verlegenheid, remming en herhaling - Psychoanalyse Lacan - Freud

Inwit nr. 1, 2005, pp. 155-167
over een 'beschermingsdwang' (Schutzzwang) (1960 [1909d], p. 412). In zijn later
gepubliceerde notities bij dat geval geeft Freud daarvan volgend voorbeeld. "Hij [de
Rattenman] vertelt nog dat hij, op de dag waarop zijn nicht Unterach zou verlaten, een steen
op de weg had aangetroffen en dat hij fantaseerde dat haar koets daarop zou kunnen botsen en
haar schade zou berokkenen. Hij had de steen daarom uit de weg geruimd. Twintig minuten
later realiseerde hij zich echter dat zulks toch absurd was en dus ging hij die steen maar
terugleggen op zijn vroegere plaats. Ook hier is de vijandige impuls tegenover de nicht
bewaard gebleven naast de beschermende." (1974 [1909], pp. 218-219). In de gevalsstudie
zelf verduidelijkt Freud nog dat de Rattenman zich eerst zelf aan die steen had gestoten. Deze
kortstondige dwang valt te ontleden in drie tijden.
Eerste tijd is het beletsel. De Rattenman stoot zich aan de steen en is meteen in een
fantasma gegrepen. Het beletsel is de stilstand door het denken, de opschorting van de
handeling in de terugkeer van de herhaling. De herhaling is hier het terug opduiken in zijn
gedachten van het grote onheil dat de dame die zijn nicht is zou kunnen treffen – de
rattenfoltering.
Tweede tijd is het symptoom. Hij verwijdert de steen. Dat is een symptoomhandeling
die een oplossing brengt voor de gedachte die hem met betrekking tot zijn nicht overviel.
Maar, met de terugkeer van de twijfel slaat die handeling onmiddellijk om in haar tegendeel,
met de gedachte dat die gedachte en de haar begeleidende symptoomhandeling dwaas zijn.
Deze omkering maakt nu dat deze handeling niets oplost, maakt daarvan een
symptoomhandeling. Dit is een klassiek mechanisme in de dwangneurose, dat men terugvindt
in de grote dwanggedachte van de Rattenman, de 'grote dwangvrees' (Zwangsbefürchtung) die
het voornaamste symptoom is dat hem bij Freud brengt. Dat is de gedachte dat hij nog een
schuld moet inlossen, hoewel hij die al terugbetaald heeft – wat deze wel bijzonder
oninlosbaar maakt. Ik citeer Freud. "Op dat ogenblik kwam in hem een 'sanctie' (Sanktion) tot
stand: het geld niet teruggeven, want anders zal het gebeuren (de rattenfoltering zou dus
voltrokken worden aan zijn vader en zijn nicht). En volgens een schema dat hij goed kende,
ontstond ter bestrijding van die sanctie meteen een gebod als een soort eed: je moet luitenant
A die 3 kronen 80 teruggeven, wat hij bijna halfluid voor zich uitfluisterde.” (1960 [1909d], p.
392). Eenzelfde soort omkering is aan het werk in de dwang om de nicht te beschermen. De
dwanggedachte dat "de steen haar schade zou kunnen toebrengen" is in haar tegendeel
omgekeerd.
Deze betekenaarsverschuiving is kenmerkend voor het symptoom. De eerste tijd toont
"het beletsel om zich aan zijn verlangen te houden", de tweede toont een verdringing van de
waarheid van het verlangen via verschuiving en omkering. Deze verdringing impliceert dat
"de aard van het symptoom genot is", zoals Lacan zegt – wat door de betekenende omkering
gekaderd wordt, is inderdaad een genot, de keten van omkeringen wordt gefixeerd door het
object van de drift. Hier ziet men, onder de vorm van het verwijderen en terugleggen van de
steen, het vasthouden en het loslaten van het anale object in verhouding tot de vraag van de
Ander. Die steen verwijderen is in zekere zin een verplicht geschenk voor de ander om te
vermijden dat deze zou vallen.
Tenslotte culmineert deze dwang in een derde tijd, die neerkomt op een acting out.
Twintig minuten later keert de Rattenman op zijn stappen terug om de steen terug te leggen.
Deze tijd toont de waarheid van zijn verlangen. De acting out ensceneert het onbekend
verlangen dat zijn vijandigheid tegen zijn nicht is. Volgens Lacan betekent een acting out
"een appel aan de interpretatie" (2004 [1962-1963], p. 147). Deze tijd voorstellen als een
acting out lijkt ook te kloppen met de wijze waarop Lacan de acting out situeert bij Freuds
homoseksuele. Haar demonstratie van haar verhouding met de Dame tegenover haar vader
beschouwt Lacan als een acting out; bij dit tentoonstellen stelt zij zich bloot aan het gevaar in
de grootste verlegenheid terecht te komen als zij de blik van haar vader zou ontmoeten – wat
4