gekomen in zijn onbewuste, herhaling, overdracht, drift. Enkel
dan zal een analyticus, in de analyses die hij zelf voert,
zich niet moeten beperken tot het dwangmatig secreteren van
standaardreacties in antwoord op de verschijning van
onbewuste, herhaling, overdracht, drift bij zijn eigen
analysanten. Enkel dan zal hij daarop iets kunnen zeggen op
een voldoende equivoque manier, op een manier die de analysant
de vrijheid laat om dat wel of niet te horen, om daar iets of
niets mee te doen.
De studiedag zelf bestond uit twee delen – wat de zojuist
geschetste logica in de verf moest zetten, maar dan als het
ware in omgekeerde volgorde. De voormiddag werd gescandeerd
door vier klinische vignetten. In de namiddag moest dan het
orgelpunt volgen, met een uitgebreide getuigenis over de eigen
analyse door een psychoanalytica die recentelijk als dusdanig
door een lacaniaanse School erkend en benoemd was geworden.
Lieve Billiet opende de serie klinische vignetten met een
geval uit haar private praktijk.
We kunnen zeggen dat ze daarbij een soort onderscheid
hanteerde tussen de klacht waarmee een vrouw bij haar toekwam
(eindeloze ruzies met haar vriend) en het dubbele symptoom
(vreemde talen moeten spreken én moeten verhuizen), waarover
niet geklaagd werd daar het een oplossing vormde. De hele
kunst van die analyse bleek erin te bestaan om enerzijds de
klacht buiten de overdracht te houden (doordat Billiet meteen
duidelijk maakte dat ze geen garanties doch enkel kansen kon
bieden, werd eindeloos geruzie vermeden) en anderzijds het
dubbel symptoom in de overdracht te trekken of te laten
bestaan (voorwaarde voor die vrouw was dat ze „in de buurt‟

terecht kon bij iemand waartegen ze een vreemde taal kon
spreken).
Dat bleek voer voor discussie, en niet alleen naar
aanleiding van dit vignet. Het bleek inderdaad even belangrijk
als typisch voor een lacaniaanse oriëntatie dat er niet meteen
vanuit rigide standaarden gereageerd wordt tegen dat soort
„preliminaire praktische problemen‟, dat elk symptoom stelt,
voordat het subject daarop in de overdracht aanspreekbaar
wordt. Iemand die bijvoorbeeld „niet gekooid wil worden‟, zal
men, althans in het begin, een bepaalde vrijheid laten in het
maken van afspraken.
In het geval van Billiet leidde de eigenlijke analyse dan
in eerste instantie tot een bewustwording van een imaginair te
noemen spel van identificaties met de als al te aanwezig
ervaren moeder : eerst “mijn vriend is mijn moeder”, maar
vervolgens ook “ik ben mijn moeder”. Dat leidde tot angst.
Billiet diende dan ook even te ontangsten – ook dat
permitteren lacanianen zich, als het moet – met wat uitleg
over angst en fobie. En dat leidde dan weer tot een eerste
blik op het fantasme, met de verschijning van iets van het
genot, een obsceen genot, zoals dat van de moeder, in
beschamende herinneringen aan promiscue toestanden in de
adolescentie.
Dat alles bleef niet zonder effect op de klacht, het
geruzie, die dus niet rechtstreeks geviseerd werd. Maar die
analyse liet die vrouw wel toe om ondertussen iets in
verhouding tot haar vriend te bricoleren.
Het volgende vignet toonde de heel aparte wijze waarop een
instelling met psychotische kinderen en jongeren kan werken.
Le Courtil is een Waals Medisch-Pedagogisch Instituut dat,
onder impuls van Alexandre Stevens, vanaf een bepaald moment
tot een radicale keuze voor een lacaniaanse oriëntatie is
gekomen. Dat betekent dat daar niet langer uitgegaan wordt van
het pedagogisch principe dat het kind zich aan de instelling
moet aanpassen, dat „het kader‟ of „de structuur‟ de absolute
voorwaarde zouden zijn om iets bij een kind te kunnen
bewerkstelligen. Zeker ingeval van psychose blijkt dit
vooroordeel, deze „tegenoverdracht‟, telkens opnieuw tot
onwerkbare vormen van „negatieve overdracht‟ te leiden. En dus
kiest een instelling als Le Courtil er liever voor om in elk
afzonderlijk geval na te gaan in hoeverre de instelling zich
aan het kind moet en kan aanpassen, zodat dit gestimuleerd
wordt („positieve overdracht‟!) om, samen met zijn
begeleiders, een eigen oplossing uit te vinden, om, met de
brokstukken waarover het zelf al beschikt, iets als een eigen
structuur te creëren. Op de keper beschouwd is dat niet meer
dan een variant op het principe dat we zojuist al vermeldden
in verband met de private praktijk: de lacaniaanse oriëntatie
werkt zonder standaarden, maar niet zonder bepaalde in de
eigen analyse ervaren principes.

Een en ander werd geïllustreerd door Thomas Van Rumst, met
een vignet over een jongen van Maghrebijnse afkomst. Als baby
was hij letterlijk door zijn ouders buiten gesmeten geworden –
door het venster. Vanuit de moeilijkheden die hij later stelde
voor al wie hem probeerde op te vangen, was, toch voor
analytisch besneden oren, duidelijk dat hij dat trauma binnen
het anale register had proberen te verwerken. Hij werd
verscheurd tussen een identificatie met het uitwerpsel, het
zelf een stront zijn, en een wanhopige poging om dat
uitwerpsel uit zijn wezen, uit zijn lichaam te extraheren,
middels een heel vervelend symptoom: hij kakte wild in het
rond (encopresis).
Van Rumst beschreef minutieus hoe de instelling met die
jongen rond dat symptoom samenwerkte – symptoom dat op zich
dus al een soort wilde behandeling vormt. Enerzijds was daarin
een discrete rol weggelegd voor een soort „tegenobject‟, onder
de vorm van parfum. Anderzijds kreeg zijn lichaam, via
bodybuilding en kledij, geleidelijk aan vorm, als „container‟
– wat die jongen zelf bezegelde met zijn eigen naam, door het
aanbrengen van een eigen „tag‟ op zijn kledij (in plaats van
telkens een nieuw litteken aan een of andere valpartij te
moeten overhouden, littekens waarvan hij zei dat enkel zijn
vader die allemaal kende). Tenslotte werd ook de druk om de
deur uit te moeten, om naar school te gaan, weggenomen. En zo
verdween de encopresis geleidelijk naar de achtergrond.
Maar het gevolg daarvan was wel dat hij zelf weer meer dan
ooit het uit te werpen object werd: hij bleef in bed liggen.
Met als gevolg dat de afdeling waar hij verbleef ook overdag
bemand moest blijven. Wat opgelost werd met een heuse
uitvinding. Men liet de jongen in bed liggen, maar sloot wel
alle deuren behalve die van zijn kamer en de voordeur,
waardoor een soort corridor werd gecreëerd – die Van Rumst als
een kunstanus bestempelt, waardoor hij zijn uitgeworpen worden
zelf kan organiseren, waardoor hij als uitwerpsel als het ware
zijn eigen weg naar buiten kan zoeken, langs een boord die
noch binnen noch buiten kent.
Uit de daarop aansluitende discussie onthouden we vooral
dat de agressie van dergelijke jongeren niet alleen maar een
spiegeling is van die van de hen omringende wereld (opvoeders,
onder andere), maar dat ze ook, en vooral, een inherente
reactie is op de perceptie van de mogelijkheid dat de ander
(Ander) van hen als object zou kunnen genieten.
Cédric Van Moorsel is als psychiater in verschillende
instellingen in het Brusselse werkzaam, maar verkoos het toch
te hebben over een geval uit zijn private praktijk als
psychoanalyticus, waarin hij als psychiater werd aangesproken.
Een alleenstaande moeder werd hem doorverwezen omwille van
een depressie, waarbij meteen duidelijk was dat die te maken
moest hebben met haar nauwelijks verholen haat tegenover haar
baby (een meisje) die alle aandacht kreeg die zij zelf nooit

gekregen had van haar moeder (en haar ex). Baby in gevaar dus.
In een eerste preliminair te noemen interventie werd de
moeder in die vrouw dan ook even op haar plaats gezet, met de
geruststellende boodschap dat het moederschap geen natuurlijk
gegeven is, geen spontaan verlangen, en dat het dus ook niet
alleen maar om positieve gevoelens kan gaan. Maar terzelfder
tijd, en daar kwam meteen al de analyticus om het hoekje
kijken, creëerde Van Moorsel ook al een eerste opening door te
zeggen dat haar specifieke vorm van moeder zijn bepaald moest
zijn door haar verhouding tot haar eigen moeder, en dat ze dus
ruimte buiten die moeder moest hebben, een Andere ruimte, om
daarbij stil te kunnen staan. Dat bleek voldoende overdracht
te kunnen wekken om aan het werk te gaan: de vrouw bleek in
staat te verdragen dat haar analyticus niet op al haar vragen
antwoordde.
En zo kon ze voor het eerst het imaginaire van haar
fundamentele verhoudingen onder ogen zien – met alle
complicaties door de waarheid van dien: “Ik haat juist degenen
die ik liefste zie (moeder, ex) … want ik weet niet wat ik van
hen wil – en dus is het allemaal mijn fout”, “Ik wil
voortdurend de ander behagen … vanuit een bodemloze vraag naar
liefde – en dus ben ik onecht, en dus wil ik niet meer zijn”.
Deze impasse bleek open te breken door het onbewuste op
het toneel te roepen (“droom je wel eens?”), onbewuste dat
meteen iets van het symbolische én het reële reveleerde. Een
eerste droom, over de geboorte van haar dochter, leverde
meteen een memorabele lapsus op: “mijn geboorte”. In een
tweede verscheen iets van het object, met de walging tegenover
de vermenging van geuren in het eenkamervakantieverblijf van
haar kindertijd.
Die eerste situering van imaginaire, symbolische en reële
had een effect van onthechting, op verschillende fronten:
werk, moeder, medicatie. Maar ook onthechting van het genot
uit het eigen lichaam: haar astma verdween en het seksuele
werd voorzichtig bespreekbaar.
Uit de discussie kwam het zogenaamde „aan het weten
verondersteld subject‟ (sujet supposé savoir), dat in de
lacaniaanse oriëntatie de basis van de overdracht vormt,
tevoorschijn als de exacte antipode van de expert die iedereen
klem zet met zijn evidence based betweterij.
Met een bijzonder ingenieus geconstrueerd geval liet Luc
Vander Vennet, voor een ademloos luisterend publiek, de slimme
streken en domme obsceniteiten van het onbewuste maximaal tot
hun recht komen. Daarvan geven wij hier een magere, lineaire
samenvatting.
Meteen na zijn geboorte werd een jongetje door zijn moeder
bij haar eigen ouders gedropt, om hem van dan af nog maar één
keer per jaar te bezoeken, met een verjaardagscadeau.
Memorabel in die serie was zijn tiende verjaardag, toen hij
een geweldige oorveeg cadeau kreeg – “gewoon omdat ik XY

speelde!”. In de naam van dat zelf uitgevonden spel verdichtte
hij twee figuren, die we hier om redenen van discretie niet
bij naam noemen: X is een naïeve, op en top Vlaamse
stripfiguur en Y een verzamelnaam voor een bepaald type
vreemdelingen. Op dat moment was het de jongen inderdaad
beginnen dagen dat zijn echte vader misschien wel zo een
„vreemdeling‟ was. Dat spel vormde dus een even naïeve als
provocatieve vraag naar de moeder toe, die hem met haar
furieuze reactie stimuleerde om een bevestiging van dat
vermoeden te zoeken.
Nadat hij die effectief gekregen had, vanuit de entourage
van zijn moeder, maar dan wel met het expliciete verbod om dat
aan de neus te hangen van de brave lul die tot dan toe voor
hem betaalde vanuit de idee dat hij zijn vader was, geraakte
hij op de dool. Enerzijds zocht hij zich een identiteit in het
rondhangen met allochtone jongeren, waarbij hij elke
gelegenheid te baat nam om de burgerlijke leugens van de
westerse cultuur te ontmaskeren én daarvoor klappen te
incasseren; anderzijds speelde hij, bij fugues, geregeld zijn
identiteitskaart kwijt.
Daarin leek een ommekeer te kunnen komen, toen hij zelf
vader werd, van een dochter. In dat vaderschap trachtte hij
iets van het gewraakte „vreemde‟ in zijn Vlaamse identiteit te
integreren. Ongelukkig genoeg leidde dat tot een confrontatie
met zijn vrouw, niet alleen door de manier waarop hij dat
„vreemde‟ verdedigde, maar ook en vooral doordat hij, in een
soort werkremming (hij wou niet meer gaan werken), zelf op de
positie van de goede moeder wou gaan staan (thuisblijven om
voor zijn dochter te zorgen). Er vielen klappen, met scheiding
en verlies van bezoekrecht tot gevolg. De enige band die hij
nog met zijn dochter behield was het kopen van een
verjaardagscadeau voor haar. Maar voor het uitstalraam staand
realiseerde hij zich plots dat hij niet wist hoe groot zijn
dochter was. En dus stortte hij psychisch volledig in. En
hinkte hij, met een plots opkomende kniepijn, terug naar zijn
psychoanalyticus. Daar stonden hem twee even merkwaardige als
ingrijpende interventies te wachten.
Gevraagd om op zijn lichaam aan te wijzen hoe groot zijn
dochter was toen hij haar laatst zag, raakte hij even zijn
knie aan en herinnerde hij zich prompt dat die daar toen
tegenaan was gelopen en hem ervan beschuldigd had haar pijn te
hebben gedaan. En hij stapte, zeer tot zijn eigen
verwondering, zonder kniepijn naar buiten. Later, toen het
racisme van zijn grootouders langs moederszijde ter sprake
kwam, aarzelt hij om de uitspraken die hem zo gekwetst hadden
te herhalen. Waarop zijn analyticus het berekende risico nam
om daarvan dan maar zelf de woordvoerder te worden – in het
dialect van de man in kwestie – maar dan ontdaan van elk spoor
van dwangneurotisch genot in het anale van die beledigingen
(“makakken, ze komen langs achteren …”). In daarbij
aansluitende discussie rond de abstinentie benadrukte Vander

Vennet dat het daarbij gaat om de delicate evenwichtsoefening
van het viseren van het parasitaire en het destructieve in het
genot, zonder daarvan zelf te genieten (wat weer een kwestie
is van het voldoende ver doorgevoerd hebben van de eigen
analyse).
In dit geval was het effect daarvan in elk geval
„therapeutisch‟ te noemen, met een soort versteviging van de
„identiteit‟ en een herstel van de relatie met werk en
dochter. Interessanter, op termijn, was ongetwijfeld dat de
man begon te dromen van een creatief project: samen met een
vriend dacht hij eraan om een ander spel op te starten dan
datgene dat hem ooit die klap van zijn moeder had opgeleverd,
een poppenspel namelijk waarin hij marionetten klappen kan
laten uitdelen. De kiem, misschien, van wat Lacan een sintoom
noemt?
Na die vier klinische vignetten die, wars van elk jargon,
een even levendig als tot discussie stimulerend beeld van de
lacaniaans georiënteerde psychoanalytische kliniek van vandaag
hadden geschetst, was het moment aangebroken voor wat door het
publiek als de grote trekpleister en door de organisatoren als
de gok van deze studiedag werd ervaren: voor het eerst zou een
psychoanalytica voor een lekenpubliek (en dus niet alleen voor
de eigen collega‟s, in het kader van een of andere School)
getuigen over de eigen analyse, de analyse waardoor zij dus
psychoanalytica was geworden.
In zijn inleiding herinnerde Geert Hoornaert aan het
binnen de lacaniaanse oriëntatie dankzij Jacques-Alain Miller
inmiddels klassiek geworden onderscheid tussen passe 1 en
passe 2. Om te beginnen kan de analysant effectief een
kantelpunt (passe 1) ervaren waarop blijkt dat hij of zij bij
de analyticus geen weten maar een object zocht – en in relatie
daarmee steekt dan iets van de drift de kop op. Pas op dat
moment kan een analyse echt stoppen – én kan een analysant
analyticus worden, zich met de haast van die drift vanuit
zichzelf machtigend. Op dat moment staat het hem of haar vrij
zich al dan niet te presenteren voor een bepaalde procedure
(passe 2), die een School kan toelaten om te „verifiëren‟ dat
hij of zij door dat einde van zijn of haar analyse effectief
analyticus is geworden. Dat is dus niet verplicht. Het is
mogelijk om als psychoanalyticus te functioneren zonder
dergelijke verificatie, alleen op grond van het einde van de
eigen analyse. In elk geval, wie via deze procedure tot
Psychoanalyticus van de School benoemd wordt, is meteen ook
verondersteld de ervaring van zijn analyse en het punt waartoe
die hem of haar gebracht heeft te delen met de diverse Scholen
binnen de lacaniaanse oriëntatie, om zo de theoretische,
klinische en institutionele impasses die daarin nooit mankeren
te exploreren en eventueel ook te helpen openbreken.
Op zijn studiedag zette de Kring nu dus nog een stap
verder, met een getuigenis over de eigen analyse voor een

publiek – waarvan we, met alle respect, niet altijd meer zo
zeker kunnen zijn dat het nog altijd, zoals in Freuds tijd,
uit “goed geïnformeerde en welwillende leken” zou bestaan.
Anne Lysy, van in den beginne al een van de drijvende krachten
achter de Kring en thans voorzitter van de NLS, kweet zich met
evenveel verve als lef van deze taak. Ze was wel niet aan haar
proefstuk toe. Daarvoor getuigde ze al over haar analyse in
verschillende lacaniaanse Scholen, en ook in de Kring. Een
heus work in progress dus, met brokstukken die we, om bij
Joyce te blijven, zouden kunnen proberen in elkaar te
„telescoperen‟ (wat die inderdaad met woorden deed), met als
resultaat inconceivably private jokes. “Er was eens een heel
klein meisje, dat heel gedreven was …” Het lijkt het begin van
een sprookje, maar het eindigt allesbehalve als een klassiek
prinsessenverhaal … ” – zo begon Lysy‟s uiteenzetting – die we
hier niet zullen proberen te resumeren, wegens te rijk en te
complex, te mooi en te waar, te persoonlijk en te eigen, te …
Maar we verwijzen naar iNWiT, het door de Kring verzorgde
Nederlandstalig tijdschrift van de New Lacanian School. In de
twee eerstvolgende nummers zouden immers twee verschillende
getuigenissen over de passe van Anne Lysy moeten verschijnen,
waaronder dus ook deze die op deze bijzonder geslaagde
studiedag werd gebracht.