verlegenheid, remming en herhaling - Psychoanalyse Lacan - Freud

Inwit nr. 1, 2005, pp. 155-167
Uitgaande van deze drie termen bouwt Lacan nu in zijn seminarie X over de angst de
volgende tabel op (2004 [1962-1963], p. 22):
Op de as van de beweging leest men bijvoorbeeld af dat de passage à l’acte een
barrière vormt tegen de angst in verhouding tot de verlegenheid. Op diezelfde as ligt het
symptoom vóór de acting out in verhouding tot het beletsel, enz …
Met deze tabel probeert Lacan nu inderdaad de Freudiaanse trits in verband te brengen
met de zijne. En dan ziet men bijvoorbeeld al dat het beletsel zich profileert tegen een
symptomatische achtergrond, en dat de angst impliceert dat het subject minstens al in
verlegenheid is. Die verschillende blokkeringsmodaliteiten van de beweging zijn al leesbaar
bij Freud, helemaal in het begin van Remming, symptoom en angst, als hij verschillende
remmingsmodaliteiten onderscheidt (1960 [1926d], pp. 114 ev.). Daar onderscheidt hij
verschillende functies en onderstreept hij de grote verscheidenheid aan processen die een
functie kunnen verstoren. Zo haalt hij voor de seksuele functie zes mogelijke remmingen aan,
die tot vier te herleiden vallen: zuivere remming van die functie (door directe angst daarvoor),
beletten van die functie via voorzorgsmaatregelen, afzien van de functie omdat bij haar
uitvoering angst zou ontwikkeld worden (in zoverre men er niet in geslaagd is om die
uitvoering reeds bij het begin te beletten), en tenslotte wijziging van de seksuele functie door
haar afleiding naar andere doelen of de moeilijkheid van haar uitvoering te wijten aan
'bijzondere voorwaarden'.
We beginnen met het "beletten van de functie via voorzorgsmaatregelen", dit wil
zeggen door de herhaling. In Seminarie X benoemt Lacan de kant van blokkering van de actie
in de kolom van het symptoom als beletsel (zie tabel). Daarvan kan men de klinische vormen
preciseren. Bepaalde voorzorgsmaatregelen zijn immers karakteristiek voor het beletsel in de
dwangneurose, onder de vorm van de herhalingsdwang, of de hysterie, onder de vorm van de
walging. Beide maatregelen hebben een symptomatische kant, maar vormen tevens een
blokkering of opschorting.
Wat Freud bestempelt als "afzien van de functie omdat bij haar uitvoering angst zou
ontwikkeld worden", kan men verlegenheid noemen, in de mate dat de situatie zich is
beginnen ontwikkelen en het subject door iets in verlegenheid is geraakt. Lacan geeft daarvan
twee klinische voorbeelden uit twee casussen van Freud, zijnde Dora en de jonge
homoseksuele vrouw. Als Meneer K. in de befaamde 'meerscène' Dora zegt dat zijn vrouw
niets voor hem is, blijft zij achter als gebarreerd subject. Het volgende ogenblik verkoopt zij
hem een oorvijg, bij wijze van passage à l’acte. Het moment echter waarop zij even in
2