VAK / TOEGEPASTE PSYCHOLOGIE

TSO
DERDE GRAAD
1ste en 2de LEERJAAR
OPTIE : ONTHAAL EN PUBLIC RELATIONS
VAK / TOEGEPASTE PSYCHOLOGIE
2 UUR/WEEK
CW -p
(96118)
vervangt 94056

1
1. OVERZICHT VAN HET AANTAL LESUREN/WEEK PER LEERJAAR.
TSO 3de graad 1ste leerjaar : 2 uur/week.
2de leerjaar : 2 uur/week.
2. PROFIEL VAN DE OPLEIDING.
Leerlingen die voor deze studierichting opteren, kiezen voor een
vakgebied waar het omgaan met mensen in allerlei situaties tot
de kern van het werk behoort. Er is psychologisch inzicht
vereist om zich een idee te vormen hoe mensen zijn, hoe zij zich
individueel en in groepsverband gedragen, welke hun drijfveren
zijn, hoe ze kunnen gemotiveerd worden, hoe zij machtsmisbruik
ervaren, wat leiderschap inhoudt,...
Iemand, van wie verwacht wordt dat men professioneel met mensen
kan omgaan, dient een aantal fundamentele theoretische inzichten
te hebben aangaande de agogische dimensie gericht op het
toekomstig werkveld en dient te beschikken over sociale vaardigheden.
Het vak Toegepaste psychologie moet daarom gezien worden
als een steunvak.
Aangezien zo iemand in het toekomstige beroepsveld deel uitmaakt
van een team, moet hij/zij kennis hebben van groepsdynamica.
Hij/zij moet in relatie kunnen treden met verschillende persoonlijkheden
en kunnen inspelen op hun wijze van reageren.
Als de leerling de algemene basiskennis heeft, is het zinvol hem
verder te trainen in het omgaan met bepaalde categorieën mensen
die in bepaalde situaties steeds hogere eisen stellen.
3. BEGINSITUATIE.
De gerecruteerde leerlingen zijn vrijwel heterogeen. Zij stromen
door van de 2de graad Toerisme en onthaal, doch meerdere
leerlingen komen uit andere studierichtingen. Over het algemeen
hebben zij reeds een duidelijke keuze gemaakt met betrekking tot
verdere studie waardoor het overwegend gemotiveerde leerlingen
betreft.
De leerlingen van de studierichting Toerisme en onthaal hebben
reeds het vak Public relations gehad, waarin inhoudelijk verwezen
wordt naar het verwantschap met de psychologie.
De feitelijke voorkennis naar dit vak is nihil, men kan slechts
steunen op ervaringsgericht omgaan met leeftijdsgenoten en
ouderen.

4. ALGEMENE DOELSTELLINGEN.
2
Gezien de diversiteit van het toekomstig werkveld, is het nodig
de leerlingen een degelijke psychologische kennis bij te brengen
gericht op agogische vaardigheden.
Kennis van en inzicht in het menselijk gedrag in de situatie
zijn zowel van belang bij het onderkennen van de situatie van de
klant alsook van degenen met wie men samenwerkt.
Tevens is het van belang dat men onderkent op welke wijze men
door de ander, vanuit zijn situatie wordt waargenomen en ervaren.
Voor het op de juiste wijze toepassen van sociale en beroepspecifieke
vaardigheden zijn kennis en inzicht van het
menselijk gedrag in die situatie nodig. Door het bewustwordingsproces
bij de leerlingen te stimuleren gaan deze zich
afvragen wat de beweegredenen kunnen zijn van menselijk gedrag.
Hierbij gaat het vooral om kennis van en inzicht in de
achtergronden van gedrag.
De mens leeft in allerlei maatschappelijke verbanden. Om de
menselijke situatie te begrijpen, zijn kennis van en inzicht in
deze maatschappelijke verbanden noodzakelijk. Tevens wordt de
mens zowel door zijn eigen omgeving alsook door persoonlijke
eigenschappen gevormd. Voor een goed begrip van de menselijke
situatie is het daarom nodig kennis van en inzicht in de invloed
te hebben, die de omgeving heeft op de vorming van de mens.
Hierbij is tevens kennis en inzicht vereist in de relatie tussen
de invloed van de omgeving en de persoonlijke eigenschappen.
De leerlingen dienen een mentale houding aan te leren of bij te
werken die een paraatheid schept om zich op een bepaalde wijze
te gaan gedragen en die richting geeft aan de reacties van de
mens op zijn omgeving.
Het eindgedrag van de leerling wordt gekenmerkt door een zorgvuldig,
professioneel omgaan met mensen, zowel jeugdigen, volwassenen
en ouderen. Daarom is het nodig de leerlingen te
trainen om volgende attitudes te verwerven: opmerkzaamheid,
aanpassingsvermogen, efficiëntie, beleefdheid, zelfbeheersing,
vriendelijkheid, behulpzaamheid, tact.
Leerlingen worden gericht op het zelfstandig oplossen van
problemen die zich kunnen voordoen op het werkterrein en oefenen
in organisatiezin bij het realiseren van hun beroepsactiviteiten.
Bereidheid tot communicatie vertonen en hiervoor de psychische
voorwaarden inzien.
Leren samenwerken met anderen in het kader van de dienstverlening.
De nood aan voortdurende bijscholing en bestendige belangstelling
voor hun vakgebied nastreven.

5. VAKTYPISCHE LEERINHOUDEN EN DOELSTELLINGEN.
3
5.1. Psychologie.
5.1.1. Leerinhouden.
A. Begripsomschrijving:
- mensenkennis, agogiek, psychologie, toegepaste
psychologie;
- psychologie als wetenschap: Studie van het menselijk
gedrag.
B. Gedrag als onderwerp van de psychologie.
- Begrip: gedrag;
- Factoren waardoor het gedrag gedetermineerd wordt:
- de sociale omgeving;
- de fysische omgeving;
- interne determinanten.
5.1.2. Doelstellingen.
A. Met voorbeelden het verschil aantonen tussen onze
mensenkennis en de wetenschappelijk verworven kennis
uit de psychologie.
Het belang van kennis uit de psychologie aantonen
in de omgang met mensen.
Psychologie situeren binnen de menswetenschappen.
Aangeven waar men met psychologen in contact kan
komen.
B. Met eigen woorden een omschrijving geven van
"gedrag".
Aantonen dat mensen verschillend reageren op een
bepaalde situatie.
Aan de hand van een voorbeeld de mogelijke determinanten
aangeven die meebepalend kunnen zijn voor het
gedrag.
5.2. Persoonlijkheid.
5.2.1. Leerinhouden.
A. Persoonlijkheid en zijn determinanten:
- aangeboren factoren;
- aangeleerde factoren: - sociaal bepaald;
- cultureel bepaald.
B. Zelfbeeld.
- Bestanddelen van het zelfbeeld:
- zelfconcept;
- sociale zelf;

- ideaal zelf.
- Sociale perceptie.
- Invloed van het zelfbeeld op het gedrag in de
situatie.
4
5.2.2. Doelstellingen.
A. Persoonlijkheid als psychologisch begrip omschrijven.
In situaties de invloed aantonen van aangeboren en
aangeleerde persoonlijkheidsfactoren.
B. De bestanddelen waaruit een zelfbeeld bestaat, onderscheiden.
5.3. Waarnemen.
Verklaren waarom sociale perceptie het zelfbeeld en
het gedrag beïnvloeden.
In situaties de elementen van het zelfbeeld aantonen
die mogelijk meespelen.
Het unieke van ieders persoonlijkheid expliciteren.
Het belang van de persoonlijkheid aantonen met betrekking
tot de omgang met mensen.
5.3.1. Leerinhouden.
A. Waarneming schept een subjectieve werkelijkheid.
Wat we waarnemen klopt niet steeds met de realiteit.
Vormen van waarnemen.
B. Factoren die de waarneming beïnvloeden.
B.1. Factoren gelegen bij de waarnemer.
- Fysische factoren:
- Fysieke conditie van het waarnemingsapparaat
- Stoornissen van fysiologische aard waardoor de
waarneming niet correct verloopt.
o.m. invloed van chemische middelen, effecten
van medicatie en drugs,
B.2. Psychische factoren die de waarneming benvloeden.
- aan het object gebonden factoren
o.m. de Gestaltwetten, sommige optische
illusies,...
- factoren in het subject gelegen
o.m. invloed van de sociale context, referen-
tiekader, ervaring, geheugen, aandacht, belang-

5
stelling, vooroordelen, gevoelens, verwachtingspatroon,...
- foutieve waarnemingen: illusie, hallucinaties,
...
C. Consequenties voor de eigen waarneming.
- Suggesties om de eigen waarneming te optimaliseren.
- Concrete situaties waarin men rekening moet houden
met de beïnvloedende factoren
o.m. getuigenissen, , alledaagse situaties, inrichten
van een lokaal, architectuur, reisfolders
...
5.3.2. Doelstellingen.
A. Aan de hand van voorbeelden aantonen dat de eigen
waarneming beperkt is.
Door voorbeelden aantonen dat wat we waarnemen een
vertekening is van de werkelijkheid.
B. Met eigen woorden uitleggen hoe de waarneming kan
verstoord worden door fysiologische factoren.
Factoren die gelegen zijn in de persoon zelf en factoren
die in het object gelegen zijn in voorbeelden
aanwenden als oorzaken van een verstoorde waarneming.
Aantonen dat de sociale perceptie een selectief proces
is.
Voorbeelden geven van de structurerende activiteit
van het waarnemen.
C. Voorbeelden uit de dagelijkse realiteit aanbrengen
waarin het belang van het relativeren van de eigen
waarneming wordt aangetoond.
5.4. Observeren.
Via voorbeelden de factoren aanduiden waarop men
moet letten om de objectiviteit bij de waarneming te
benaderen.
5.4.1. Leerinhouden.
A. Wat is observeren
Gericht waarnemen gebruikmakend van verschillende
zintuigen.
B. Doel van het observeren.
- kennis verzamelen over de personen waarmee je moet

werken, begeleiden;
- eventuele stoornissen vaststellen;
- mogelijkheden van de geobserveerde vaststellen;
- objectieve informatiebron in teamverband zijn;
- eigen tekorten onderkennen.
6
C. Observatieoefeningen.
C.1. Observeren van een dia/een medeleerling.
Foutenanalyse:
- volledigheid;
- taalgebruik;
- subjectiviteit (veronderstellen, persoonlijke
bedenkingen).
5.4.2. Doelstellingen
C.2. Observeren van een video-fragment: het gedrag
in chronologische volgorde noteren.
Foutenanalyse:
- volledigheid;
- taalgebruik;
- subjectieve factoren o.m. gevoelens, belangstelling,
vooroordelen, ervaring, verwachtingspatroon,...
C.3. Vrije observatie van een persoon in een reële
situatie.
Foutenanalyse:
- volledigheid;
- subjectieve factoren.
A. Observeren en waarnemen van elkaar kunnen onderscheiden
door het gericht karakter en door de objectieve
wijze waarop wordt waargenomen.
B. Het belang van goed observeren situeren binnen het
toekomstig beroepsveld.
C. Een stilstaand beeld objectief en gedetailleerd beschrijven.
Gedrag in chronologische volgorde en op een objectieve
manier weergeven.
5.5. Dynamisch-affectieve aspecten van het menselijk gedrag.
5.5.1. Leerinhouden.
A. Emoties.
A.1.Omschrijving.
A.2. De relatie tussen emoties en andere aspecten
van het psychisch leven.
A.3. Kenmerken en effecten van emoties.

A.4. Subjectieve en objectieve aspecten van emoties.
B. Motivatie.
B.1. Begripsomschrijving.
Motief;
Motivatie;
Aspecten van gemotiveerd gedrag.
B.2. Intrinsieke en extrinsieke motivatie.
B.3. Motivatietheorie van Maslow: verschillende niveaus
van behoeften.
C. Het onbewuste.
C.1. Omschrijving en terminologie.
C.2. Afweermechanismen, rationalisme, projectie.
7
5.5.2. Doelstellingen.
A. Met eigen woorden voorbeelden verklaren van personen
die in gelijkwaardige situaties verschillend reageren
op basis van emotionele gronden.
De relaties tussen emotie en de andere aspecten van
het psychisch leven aanduiden.
Binnen opgegeven situaties de kenmerken van emoties
aanduiden.
De effecten van emoties voor het eigen denken en
handelen onderkennen.
Aan de hand van reactiewijzen op emoties het onderscheid
verklaren tussen aangeboren, sociaal en cultureel
bepaalde reactiewijzen.
B. De begrippen motief en motivatie omschrijven en
illustreren met voorbeelden.
Aan de hand van voorbeelden het verschil duidelijk
maken tussen intrinsieke en extrinsieke motivatie.
De waarde van intrinsieke en extrinsieke motivatie
duiden voor het doelbewuste handelen.
De motivatietheorie van Maslow interpreteren door
er concrete voorbeelden van te geven.
C. Omschrijven dat gedrag ook bepaald wordt door onbewust
handelen.
In een gegeven situatie afweermechanismen identifi-

ceren.
8
5.6. Groepen en groepsvorming.
5.6.1. Leerinhouden.
A.1. Groepsdynamica.
A.2. Soorten groepen.
A.3. Kenmerken van groepen.
A.4. Sociale klassen en levensstijl.
A.5. Leiding geven.
- Soorten leiderschapsstijlen;
- Taak en relatie dimensies cf. Model van Hersey
en Blanchard.
- Basisopdrachten voor een leider: sturen, inspireren,
vertrouwensrelatie opbouwen, evenwicht
vinden.
B. Sociale structuren.
B.1. Rol en rolpatronen.
B.2. Roldifferentiatie.
B.3. Rolconflicten.
B.4. Invloed van de cultuur:
- op normen en waarden;
- op rollenpatronen;
- op gedrag en problemen van migranten;
- interactiemogelijkheden.
5.6.2. Doelstellingen.
A. De groep als sociale structuur expliciteren.
Soorten en kenmerken van groepen verklaren.
Voorbeelden geven van primaire en secundaire groepen.
De sociale organisatie van groepen als een geheel
van rollen, rangen, posities, taken en functies uitleggen.
Invloed van leiderschapsstijl op productiviteit
onderkennen.
Leiderschapsstijl als sociaal beïnvloedingsproces
verklaren.
Opdrachten van de leider onderscheiden, hun waarde

voor de organisatie uitleggen.
9
B. Het complementaire van rollen onderkennen en op het
toekomstig beroep betrekken met voorbeelden.
5.7. Assertiviteit.
Oorzaken van rolconflicten detecteren.
Invloed van de cultuur op rollen en normen herkennen
en respecteren.
5.7.1. Leerinhouden.
A. Assertiviteit tegenover agressitiviteit, manipulatie
en passiviteit.
B. Relatie assertiviteit - situationele factoren (o.a.
opvoeding, cultuur, rolgedrag, persoonlijkheid,...)
C. Toepassingen: o.a. contact leggen; eigen mening
geven; neen-zeggen; omgaan met kritiek; omgaan met
gevoelens; omgaan met non-acceptabel gedrag; Ikboodschappen,...
5.7.2. Doelstellingen.
5.8. Stress.
Factoren die assertief gedrag beïnvloeden aanduiden en
illustreren.
Assertiviteit omschrijven en het verschil met agressiviteit,
manipulatie en passiviteit duiden.
Assertiviteit toepassen:
- in het contact leggen;
- in het aangaan van gesprekken;
- in het verwoorden van eigen mening;
- in het "neen" durven zeggen op bepaalde vragen.
Acceptabel en non-acceptabel gedrag onderscheiden in
situaties en de reactiewijzen hierop formuleren.
Ik-boodschappen kunnen gebruiken als reactie op nonacceptabel
gedrag.
5.8.1. Leerinhouden;
A. Begripsomschrijving.
B. Oorzaken en reacties:
- Oorzaken: stressoren.
- Reacties: - gedragsmatig;
- emotioneel;
- lichamelijk.

10
C. Stress en vakantie:
- ritmestoornissen.
5.8.2. Doelstellingen.
A. Met eigen woorden stress omschrijven.
B. De mogelijke stressoren opnoemen.
Mogelijke reacties van stress op het gedrag omschrijven.
Bij gestresseerden waarneembare reacties observeren
en rapporteren.
C. Mogelijke verschijningsvormen van stress bij toeristen
onderkennen en er gepast op reageren.
5.9. Omgaan met mensen.
5.9.1. Leerinhouden.
A. Specifieke eigenschappen van de volgende doelgroepen
en daarvan afgeleide omgangsvormen.
- Kinderen;
- Adolescenten;
- Volwassenen;
- Ouderen;
- Gehandicapten.
B. Elementen uit de menselijke omgang.
- De mens als sociaal wezen;
- omgaan als ruiltransactie;
- Het belang van de omgeving;
- Sfeer en emoties in de omgang;
- Het verschijnsel tijd;
- Afspraken en regels;
- Rangen, en standen;
- Doelgerichtheid in de omgang.
C. Soorten omgang:
- Persoonlijke relaties;
- Functionele of professionele relaties;
- Omgang met collega's.
D. Grondhoudingen bij omgangsberoepen.
- Respect;
- Openheid;
- Echtheid;
- Evenwaardigheid;
- Klantvriendelijkheid:
- vriendelijkheid - hoffelijkheid;
- luistervaardigheid;
- aanpassingsvermogen;
11.

11
- flexibiliteit - zelfstandig - initiatiefrijk;
- kritiekbestendig - gedisciplineerd;
- vertrouwenwekkend - stressbestendig;
- behulpzaam - empathisch.
E. Praktische oefeningen en foutenanalyse bij klantbenadering.
5.9.2. Doelstellingen.
A. De essentiële kenmerken eigen aan verschillende
leeftijdscategorieën opnoemen en aantonen in voorbeelden.
Een aantal typische omgangsvormen per leeftijdscategorie
beschrijven.
B. De nood aan omgang bij de mens verklaren.
Het belangrijke van sommige elementen die een rol
spelen bij sociale contacten verwoorden, zoals: de
omgeving en de plaats, sfeer en emoties, afspraken
en regels, rangen en standen.
De genoemde begrippen omschrijven en illustreren.
Het belang aanduiden van het tijdselement in de
dienstverlenende sector.
Aangeven, in eigen termen, wat "sociaal ruilen"
inhoudt.
Attent zijn op de doelgerichtheid in iedere vorm van
omgang.
C. Vergelijken van persoonlijke met professionele relaties
en de verschillen verwoorden.
Gepast gedragen tegenover collega's in werksituaties
verwoorden.
D. In eigen termen de grondhoudingen in de omgang aangeven
en illustreren.
De grondhoudingen toepassen in concrete omgangssituaties.
E. De omgangsvormen aanwenden in diverse relaties.

6. METHODOLOGISCHE WENKEN.
12
6.1. Inleiding.
Het vak "Toegepaste psychologie" moet gericht worden naar de
doelstellingen en de taken die geformuleerd zijn in het profiel
van de opleiding en in het hoofdstuk algemene doelstellingen.
De vorming moet gericht zijn op de praktische toepassing.
6.2. Organisatorische uitgangspunten.
6.2.1. Teamwerking.
De leerkracht toegepaste psychologie moet ter realisatie van dit
programma en voor het opmaken van het jaarplan bestendig overleg
plegen met de collega's van de overige beroepsgerichte vakken,
inzonderheid met public relations en diegene die belast is met
de stagebegeleiding.
6.2.2. Cursus.
Leerlingen notities laten nemen is uit den boze.
Aan de leerlingen wordt een cursus ter hand gesteld waarin
voor elk hoofdstuk is opgenomen:
- de leerplandoelstellingen, desgevallend aangevuld met gedifferentieerde
doelstellingen. De leerlingen moeten weten wat
van hen verwacht wordt, inbegrepen de eisen gesteld bij de
evaluatie.
- de leerstof, geïllustreerd door vele voorbeelden, case-studies,
teksten,...
- handelingstips en omgangsvormen.
6.2.3. Aan te bevelen tijdsgebruik voor de behandeling van de
verschillende hoofdstukken.
Eerste jaar:
1. Psychologie 6 lestijden.
2. Persoonlijkheid 12 lestijden.
3. Waarnemen 10 lestijden.
4. Observeren 10 lestijden.
5. Dynamisch affectieve aspecten van het
menselijk gedrag
14 lestijden.
Tweede jaar:
6. Groepen en groepsvorming 16 lestijden.
7. Assertiviteit 6 lestijden.
8. Stress 4 lestijden.
9. Omgaan met mensen 20 lestijden.
6.3. Attitudes.
Het opleidingsprofiel hecht veel belangstelling aan attitudes.
Elke gelegenheid wordt aangegrepen om de verwerving ervan te
stimuleren. cf. Algemene doelstellingen.
6.4.Specifieke methodologische wenken.

Deze behandeling verloopt volgens de nummering van de leerinhouden.
5.1.1. Om het onderscheid tussen mensenkennis, psychologie,
agogiek en toegepaste psychologie aan te duiden, kan men uitgaan
van het inschatten door leerlingen van situaties, hun oordelen
over bepaalde personen, het voorspellen van het gedrag van
mensen en dit vergelijken met de resultaten van wetenschappelijk
onderzoek omtrent vergelijkbaar gedrag. Uiteraard kunnen statistische
gegevens, testresultaten, videofragmenten van experimenten
en tests bijkomende verduidelijking bieden. (cf.
Teleac-reeks over "Wat is Psychologie")
Belangrijk is steeds dat de leefwereld van de doelgroep centraal
staat: hun leeftijdsgebonden interesses, hun studiekeuze,
toerisme.
5.2.1. Vaak zijn de inhouden behoorlijk zelfcontrolerend. Dit is
met name het geval voor de inhouden "Persoonlijkheid" en
"Zelfbeeld". De manier waarop leerlingen en leerkracht over
dergelijke inhouden praten, moet sterk bewaakt worden. Men heeft
niet altijd zicht op hoe bepaalde leerlingen dergelijke inhouden
verwerken. Ze uiten het niet altijd binnen een klassetting.
Voorzichtigheid en respect voor de individuele eigenheid zijn
noodzakelijk bij de keuze van voorbeelden en in het
woordgebruik.
U kan het sociaal beeld vergelijken met het zelfbeeld. cf. Het
betrokken hoofdstuk in Herteleer e.a. Menselijke relaties.
5.3.1. Laat leerlingen een waarneming van een prentkaart, of
van 5 minuten videobeelden of van een eenmalige lezing van een
beknopte tekst, beschrijven. Vergelijk de beschrijvingen en laat
besluiten.
Bij dit thema kan steeds uitgegaan worden van de ervaring en
voorbeelden van de leerlingen.
Tevens is er heel wat beeldmateriaal ter beschikking, hetzij
illustraties in boeken, hetzij video-materiaal.
Eenvoudige experimentjes zoals geurproefjes, smaakproefjes,
braille-schrift kunnen een hulp zijn bij het aantonen van de
beperktheid van onze zintuigen.
Reclamefolders. Halo-effect. Illustraties van camouflagetechnieken,
grootte van de voorwerpen, bewegende voorwerpen.
Beïnvloedende factoren ontdekken aan de hand van concrete oe-feningen,
zoals twee leerlingen een verhaal laten vertellen of een
opname laten bekijken. Daaruit de gegevens bespreken en suggesties
formuleren mede rekening houdende met vaststellingen
opgedaan in het vorige.
5.4.1. Aan de hand van concrete obsevatieoefeningen, worden
samen met de leerlingen vaststellingen gedaan die uitmonden in
het formuleren van de doelstellingen van de observatie. De
rolspelvormen zijn hier belangrijke oefeningen.
13

14
5.5.1. Dynamisch-affectieve aspecten van het menselijk gedrag.
Een voorbeeld van uitwerking van dit hoofdstuk kan
zijn:
Emoties verwijzen naar voorbijgaande ervaringen die beleefd
worden met een bepaalde intensiteit. Ze worden voor een deel
voortgebracht door cognitieve inschatting van een situatie en
worden gevolgd door zowel aangeleerde als reflexmatige responsen.
De leerlingen kunnen situaties aangeboden worden waarop zij gevraagd
worden te reageren en te verantwoorden wat de beweegredenen
zijn voor hun reactie ( vb. de ene kan hulp bieden in
een bepaalde situatie - de ander laat hulp aan anderen over:
waarom)
Relaties tussen emoties en andere aspecten van het psychisch
leven.
o.m. emoties - biologische aspecten; emoties - waarneming,
emoties - geheugen, emoties - sociaal gedrag en sociale benvloeding.
Vragen kunnen hierbij gesteld worden: In welke mate beïnvloeden
de hersenen het eetgedrag Hebben mensen een bepaalde mate van
sensorische stimulering nodig vooraleer iets waar te nemen Hoe
kunnen motivatie en emoties invloed hebben op het geheugen Wat
brengt mensen ertoe agressief te reageren
Kenmerken.
Emoties zijn van voorbijgaande aard: ze hebben een vrij duidelijk
begin en einde in tegenstelling tot stemmingen die eerder
van langere en meer onduidelijke duur zijn.
Een emotionele ervaring heeft een waardebeleving: het kan als
positief(en stimulerend) of als negatief (of als remmend) worden
ervaren.
Een emotionele ervaring wordt voor een deel ontlokt door een
cognitieve inschatting van een situatie in functie van gestelde
doelen (buizen op een examen).
Emotionele ervaringen kunnen denkprocessen in gang zetten, o.m.
door de aandacht te richten op een aantal aspecten en af te
leiden van andere.
Emotionele ervaringen neigen tot actie, motiveren tot een zich
gedragen op een bepaalde manier.
Emotionele ervaringen zijn passies die je overvallen, niet de
acties die ze op gang brengen. De persoon is dus enerzijds
degene die de emotie ondergaat en anderzijds degene die controle
uitoefent op de gedragingen die voortvloeien uit de emoties.
Bij kenmerken kunnen vragen gesteld worden zoals: In welke mate
beïnvloeden de hersenen het eetgedrag Hebben mensen een
bepaalde mate van sensorische stimulering nodig vooraleer iets
waar te nemen Hoe kunnen emoties invloed hebben op het geheugen
Hoe worden emoties benvloed door de manier waarop mensen
over hen denken Wat brengt mensen ertoe agressief te reageren
Subjectieve en objectieve aspecten van emoties.
Subjectieve aspecten: de mens is zowel de ontvanger van emoties

15
als degene die controle uitoefent op zijn gedachten. (Waarom is
de ene slachtoffer van zijn passies en de ander iemand die
rationeel zijn emoties kan beheersen)
Objectieve aspecten: aangeleerde en aangeboren uitingen van
emoties(o.m. glimlach); interne lichamelijke respons (o.m.
veranderingen in hartslag)
Effecten van emoties.
Een communicatie van de innerlijke toestand en intenties naar
elkaar; het leidt tot denken en handelen en voorziet het van
energie; emoties kunnen het denken en handelen ontwrichten;
emoties ondersteunen het gedrag en sociale relaties.
Aan de hand van songteksten of filmfragmenten kunnen gevoelens
van blijheid, spijt, verdriet, angst, haat en dergelijke meer
worden onderkend en kunnen de kenmerken ervan bepaald worden.
Motivaties verwijzen naar de invloeden die aanleiding geven tot
gedrag, die er de richting, de intensiteit en de doorzettingsgraad
van bepalen.
Uit voorbeelden wordt afgeleid dat gemotiveerd gedrag ontstaat
uit: de drang van binnenuit, externe factoren, het te bereiken
doel.
Uit het voorgaande kunnen de begrippen intrinsieke( beweegredenen
die ontstaan uit de toestand van het individu) en extrinsieke
(motivaties veroorzaakt door de omgeving) motivatie afgeleid
worden.
5.6.1. Ervarings- en praktijkgericht werken is hier noodzakelijk;
opdrachten tot gerichte observaties door leerlingen,
vraagstelling en het zelf geven van concrete voorbeelden uit hun
directe omgeving en het aanwenden van klassegesprek zijn daartoe
zeer nuttig.
Dit kan geïllustreerd worden met de experimenten van Latané en
Rodin, Milgram, Asch. cf. Eigen wijsheid en de code van de
groep. Tijdschrift. Psychologie. december 1993.
Inhoudelijk kan men de leerstof makkelijk vinden bij vb. Holzhauer.
Omgaan met mensen; Herteleer e.a. Menselijke relaties.
5.7.1. Uitgangspunten: vorig hoofdstuk en concrete situaties
of filmfragmenten.
De analyse van interactie in verschillende situaties geeft
aanleiding tot het funderen van de begrippen.
Belangrijk is dat leerlingen korte oefenstonden krijgen waarbij
hun assertiviteit in concrete situaties wordt verhoogd.
Het bepalen van de eigen mening in relatie tot die van reclameboodschappen,
winkeliers, kranten en tijdschriften, radio- en
TV-programma's kan voor de leerlingen een goede oefening
betekenen. Dergelijke oefeningen kunnen vooraf gegeven worden.
5.8.1. De inhoudelijkheid van dit hoofdstuk wordt niet te

16
theoretisch ingevuld. Het gaat vooral om het leren herkennen van
stressverwekkende factoren en hun uiterlijke verschijningsvormen.
Gedragsmatig: huilen, zich afzonderen, drinken,...
Emotioneel: angstig, wanhopig, depressief,...
Lichamelijk: bloeddruk, hartslag, hoofdpijn,...
Bij de behandeling van de stressverwekkende factoren, heeft men
aandacht voor de wijze waarop men er kan op reageren.
Ritmestoornissen: dagritme, weekritme, seizoenritme.
cf. Artikels in het tijdschrift Psychologie. o.m. Vakantie en
stress juli 1992; Stress november 1994.
5.9.1. A. Het is geenszins de bedoeling hier een cursus genetische
psychologie te geven. De essentiële eigenschappen van de
doelgroepen worden in wezen afgeleid uit observaties tijdens
bezoeken of occasionele ontmoetingen, enquêtes, interviews. Uit
deze benadering worden typische omgangsvormen afgeleid.
B e.v. cf. Holzhauer. Omgaan met mensen.
De volgende uitgangspunten kunnen gebruikt worden:
Verschillende concrete situaties laten uitbeelden; reacties van
leerlingen analyseren en vergelijken.
Vragenlijsten laten circuleren waardoor de leerlingen, schriftelijk
en mondeling, nadenken over welbepaalde situaties.
Beeldfragmenten uit TV-reeksen laten ontleden.
Korte oefenmomenten inlassen, waardoor de inhoud van de theorie
wordt verduidelijkt.
De leerlingen eigen ervaringen laten uitwisselen en bespreken.
Een interview laten afnemen van familieleden en vrienden in
verband met eigen ervaringen over het onthaal in ziekenhuis,
hotel, op het stadhuis,...
Dit hoofdstuk leent zich ook uitstekend tot denkoefeningen in
verband met doeltreffend en gezellig inrichten van onthaalruimten,
zithoeken, klantenservice.
Case-studies van klantbenadering, rollenspel vormen de aanleiding
tot foutenanalyses.
7. EVALUATIE.
De doelstellingen die in het leerplan zijn opgenomen bij elk
hoofdstuk vormen het uitgangspunt van de evaluatie. Deze doelstellingen
kan men aanvullen en diversifiëren.
De leerlingen dienen de nagestreefde doelstellingen te kennen.
Zij moeten vooraf weten wat van hen verwacht wordt.
Het is duidelijk dat de quoteringen "dagelijks werk" steunen op
taken, toetsvormen en de permanente medewerking van de leerlingen
gedurende het lesgebeuren met inbegrip van attitudes.
De examens worden schriftelijk afgenomen. Het is aanbevolen om

17
bij het afgeven van de kopij deze met de betrokken leerling door
te nemen, desgevallend bijvragen te stellen en de antwoorden
erop nog te laten bijschrijven en deze ook positief mede in
beschouwing te nemen bij de verbetering. Dit verhindert
onvolkomenheden bij de interpretatie van het antwoord.
8. BIBLIOGRAFIE.
Antons K. Groepsdynamica in de praktijk. Gestructureerde oefeningen
en technieken.
Alphen aan de Rijn. Brussel. Samson. 1978.
Bernstein D. Psychology.
Houghton Mifflin Compagny 1994.
Bladergroen W. Ontwikkelingspsychologie.
Amsterdam. Wetenschappelijke uitgeverij. 1980.
Buytenhuys M. Pater R. Omgangskunde voor agogische beroepen.
Groningen. Wolters. 1991.
Compendium van de psychologie. Deel 1 tot en met 10.
Redactie: Orlebeke J.F. Drenth P.J.D. e.a.
Muiderberg. Coutinho 1985.
Cuyvers G; Gedrag als menselijke ervaring. Inleiding tot de
psychologie.
Leuven Wolters 1993.
De Bruin M. Ze wordt vergeetachtig.
Hilversum R.V.U. 1985.
De Fever F. Achter de schermen van de gedragsmodificatie.
Leuven Garant. 90 5350 052 9
De Groote P. Panorama op Toerisme.
Leuven Garant 1995.
De Wit J. van der Veer G. Psychologie van de adolescentie.
Ontwikkeling en hulpverlening.
Nijkerk. Intro. 1991.
Duycker H.C.J. Dudink A.C. Leerboek der psychologie.
Groningen. Wolters-Noordhof. 1976.
Erdsieck G. Van Sprang A. Psychologie voor het MBO. Basisleerboek.
Baarn. Nelissen. 1985.
Fontana David. Sociale vaardigheden op het werk.
Baarn. Nelissen. 1991.
Goovaerts H. Omgangskunde 2.
Leuven Acco 1994.
Gray J.A.M. e.a. Zorgen voor ouderen. Een praktische gids
voor iedereen.
Schoten .Westland. 1938 3.
Herteleer. Van Damme e.a. Menselijke relaties. TSO deel 1 en
2.
De Clerck. Gent. 1991.
Holzhauer F. Omgaan met mensen. Leer- en oefenboek.
Leiden. Stenfert Kroese.1988.
Holzhauer F.F.O. Van Minden J.J.R. Psychologie. Theorie en
praktijk.
Stenfert. Kroese. 1985.
Holzhauer. Bedrijfsformules voor Horeca.
SVF- uitgeverij 1994.
Ingleby D. Spruyt E. Ontdek de psychologie.

18
Utrecht. Lemma.Teleac. 1992.
Kohnstamm R. Kleine ontwikkelingspsychologie.
Deventer. Slaterus. 1981.
Nuttin J.M.jr. Sociale gedragsanalyse bundels A,B,C.
Leuven Wolters 1996.
Rigter JAKOP. Psychologie voor de praktijk.
Muiderberg. Coutinho. 1992.
Ruijssenaars. Emotionele problemen.
Leuven. Acco. 1992.
Smits H.L.M. Van mens tot medemens. Deel III: de bejaarde
mens.
Den Bosch Malmberg. 90 208 1233 5.
Sova-groep. Samen werken, samen leren. Werkboek sociale vaardigheden,
theorie en oefeningen.
Nelissen. Baarn. 1987.
Van Lier F. Klantgericht ondernemen. Tekstboek. Werkboek.
Utrecht. Stichting Teleac. Lemma. 1994.
Verhofstadt L. e.a. Handboek ontwikkelingspsychologie. Grondslagen
en theorieën.
Houten/ Antwerpen Van Loghum 1991.
Verhofstadt-Denève L. Adolescentenpsychologie.
Leuven. Garant. 90 5350 045 6.
Tijdschrift.
Psychologie.
Amsterdam. B.V. Weekbladpers. Postbus 1050, 1000 Amsterdam.
Video.
Ingleby D. Spruijt E. Ontdek de psychologie.
Stichting Teleac. Utrecht. Lemma.
Van Lier F. Klantgericht ondernemen.
Stichting Teleac. Utrecht. Lemma.