2004/012 - GO! onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap

SECUNDAIR ONDERWIJSOnderwijsvorm:KSO/TSOGraad:tweede graadJaar:eerste en tweede leerjaarBASISVORMINGVak(ken): AV Natuurwetenschappen 2/2 lt/wVakkencode:WW-dLeerplannummer: 2004/012(vervangt 2002/022)Nummer inspectie: 2004 / 14 // 1 / F / BV / 1 / II / / D/(vervangt 2002/204//1/F/BV/1/II/ /V/04)

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 1AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekinhoudVISIE.......................................................................................................................................................................... 2BEGINSITUATIE.......................................................................................................................................................... 31 Bepaling van de leerlingengroep ....................................................................................................................... 32 Beginsituatie....................................................................................................................................................... 3ALGEMENE DOELSTELLINGEN.................................................................................................................................... 41 Onderzoekend leren ........................................................................................................................................... 42 Wetenschap en samenleving............................................................................................................................... 43 Attitudes ............................................................................................................................................................. 5LEERPLANDOELSTELLINGEN / LEERINHOUDEN / SPECIFIEKE WENKEN....................................................................... 6Module fysica ........................................................................................................................................................ 6Module chemie .................................................................................................................................................... 17Module biologie .................................................................................................................................................. 38ALGEMENE PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN .................................................................................................. 511 Wetenschappelijke geletterdheid...................................................................................................................... 512 Werkvormen ..................................................................................................................................................... 513 Gebruik van ICT............................................................................................................................................... 524 Gebruik van handboeken en cursussen ............................................................................................................ 525 Vakoverschrijdend leren .................................................................................................................................. 52MINIMALE MATERIËLE VEREISTEN........................................................................................................................... 53EVALUATIE.............................................................................................................................................................. 57BIBLIOGRAFIE.......................................................................................................................................................... 60Pedagogisch-didactische naslagwerken.............................................................................................................. 60Module fysica ...................................................................................................................................................... 62Module chemie .................................................................................................................................................... 64Module biologie .................................................................................................................................................. 65BIJLAGE.................................................................................................................................................................... 67Vakoverschrijdende eindtermen (VOET) ............................................................................................................ 67

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 2AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekVISIENatuurwetenschappelijke vakken behoren decretaal tot de vakken van de basisvorming in de tweedegraad van het secundair onderwijs.De basisvorming voor de natuurwetenschappelijke vakken heeft als belangrijke opdracht leerlingen, voorwie formeel onderwijs in deze vakken na de tweede graad ophoudt, een basis voor wetenschappelijkegeletterdheid mee te geven. Deze geletterdheid inzake natuurwetenschappen moet hen toelaten omaspecten van natuurwetenschappen in haar toepassingen in de samenleving te herkennen. Ze verschaftde leerlingen kennis, vaardigheden en attitudes die zinvol zijn voor de kwaliteit van hun persoonlijk leven.Ze helpt hen deel te nemen aan oordeelsvorming en standpuntbepaling ten aanzien vanmaatschappelijke vraagstukken die met natuurwetenschappelijke toepassingen verband houden.De natuurwetenschappelijke basisvorming heeft voor deze leerlingen bijgevolg vooral eenpersoonsvormende en een op maatschappelijke participatie gerichte functie. De leerinhouden wordengekozen omwille van hun belang, herkenbaarheid en toepasbaarheid in concrete situaties waarmeeleerlingen nu en in de toekomst worden geconfronteerd. Begripsvorming inzake natuurwetenschappengebeurt op een concreet en operationeel niveau en slechts voor zover deze begrippen inervaringsgerichte contexten functioneel zijn.Natuurwetenschappelijke kennis en inzichten worden dus niet zozeer aangebracht voor het opbouwenvan een conceptuele vakstructuur of omwille van de ondersteuning die ze zouden kunnen bieden voorandere opleidingsonderdelen of vakken. Ze zijn onafhankelijk van de specifieke kenmerken van destudierichting. Ze worden geselecteerd op basis van de toegepaste, praktische of maatschappelijkecontexten waarin ze worden gebruikt.Voor de tweede graad is een voornamelijk praktisch en toepassingsgericht pakket natuurwetenschappenontwikkeld. Dit pakket heeft vooral een maatschappelijke en persoonsvomende functie waarbij detraditionele opbouw van de wetenschappen gedeeltelijk wordt verlaten. De leerplandoelstellingen wordenbereikt via praktische en toegepaste contexten. Ze worden geformuleerd op een concreet operationeelbeheersingsniveau. De leerinhouden worden voornamelijk kwalitatief benaderd en doen zoveel mogelijkeen beroep op visuele modellen. Het onderzoekend leren is op dit beheersingsniveau en op deze eigenbenadering van de leerinhouden afgestemd.Natuurwetenschappen met twee lestijden in de tweede graad bestaat uit drie modules: biologie, chemieen fysica. Elk van de modules komt in elk studiejaar aan bod en elk krijgt een gelijke tijdsbesteding(ongeveer 17 lestijden per module en per jaar). Naast de opgelegde basisthema’s kan de leraar thema’sin uitbreiding kiezen en voor enkele onderwerpen geïntegreerd werken.

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 3AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekBEGINSITUATIE1 Bepaling van de leerlingengroepDit leerplan is bestemd voor de basisvorming, voor de studierichtingen in de tweede graad KSO en TSO,met twee lestijden natuurwetenschappen per weekIndien de school (of de leerlingen) in het complementair gedeelte voor een optie met het minorpakket (=een lestijd per week) een tweede lestijd Natuurwetenschappen kiest, zal dit leerplan van het majorpakketvoor twee lestijden per week gevolgd worden.Gezien de specifieke benaderingswijze en de accenten die gelegd worden is een samenzetting metleerlingen die de twee-urige cursus natuurwetenschappen volgen moeilijk.Om de veiligheid bij het uitvoeren van leerlingenproeven niet in het gedrang te brengen is hetaangewezen dat het aantal leerlingen niet meer dan 20 bedraagt.De leraar oordeelt of hij, rekening houdend met het aantal leerlingen, met de uitrusting van zijnlaboratorium en de aard van de te gebruiken toestellen en producten, de door het leerplanvoorgeschreven demonstratie- en leerlingenproeven zonder gevaar kan uitvoeren of laten uitvoeren.Indien hij oordeelt dat voorhanden zijnde uitrusting gevaar voor hemzelf of voor de leerlingen oplevert,verwittigt hij onmiddellijk het instellingshoofd, die de nodige maatregelen treft om de activiteiten innormale omstandigheden te laten doorgaan.Wegens de sequentiële opbouw van de leerstof is verticale samenzetting uitgesloten.2 BeginsituatieAls beginsituatie wordt uitgegaan van het feit dat de leerlingen die de tweede graad aanvatten deminimumdoelstellingen van de eerste graad (A-stroom) hebben bereikt.Leerlingen hebben lang voor de aanvang van de tweede graad al vanuit hun dagelijkse omgang metnatuurwetenschappen op een intuïtieve wijze concepten uit de natuurwetenschappen leren gebruiken. Inhet leergebied wereldoriëntatie in het basisonderwijs en technologische opvoeding , fysica en biologie inde eerste graad werden al stappen gezet naar het correct leren hanteren van deze concepten in concretecontexten. In de tweede graad worden deze begrippen verder uitgebouwd en wordt hun toepassingsgebiedverruimd. De nadruk wordt nu gelegd op het herkennen en kwalitatief leren hanteren vannatuurwetenschappelijke begrippen in herkenbare situaties. Belangrijk is ook dat de voortgang in deconceptontwikkeling wordt ondersteund door het gelijktijdig afbouwen van de alternatieve of intuïtieveconcepties die soms zeer hardnekkig kunnen zijn.Alle leerlingen hebben in de eerste graad een basisvorming Biologie (1 lestijd/week, zowel in het eersteals in het tweede leerjaar) en Fysica (1 lestijd/week in het tweede leerjaar) gevolgd. Naast een aantalbasisvaardigheden, zoals raadplegen van naslagwerken, gericht waarnemen en waarnemingen grafischweergeven, omgaan met materialen en instrumenten, (bv. microscoop), leerstof verwerken, werden in deeerste graad volgende leerinhouden behandeld:Biologie: biotoopstudie, voortplanting van zaadplanten, mens en gezondheid (steun en beweging,voortplanting, groei en ontwikkeling, voeding en vertering, ademhaling, bloedsomloop,uitscheiding)Fysica: algemene eigenschappen van de stof, aggregatietoestanden en overgangen, temperatuuren temperatuurmetingen, licht en de voortplanting van het licht, eigenschappen van licht zoalsterugkaatsing en breking, vlakke spiegels en lenzen.Door het invoeren van leerlingenproeven werden bij de leerlingen eveneens vaardigheden enattitudes ontwikkeld die dan in de tweede graad tot verdere ontplooiing kunnen komen.Ook in de technologische opvoeding van de eerste graad, waarvoor de leerlingen de eindtermen hebbenbereikt, kwamen reeds diverse onderwerpen aan bod zoals krachten en overbrenging ervan, energie,elektrische schakelingen, eenheden en toepassingen van elektriciteit.Al deze voorkennis is voldoende om aan te sluiten bij de natuurwetenschappen van de tweede graad.

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 5AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/week3 AttitudesDe leerlingenG22* zijn gemotiveerd om een eigen mening te verwoorden;G23* houden rekening met de mening van anderen;G24* zijn bereid om resultaten van zelfstandige opdrachten objectief voor te stellen;G25* zijn bereid om samen te werken;G26* onderscheiden feiten van meningen of vermoedens;G27* beoordelen eigen werk en werk van anderen kritisch en objectief;G28* trekken conclusies die ze kunnen verantwoorden;G29* hebben aandacht voor het correcte en nauwkeurige gebruik van wetenschappelijke terminologie,symbolen, eenheden en data;G30* zijn ingesteld op het veilig en milieubewust uitvoeren van een experiment;G31* houden zich aan de instructies en voorschriften bij het uitvoeren van opdrachten;G32* hebben aandacht voor de eigen gezondheid en die van anderen.Met het oog op de controle door de inspectie werden de attitudes met een * aangeduid.De voorbeelden die vermeld worden in de methodologische wenken zijn illustratief.Omwille van de leesbaarheid worden de leerplandoelstellingen, de leerinhouden en demethodologische wenken in afzonderlijke cellen geplaatst per hoofdstuk.Binnen deze cellen werd getracht de horizontale lezing zoveel mogelijk door te trekken. Daaromdient elke blok als een geheel te worden beschouwd.Uitbreidingsdoelstellingen zijn met een U aangeduid.Voor meer informatie, o.a. richtlijnen, lesmateriaal, nuttige links, zie: http://www.rago.be/wetenschappen/

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 6AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekLEERPLANDOELSTELLINGEN / LEERINHOUDEN / SPECIFIEKE WENKENModule fysicaDe onderwerpen 1 tot en met 6 worden bij voorkeur in het eerste leerjaar behandeld, de onderwerpen 7 tot en met 9 in het tweede leerjaar.1 Materie, ruimte en tijd (ca. 2 lestijden)G18G11ETLeerplandoelstellingenDe leerlingen kunnenhet vak fysica situeren binnen denatuurwetenschappende hoofdgrootheden en hoofdeenheden vanhet S.I.-eenhedenstelsel benoemen.omzettingen tussen verschillende eenhedenvan een zelfde grootheid maken.Wat is fysicaLeerinhoudenLengtemetingen: Van atoom totkosmos.Lengtemeting.De eenheid van afstand: de meter.Volumemeting.G11 met een balans een massa bepalen Massametingen: het begrip massa.Meten met een balans.De eenheid van massa: kilogram.G11 Met de chronometer een tijdsverloop bepalen Tijdmetingen: de eenheid van tijd: deseconde.Meten met de chronometer.G1,4,5,7,G8,11met eenvoudige meetinstrumenten metingenuitvoeren.Leerlingenproef:Begrip dichtheid als verhouding tussenmassa en volume:ρ = m/V.Eenheid: g/cm 3 en kg/m 3 .Specifieke wenkenRelatie tussen fysica, technologie enleefomstandighedenKorte herhaling: S.I.-eenhedenstelsel methoofdeenheden invoeren.Microscopische en macroscopische afmetingen: atoom,planeet, sterren, melkwegstelsel.Enkele toestellen om afstanden te meten bespreken.Volumes meten in milliliter – Omzetting naar cm 3 en m 3 .Er op wijzen dat massa en gewicht verschillendebegrippen zijn.Demonstratie.Invoeren van een eenvoudige definitie.Enkele bewegingen in de ruimte die onze tijdseenheidhebben bepaald.Voorbeelden van zeer kleine en zeer grote tijdsverlopen.Meten van de massa en het volume van verschillendevoorwerpen uit dezelfde stof en uit verschillende stoffen.Berekenen van de verhouding tussen de massa en hetvolume.Gebruik ook stoffen waarvan de dichtheid kleiner is dandeze van water (zie hydrostatica).

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 7AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/week2 Atoom en kernmodel (ca. 2 lestijden)ET Leerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenkenG10,13 voorbeelden geven van belangrijke mijlpalen inde historische en conceptuele ontwikkeling vande fysica en ze in een tijdskader plaatsen.Atoommodel.Eenvoudig model vanelektronenverdeling in elektronenwolk.Kernmodel.De leerkracht zorgt ervoor dat het atoommodel uit dezemodule en uit de module chemie (5.2 Atoombouw) eenlogisch samenhangend geheel vormt.Atoommodel op eenvoudige manier aanbrengen: modelvan Thomson en van Rutherford - Bohr.De verdeling van elektronen over schillen(energieniveaus) op eenvoudige manier aanbrengen.Kernmodel op eenvoudige manier aanbrengen: bouwvan de kern, kerndeeltjes, isotopen, massagetal,ladingsgetal.

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 8AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/week3 Elektromagnetische straling (ca. 2 lestijden)ET Leerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenkenG9 Informatie opzoeken Elektromagnetische straling De leerlingen zullen, samen met de leerkracht, bronnenraadplegen op zoek naar gegevens overelektromagnetische straling.G12,14,G18G20G12,14,G15de belangrijkste gebieden van hetelektromagnetisch spectrum opnoemen.Beroepsmogelijkheden voor fysici beschrijvende eigenschappen en effecten vanelektromagnetische straling beschrijven en debronnen aangeven.Elektromagnetische straling:• volledig elektromagnetischspectrum• aangeven waar het zichtbaregebied zich bevindt.Onderzoek van de zon en het heelalmet radiotelescopen en satellieten inhet zichtbare gebied, in UV, inröntgengebiedElektromagnetische straling:• ontstaan• bronnen• effectenEnergieverschil = h.fBegrippen golflengte en frequentie invoeren.Uit praktische voorbeelden komen tot gekendeelektromagnetische stralingen (volledig overzicht),inbegrepen radiogolven, microgolven, IR, UV, γ-stralen,röntgenstralen.UV-factorElektromagnetische straling ordenen volgensenergiewaarden (gevaar), beveiliging.Uitleggen dat de aanwezigheid van een middenstof nietvereist is.Zonnestraling. Vanuit het effect van zonnestralen komentot de drie soorten straling: zichtbare, IR en UV.UV en IR bespreken als elektromagnetische stralingbuiten de grenzen van het zichtbare spectrum.Röntgenstralen bespreken als elektromagnetischestraling en ioniserende straling.γ-stralen bespreken als elektromagnetische straling enioniserende straling.Verband tussen eenvoudig atoommodel en het uitzendenvan elektromagnetische straling bespreken.

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 9AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/week4 Krachten (ca. 4 lestijden) en druk (ca. 2 lestijden)G14G4,5G11G2G1,2G4,5ET Leerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenkeneen kracht als oorzaak van vervorming en alsoorzaak van verandering van debewegingstoestand van een voorwerp in eenconcrete situatie herkennen.een vervorming of een verandering vanbewegingstoestand toeschrijven aan dewerking van een kracht.het belang van het vectoriele karakter van eenkracht toelichten.krachten volgens dezelfde werklijnsamenstellen.krachten met verschillende werklijnsamenstellen.Definitie van een kracht door zijnstatische en dynamische werking.Soorten krachten in het dagelijkseleven.Meten van krachten:Leerlingenproef- bepalen van de veerconstante. (wetvan Hooke)- Grafische voorstelling F ∼ (of s).- gebruik van dynamometers.Eenheid van kracht: de newton (N).Kracht als wisselwerking: actie enreactie.Vectorvoorstelling van een kracht.Zwaartekracht.Samenstellen van krachten volgensdezelfde werklijn en hetzelfdeaangrijpingspunt met dezelfde zin enmet tegengestelde zin.Samenstellen van hoekmakendekrachten met hetzelfdeaangrijpingspunt.Grafisch oplossen van oefeningen ophet samenstellen van hoekmakendekrachten en ontbinden van krachten.Aanbrengen aan de hand van praktische voorbeelden uitde leefwereld van de leerlingen (bv. botsingen tussenvoertuigen).Bv. spierkracht, zwaartekracht, wrijvingskracht,windkracht, krachten in de sport, parachutisme,opwaartse stuwkracht (alleen bestaan ervan aantonen).Experimenteel de relatie F ∼ (of s) nagaan.De newton (N) invoeren zonder definitie.Uit eenvoudige proef de begrippen actie en reactieafleiden.Voorbeelden uit de sport.Definiëren van grootte, richting, zin en aangrijpingspunt.Krachtvectoren tekenen.Schaalverdeling aanleren.Richting en zin van de zwaartekracht bespreken.Verband tussen massa en zwaartekracht:evenredigheidsfactor 9,8 N/kg (F zw = m . 9,8 N/kg).Gewicht als gevolg van zwaartekracht.De leerlingen leren krachten samenstellen viaexperimenten (dynamometers, touw,...) en voorbeelden(parachutist, opwaarts gooien, touwtrekken,...).Experimenteel afleiden dat de resultante van tweehoekmakende krachten wordt gegeven door dediagonaal van het parallellogram van de samenstellendekrachten.Voorbeelden uit het verkeer: invloed van de wind.

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 10AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekG12ET Leerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenkenhet verband tussen kracht en druk illustreren bijvaste voorwerpen.Het begrip drukEenheid: pascal.Experimenteel vaststellen dat F/A = cte.Laten inzien dat de uitwerking van een constante krachtomgekeerd evenredig is met de oppervlakte waarop zewerktVerband met gevolgen van verkeersongelukkenaangeven (airbag, scherpe randen,...).De pascal (Pa) invoeren als N per m².Aanbrengen van afgeleide eenheden: bar, millibar.5 Hydro- en aërostatica (ca. 4 lestijden)UUUUET Leerplandoelstellingen. Leerinhouden Specifieke wenkenhet begrip druk in een vloeistof beschrijvenhet begrip atmosferische druk omschrijven enverklarenkunnen voorbeelden geven vangewichtverminderingen in vloeistoffenzinken, zweven en stijgen van een voorwerp,ondergedompeld in een vloeistof of een gasverklaren en met voorbeelden illustrerenKracht en druk in een vloeistof tengevolge van de zwaartekracht.Druk uitgeoefend door een gasaantonen en metenKinetische verklaring.Stuwkracht op ondergedompeldelichamen.Wet van Archimedes.Krachten op ondergedompeldelichamen.Toepassingen:- zinken, zweven, stijgen en drijven inwater- luchtballons.Experimenteel aantonen van de druk in vloeistoffen(beperken tot water)Experimenteel aantonen van de druk uitgeoefend dooreen gas (beperken tot lucht)Experimenteel aantonen van de stuwkracht in water(alleen kwalitatief, geen formules)Ondergedompelde lichamen ondervinden tweeevenwijdige krachten met tegengestelde zin: dezwaartekracht en de opwaartse stuwkracht.Aantonen met experimenten: laten inzien dat dedichtheid van een stof bepaalt dat een voorwerp zalzinken of stijgenWaarom drijven schepen?

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 11AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/week6 Beweging en verkeer (ca. 7 lestijden)G5G6,7ET Leerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenkenG11,12G5G6,7G8,11G12de relativiteit van rust en beweging illustrerenmet voorbeelden uit de eigen leefwereld.bij een eenparige, rechtlijnige beweging, detijdsduur, de afgelegde weg en de snelheidberekenen.bij snelheidsverandering van een voertuig detraagheidsaspecten verwoorden en het belangvan veiligheidsvoorzieningen zoalsveiligheidsgordel en airbag toelichten.kracht en tijdsduur in verband brengen met desnelheidsverandering van een massa en deinvloed van de tijdsduur op de grootte van dekracht berekenenRust en beweging als relatievebegrippen.Studie van de eenparige beweging:- experimentele studie- definitie van snelheid- formule v = s / t- eenheid van snelheid: m/s, km/h- grafische voorstelling: (s, t)-grafiek.Eenvoudige vraagstukjes op v, s en t.Eerste wet van Newton(traagheidswet).Studie van veranderlijke bewegingen- verandering van snelheid door eentangentiële kracht- toename van de snelheid door eenkracht in de zin van de beweging =versnelde beweging- afname van de snelheid door eenkracht in tegengestelde zin van debeweging = vertraagde beweging- snelheid in functie van de tijd bijeen vertraagde beweging metconstante snelheidsafname.- Verband tussen afgelegde weg enbeginsnelheid bij een vertraagdebeweging: s ∼ v 2 0 .Voorbeelden uit eigen leefwereld van leerlingen.We gaan hier uit van s 0 = 0 en t 0 = 0,zodat ∆s = s en ∆t = t.Aanleren van vaardigheid in het meten van afstanden entijd. Snelheid als constante verhouding tussen s en t.Omzettingen kunnen uitvoeren. Aandacht besteden aannauwkeurig tekenen van grafieken.Aanbrengen via experimenten. Belang van deze wetonderstrepen bij stoppen of vertrekken van voertuigen.Veiligheidsvoorzieningen zoals veiligheidsgordel enairbag bespreken.Werken met concrete voorbeelden.Voorbeeld: de verticale worp (geen formules)Tekenen van een (v, t)-grafiek.Aan de hand van een concreet voorbeeld: remafstandvan een voertuig bij één welbepaalde omstandigheid(gegevens te halen uit tabellen).

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 12AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekG5,6ET Leerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenkenG14,15het effect van kracht en massa opsnelheidsverandering verwoordenG16,17 de stopafstand van een voertuig in verbandbrengen met snelheid, reactietijd en andereexterne factorenVerband tussen kracht, massa ensnelheidsverandering.Berekenen van de invloed van detijdsduur op de grootte van de kracht bijeen stoot.De stopafstand van een voertuig:- reactietijd- reactieafstand- remafstand- invloed van externe factoren op deremafstand.Stopafstand = reactieafstand +remafstand.Laten inzien dat een grotere kracht bij constante massaeen grotere snelheidsverandering geeft.Laten inzien dat een grotere massa bij een constantekracht een kleinere snelheidsverandering geeft.Toepassen op de remafstand van voertuigen.Toepassing: kreukelzones van voertuigen.De leerlingen laten inzien dat tussen het waarnemen vaneen gebeurtenis en het uitvoeren van een actie eenzekere tijd verloopt: de reactietijd.In deze reactietijd legt een bewegend voertuig eenzekere afstand af: reactieafstand (eenparige beweging).De remafstand hangt af van beginsnelheid ensnelheidsverandering. De remsnelheid hangt af vanremkracht en massa van het voertuig. De remkrachtwordt beïnvloed door de toestand van het wegdek.Gebruik internet om reactietijd te meten.

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 13AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/week7 Arbeid, energie en vermogen (ca. 5 lestijden)ET Leerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenkenG10,12G10,12G5G5G9,14het begrip arbeid correct gebruiken en inconcrete situaties omschrijven. µArbeid berekenen bij een constante kracht dieevenwijdig is met de verplaatsing.Het begrip vermogen correct gebruiken en inconcrete situaties omschrijven.Het vermogen berekenen bij een geleverdearbeid.Het begrip energie correct gebruiken en inconcrete situaties omschrijven.mechanische energie en andereenergievormen herkennen en aangeven inconcrete situaties.G7,8 mechanische energie en andereenergievormen herkennen en aangeven inconcrete situaties.G12de potentiële en kinetische energie van eenvoorwerp berekenen in het zwaarteveld van deaarde.Het begrip arbeid.Arbeid verricht door een constantblijvende kracht.Formule: W = F.sEenheid: joule (J of N.m)Het begrip vermogenFormule: P = W/tEenheid: wattHet kilowattuur als eenheid van arbeid.Verband kWh – JHet begrip energie.Arbeid wordt geleverd door eenvermindering van de energie van eenvoorwerp.Eenheid: joule. ( J of N.m)Mechanische energie en andereenergiesoortenMechanische energie en andereenergiesoorten.Formules voor de potentiële energie inhet zwaarteveld van de aarde (zwaarteenergie)en de kinetische energie:E p = m.g.hE k = ½.m.v²Er op wijzen dat het fysisch begrip arbeid niet altijdovereenkomt met wat we onder arbeid verstaan in degewone omgangstaal.Symbool voor arbeid: WHet verschil inzien tussen arbeid en vermogen.Experimenteel meten van het vermogen van eenpersoon.Symbool voor vermogen: P1 W = 1 J/sLaten inzien dat de kWh een eenheid van arbeid is:1 kWh = 3.600.000 J.Het verband tussen arbeid en energie uitleggen metbehulp van voorbeelden uit de leefwereld van deleerlingen.Symbool voor energie: EVoorbeelden van energievormen opzoeken: proeven metstoompistool, zonnecel, elektrische motor, batterij enlampjeVoorbeelden van potentiële en kinetische energieopzoeken.We voeren proefjes uit met stoompistool, zonnecel,elektrisch motortje, batterij en lampje en kunnen zovoorbeelden van potentiële en kinetische energieopzoekenFormules voor potentiële en kinetische energie geven enmet voorbeelden illustreren.Eenvoudige vraagstukjes op arbeid, energie envermogen.

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 14AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekG18ET Leerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenkende wet van behoud van energie algemeenformuleren en illustreren met concretevoorbeelden.Behoud van mechanische energie.Uitbreiden tot andere energievormen.Opstellen van een keten vanenergieomzettingen.Uitgaan van een vallende knikker.Duurzame energievormenContexten: een ritje in het pretpark, bungee jumping.

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 15AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/week8 Radioactiviteit (ca. 3 lestijden)ET Leerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenkenG9 Informatie opzoeken Radioactiviteit De leerlingen zullen, samen met de leerkracht, bronnenraadplegen op zoek naar gegevens over radioactiviteitG10,15 vanuit een atoom- en kernmodel deverschillende soorten straling uit deatoomkern beschrijven en hun ioniserende endoordringende eigenschappen aangeven.G10het verval van een onstabiel atoom inverband brengen met het begrip halveringstijden met concrete voorbeelden illustreren.G19,21 het relatieve aandeel van natuurlijke enkunstmatige straling en de oorsprong vandeze straling beschrijven.Straling uit de atoomkernα-, β- en γ-stralen: massa, ladingRadioactief verval: omschrijving,halveringstijd, activiteit.Eenheid van activiteit (becquerel, Bq)Natuurlijke en kunstmatige straling:procentuele verdeling.Begrip achtergrondstraling.Soorten: α-, β- en γ-stralen (aard, massa, lading)Doordringingvermogen zo mogelijk experimenteelaantonen.Bestraling van bijvoorbeeld voedsel bespreken.Radioactief verval grafisch voorstellen en halveringstijdaanduiden.Voorbeelden geven van halveringstijden.Definitie van de eenheid becquerel (aantal desintegratiesper seconde).Problematiek: effect van radioactieve straling hangt van– hoeveelheid– halveringstijd.Als toepassing bijvoorbeeld de 14 C dateringsmethodebespreken.Uitleggen dat niet alle ioniserende of radioactieve stralingkunstmatig is (kosmische straling, 14 C).“Radioactiviteit vanuit de aarde” bespreken als voorbeeldvan natuurlijke straling: huizenbouw (gips, baksteen).“Elektriciteitsproductie uit kernenergie” en “kernwapens”bespreken als voorbeelden van kunstmatige straling.Maatschappelijke impact van radioactiviteit bespreken.Eventueel: problematiek van radioactief afvalbehandelen.Bezoek brengen aan kerncentrale Doel, NIRAS.Beveiligingsmaatregelen tegen ioniserende stralingbespreken: afstand, tijd, afscherming.

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 16AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/week9 Ioniserende straling (ca. 2 lestijden)ET Leerplandoelstellingen: Leerinhouden Specifieke wenkenG9 Informatie opzoeken Ioniserende straling De leerlingen zullen, samen met de leerkracht, bronnenraadplegen op zoek naar gegevens over ioniserendestraling.G20G11medische en industriële toepassingen vanioniserende straling beschrijven.enkele methoden beschrijven om ioniserendestraling te detecteren.Ioniserende straling: medische enindustriële toepassingenBeroepsmogelijkheden voor fysici.Ioniserende straling: detectiemethoden.Röntgenonderzoek, gammastralen, rookdetector, tracers.Detectieapparatuur bespreken: bijvoorbeeld siliciumdetectoren, Geiger-Müller, badge, nevelkamer vanWilson, bellenvat.

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 17AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekModule chemieEerste leerjaarLeerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenkenDe leerlingen kunnen:1 Stoffen en mengsels1 Stoffen en mengsels: ca. 3 lestijden- de chemie in algemene termen als natuurwetenschapbeschrijven;- aangeven wat de chemie bestudeert;- door voorbeelden illustreren dat men de chemie zowelten goede als ten kwade kan toepassen;- de rol van chemici in het beroepsleven illustreren;- studie- en beroepsmogelijkheden in verband metchemie opnoemen en er enkele algemene kenmerkenvan aangeven;- aantonen dat het laboratorium centraal staat in deempirische wetenschap chemie;- een aantal praktische tips opsommen om veilig enverantwoord te werken in het laboratorium;1.1 Wat is chemie?Chemie als natuurwetenschapChemie als beroepHet laboratoriumContextgebied: chemie is overalEr kan vertrokken worden vanuit het idee dat leerlingen zelfover chemie hebben en de vertoning van de video ‘Chemievoor vandaag en morgen’ van SIREV.Mogelijk contexten:- onderzoek van de omgeving- geneesmiddelen, huishoudproducten, …- wapens, giftige stoffen, drugs,…- kunststoffen versus natuurproducten.Studie- en beroepsmogelijkheden kunnen o.a. bij deFederatie van de Chemische Nijverheid: www.fedichem.be/en bij de Koninklijke Vlaamse Chemische Verenigingbekomen worden.Bij elk experiment moet rekening gehouden worden met denodige veiligheidsmaatregelen.Voor praktische tips rond ‘Veiligheid in de schoollaboratoria’:www.gemeenschapsonderwijs.be/pbd/- aan de hand van een aantal dagelijkse gebruiksvoorwerpenhet onderscheid uitleggen tussen eenvoorwerp en de stof(fen) waaruit dat voorwerp bestaat;1.2 Voorwerpen en stoffen In het vak ‘Technologische opvoeding’ in de eerste graad isreeds aandacht besteed aan grondstoffen, materialen envoorwerpen.Mogelijke context: stoffen herkennen

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 18AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekLeerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenken- een aantal belangrijke fysische eigenschappenvan stoffen opsommen;- het verschil tussen fysische en chemischeeigenschappen van een stof verwoorden;- aangeven dat stoffen door fysische en chemischeeigenschappen van elkaar verschillen;1.3 Fysische en chemischeeigenschappenDe verschillen tussen stoffen zoals azijn, water, alcohol,ijzer, koper, zout, kristalsuiker, enz. zijn te omschrijven alsfysische en chemische eigenschappenUU- met een voorbeeld uitleggen wat een oplossing is;- met een voorbeeld uitleggen wat een emulsie is;- met een voorbeeld uitleggen wat een emulgator is;- met een voorbeeld uitleggen wat een suspensie is;- aan de hand van bovenstaande en anderevoorbeelden uitleggen wat het verschil is tusseneen homogeen en heterogeen mengsel;- mengsels onderscheiden van zuivere stoffen aan dehand van gegeven of van waargenomen fysischeeigenschappen;1.4 Mengsels Mogelijke context: chemie thuisEnkele mengsels die in het dagelijkse leven voorkomenworden bij voorkeur als voorbeelden gebruikt: dranken (o.a.spuitwater, limonade, wijn,) voedingsmiddelen (o.a.mayonaise), cosmetica (o.a. huidcrèmes).Aan bv. suikerwater en jenever ziet men, zelfs met optischehulpmiddelen, niet dat het mengsels zijn; aan witbier, vettebouillon, bierschuim of melk wel.G1-12- met eenvoudig materiaal volgende scheidingstechniekenveilig uitvoeren: filtratie, extractie;LeerlingenpracticumBijvoorbeeld: scheiden van zeewater (zout, zand, water);extractie van olie uit pindanoten, bladgroen uit bladeren, …U- met eenvoudig materiaal een chromatografie veiliguitvoeren;1.5 Chromatografie Bij het uitvoeren van leerlingenproeven wordt vanaf hetbegin gewezen op de nodige veiligheids- en milieuaspecten,door o.a. de leerlingen iedere keer de betreffende R- en S-zinnen te laten opzoeken en noteren.

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 19AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekLeerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenken- het belang van water uitleggen;2 Water2.1 Belang2 Water: ca. 4 lestijdenDe punten 2.1 t/m 2.3 zijn herhalingen en kunnen op eenlestijd behandeld worden.- de aggregatietoestanden van water beschrijven enverklaren door een verschillende beweeglijkheid vande samenstellende deeltjes (moleculen,...);2.2 Aggregatietoestand De waterkringloop in de natuur verklaren door deverandering van aggregatietoestanden.- een verzameling van gelijke moleculen als een zuiverestof herkennen;2.3 Moleculen Het kleinste deeltje van een stof noemen we voorlopig eenmolecule en wordt als een bolletje voorgesteld.Het verband tussen de aggregatietoestanden en dewarmtebeweging van de moleculen uitleggen.- filtratie, indamping, destillatie, adsorptie en extractiebeschrijven als belangrijkste methoden om zuiverestoffen uit mengsels te isoleren;- met eenvoudig materiaal volgende scheidingstechniekenveilig uitvoeren: filtratie en/of extractie;2.4 Scheiding van mengsels Mogelijke contexten: winning van zout uit zeewater,drinkwaterbereiding, het zetten van koffie en thee, gebruikvan gasmaskers.U - het verschil tussen hard en zacht water beschrijven; 2.5 WaterhardheidDe oorzaken van de waterhardheid, nl. de aanwezigheidvan opgeloste calcium- en magnesiumzouten en degevolgen ervan in het dagelijks leven beschrijven.

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 20AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekLeerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenkenUU- de invloed van het zuurstofgehalte op de biologischekwaliteit van oppervlaktewater uitleggen;- de werking van een rioolwaterzuiveringsinstallatiebeschrijven;2.6 WaterkwaliteitHet zuurstofgehalte als belangrijke parameter voor dekwaliteit van oppervlaktewater aangevenDe afvalwaterzuivering in verschillende stappen(mechanische, biologische en chemische) beschrijven.3 Stoffen en reacties3 Stoffen en reacties: ca. 5 lestijdenAls voorbeelden kunnen omzettingen van eetwarengekozen worden, bv. bakken en braden, zuur worden vanmelk en wijn, gisting van deeg, rottingsprocessen.- het begrip chemische reactie beschrijven en metvoorbeelden illustreren;3.1 Chemische reactie- onderscheid maken tussen enkelvoudige ensamengestelde stoffen, steunend op hun verschil inchemische eigenschappen en met voorbeeldenillustreren;3.2 Enkelvoudige ensamengestelde stoffenStoffen die niet kunnen ontleed worden in andere stoffennoemt men enkelvoudige stoffen; stoffen die wel ontleedkunnen worden noemt men samengestelde stoffen.Als voorbeeld kan de ontleding van suiker door verhittinggekozen worden: er ontstaat kool en water.Water kan door elektrolyse verder ontleed worden inwaterstofgas en in zuurstofgas.

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 21AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekLeerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenkenU- de atoomtheorie van Dalton formuleren;- enkelvoudige en samengestelde stoffen definiëren alsfunctie van hun opbouw uit één of meer atoomsoortenof elementen en dit met voorbeelden illustreren;- het symbool schrijven als de naam gegeven is en denaam noemen als het symbool gegeven is vanminstens twintig elementen;- aangeven dat de chemische symbolen universeel zijnen ook in andere schrijftalen gebruikt worden;- een stof voorstellen door haar elementformule, waarbijde elementsymbolen, gescheiden door komma’s,tussen haakjes worden geplaatst;3.3 Atomen, elementen,symbolenAls context kunnen de historische aspecten rond deatoomtheorie gekozen worden, bv. Democritos, Dalton.Atomen zijn uiterst kleine deeltjes die bij een chemischereactie niet vernietigd worden.In de natuur komen zo’n 92 atoomsoorten (elementen) voor;ze verschillen van elkaar in grootte en in massa.Elementen worden door symbolen voorgesteld.Het is aan te raden volgende symbolen te kennen: Cl, I, O,S, N, P, C, H, He, Ne, Ar, Na, Ca, Mg, Fe, Zn, Hg, Al, Pb,Cu, Ag, Au.Het voorbeeld van de ontleding van suiker kan hier verderuitgewerkt worden. Suiker (C,H,O) wordt ontleed in kool (C)en water (H,O). Water kan ontleed worden in waterstofgas(H) en zuurstofgas (O).- een chemische reactie voorstellen door een reactieschema,waarbij de uitgangsstoffen en de reactieproductenworden vermeld met hun elementformuleen eventueel boven de pijl de omstandigheden wordengeschreven;3.4 Reactieschema Voorbeelden van reactieschema’s:verwarmensuiker → kool + water(C,H,O) (C) (H,O)U- in een reactieschema de toestand van de stoffenaanduiden met (v) voor vast, (vl) voor vloeibaar, (g)voor gasvormig en (aq) voor opgelost in water;elektrolysewater → waterstofgas + zuurstofgas(H,O) vl (H) g (O) g

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 22AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekLeerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenkenU- het historisch belang van het periodiek systeemtoelichten;- op het periodiek systeem aanwijzen dat de elementengerangschikt zijn volgens stijgende massa van deatomen;- op het periodiek systeem aanwijzen dat elementen dienaast elkaar staan, behoren tot dezelfde periode endat er zeven perioden zijn;- op het periodiek systeem aanwijzen dat elementen dieovereenkomstige chemische eigenschappen hebben,onder elkaar staan en dus behoren tot dezelfde groep;- op het periodiek systeem afleiden dat de metalen linksstaan en de niet-metalen rechts;- in het periodiek systeem de groep van de edelgassenaanwijzen;3.5 Periodiek systeem Het historisch belang van het periodiek systeem wordtuitgelegd: D. I. Mendelejev kon voorspellingen doen overhet bestaan van elementen en hun eigenschappenHet onderscheid tussen a- en b-groepen wordt nu nog nietuitgelegd.Terwijl het periodiek systeem van de elementen behandeldwordt, kan de leraar tegelijkertijd voorbeelden van eigenschappenvan enkelvoudige en samengestelde stoffenaanhalen (zie 3.6 en 3.7).Een Nederlandstalige versie van het periodiek systeem vande elementen, met ontdekking, voorkomen, eigenschappen,bereiding, enz. is te raadplegen op:www.periodieksysteem.comHet gebruik van edelgassen bv. in lampen toelichten.G1-12- enkele eenvoudige experimenten met enkelvoudigestoffen uitvoeren;Leerlingenpracticum Eigenschappen van metalen (bv. Fe) en niet-metalen (bv. S)onderzoeken.U- van de enkelvoudige stoffen diwaterstof, dizuurstof,trizuurstof, dichloor, diamant, grafiet, octazwavel,magnesium, aluminium, ijzer, zink, lood, koper, kwik,goud, zilver één of meer van de volgende aspectenbespreken: voorkomen, winning, bereiding, fysischeeigenschappen, chemische eigenschappen,toepassingen;3.6 Kennismaking metenkelvoudige stoffenVoorbeelden :Octazwavel (S) is een gele vaste stof. Men vindt het in degrond in de omgeving van vulkanen. Het zit in de kop vaneen lucifer, in buskruit, in vuurwerk,... omdat het goedbrandt. Vulkaniseren van rubber betekent toevoegen vanzwavel om hem harder te maken. Tientallen miljoenen tonzwavel worden jaarlijks omgezet in zwavelzuur (H,S,O).Kwikmetaal (Hg) is bij kamertemperatuur het enige vloeibaremetaal. Men gebruikt het in thermometers en barometers.De kleine schijfvormige batterijtjes in uurwerken bevattenook kwikmetaal. Zilverkoper-amalgaam wordt gebruikt alstandvulling.

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 23AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekLeerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenkenU- van de samengestelde stoffen waterstofchloride,(di)waterstofsulfaat, natriumhydroxide, ammoniak,calcium(di)hydroxide, natriumchloride, natriumwaterstofcarbonaaten calciumcarbonaat ten minste eentoepassing, een zintuiglijk of een fysico-chemischkenmerk aangeven;- uitleggen dat de oorsprong van een zuivere stof,natuurlijk ontstaan of synthetisch bereid, geen invloedheeft op haar eigenschappen;3.7 Kennismaking metsamengestelde stoffenVoorbeelden :Waterstofchloride (H,Cl) : verwijdering van cementrestenZwavelzuur (H,S,O): accuNatriumhydroxide (Na,O,H): ontstopper van afvoerbuizenAmmoniak (N,H): ontvettingsmiddelCalciumhydroxide (Ca,O,H): bepleisteren van murenNatriumchloride (Na,Cl): keukenzoutNatriumwaterstofcarbonaat (Na,H,C,O): maagzoutCalciumcarbonaat (Ca,C,O): krijt, marmerUU- de betekenis van chemische energie uitleggen;- voorbeelden aanhalen van stoffen die als bron vanchemische energie gebruikt worden;- de begrippen exotherm en endotherm illustreren metvoorbeelden van chemische processen;- de elektrolyse van water uitleggen;4 Verbranding enchemische energie4.1 Exotherme en endothermereacties4 Verbranding en chemische energie: ca. 5 lestijdenDe grootheid energie (eenheid joule, symbool J) herhalenen uitbreiden tot chemische energie.Exo-energetische reactie omschrijven als reacties dieenergie vrijmaken onder de vorm van warmte, licht ofelektriciteit.Endo-energetische reacties omschrijven als reacties dieenergie opnemen.

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 24AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekLeerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenken- een verbranding herkennen als een exotherme reactie;- de verbranding van een enkelvoudige stof definiërenals een reactie met zuurstofgas waarbij een oxidegevormd wordt;- de verbranding van een enkelvoudige stof in eenreactieschema weergeven;4.2 Verbranding vanenkelvoudige stoffenHoutskoolBij de verbranding van houtskool ontstaat er een gas datkalkwater troebel maakt: koolstofdioxide. Houtskoolpoederkan vanaf een bepaalde temperatuur stofexplosiesveroorzaken.SteenkoolUU- een reactie met zuurstofgas als een oxidatiebeschrijven;- met eenvoudig materiaal enkele verbrandingenuitvoeren (koolstofdioxide aantonen);- kenmerken geven van zuurstofgas, ijzer, grafiet,calciumhydroxide;In de cokesfabrieken wordt steenkool ontleed in een aantalfracties: steenkoolgas, ammoniak en teer. Het residubestaat uit bijna zuivere kool: cokes.Gebruik van cokes in hoogovens.U- de verbranding van een samengestelde stofbeschrijven als een reactie met zuurstofgas waarbijverschillende oxiden gevormd worden;- de verbranding van een samengestelde stof in eenreactieschema weergeven;- het onderscheid uitleggen tussen een volledige enonvolledige verbranding;4.3 Verbranding vansamengestelde stoffenAardgasBij de verbranding van aardgas ontstaan er water enkoolstofdioxide.Bij zeer snelle verbranding van aardgas treedt er eenexplosie op.Bij de onvolledige verbranding van aardgas blijven ergloeiende kooldeeltjes over, die de vlam geel kleuren.Daarnaast kan het zeer giftige koolstofmonoxide ontstaan.G1-12- eenvoudige verbrandingsreacties uitvoeren enbestuderen;LeerlingenpracticumBijvoorbeeld: verbranding van magnesiummetaal, houtskool,aardgas.- met voorbeelden en aan de hand van de begrippenmolecule en atoom, uitleggen wat een formule is;4.4 Formules enreactievergelijkingenUit bv. vergelijking van koolstofdioxide en koolstofmonoxideblijkt dat de elementformule (C,O) niet genoeg informatieverschaft om deze stoffen te kunnen onderscheiden.

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 25AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekLeerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenken- een eenvoudige verbrandingsreactie corpusculairvoorstellen, symbolisch weergeven en interpreteren ende wet van het behoud van atomen toepassen;- gebruik maken van de gegeven formules om dereactievergelijking te schrijven van de verbranding vanenkelvoudige en samengestelde stoffen;VerbrandingsreactiesVoorstelling van stoffen door moleculetekeningen.Moleculeformules van stoffen, bv. CO 2 , CO, O 2 , CVoorstelling van reacties door moleculetekeningen.Reactievergelijkingen, bv.C + O 2 → CO 22 C + O 2 → 2 COUUU- aardolie beschrijven als mengsel van koolwaterstoffen;- de namen geven van de alkanen met 1 tot 8 C-atomenen hun moleculen voorstellen;- het verband uitleggen tussen de grootte van demoleculen en de vluchtigheid van de overeenkomstigestoffen;4.5 Koolwaterstoffen AardolieBij de gefractioneerde destillatie van aardolie wordt hetmengsel gedeeltelijk gescheiden. Samenstelling entoepassingen van de verschillende fracties.De vluchtigste fracties zijn het meest ontvlambaar.Brand kan geblust worden door afdekken en afkoelen.Vaste stoffen zoals kaarsvet moeten eerst smelten, waarnade vloeistof met behulp van een wiek moet verdampen omte kunnen branden.- het roesten van metalen beschrijven als trage oxidatie;- de reactievergelijking schrijven van de oxidatie vanmetalen en de naam van de gevormde oxiden gevenals de formules gekend zijn;- de wet van behoud van massa formuleren en uitleggenaan de hand van de oxidatie van een metaal;4.6 Oxidatie van metalenBehoud van massaBij het roesten van ijzermetaal treedt een oxidatie op. Roestis een volksnaam voor ijzeroxide.De verbranding van metalen zoals Mg en Al wordt toegepastin wegwerpflitslampjes en in vuurwerk.De massa van het verbrandingsproduct van ijzer is groterdan de massa van het ijzer voor de verbranding.

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 26AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekLeerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenkenU- de samenstelling van lucht geven;- met voorbeelden uitleggen wat legeringen zijn;Samenstelling van luchtBij verbranding van ijzerwol in een afgesloten ruimte kanmen aantonen dat slechts 1/5 volume van de lucht deverbranding onderhoudt en dus uit zuurstofgas bestaat.Metalen kunnen onderling legeringen vormen. Hierdoorkrijgen ze meestal betere technische eigenschappen.Metalen gebruiksvoorwerpen worden meestal gemaakt uitlegeringen van minstens twee metalen, bv.: roestvrij staal,dural (aluminiumkookpotten),...Deze legeringen zijn veel steviger dan de zuivere metalenen roesten langzamer.UU- een reductie definiëren als een reactie waarbij eensamengestelde stof zuurstof afgeeft;- een ontploffing beschrijven als een zeer snelleexotherme reactie;- een ontploffing beschrijven door gebruik te maken vande begrippen oxidatie en reductie.4.7 Reductie BuskruitBuskruit is een mengsel van kaliumnitraat (75%), houtskool(15%) en zwavel (10%). Bij de ontploffing van buskruit wordtkaliumnitraat gereduceerd:2 KNO 3 → 2 KNO 2 + O 2Dank zij het zuurstofgas, vrijgekomen bij deze reductie,worden zwavel en kool zo snel geoxideerd dat de reactieexplosief verloopt.DynamietDynamiet is een springstof op basis van glyceroltrinitraat,vroeger ook wel ‘nitroglycerine’ genoemd.Glyceroltrinitraat bevat moleculen die de twee vereisteeigenschappen voor een explosie in zich dragen. Een deelvan de molecule kan gemakkelijk zuurstof opnemen, terwijleen ander deel van de molecule zuurstof afgeeft.

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 27AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekTweede leerjaarLeerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenkenDe leerlingen kunnen:- de formule van natriumchloride (keukenzout) schrijven;- voorbeelden geven van andere zouten, die belangrijkzijn voor onze samenleving;- de corpusculaire bouw van zouten beschrijven aan dehand van natriumchloride en met gebruik van debegrippen ion, ionbinding, ionrooster en ionkristal;- het verband leggen tussen ionkristallen en deaggregatietoestand van de zouten;5 Zouten5.1 Formules en corpusculairestructuur van zouten5 Zouten: ca. 6 lestijdenZouten in het dagelijks levenKeukenzout: winning en de rol in onze samenleving.Voorkomen van natriumchloride in het menselijk lichaam(zweet, urine, bloed, tranen,…) en de rol in de cellen.Natriumchloridekristallen onder de microscoop bekijken.Badzout, strooizout, maagzout, …- het smelten of oplossen van natriumchloride als eendissociatie in ionen voorstellen;- een elektrische stroom definiëren als een verplaatsingvan geladen deeltjes;- het elektrisch geleidingsvermogen van gesmolten ofopgelost natriumchloride met ionen uitleggen;- natriumchloride benoemen als een elektrolyt;Elektrisch geleidingsvermogenZouten en elektrische stroomLeidingwater en zweet bevatten opgeloste zouten; gevaarvoor elektrocutie in de badkamer en bij natte elektrischeapparaten.Bouwen van een elektrische keten bestaande uit eenstroombron, geleiders en elektroden.Onderzoeken van het geleidingsvermogen van:- zuiver water- vast keukenzout- opgelost keukenzout- gesmolten ‘bijtende soda’ (NaOH)Vermelden van het geleidingsvermogen van gesmoltenkeukenzout (smeltpunt 801 °C)

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 28AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekLeerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenkenUU- het atoommodel van Rutherford-Bohr beschrijven;- de samenstelling van een atoom afleiden uitnucleonengetal en atoomnummer;- met voorbeelden de betekenis van het begripatoommassa uitleggen;- voor atomen met Z ≤ 18, hun elektronenconfiguratie enhun plaats in het periodiek systeem van de elementengeven;- voor atomen uit de hoofdgroepen het aantal elektronenop de buitenste schil afleiden uit hun plaats in hetperiodiek systeem;- het verband leggen tussen de stabiliteit van deedelgasatomen en hun octetstructuur;- beredeneren dat neutrale metaalatomen (uit de a-groepen) door verlies van één of meer elektron(en), inpositieve ionen met een stabiele edelgasstructuurworden omgezet;- beredeneren dat neutrale niet-metaalatomen dooropname van één of meer elektron(en), in negatieveionen met een stabiele edelgasstructuur wordenomgezet;5.2 Atoombouw De leerkracht zorgt ervoor dat de atoombouw uit dezemodule en uit de module fysica (2 Atoom en kernmodel) eenlogisch samenhangend geheel vormt.De beeldbuisIn de kathodestraalbuis van een tv komen uiterst kleinenegatieve deeltjes (elektronen) vrij uit de gloeiende kathode.Ze botsen tegen een scherm en veroorzaken defluorescentie van zouten. Hierdoor ontstaat er een beeld.Demonstratie met de buis van CrookesProef met een fluorescerende lamp: enkel de negatieveladingen komen uit de negatieve elektrode vrij, hetgeenfluorescentie van het glas veroorzaakt en een schaduwachter de positieve elektrode.De positieve ladingen kunnen niet vrij komen, ook niet uit depositieve elektrode.U- de elektrolyse van een natriumchloride-oplossingvoorstellen op het elektrisch schema van destroomkring en de bijhorende vergelijkingen metelektronenuitwisseling schrijven;5.3 Elektrolyse De elektrolyse van NaCl werd reeds in 1898 toegepast doorErnest Solvay om chloorgas te bereiden voor het bleken vanpapier en het ontsmetten van water.

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 29AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekLeerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenkenU- het ontstaan van ionen uit watermoleculen uitleggenen hierbij de begrippen meeratomig ion en hydroxideiongebruiken;Bij de elektrolyse van pekel bekomt men:- chloorgas bv. voor PVC- waterstofgas bv. als raketbrandstof- natriumhydroxide bv. als ontstopper- voorbeelden opsommen van stoffen, die in onzesamenleving gebruikt worden en waarin volgendemeeratomige ionen voorkomen: ammonium-,hydroxide-, nitraat-, carbonaat-, waterstofcarbonaat-,sulfaat- en fosfaationen;- tabellen raadplegen met de naam en de formule vanéén- en meeratomige ionen;- door gebruik te maken van deze tabellen en doortoepassing van de neutraliteitsregel, de formules vanzouten schrijven en hun namen geven;5.4 Eén- en meeratomigeionenEen keuze uit volgende contexten (minstens één).Glas uit zoutenuitgangsstoffen: Na 2 CO 3 , SiO 2 en CaCO 3- bereiding van natriumcarbonaat (Solvay-procédé)- kalksteen → ongebluste kalk + CO 2Gewoon glas = calciumnatriumsilicaat- andere glassoorten: bv. kwartsglas, kristalglas, pyrex...StikstofmestBereiding van ammoniak volgens het Haber-Bosch-procédé:N 2 + 3 H 2 → 2 NH 3Bereiding van ammoniumzouten uit ammoniak en zurenSamenstelling van mineralen en edelstenen- mineralen, bv. kalksteen- halfedelstenen, bv. opaal- edelstenen, bv. robijn, smaragd

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 30AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekLeerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenkenZouten in de grondIn België treft men o.m. volgende bodems aan:zand = SiO 2klei = AlKSi 3 O 8kalk = CaCO 3leem = zand + kleimergel = zand + kalkU- het voorkomen van kristalwater met voorbeeldenbeschrijven;KristalwaterGipsHydratatie van pleister: er ontstaat gips.Bv. gipsverband bij breuk, gipsafdruk bij tandarts2 CaSO 4·H 2 O + 3 H 2 O → 2 CaSO 4·2 H 2 OBouwmaterialenpleister: de witte afwerkinglaag van stucwerkcement = calciumsilicaatmortel: hydratatie van calciumsilicaatCaSiO 3 + H 2 O → CaSiO 3·H 2 Obeton- met behulp van tabellen met de formules van debelangrijkste ionen, dissociatievergelijkingen vanzouten voorstellen;- een tabel met oplosbaarheid van zouten raadplegen;5.5 Oplossingen van zouten Zouten in zeewaterVergelijk de massaconcentratie (gebruikelijke eenheid: gramper 100 ml) van chloride-ionen in zeewater, leidingwater engedestilleerd water.- de massaconcentratie van een oplossing definiërenals het quotiënt van de massa van de opgelostestof en het volume van de oplossing;

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 31AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekLeerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenken- uit de vaststelling dat sommige stoffen in een smeltniet elektrisch geleiden, afleiden dat ze uit ongeladendeeltjes bestaan, namelijk moleculen;- het model van de atoombinding als gemeenschappelijkelektronenpaar tussen twee atomen kenschetsen;- bespreken dat men het bereiken van de octetstructuuren de vorming van neutrale moleculen met elkaar inovereenstemming kan brengen;- eenvoudige structuurformules schrijven;- de samenstelling van een moleculeverbinding uit demoleculeformule afleiden;6 Aardolieproducten6.1 Atoombinding6 Aardolieproducten: ca. 4 lestijdenHet voorkomen van methaan in de natuur: moerasgas,biogas, mijngas, aardgas.Het ontstaan van aardolie en aardgas.UDe verbranding van methaan in de bunsenbrander:structuurformules van CH 4 , O 2 , H 2 O, CO 2 .U- een moleculerooster als een regelmatige stapeling vanmoleculen kenschetsen;U- algemene eigenschappen van moleculeverbindingen,zoals laag smelt- en kookpunt, verklaren door kleineaantrekkingskrachten (vanderwaalskrachten) tussende neutrale moleculen;VanderwaalskrachtenMet behulp van simulatieprogramma’s (o.a. Simchemistry)kunnen de wisselwerkingen tussen bewegende moleculengetoond worden.- de historische en de hedendaagse betekenis van determ ‘organische stof’ aangeven en het onderscheidmaken tussen organische en anorganische stoffen;6.2 Alkanen Tot in de 18de eeuw worden organische stoffen uitsluitendgewonnen uit plantaardig en dierlijk materiaal, bv.kleurstoffen zoals indigo, karmijnrood,…

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 32AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekLeerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenken- de formules en de namen van eenvoudige alkanengeven;- uit de moleculeformule en de atoommassa's, demoleculemassa berekenen;Campinggas, LPGNoot: Naar analogie van atoommassa schrijven wemoleculemassa (i.p.v. moleculenmassa).- de aggregatietoestand van alkanen verklaren;UUU- uitleggen wat een mol materie is;- eenvoudige omrekeningen maken van een stofhoeveelheid(in mol) van een bepaalde stof naar demassa (in g) van die stof en omgekeerd;- een reactievergelijking in mol en in gram interpreteren;6.3 Hoeveelheid stof BroeikaseffectKoolstofdioxide als belangrijke oorzaak van hetbroeikaseffect.Berekenen hoeveel koolstofdioxide ontstaat door verbrandingvan een gegeven hoeveelheid methaan.U- de reactiewarmte in verband brengen met het brekenof het vormen van bindingen;6.4 Verbranding als exothermereactiePrijs per jouleBerekenen en vergelijken van de kostprijs voorverschillende brandstoffen en elektriciteit.UU- met een voorbeeld uitleggen wat een substitutiereactieis;- aangeven dat halogeenalkanen ontstaan wanneer inalkanen één of meer waterstofatomen vervangenworden door halogeenatomen (F, Cl, Br, I);6.5 Substitutiereacties CFK'sChloorfluorkoolwaterstoffen (CFK's) als mogelijke oorzaakvan het "gat" in de ozonlaag.Het gebruik van halogeenalkanen.

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 33AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekLeerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenkenU- het verschijnsel isomerie uitleggen;- reforming omschrijven als een reactie waarbijonvertakte alkanen in vertakte alkanen wordenomgezet;6.6 Isomerie BenzineDe samenstelling en het octaangetal van benzine.Loodvrije benzine en auto-uitlaatgas-katalysatoren.UUU- met behulp van een voorbeeld het kraakprocesbeschrijven;- de structuurformule van etheen schrijven;- additiereacties van etheen schrijven;- polymerisatiereacties als een bijzonder geval vanadditiereacties beschrijven;6.7 Alkenen KunststoffenEtheen als belangrijke uitgangsstof voor het bereiden vankunststoffen.PVCUit vinylchloride wordt polyvinylchloride (PVC) gemaakt.UU- de structuurformule van methanol en ethanol schrijven;- de bereiding van ethanol door additie van water aanetheen schrijven;- het gebruik van methanol en ethanol beschrijven;6.8 Alcoholen Alcoholische brandstoffenAlcoholische drankenG1-12- eenvoudige reageerbuisproeven met organischestoffen uitvoeren;LeerlingenpracticumBijvoorbeeld: bereiding van koolwaterstoffen en aantonenvan de brandbaarheid, bereiding van een kunststof.UU- de structuur van benzeen beschrijven;- het belang van enkele substitutieproducten vanbenzeen beschrijven;6.9 Aromatische verbindingen Het belang van benzeen voor de bereiding van o.a. geneesmiddelen(bv. aspirine), kleurstoffen en kunststoffen (bv.polystyreen).

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 34AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekLeerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenkenUU- het onderscheid tussen polaire en apolaire bindingmaken aan de hand van elektronegatieve waarden;- uit de ruimtelijke structuur en het verschil inelektronegatieve waarde van de samenstellendeatomen afleiden dat de molecule water eendipoolmolecule is;- de polariteit van andere moleculen afleiden uit hundriedimensionaal model bv. HCl, NH 3 , CCl 4 ;- polaire stoffen benoemen als stoffen die opgebouwdzijn uit dipoolmoleculen;- apolaire stoffen benoemen als stoffen die opgebouwdzijn uit apolaire moleculen;- besluiten of een stof al dan niet oplost in een bepaaldoplosmiddel, als de polariteit van beide stoffengegeven is;- het oplossen van stoffen in water beschrijven in termenvan corpusculaire interacties:- dissociatie en hydratatie bij zouten- ionisatie en hydratatie bij polaire niet-zouten;- het onderscheid maken tussen elektrolyten en nietelektrolyten;7 Zuren en basen7.1 Dipoolmoleculen7 Zuren en basen: ca. 5 lestijdenWassen met zeepDe watermolecule is een dipoolmolecule. Vetmoleculen zijnapolaire moleculen.Zeep is een natrium- of kaliumzout van vetzuren zoalspalmitinezuur en stearinezuurIn water wordt zeep gesplitst in Na + of K + en zeep-ionen.De zeep-ionen hebben een apolaire staart en een polairekop. Bij het wassen dringen de apolaire staarten in deapolaire vetdeeltjes met het vuil, terwijl de polaire koppenaangetrokken worden door de polaire watermoleculen. Zoworden de vetdeeltjes losgeweekt en kunnen zeweggespoeld worden.Zeep kan bereid worden uit natrium- of kaliumhydroxide enolie of vet: voorstellen van de reactie met de formules vanolie of vet, glycerol en zeep.

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 35AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekLeerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenkenU- indicatoren gebruiken om zure oplossingen aan tetonen bv. lakmoes, rodekoolsap;- aan de hand van de formule volgende stoffenbenoemen en classificeren als zuur (HZ): HCl, H 2 SOen eventueel HNO 3 , H 3 PO 4 , H 2 CO 3 en CH 3 COOH;- de ionisatie van zuren (HZ) in water schrijven;- een zuur definiëren als een stof die in water H +vrijmaakt;- aangeven dat er sterke en zwakke zuren bestaan;- afleiden dat het zuur karakter van een oplossingbepaald wordt door H +; 7.2 Zuren Zuren in de industrie en in het dagelijks levenToepassingen van zwavelzuur, salpeterzuur, zoutzuur,fosforzuur, koolzuur, azijnzuur en citroenzuur.Zuren bevatten het element waterstof. Door reactie metonedele metalen wordt dit als diwaterstof vrijgemaakt. Inwater wordt het als waterstof-ionen (H + ) afgesplitst.Algemene voorstelling:HZ → H + + Z - (ionisatie)Hierbij stelt Z - een zuurrest voor.4U- aangeven welke kleur lakmoes en rodekoolsapaannemen in basische oplossingen;- stoffen classificeren als hydroxide en de dissociatieervan voorstellen;- een base definiëren als een stof die in water OH -vrijmaakt;- de reactie van de base ammoniak met water schrijven;- afleiden dat het basisch karakter van een oplossingbepaald wordt door OH - ;7.3 Basen Basen in de industrie en het dagelijks levenIn water splitsen hydroxiden in metaal-ionen en hydroxideionen.Algemene voorstelling: MOH → M + + OH - (dissociatie)Reactie van ammoniak met water:+NH 3 + H 2 O → NH 4 OH → NH 4 + OH -Toepassingen van bijtende soda en van ammoniak.

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 36AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekLeerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenkenU- afleiden dat water neutraal is, omdat het evenveel H +als OH - bevat; (pH = 7)- aangeven dat de pH daalt als men zuur toevoegt en depH stijgt als men base toevoegt;- de pH-schaal van 0 tot 14 opstellen met aanduidingvan zure, neutrale en basische oplossingen en deverschillende kleuren van de universeelindicator;- met eenvoudig materiaal de pH van een oplossingbepalen, op een veilige en verantwoorde manier enmet inachtneming van gevarensymbolen en R- en S-zinnen;7.4 Zuurtegraad (pH) Zure smaken vergelijkenUit ervaring weet men dat bv. citroenen zuurder smaken danappelsienen. In dezelfde hoeveelheid sap zijn er dus in heteerste geval meer H + ionen dan in het tweede geval.pH-schaal van 0 tot 14 met aanduiding van stoffen uit hetdagelijks leven.Met een universeelindicator of pH-meter kan men met éénmeting de pH bepalen- aan de hand van een gegeven reactievergelijking, deessentiële voorstelling geven van de reactie tusseneen zuur en een base;- de reactie tussen H + uit een zure oplossing en OH - uiteen basische oplossing herkennen als eenneutralisatiereactie;7.5 Zuur-basereactiesZuren neutraliserenOvertollig maagzuur (HCl) kan geneutraliseerd worden dooreen zwak basische oplossing.In verzuurde meren worden basen gestrooid.G1-12G1-12- de pH van allerlei zure en basische oplossingenbepalen;- eenvoudige neutralisatiereacties uitvoeren en doorionreactievergelijkingen voorstellen;LeerlingenpracticumOnderzoek van de zuurtegraad van bv. cola, fruitsap,keukenazijn, zeepoplossing, detergentoplossing, …. metindicatoren.Het uitvoeren van eenvoudige neutralisatiereacties kangecombineerd worden met metingen van de zuurtegraad.

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 37AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekLeerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenken- in verbrandingsreacties, in synthesereacties metenkelvoudige stoffen en in ontledingsreacties vanbinaire stoffen oxidatie en reductie aanduiden aan dehand van elektronenuitwisseling;8 Metalen en niet-metalen8.1 Oxidatie en reductie8 Metalen en niet-metalen: ca. 2 lestijdenBij de- verbranding van magnesium of van ijzer- de synthese van natriumchloride- de ontleding van kwikoxide (Lavoisier)worden elektronen uitgewisseld, waardoor oxidatie enreductie optreedt.8.2 Metalen Metalen worden al van in de Oudheid aangewend wegenshun specifieke eigenschappen: vervormbaarheid (kommen),elasticiteit en hardheid (wapens), glans (sieraden). Later ookwegens hun goed geleidingsvermogen voor warmte enelektriciteit.Bereiding van ruwijzer in de hoogoven. Staal.- uitleggen hoe een metaalbinding tot stand komt enenkele kenmerken van het metaalrooster beschrijven;- het verband leggen tussen de eigenschappen vanmetalen en de structuur van het metaalrooster;- bereiding en toepassingen van een metaal beschrijven;G1-12- oxidatie- en reductiereacties (redoxreacties) uitvoeren. Leerlingenpracticum Bijvoorbeeld: reacties van metalen zoals Zn, Fe, Cu, Ag enhun zoutoplossingen.UUU- het diamant- en het grafietrooster beschrijven;- het verband leggen tussen de eigenschappen vandiamant en grafiet en de structuur van hun rooster;- bereiding en toepassingen van een niet-metaalbeschrijven.8.3 Niet-metalen Grafiet en diamant- herkomst- toepassingenOok andere niet-metalen spelen een belangrijke rol in hetdagelijks leven en in de industrie, bv.- silicium: chips, siliconen,…- zwavel: lucifers, vulkaniseren van rubber, zwavelzuur, …

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 38AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekModule biologieEerste leerjaarET Leerplandoelstellingen LeerinhoudenDe leerlingen kunnen1.1.1 de bouw van bacteriën beschrijven;1.1.2 de relatie leggen tussen de vorm en de indeling van bacteriën;1.2 het verband aantonen tussen de levensvoorwaarden en devermenigvuldiging van bacteriën;MENS EN GEZONDHEID (ca. 17 lestijden)1 Bacteriën1.1. Bouw en vorm1.2. Levensvoorwaarden en vermenigvuldiging1.3.1 de relatie leggen tussen voedselbederf en bacteriënontwikkeling;1.3.2 aantonen dat het toepassen van bewaartechnieken behoort tot eengezonde levenswijze;1.3 Voedselbederf en bewaartechnieken1. 4 de functie van de bacteriën in de natuur verklaren: als reducent,saprofyt of parasiet;1.5.1 het verband uitleggen tussen de antigeenaanwezigheid en deantilichaamproductie;1.5.2 de relatie aantonen tussen de vermenigvuldiging van bacteriën nainfectie, hun bestrijding en hygiëne;1.4 Functies in de natuur1.5 Infectie, bestrijding en hygiëneG1-G12 lp een eenvoudige bacteriënkweek maken en onderzoeken; Leerlingenpracticum: bacteriologisch onderzoek

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 39AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekET Leerplandoelstellingen Leerinhouden2.1 de bouw van virussen beschrijven;2.2 de manier waarop nieuwe virussen ontstaan uitleggen;2.3 de relatie verklaren tussen virussen en infectieziekten;2.4.1 het verband uitleggen tussen de besmetting, het aantasten van hetimmuunsysteem en het ziektebeeld van aids;2.4.2 de maatregelen om aids-besmetting te voorkomen toelichten;2 Virussen2.1 Bouw2.2 Vorming van nieuwe virussen2.3 Virale infecties2.4 Aids3.1.1 met voorbeelden het begrip erfelijkheid illustreren;3.1.2 het verband aangeven tussen chromosomen, celdeling en karyotype;3.2.1 de relatie leggen tussen de noodzaak van de halveringsdeling en devorming van geslachtscellen;3.2.2 de begrippen i.v.m. dominantie afleiden aan de hand van voorbeelden;3.2.3 de mechanismen van overerving aantonen door middel vaneenvoudige, monohybride kruisingen;3.3 de overerving van het geslacht uitleggen;3.4 gezondheidszorg i.v.m. erfelijkheid toelichten;3.5 erfelijke afwijkingen met voorbeelden illustreren;3 Erfelijkheid3.1 Algemene begrippen3.2 Overervingmechanismen3.3 Overerving van het geslacht3.4 Gezondheidszorg3.5 Erfelijke afwijkingenG1-G12 lp overervingsmechanismen simuleren; Leerlingenpracticum: erfelijkheidsonderzoek

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 40AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekTweede leerjaarLeerplandoelstellingenLeerinhoudenDe leerlingen kunnen4.1.1 relaties afleiden tussen verschillende fysiologische toestanden vanhet lichaam en zijn stelsels;4.1.2 vaststellen dat er een regulering noodzakelijk is van fysiologischeprocessen door het zenuw- en het hormonaal stelsel;STOFWISSELING (ca. 7 lestijden)4 Betekenis van de stofwisseling4.1 Functionele samenhang tussen stelsels van hetmenselijk lichaam5.1 samenstellende stoffen van levende wezens benoemen en hunfunctie beschrijven;5.2.1 voorbeelden van opbouwprocessen (anabolisme) van lichaamseigenstoffen geven;5.2.2 de celademhaling beschrijven als een afbraakproces (katabolisme),onmisbaar voor de energielevering in de cel;5 Celstofwisseling5.1 Samenstelling van levende wezens5.2 Opbouw- en afbraakprocessenG1-G12lporganische verbindingen en/of de belangrijkste mineralen vanlevende wezens aantonen;Leerlingenpracticum: samenstelling van levende wezensUUUU6.1.1 vertering beschrijven als het noodzakelijke proces waarbijmacromoleculen uit de voeding afgebroken worden tot nutriënten;6.1.2 verschillende stappen van afbraak tijdens het verteringsprocesonderscheiden;6.2 absorptie van nutriënten uitleggen;6.3 gaswisseling ter hoogte van longblaasjes en weefsels verklaren;6 Opneming van nutriënten en zuurstofgas6.1 Vertering6.2 Opneming van nutriënten6.3 Opneming van zuurstofgas

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 41AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekUUULeerplandoelstellingen7.1 relaties leggen tussen samenstellende componenten van het bloed enhun functie;7.2 de functionele betekenis van de bloedsomloop verwoorden;8.1 relaties aantonen tussen de bouw en de uitscheidingsfunctie van denieren;Leerinhouden7 Transport van stoffen7.1 Samenstelling en functie van het bloed7.2 Functionele betekenis van de bloedsomloop8 Uitscheiding8.1 Functie van een nier9.1.1 enkele vitaminen in een eenvoudige indeling klasseren;9.1.2 het belang van enkele vitaminen aantonen;9.2.1 hormonale klieren situeren en de functie van hun hormonenbeschrijven;9.2.2 voorbeelden van hormonale stoornissen toelichten en aangevenhoe ze eventueel kunnen worden vermeden;10.1 de relatie leggen tussen de soorten prikkels en de zintuigen die zeopvangen;10.2.1 zenuwcel, impuls, synaps en zenuw beschrijven;10.2.2 bouw en functies van het zenuwstelsel toelichten;10.3 de gevolgde weg van een zenuwimpuls via de hersenen en via eenreflexboog beschrijven;10.4 voorbeelden van zintuiglijke en neurale stoornissen toelichten enaangeven hoe ze eventueel kunnen worden vermeden.REGELING EN PRIKKELBAARHEID (ca. 10 lestijden)9 Regeling9.1.1 Vitaminen9.1.2 Betekenis van de vitaminen9.2.1 Endocriene klieren en hun hormonen9.2.2 Werking van en regeling door hormonen10 Prikkelbaarheid10.1 Soorten prikkels en de zintuigen die ze opvangen10.2.1 Zenuwcel, impuls, synaps, zenuw10.2.2 Bouw en functies van het zenuwstelsel10.3 Willekeurige bewegingen en reflexen10.4 Gezondheidszorg voor zenuwstelsel en zintuigenG1-G12 lp willekeurige bewegingen en reflexen onderzoeken. Leerlingenpracticum: onderzoek van reflexen

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 42AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekSpecifieke wenken voor de module biologieEERSTE LEERJAARMENS EN GEZONDHEID1 Bacteriën: ca. 6 lestijden1.1 Bouw en vorm1.1.1 Door bespreking en analyse van afbeeldingen kan men afleiden dat bacteriën eencelligeorganismen zijn, waarvan het kernmateriaal niet wordt samengehouden door een membraan (moneren).Men wijst erop dat de celwand van moneren uit andere stoffen is opgebouwd dan deze van planten enzwammen.1.1.2 Uit de waarnemingen van de verschillende vormen volgen de benamingen kokken, bacillen,vibrionen en spirillen.Vroeger lagen deze vier vormen aan de basis van de indeling van de bacteriën; de moderne systematiekvan deze groep berust tegenwoordig op fysiologische kenmerken.1.2 Levensvoorwaarden en vermenigvuldigingAlleen de vermenigvuldiging door deling wordt aangehaald.Kweken van bacteriën kan gegevens opleveren over het voorkomen en de levensvoorwaarden (water,temperatuur, voedingsmilieu, lucht, e.a.). Men kan hierbij een abiotische factor bespreken in functie vande fysiologische activiteit om de begrippen limiterende factor, minimumactiviteit, optimum en maximum afte leiden.Pathogene micro-organismen mogen in schoollaboratoria niet gekweekt worden. In culturen kunnen zeechter wel ongewild ontwikkelen. De leerlingen zullen daarom, bij het werken met micro-organismen,nauwkeurig de verstrekte voorschriften volgen. Zo mag het gebruikte glaswerk noch rechtstreeks, nochonrechtstreeks in aanraking komen met de mond en moeten de tafels voor en na het practicum gereinigdworden met gedenatureerde ethylalcohol. Gebruikte en overbodig geworden culturen worden zo spoedigmogelijk vernietigd in de autoclaaf of langs chemische weg. Petrischalen in plastic worden slechtséénmaal gebruikt en men vernietigt ze nadien bv. door verbranding.Al het gebruikte glaswerk wordt eerst chemisch ontsmet en dan behandeld in de autoclaaf.Petrischalen met bacteriënculturen mogen niet geopend worden: ze kunnen met doorzichtige kleefbanddichtgeplakt worden. Het doorgeven van hand tot hand wordt bij voorkeur vermeden.Veel (Engelstalig) materiaal over micro-organismen: http://www.microbes.info/1.3 Voedselbederf voorkomen door een gezonde levenswijze1.3.1 Bacteriën zijn vaak oorzaak van bederf. Dit kan aangetoond worden door te benadrukken dat ze,net als andere heterotrofen, organische stoffen nodig hebben als energiebron. Hierbij kan men wijzen ophet feit dat ze verteringsenzymen afgeven, die buiten de cel de organische stoffen afbreken totopneembare bestanddelen.1.3.2 Het aangehaalde proces van vertering bij bacteriën kan als vertrekpunt dienen om te vermeldendat ook bacteriën een metabolisme hebben. Tijdens het metabolisme worden giftige stoffen, toxinen,gevormd. Maak duidelijk dat het deze toxinen in het bedorven voedsel zijn, die ons ziek maken.Bewaartechnieken van voedsel (steriliseren, pasteuriseren, koelen, diepvriezen, UHT-methode, UVstraling,konfijten, pekelen, drogen, bewaren in bepaalde vloeistoffen, e.a.) kunnen afgeleid worden uit delevensvoorwaarden van bacteriën. Het nut van deze technieken kan duidelijk gemaakt worden aan dehand van voorbeelden van voedselinfectie.

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 43AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/week1.4 Functies in de natuurDe functie en de betekenis van saprofyten als reducenten worden geïllustreerd aan de hand vaneenvoudige voorbeelden zoals het rotten van bladeren, van dode organismen en de omzetting vanmeststoffen. Men wijst erop dat ziekteverwekkende bacteriën parasieten zijn.1.5 Beïnvloeden van de menselijke gezondheid (infectie, bestrijding en hygiëne)1.5.1 Volgend relatieschema kan de uitleg over immuniteit, vaccin en serum verduidelijken:bacterie ∏ toxine (antigeen) ∏ inzet van macrofagen (fagocytose) ∏ oproep en alarmeren van lymfocyten∏ productie van een specifiek antitoxine (antilichaam).1.5.2 De bespreking van enkele door bacteriën veroorzaakte infectieziekten (infectieweg, incubatietijd,symptomen) en hun bestrijdingsmogelijkheden, zowel preventief als curatief, illustreert het gebruik vanvaccins, serums, sulfonamiden, antibiotica en ontsmettingsmiddelen. De invloed van antibiotica enontsmettingsmiddelen kan gedemonstreerd worden met bijvoorbeeld een cultuur van de hooibacil. Regelsi.v.m. lichaams- en sociale hygiëne, bedoeld om besmetting te voorkomen, worden benadrukt.2 Virussen: ca. 2 lestijden2.1 BouwMet beelden illustreert men dat een virus slechts bestaat uit een eiwitmantel en uit erfelijk materiaal datde eigenschappen bepaalt. Men benadrukt dat de bouw essentiële verschillen vertoont met de structuurvan de cel.2.2 Vorming van nieuwe virussenDoor middel van aangepaste schema’s of van een videofilm kan men vergelijken hoe het erfelijkmateriaal van het virus in een levende cel binnendringt en die dwingt tot het aanmaken van nieuwevirussen. In elk geval beklemtoont men dat deze vorming slechts mogelijk is in levende cellen.2.3 Virale infectiesDe bespreking van enkele door virussen veroorzaakte infectieziekten (o.a. griep, verkoudheid, mazelen,rodehond) toont aan dat virussen ziekteverwekkers zijn. Gegevens over besmettingswijze, incubatietijd,symptomen en bestrijding worden tot een minimum beperkt en kunnen in tabelvorm samengevat worden.Regels i.v.m. lichaams- en sociale hygiëne, bedoeld om besmetting te voorkomen, worden besproken.2.4 Beïnvloeden van de menselijke gezondheid: aids2.4.1 Om de verspreiding van seksueel overdraagbare aandoeningen (SOA) tegen te gaan is hetnoodzakelijk adolescenten degelijk te informeren. Daarbij besteedt men vooral aandacht aan hetvoorkómen van deze aandoeningen en aan de ernst van de ziekte aids. Zie: http://www.sensoa.be/.Uiteraard zullen deze onderwerpen met de grootste tact i.v.m. de woordkeuze en het gebruik vandidactisch materiaal worden behandeld.Door middel van beelden kunnen de bouw van het virus, de verschillende besmettingswijzen en demogelijke symptomen (o.a. zware vermoeidheid, aanhoudende koorts, vergroting van de lymfklieren,longinfecties, herpesbesmetting, huidtumoren, vermagering, dementie, verlamming) worden verduidelijkt.Men vestigt er de aandacht op dat het lichaam zich niet meer afdoende tegen andere ziekten kanverdedigen omdat de ziekteverwekker de lymfocyten aantast en zo het immuunsysteem ontreddert.Verder wijst men er ook op dat seropositieven, die de ziekte (nog) niet vertonen, de verspreiding ervan inde hand kunnen werken.Het feit dat er voor aids (nog) geen geneesmiddel of vaccin bestaat wordt benadrukt.2.4.2 Uit het gegeven dat de besmetting mogelijk is door sperma, vaginale afscheiding en bloed kanafgeleid worden dat de ziekte kan voorkomen worden door een aangepast gedrag (o.a. veilige seks).

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 44AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/week3 Erfelijkheid: ca. 9 lestijden3.1 Algemene begrippen3.1.1 Door klassikale bespreking van het probleem: "Waarom lijken kinderen op hun ouders?" laat mende leerlingen inzien dat vele eigenschappen van de ene generatie op de andere worden overgeërfd. Menillustreert enkele duidelijke gevallen d.m.v. afbeeldingen (o.a. de vorm van de neus of van de kin).3.1.2 Met behulp van film, afbeeldingen, microscopische preparaten, e.d.m. toont men aan dat tijdensde celdelingen chromosomen zichtbaar worden binnen de kern. Men wijst erop dat het normaleceldelingen betreft, die instaan voor de vorming van alle nieuwe lichaamscellen.Aan de hand van menselijke karyotypen (& en %) worden besproken:- het constante aantal chromosomen (46) in elke lichaamscel;- het voorkomen van 22 paren homologe chromosomen;- het verschil in grootte tussen het X- en het Y-chromosoom;- het gelijke aantal chromosomen (2 n = 46) in de lichaamscellen van alle mensen, onafhankelijkvan hun geslacht of huidkleur.De begrippen homologe chromosomen, locus, gen, allel, homozygoot en heterozygoot kunnengeïllustreerd worden aan de hand van chromosoomkaarten, waarop de loci voor een aantal kenmerkenzijn aangeduid.3.2 Overervingmechanismen3.2.1 Het is niet nodig de verschillende stadia van de halveringsdeling te bespreken. Het volstaat tebenadrukken dat het halveren van het chromosomenaantal zó gebeurt dat in een geslachtscel slechtséén chromosoom van elk chromosomenpaar aanwezig is. Men wijst erop dat het voorkomen van elkecombinatie van 23 chromosomen louter toevallig is.Men leidt de noodzaak van een halveringsdeling voor de vorming van zaad- en eicellen af uit het feit dathet aantal chromosomen van generatie tot generatie onveranderd blijft. De begrippen haploïd en diploïdkunnen aangebracht worden.3.2.2 Door bespreking en analyse van een stamboom in verband met bv. resusfactor, oorlel, kan menop intuïtieve manier de begrippen dominant en recessief afleiden. De overerving van de bloedgroep kanhet begrip co-dominant illustreren.De verklaring van de overervingmechanismen kan vertrekken vanuit de besproken stambomen of vanuitde door leerlingen samengebrachte gegevens. Eenvoudige schema's van mono- hybride kruisingenverduidelijken de overerving en de begrippen geno- en fenotype.De behandeling van de verschillende types monohybride kruisingen (homozygoot x homozygoot,homozygoot x heterozygoot en heterozygoot x heterozygoot) kan leiden tot het formuleren van de eersteen de tweede Mendelwet. De nadruk blijft evenwel liggen op het nastreven van het inzicht in hetoverervingmechanisme.De wetmatigheid bij het overerven kan aangetoond worden door het uitloten van parels van tweeverschillende kleuren.3.3 Overerving van het geslachtKaryotypen illustreren dat een bepaald chromosomenpaar verantwoordelijk is voor de overerving van hetgeslacht. Het mechanisme kan met een schema verduidelijkt worden. Men wijst erop dat het hier deovererving betreft van hele chromosomen (X, Y).3.4 Erfelijke afwijkingenHet onderzoek van de afwijkende karyotypen, zoals bijvoorbeeld mongolisme, kan leiden tot debespreking van mutaties. Andere erfelijke aandoeningen zoals hemofilie of daltonisme kunnen eveneensaangehaald worden.

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 45AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/week3.5 GezondheidszorgVia de media en ook via gevallen in hun persoonlijke omgeving worden leerlingen soms geconfronteerdmet genetische afwijkingen en prenataal onderzoek.Belangrijk is dat ze na de lessenreeks inzien dat dit onderzoek in bepaalde gevallen wenselijk is, zoals bijerfelijke aandoeningen in de familie en bij bloedverwante huwelijken.De leerkracht onderstreept dat het tot uiting komen van erfelijke afwijkingen gering is; een pessimistischebenadering is dus te vermijden. Veel lesmateriaal over erfelijkheid en erfelijke afwijkingen is te vinden opde website: http://www.nav-vkgn.nl/brochure/erfelijk1.htmlTWEEDE LEERJAARSTOFWISSELINGDe leerplandoelstellingen voor de leerinhouden onder 1 (Betekenis van de stofwisseling) en 2(Celstofwisseling) zijn verplicht te beheersen doelstellingen.Uit de leerplandoelstellingen voor de leerinhouden 3 (Opneming van nutriënten), 4 (Transport van stoffen)en 5 (Uitscheiding) maakt de leerkracht een eigen keuze om de ingevoerde begrippen uit 1 en 2 verder teillustreren. Hij besteedt ongeveer 7 lestijden aan het totale deel stofwisseling.4 Betekenis van de stofwisseling: ca.1 lestijdDe onderlinge relaties tussen de onderwerpen in het hoofdstuk stofwisseling vormen een ingewikkeldematerie. Daarom worden enkele basisprincipes van de fysiologie samengevat in een referentiekader,waarnaar regelmatig terug kan worden gegrepen opdat leerlingen een goed overzicht van het werkterreinzouden behouden.4.1 Steunend op parate kennis van leerlingen kan men klassikaal een schema opbouwen, waarinrelaties tussen verschillende fysiologische toestanden van het menselijk lichaam (zoals leveren vanarbeid, verbruiken van energie, opnemen en verteren van voedsel, in- en uitademen) en de verschillendestelsels tot uiting komen. Men wijst op het belang van nutriënten en zuurstofgas voor het vrijmaken vanenergie via celademhaling of verbranding. De rol van het spijsverteringsstelsel, het ademhalingsstelsel enhet transport via bloed en lymfe worden aldus verklaard. De geproduceerde afvalstoffen verklaren denoodzaak van een transport- en een uitscheidingsstelsel. Andere functies van stelsels kunnen eenvoudigtoegelicht of aangehaald worden.4.2 De noodzaak tot regulering van fysiologische processen kan afgeleid worden uit gekendeverschijnselen die zich voordoen bij inspanning (toename van hartslag en ademhalingsfrequentie,zweten). Het zenuwstelsel en het hormonaalstelsel worden als regulerende systemen vermeld entoegevoegd aan het schema.5 Celstofwisseling: ca. 3 lestijden5.1 Samenstelling van levende wezensSteunend op parate kennis en een voedingsmiddelentabel kan men de samenstellende stoffen van hetmenselijk lichaam afleiden. Men kan ook als taak enkele voedingswaardetabellen, afkomstig van verpakkingenvan dierlijke en plantaardige voedingsmiddelen, door leerlingen laten verzamelen.Het belang van enkele stoffen kan aangetoond worden via een voorbeeld. Bij deze leerinhoud kan eraandacht besteed worden aan het belang van gezonde voeding.Op de chemische samenstelling en bouw van koolhydraten (sachariden), proteïnen (eiwitten) en lipiden(vetten) wordt niet diep ingegaan. Scheikundige formules worden best vervangen door eenvoudigeschema's of modellen. Enkel de formule van glucose kan gebruikt worden bij de stofwisselingsreacties.5.2 Opbouw- en afbraakprocessen5.2.1 De opbouw van lichaamseigen eiwitten uit aminozuren of van reservestoffen (vetten, glycogeen)kunnen als voorbeelden van opbouwreacties worden behandeld. De aangehaalde voorbeelden worden inhet metabolisme gesitueerd.

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 46AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/week5.2.2 De oxidatie van glucose is het aangewezen voorbeeld als model van afbraakreactie. Debespreking wordt beperkt tot de globale reactievergelijking; verder kan worden verwezen naarvoorbeelden bij de nutriëntenvorming zodat hier de basis wordt gelegd van de vertering.CeltransportprocessenOm de opneming en het transport van stoffen in de cel te begrijpen kunnen de begrippen osmose,diffusie en dialyse via demonstratieproeven aangebracht worden. Deze begrippen kunnen eveneensverduidelijkt worden bij de leerinhoud 6.2 (opneming van nutriënten).Het begrip actief transport wordt afgeleid uit cijfergegevens i.v.m. concentraties van stoffen binnen enbuiten de cel.EnzymenDe aanwezigheid van katalysatoren in cellen wordt aangetoond door een stukje verse lever inzuurstofwater te brengen en de waargenomen verschijnselen te vergelijken met deze welke zichvoordoen na toevoegen van mangaandioxide. Men wijst op het eiwitkarakter van enzymen.De specificiteit van de enzymwerking wordt verklaard door een sleutel-slotmechanisme. Hierbij kan mende werking van verteringssappen verklaren. Een animatie met modellen (transparanten, computer) kanhet mechanisme aanschouwelijk voorstellen.Het belang van een geschikte temperatuur en zuurtegraad wordt benadrukt. Als illustratie kan mengebruik maken van de maagenzymen die niet meer actief zijn in de twaalfvingerige darm. Deverschillende eigenschappen van enzymen kunnen via een parallelle reeks van eenvoudigeexperimenten aangetoond worden.6 Opneming van nutriënten en zuurstofgas: (U) maximum 3 lestijden6.1 Vertering6.1.1 Het kan nuttig zijn om de bouw van het spijsverteringsstelsel en de relatie tussenvoedingsmiddelen, voedingsstoffen en nutriënten te herhalen.Om de doorlatende eigenschappen van de darmwand na te bootsen en om aan te tonen dat zetmeel nietals dusdanig in het bloed kan opgenomen worden gebruikt men een dialyseslang.De noodzaak van vertering is hieruit een logische conclusie, die gevisualiseerd kan worden d.m.v. eeneenvoudig schema of model (ineen geschoven lucifersdoosjes of legoblokjes).De vertering van zetmeel tot glucose kan aangetoond worden door de kleur van een met dijoodoplossinggekleurde zetmeelsuspensie te vergelijken met de kleur die optreedt in een gelijkaardige suspensiewaaraan speeksel werd toegevoegd; in beide gevallen gaat men de aanwezigheid van glucose na. Datde gevormde glucose wel door de darmwand gaat, wordt eveneens met dialyseslang geïllustreerd.6.1.2 Met behulp van eenvoudige modellen en/of schema's wordt een enzymatische omzetting vanvoedingsstoffen tot nutriënten besproken en overzichtelijk samengevat.6.2 Opneming van nutriëntenDe lengte van de darm, de darmplooien, de darmvlokken en de microvilli kunnen aangetoond wordend.m.v. een aangepast onderwijsmiddel (micro- of macropreparaat, dia, model). Men duidt op het belangervan voor de opneming van nutriënten.Gebruik makend van een eenvoudig model van een darmvlok kan absorptie van nutriënten uitgelegdworden. Men wijst erop dat zowel actieve als passieve processen leiden tot de opneming van nutriëntenin de bloed- en chijlvaten.6.3 Opneming van zuurstofgasOp een eenvoudige schematische voorstelling kunnen de bouw van het ademhalingsstelsel en deopneming van zuurstofgas in de longen herhaald worden. Tegelijkertijd kan men ook de afgifte vankoolstofdioxide behandelen. Men kan met behulp van een zuurstofsensor, aangesloten op een computer,de vermindering van het zuurstofgehalte in uitgeademde lucht aantonen.

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 47AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/week7 Transport van stoffen: (U) maximum 2 lestijdenDiverse aspecten van de bloedsomloop werden reeds in de eerste graad behandeld. In de tweede graadwordt de nadruk eerder gelegd op de functionele betekenis dan op de samenstelling van het bloed en destructuur van de bloedsomloop.7.1 Samenstelling en functie van het bloedOmdat de samenstelling van bloed reeds besproken werd in de eerste graad beklemtoont men defuncties van de diverse bestanddelen. Over bloed en bloedsomloop zijn interessante lessen te vinden inde leerhoek van de website van het Rode Kruis: http://www.rodekruis.be/leerhoek/leerhoek.htm7.2 Functionele betekenis van de bloedsomloopDe nadruk wordt gelegd op de transportfunctie van bloed (aanvoer van nutriënten en zuurstofgas, afvoervan koolstofdioxide en afvalstoffen). Het verloop van de kleine en de grote bloedsomloop worden kortherhaald. Op de werking van het hart kan dieper ingegaan worden. Daarbij kan de computeringeschakeld worden om via animaties de hartfasen aan te tonen en/of om een cardiogram of eensonogram te maken. De hartfasen worden ook verbonden met de bloeddruk.8 Uitscheiding: (U) maximum 2 lestijden8.1 Functie van een nierDe delen van het nierstelsel en de macroscopische bouw van een nier worden kort herhaald aan de handvan een opengesneden nier en/of een model van een nier. Men kan een micropreparaat gebruiken om destructuur van een nefron te behandelen. Een tabel met de samenstelling van plasma, voorurine, plasmana reabsorptie en van urine laat toe de rol van een nefron te achterhalen.REGELING EN PRIKKELBAARHEID9 Regeling: ca. 4 lestijden9.1 Vitaminen9.1.1 De vitaminen worden ingedeeld in in water oplosbare en in vet oplosbare vitaminen. Het belangvan deze eigenschap voor de bereidingswijze van voedsel kan beklemtoond worden en men wijst ervooral op dat van in vet oplosbare vitaminen een reserve wordt aangelegd in het lichaam.Zie o.a.: http://www.gezondheid.be/9.1.2 De betekenis van vitaminen voor het organisme kan verduidelijkt worden door de bespreking vangebreksziekten met behulp van (video)film, dia's of afbeeldingen. De relatie tussen de functies van debesproken vitaminen in het lichaam en de waargenomen hypo- en avitaminosen wordt toegelicht. Ook hetgevaar van hypervitaminose bij overdadig vitaminegebruik wordt besproken. Bespreek in elk geval éénvoorbeeld van een in water oplosbaar vitamine en één voorbeeld van een in vet oplosbaar vitamine.9.2.1 M.b.v. een geschikt illustratiemiddel de ligging van volgende endocriene klieren situeren:hypothalamus, hypofyse, schildklier, eilandjes van Langerhans, bijnieren en gonaden. De klieren, hunhormonen en hun functie kunnen in een tabel worden weergegeven. Het onderscheid tussen exo- enendocriene klieren komt eveneens aan bod.9.2.2 Met voorbeelden verduidelijkt men dat kliersecreties reacties zijn op prikkels, bv. afgifte vanadrenaline bij het zien van een gevaarlijke situatie.9.2.3 De hormonale regeling van het suikermetabolisme wordt uitgelegd met behulp van een schema.De symptomen van suikerziekte worden besproken in relatie met dit schema. Suiker- en vetarm dieet,levenswijze en toediening van insuline worden besproken als middel om het glucosegehalte binnen degrenzen te houden. De invloed van een storing in de productie van schildklierhormoon op de groei vanhet menselijk lichaam kan besproken worden als tweede voorbeeld. Een andere mogelijkheid is enkelehormonale vruchtbaarheidsproblemen te bespreken.

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 48AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/week10 Prikkelbaarheid : ca. 6 lestijden10.1 Soorten prikkels en zintuigen die ze opvangenNa de omschrijving van een prikkel als een verandering in of rond een organisme die tot een reactie kanleiden, wordt de parate kennis die de leerlingen over dit onderwerp bezitten aangevuld en eventueelbijgestuurd. Men rubriceert de soorten prikkels en de zintuigen die ze opvangen. Men wijst erop dat deverandering in of rond een organisme voldoende groot moet zijn om tot een prikkel te leiden. De kleinsteintensiteit die nog als prikkel werkt wordt drempelwaarde genoemd.De huidzintuigen voor tast, druk, pijn, warmte en koude kunnen vernoemd worden. Voor het evenwichtszintuigwijst men enerzijds op het ervaren van de stand in de ruimte (positiezin) en anderzijds op hetwaarnemen van veranderingen in beweging (rotatiezin). Meer over ruiken, voelen, zien, proeven enhoren: http://www.iselinge.nl/scholenplein/pabolessen/99002dontdek-lichaam/index.htm10.2 Bouw en werking van het oog of het oorMet geschikt aanschouwelijk materiaal (o.a. model, dia, film, cd-rom) worden de delen van het besprokenzintuig functioneel behandeld.Het oogVoor het gezichtszintuig bespreekt men de beschermende delen, de oogspieren, de structuur van deoogbol (eventueel met dissectie van een varkensoog) en de bouw van het netvlies (kegeltjes en staafjes).De beeldvorming in het oog kan vergeleken worden met de werking van een fototoestel. Stereoscopischzien, lensaccommodatie, nabijheidpunt, nawerking, gezichtsbedrog en enkele oogafwijkingen kunnen tersprake komen.Het oorBij het gehoor- en evenwichtszintuig komen de verschillende onderdelen van het uitwendige oor, hetmiddenoor en het inwendige oor aan bod. Men wijst er iedere keer op bij welke zintuiglijke waarneming(geluid, positie, rotatie) elk deel een rol speelt.Om de werking van het gehoororgaan te verduidelijken is het nodig vooraf de voortplanting van het geluidals trilling te verklaren. Ook hier zullen (demonstratie)proeven de theorie ondersteunen. Men bespreektzeker ook de trilling van het basaalmembraan, waardoor in het orgaan van Corti de zintuigcellenverplaatst worden t.o.v. het dekvlies, hetgeen het ontstaan van impulsen veroorzaakt.Bij de behandeling van de evenwichtsorganen wordt een onderscheid gemaakt tussen de werking van dehalfcirkelvormige kanalen (rotatiezin) enerzijds en de functie van het ovale en ronde blaasje (positiezin)anderzijds.Men vermijdt zoveel mogelijk louter verbale uiteenzettingen en zorgt ervoor dat modellen en/of schema'siedere keer de besproken verschijnselen verduidelijken.10.3 Bouw en functies van het zenuwstelsel10.3.1 Bouw van een zenuwcelMen omschrijft een neuron eenvoudig als een grijze cel (cytoplasma en kern) met korte vertakte uitlopers(dendrieten) en met een lange, meestal witte, uitloper (zenuwvezel). Het uiteinde van de zenuwvezel iseveneens vertakt; elke vertakking eindigt in een klein blaasje.De cellichamen van de zenuwcellen liggen dikwijls gegroepeerd in zenuwknopen of ganglia.Aard van een impulsMen wijst op het verschil tussen een prikkel en een impuls (zie 10.1); een impuls verplaatst zich in éénrichting van de aanvoerende korte uitloper over het cellichaam naar de afvoerende zenuwvezel. Dezeverplaatsing geeft een zwakke elektrische stroom (actiestroom), die zich voortplant over hetcelmembraan. Eventueel vermeldt men dat natrium- en kaliumionen aan de buitenzijde van het membraanen chloride-ionen aan de binnenzijde een belangrijke rol spelen.

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 49AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekBouw en werking van een synapsWaar de zenuwvezel van een neuron eindigt en aansluit op de volgende zenuwcel, bevindt zich eensmalle tussenruimte; het geheel noemt men synaps. De impuls zorgt ervoor dat uit de kleine blaasjes aanhet uiteinde van de zenuwvezel een stof vrijkomt (transmitterstof), die de volgende cel prikkelt enwaardoor een nieuwe impuls ontstaat.Bouw van een zenuwZenuwen worden beknopt omschreven als gebundelde zenuwvezels van verschillende zenuwcellen. Menmaakt het onderscheid tussen gevoels- of sensibele zenuwen en bewegings- of motorische zenuwen.10.3.2 De bouw van het zenuwstelsel wordt functioneel behandeld. Men beperkt zich tot de belangrijksteanatomische structuren en zorgt voor aangepast aanschouwelijk materiaal (o.a. model, dia's, film, cdrom).Men wijst op de anatomische indeling van het zenuwstelsel (in centraal en perifeer zenuwstelsel)en de functionele indeling (in animaal en autonoom zenuwstelsel).Centraal zenuwstelselVan het centraal zenuwstelsel bespreekt men alleen de grote hersenen, de kleine hersenen, hetverlengde merg en het ruggenmerg. Men relateert elk deel met zijn taak en preciseert iedere keer deligging van de witte en van de grijze stof. In de grote hersenen worden zeker de motorische, desensorische en de associatie- of herinneringsvelden gelokaliseerd. Men wijst er tevens op dat dehypothalamus nauw betrokken is bij de afscheiding van hormonen door de hypofyse, en dat daardoorzenuwstelsel en hormonaal stelsel samenwerken bij het tot stand komen van reacties op prikkels.Perifeer zenuwstelselHet is niet nodig de 12 paar hersenzenuwen en de 31 paar ruggenmergzenuwen stuk voor stuk tebehandelen. Men wijst er wel op dat ze een motorische en/of sensorische functie vervullen. De tiendehersenzenuw (zwervende zenuw) en de bekkenzenuw worden wegens hun belangrijke verbindingstaaktussen centraal en autonoom zenuwstelsel wel besproken.Animaal zenuwstelselMen verduidelijkt dat het animaal zenuwstelsel alle bewuste handelingen die aan de wil onderhevig zijncontroleert, en dat de centra in de hersenen en het ruggenmerg liggen.Autonoom zenuwstelselMen omschrijft het autonoom zenuwstelsel als dat deel van het zenuwstelsel dat alle onbewuste activiteitenin het lichaam controleert. De centra liggen niet alleen in de hersenen en het ruggenmerg maar ook inde grensstrengen en in de verspreide ganglia. Men maakt een onderscheid tussen het sympathisch enhet parasympatisch systeem en wijst erop dat beide systemen elkaar voortdurend tegengesteldbeïnvloeden. Om de werking van het autonoom zenuwstelsel te illustreren, en tevens de samenwerkingtussen zenuwstelsel en hormonaal stelsel bij de coördinatie van reacties op prikkels aan te tonen, behandeltmen bv. de regeling van de hartslag.10.4 Willekeurige bewegingen en reflexenWillekeurige bewegingAls gevolg van prikkels die hun oorsprong vinden binnen of buiten het lichaam kunnen willekeurige,bewuste bewegingen ontstaan die vanuit de motorische zone van de grote hersenen worden geregeld.Van hieruit vertrekken impulsen naar alle skeletspieren. Er wordt op gewezen dat ook uit vrije wil,onafhankelijk van in- of uitwendige prikkels, impulsen vanuit de hersenschors naar skeletspieren kunnengestuurd worden.ReflexEen reflex wordt omschreven als een onwillekeurige beweging, die ontstaat als gevolg van een reactie opeen prikkel; hierbij doorloopt de impuls alleen een zogenaamde reflexboog. Een reflex kan bewust(kniepeesreflex) of onbewust (knippen met de oogleden) optreden; hij kan aangeboren ofongeconditioneerd (pupilreflex) en aangeleerd of geconditioneerd (zwemmen, fietsen) zijn.

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 50AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/week10.5 Weg van een impuls bij willekeurige bewegingen en bij reflexenWeg van een impuls bij willekeurige bewegingenMen verduidelijkt op een schema het verloop van de impulsen: zintuig ∏ gevoelszenuw ∏ opstijgendebaan in het ruggenmerg ∏ motorisch veld in de hersenschors ∏ afdalende baan in het ruggenmerg ∏bewegingszenuw ∏ skeletspier. Men benadrukt dat de rechter hersenhelft in verbinding staat met delinkerhelft van het lichaam.Weg van een impuls bij reflexenMen verduidelijkt eerst het ontstaan van een onbewuste reflex, door de reflexboog in zijn eenvoudigstevorm schematisch voor te stellen: prikkel ∏ impuls ∏ gevoelszenuw in het perifeer zenuwstelsel ∏schakelzenuw in het ruggenmerg of in de hersenen ∏ bewegingszenuwcel in het perifeer zenuwstelsel ∏reflex.Na de bespreking van de weg, gevolgd door een impuls bij een onbewuste reflex, breidt men het schemauit om de impulsgeleiding bij bewuste reflexen te verklaren.10.6 Relaties tussen het zenuwstelsel en het hormonaal stelselDoor te wijzen op de anatomische samenhang tussen hypofyse, hypothalamus en het omringendehersenweefsel verduidelijkt men de mogelijkheid tot samenwerking tussen het zenuw- en hormonaalstelsel. Als voorbeelden van dergelijke relaties kunnen o.a. de adrenalinestoot bij schrikreactie, hetverband tussen borstvoeding en prolactineproductie door de hypofyse en de regeling van bloeddruk enhartritme aan bod komen.10.7 Gezondheidszorg voor zenuwstelsel en zintuigenMogelijke onderwerpen zijn het vermijden van overbelasting van het zenuwstelsel door psychischespanning, door overdreven werk of door te weinig slaap. Schade veroorzaakt door stress en het gebruikvan drugs (o.a. tranquillizers en stimulantia) kunnen behandeld worden.Gevolgen van een lichte of zware hersenschudding, oorzaken van een beroerte (hersenbloeding,trombose, embolie) en hersenvliesontsteking als voorbeeld van infectie van het zenuwstelsel kunnen tersprake komen.Afhankelijk van het besproken zintuig worden enkele specifieke hygiënische voorschriften voor hetgezichts-, gehoor- of evenwichtsorgaan behandeld. Zo kan men aandacht besteden aan de noodzaakvan persoonlijke beschermingsmaatregelen (bv. dragen van een veiligheids- of leesbril), en vancollectieve beschermingsmaatregelen (bv. afzuiging voor stof, goede verlichting). In verband met het oorkan de bespreking van de gevolgen van een te langdurige blootstelling aan te sterke geluiden, motiverentot een aangepast gedrag om eigen gehoorbeschadiging en die van anderen te voorkomen. Gevolgenvan overprikkeling van het evenwichtszintuig (zee- en ruimteziekte) en hygiëne van het uitwendig oorkunnen besproken worden.

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 51AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekALGEMENE PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN1 Wetenschappelijke geletterdheidVertaald naar de betrokken leerlingenpopulatie betekent wetenschappelijke geletterdheid:• toepassingen van natuurwetenschappen uit de eigen ervaringswereld op eenvoudige wijze uitleggenmet behulp van kennis van een aantal wetenschappelijke inzichten;• met behulp van representatieve voorbeelden, natuurwetenschappelijke kennis in de eigenervaringswereld toepassen;• aan de hand van representatieve voorbeelden, het belang van de natuurwetenschappen en detoepassingen ervan voor de samenleving uitleggen;• aan de hand van representatieve voorbeelden, een standpunt innemen en een gereflecteerd oordeeluitspreken over wetenschappelijke toepassingen;• een attitude tegenover natuurwetenschappen aannemen die gebaseerd is op inzicht in haarmethoden, in haar ontwikkeling en in haar maatschappelijke impact.Onderwijs moet het rendement ten opzichte van deze doelstellingen bewaken en bevorderen door:• het cognitieve niveau van leerinhouden af te stemmen op dat van de leerlingen;• de omvang van het curriculum zodanig te beperken dat er ruimte is voor actieve verwerking vanleerinhouden;• een didactische vormgeving die niet de kennisreproductie maar het individuele en collectieve procesvan kennisverwerving centraal plaatst;• natuurwetenschappelijke kennis te plaatsen in een maatschappelijke, culturele en historische context.Op deze wijze krijgt authentiek leren voldoende kansen en wordt de intrinsieke motivatie voornatuurwetenschappen gestimuleerd.2 WerkvormenEr dient een goede balans te zijn in het gebruik van de verschillende werkvormen, die elkaar aanvullen.Het best wordt uitgegaan van een probleemstelling, eventueel gekoppeld aan een demonstratieproef.Natuurwetenschappen is een vak waarbij de leerlingen hun dagelijkse ervaringswereld kunnen uitbreidendoor het volgen en zelf uitvoeren van proeven in de klas.Het proefondervindelijk karakter van het vak is daarom zeer belangrijk. In de mate van het mogelijkezullen zoveel mogelijk proeven aan bod moeten komen in de les.Leerlingenpractica (leerlingenproeven) zijn activiteiten waarbij leerlingen alleen of in kleine groepjes (2 à3) zelfstandig, maar onder begeleiding en toezicht, experimenteel werk uitvoeren in verband met één ofander verschijnsel dat tot het leerpakket behoort. Er zullen per leerjaar minimaal gedurende viermaal50 minuten leerlingenpractica georganiseerd worden.Het is daarbij niet nodig om telkens één volledige lestijd aan leerlingenproeven te besteden, maar welkunnen de leerlingen regelmatig korte, eenvoudige proeven uitvoeren, gespreid over het leerjaar. In hetjaarvorderingsplan dient aangegeven te worden wanneer welke leerlingenproeven georganiseerd worden(items + duur).Zeker in grotere klassen dient de voorziene tijd maximaal te renderen. Zorg dat alles klaar staat, en laatde leerlingen bij voorkeur met eenvoudige materialen en toestellen werken.Uiteraard dienen bij het uitvoeren van experimenten door leerkracht of leerlingen steeds de veiligheidsvoorschriftenin acht te worden genomen. De leerlingen leren ook veilig en milieubewust omgaan metallerlei stoffen. Laat de leerlingen niet met giftige stoffen (bv. kwik en -verbindingen) of metkankerverwekkende stoffen (bv. benzeen) werken.Voor de ter zake geldende onderrichtingen is er een samenvatting te raadplegen op de website:www.gemeenschapsonderwijs.be/pbd/veiligheid.

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 52AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/week3 Gebruik van ICTICT is een middel zowel voor de leerkracht als voor de leerling om snel adequate informatie te zoeken, tebewerken en te gebruiken.Educatie wordt meer en meer e-ducatie (elektronische educatie). Naast het gebruik van de computerdoor de leraar bv. voor real-time metingen, het tonen van gevaarlijke of moeilijk uitvoerbareexperimenten, zal de leerling het middel gebruiken om bv. extra oefeningen te maken, leerachterstandenop te halen, vragen door te spelen.Om scholen verder te ondersteunen bij de invoering en gebruik van ICT publiceerde het departementOnderwijs de brochure ICT.onderwijs@vlaanderen. Informatie is te vinden op de ICT-website:www.ond.vlaanderen.be/ict/.Ook het Gemeenschapsonderwijs ondersteunt het ICT gebruik in de scholen met een eigen website enmet onderdelen van het schoolweb zoals fysicaweb :http://schoolweb.rago.be/fysicaweb4 Gebruik van handboeken en cursussenOm de efficiëntie van het onderwijs- en leerproces te optimaliseren zal men er over waken dat naast deeindtermen ook de andere na te streven leerplandoelstellingen en uitbreidingsdoelstellingen aan bodkomen. De wijze waarop dit in de aangeboden handboeken wordt gerealiseerd, zal in belangrijke mate dekeuze van de gebruikte boeken en/of de aangewende werkstructuren bepalen.Als wordt geopteerd voor het maken van een eigen cursus, zal men er in elk geval nauwgezet op toeziende leerinhouden op een zo bevattelijk mogelijke wijze aan te bieden. Men besteedt daartoe voldoendeaandacht aan de lay-out en aan de figuren. Teksten worden zoveel mogelijk met voorbeeldengeïllustreerd.Met het oog op evaluaties worden in de cursus, waar mogelijk, ook oefeningen ingelast. Oefeningen voorzelfevaluatie kunnen leerlingen toelaten eigen tekorten op te sporen en zullen eventueel de aanzet vormenvoor het bijsturen van het leerproces.5 Vakoverschrijdend lerenDaarnaast levert de leraar wetenschappen ook zijn bijdrage tot de realisatie van de vakoverschrijdendeeind-termen. Vakoverschrijdende eindtermen (VOET) zijn minimumdoelen die niet specifiek behoren toteen vakgebied, maar onder meer door middel van meerdere vakken of onderwijsprojecten kunnenworden gerealiseerd. Ze zijn in eerste instantie een opdracht voor het hele schoolteam. Om uit te makenhoe alle vakoverschrijdende eindtermen op schoolniveau kunnen gerealiseerd worden, zijn afsprakentussen de collega’s van alle vakken nodig. Het is aangewezen om deze afspraken formeel vast te leggenin het schoolwerkplan.In sommige vakken kunnen bepaalde VOET uitdrukkelijker aan de orde komen dan in andere.Leerplannen kunnen dan ook verwijzingen naar VOET bevatten als de binding tussen de vakgebondendoelstellingen en de VOET evident is. Indien de vakgroep nog andere VOET realiseerbaar acht binneneen vak, wordt dit vastgelegd in een verslag waarin zowel de visie en de planning zijn opgenomen.Heel wat VOET die behoren tot de domeinen Leren leren en Sociale vaardigheden zitten reeds verwevenin de uitwerking van verschillende vakgebonden doelstellingen in dit leerplan. Door een doordachte keuzevan thema’s, teksten en lesonderwerpen kunnen andere VOET (Opvoeden tot burgerzin, Gezondheidseducatie,Milieueducatie, Muzisch-creatieve vorming en Technisch-technologische vorming) ook in delessen natuurwetenschappen aan bod komen.Bij de aanvang van het schooljaar maakt de leraar een oordeelkundige keuze van de leerinhoudenwaarmee hij de vakgebonden en vakoverschrijdende doelstellingen wil realiseren (bij voorkeur na overlegmet de vakgroep) en stelt een jaar(vorderings)plan op waarin hij de leerstof op een evenwichtige wijzeverdeelt over het beschikbare aantal lestijden.

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 53AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekMINIMALE MATERIËLE VEREISTENKlaslokaalDe lessen moeten steeds gegeven worden in het daartoe bestemde lokaal, voorzien van een goeduitgeruste leraarstafel en leerlingentafels met water, gas en elektriciteit. Het lokaal moet demonstratie- enleerlingenproeven toelaten en is uitgerust voor projecties (met tv, video en/of cd-rom, overhead- endiaprojector). Er moet dus kunnen verduisterd worden.Tevens dient er ook één minstens goed uitgeruste computer (met cd-romdrive, printer, mogelijkhedenvoor 'real-time'-metingen, mogelijkheden voor projectie en internetaansluiting) aanwezig te zijn.Het materiaal voor de leerlingenproeven moet voldoende talrijk aanwezig zijn.Algemene uitrustingIn de voorraadkamer bevinden zich de nodige kasten, met de nodige chemicaliën en stoppenassortiment.Meetapparatuur: digitale balans, kwikbarometer (of metaalbarometer), set meetspuiten, pH-meter,meetlat, klaschronometer, multimeter, handchronometer, geodriehoek, rolmeter.Statiefmateriaal: statieven, ringen, vuurvast gaas, klemmen, notenGlaswerk (eventueel kunststof): reageerbuizen, bekerglazen, erlenmeyers, kolven, trechters,maatcilinders, petrischalen, glazen buizen.Toestellen: vacuümpomp met toebehoren, centrifuge, microscoop, spanningsbron, incubatieoven,koelkast, osmosecel, elektrolysetoestel, bunsenbrander (of kookplaat), mortier met stamper, dialyseslangBibliotheek met allerlei naslagwerken, tijdschriften, brochures, enz.Specifiek materiaal voor de module fysicaVermeld wordt het specifiek materiaal per onderdeel. Materiaal dat door de leerkracht zelf gemaakt kanworden is niet in de lijst opgenomen.2. Materie, ruimte en tijd:kubussen; balans.3. Atoom- en kernmodel:simulatiemodel voor aggregatietoestanden; toestel voor Brownse beweging; roostermodellen.5. Krachten:toestel voor de wet van Hooke; dynamometer; schietlood; ijkmassa's; veren.6.Hydro- en aërostatica:toestel principe van Pascal; glazen cilinder met afsluitplaatje; vliesmanometer; verbonden vaten; toestelvoor hydrostatische paradox; voorwerpen voor de wet van Archimedes; Maagdenburgse halve bollen;toestel dichtheidsbepaling van lucht; buis van Torricelli; baroscoop.7. Beweging en verkeer:toestel om de eenparige beweging te onderzoeken (bv. glazen buis met glycerol en luchtbel); valbuis vanNewton; toestel om de valversnelling te bepalen; toestel om actie en reactie aan te tonen.8. Arbeid, vermogen en energie:chronometer; hellend vlak; kleine elektrische motor; model waterturbine met dynamo; radiometer vanCrookes; zonnecel; botsbal; warmtegevoelig papier.9. Radioactiviteit:dia's; leerlingenset voor kernverschijnselen.10. Ioniserende straling:Geiger-Mullerteller met luidspreker; nevelkamer van Wilson; radio-isotopen.

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 54AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekSpecifiek materiaal voor de module chemieMoleculemodellen, roostermodellen: metaalroosters, ionroosters, moleculeroosters (ijs)Voor het werken in contexten is het nodig dat een aantal materialen, apparaten en producten vooral uithet dagelijkse leven ter beschikking zijn, zoalsZuren:• azijnzuur in de vorm van tafelazijn• citroenzuur in de vorm van citroensap of kristalvormig citroenzuur• ‘koolzuurhoudend’ water (bruisend mineraalwater)• ontkalkingmiddelen (mierenzuur)• zoutzuurBasen:• ammoniak• natriumhydroxide in de vorm van gootsteenontstopper, vaatwasmachinemiddel• gebluste kalk• kalkwaterIndicatoren:• rodekoolsap (vers bereid)• lakmoes• fenolftaleïne• universeelindicatorZouten:• keukenzout (in originele verpakking)• maagzout• kristalsoda• strooizout (calciumchloride)• hels zout (zilvernitraat)• calciumcarbonaat (marmer, eierschalen, oesterschelpen, …)• gips (calciumsulfaat)• bruistabletten• meststoffen (nitraten, fosfaten, …)• ertsenBrandstoffen:• aardolie en aardolieproducten• cokes en steenkool• brandspiritus (hoofdbestanddeel ethanol)• campinggas (een leeg blikje om te laten zien is genoeg)• kaarsenCosmetica:• nagellak• schoonheidscrèmes en -melk• zepen (toiletzeep en vloeibare zepen)• shampoos• tandpasta

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 55AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekReinigingsmiddelen:• afwasmiddel• bleekwater• bleekpoeder• allesreiniger• wasmiddelenVoedingswaren:• margarine• halvarine• plantaardige oliën (arachideolie, zonnebloemolie, olijfolie, …)• aardappelbloem• bakpoeder• gelatine• suiker (kristalsuiker, bloemsuiker)• kleurstoffen en smaakstoffen• dranken (melk, limonade, wijn, bier, …)Metalen:• aluminium: verpakkingen (bakjes, schaaltjes), folie• ijzer: poeder, staalwol, spijkers (ook roestige)• zink• koper• lood• magnesium• legeringen: roestvrij staal, soldeer, brons, messing, …Niet-metalen:• zwavel (lucifers, pijpzwavel)• houtskool• Norit ® : geneesmiddel, aquariumfilter• grafiet (potlood, kachelpoets)Kunststoffen:• polyetheen (verpakkingszakjes, flessen, …)• pvc• isolatiematerialen (‘isomo’)• siliconen• textielvezels, liefst met etiket (polyester, nylon, …)Allerlei voorwerpen:• aquariumfilter• batterijen• edelstenen en halfedelstenen• gasmasker• geurvreters (schoenen)• koffiezet (toestel of ander middel)• petroleumlamp• spuitbus (haarlak of ander)

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 56AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekSpecifiek materiaal voor de module biologieVoor het uitvoeren van demonstraties, proeven en observaties, nodig om de doelstellingen te bereikendient de volgende basisuitrusting aanwezig te zijn:skeletmensmicropreparatenleverkwabjesnierlichaampjesdoorsnede dunne darmdoorsnede longdoorsnede huidbloed van mensceldelingenmodellen en/of transparantentorso mens, huid, nier, nierlichaampje, mannelijke en vrouwelijke voortplantingsorganen, doorsnedehoofd met hersenen, delingsfasen, planten- en/of dierencel, zenuwcel, oog en/of oorchemicaliënagar-agar, glucose, glycerol, keukenzout, NaOH-pastilles, fenolftaleïne, clinistix, lugol, zetmeel,waterstofperoxide, glaswol, norvanol, formaldehyd (40%), mangaandioxide, detergent,universeelindicator-papier en/of vloeibaar), testkits voor bodem- en/of wateronderzoek, amylase,proteïnase, methyleenblauw.VeiligheidOm aan de nodige veiligheids- en milieuvoorschriften te voldoen dienen o.a. aanwezig te zijn:veiligheidstekens, veiligheidskasten voor de opslag van gevaarlijke producten (voorzien van deovereenkomstige gevarensymbolen), blustoestel, emmer met zand, branddeken, metalen papiermand,labojassen, veiligheidsbrillen, oogdouche of oogwasfles, handschoenen, EHBO-kit met brandzalf,wandplaat en/of lijst met R- en S-zinnen, containers of flessen voor selectief verzamelen van afvalstoffen.Inzake veiligheid is de volgende wetgeving van toepassing:- Codex- ARAB- AREI- Vlarem.Deze wetgeving bevat de technische voorschriften die in acht moeten genomen worden m.b.t.:- de uitrusting en inrichting van de lokalen;- de aankoop en het gebruik van toestellen, materiaal en materieel.Ze schrijven voor dat:- duidelijke Nederlandstalige handleidingen en een technisch dossier aanwezig moeten zijn;- alle gebruikers de werkinstructies en onderhoudsvoorschriften dienen te kennen en correct kunnentoepassen;- de collectieve veiligheidsvoorschriften nooit mogen gemanipuleerd worden;- de persoonlijke beschermingsmiddelen aanwezig moeten zijn en gedragen worden, daar waar dewetgeving het vereist.

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 57AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekEVALUATIE1. De evaluatie heeft een tweevoudig doelDe evaluatie dient aan de leerling informatie te geven over de mate waarin hij of zij er in geslaagd is omzowel de kennis als de vaardigheden te beheersen die mogen verwacht worden na het leerproces.De evaluatie moet aan de leerkracht de feedback geven om vast te stellen of hij of zij de meest aangepastemethode hanteert om de gestelde doelen te bereiken.Een evaluatie is meer dan een getal om een rapportcijfer te berekenen. Het is een werkinstrumentwaarbij permanent en wederzijds (leerling-leraar) besluiten dienen getrokken te worden over het leerproces.In het kader van het Schoolreglement en het Schoolwerkplan is het aangewezen om ouders en leerlingentijdig over de wijze van evalueren in te lichten.2. Eigenschappen van een goede evaluatieDoor te evalueren wil men bij de leerlingen nagaan in hoeverre de doelstellingen die men met het leerproceswilde bereiken, bereikt zijn.De evaluatie moet daarom volgende kenmerken bezitten: ze moet valide, betrouwbaar en efficiënt zijn.Validiteit: mate waarin de toets of de eindproef overeenstemt met het gegeven onderwijs. Dit betekento.a. dat er bij de evaluatie voldoende vragen rond de behandelde contexten moeten voorkomen.Betrouwbaarheid: het uitschakelen van toevalsinvloeden en het aanwenden van objectieve meetmethoden.Efficiëntie: de tijd nodig voor het voorbereiden en het afnemen van de toets moet in verhouding staan tothet bekomen van relevante informatie, liefst in een minimum van tijd.Onvoldoende resultaten bij individuele leerlingen of bij gedeelten van de klasgroep, zullen de leraar ertoeaanzetten om remediërend in te grijpen. Indien nodig zal de leraar voor andere werkvormen enleermiddelen kiezen.Een evaluatie kan een signaal geven om doelstellingen en /of leerinhouden bij te sturen.Verder is de evaluatie een belangrijk gegeven bij de pedagogische begeleiding en bij de controle door deinspectie.Voor de leerling is het van belang om door de evaluatie te weten te komen hoe zijn evolutie verlooptbinnen het leerproces. Een evaluatiecijfer voor dagelijks werk zal dus noodzakelijker wijze gesteund zijnop veelvuldige evaluatiemomenten die zowel kennis, vaardigheden als attitudevorming omvatten.3 Soorten evaluatie3.1 Dagelijks werk (deelproeven)Mondelinge beurten en korte toetsen hebben vooral als doel na te gaan of de leerlingen devooropgestelde doelstellingen in voldoende mate hebben bereikt. Leerlingen met achterstand zullenbijkomende opdrachten en taken krijgen om zo snel mogelijk bij te benen. Het is een belangrijke taakvoor de leraar om de leerlingen individueel te begeleiden, om de oorzaken van de achterstand teachterhalen en, mits aangepaste remediëring, deze leerlingen te helpen (formatieve bijsturing).‘Leren leren’ krijgt zo een meer concrete betekenis. Via bepaalde technieken zoals beheersingsleren,geprogrammeerde instructie, hulp van medeleerlingen en eventueel van externe deskundigen (CLB)zullen deze leerlingen geholpen worden.Voor leerlingen die in de betreffende studierichting niet op hun plaats zitten, zal middels afspraken metcollega’s, directie en/of CLB, op de begeleidende klassenraad zo snel mogelijk een oplossing gezochtworden. De hoofdbedoeling moet blijven, om zo veel als mogelijk leerlingen mee over de meet te krijgen.Verwacht meer en je zult meer krijgen. Hoge verwachtingen zijn voor iedereen belangrijk, zowel voorleerlingen die moeilijk meekunnen en voor zij die zich niet erg willen inspannen als voor goede,gemotiveerde leerlingen.

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 58AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekHet rapportcijfer van het dagelijks werk is gesteund op een zo breed mogelijke permanente evaluatie vande afgelopen periode.Zowel cognitieve als affectieve en psychomotorische doelstellingen komen hierbij aan bod. De leerkrachthoudt hiervoor een evaluatieschrift bij. Bij elk cijfergegeven moet summier weer te vinden zijn wat debedoeling van de evaluatie was.Hiervoor kan de leraar beschikken over:- notities over het leergedrag van de leerling in de klas;- klasgesprekken;- mondelinge overhoringen;- korte schriftelijke toetsen;- herhalingstoetsen (grotere leerstofgedeelten);- huis- en klastaken;- kwalitatieve beoordeling aangaande praktische oefeningen, laboratoriumwerk;- notities over de mate van het beheersen van de vaardigheden;3.2 Examens (eindproeven)Examens houden een productevaluatie in. Na analyse van de resultaten wordt ook hier door de leraareen diagnose opgesteld, die aanleiding kan zijn tot bijsturing van het onderwijs- en leerproces.Tevens kunnen remediërende maatregelen voor individuele leerlingen ook hier weer uit voortspruiten.Zowel het gepast aanbieden van de leerstof en de evaluatie, als het aanbieden van remediërendeopdrachten, zijn essentieel in het door ons beoogde totale leerproces.Via een grote variatie in vraagvormen (open en halfopen, invulvragen, juist- onjuist vragen,sorteervragen, rangschikkingvragen en meerkeuzevragen) zullen vooral de minimumdoelstellingen(eindtermen) getoetst worden. Uitsluitend theorievragen, bv. formules en namen, moeten vermedenworden.De duur van de schriftelijke examens komt ten hoogste overeen met het aantal wekelijkse lestijden voorhet vak met een minimum van twee lestijden.De examens worden afgenomen in aanwezigheid van de vakleraar. Hij deelt de leerlingen, bij aanvangvan de proef, mee dat bijkomende vragen ter verduidelijking kunnen gesteld worden. Elke bijkomendetoelichting wordt luidop gegeven, zodat alle leerlingen op een gelijke wijze worden behandeld.Een exemplaar van de gestelde vragen met aanduiding van de puntenverdeling worden samen met deverbeterde examenkopijen in het archief bewaard. Dit exemplaar wordt tevens aangevuld met een nietabsolutemodeloplossing (de leerling kan terecht een andere oplossingsmethode gebruiken) of met eenopsomming van de aandachtspunten die aanwezig moeten zijn voor oplossingen van open vragen entaken.Na de proeven hebben de leerlingen het recht de modeloplossing in te zien. Ook hebben zij het recht, ophun vraag, om hun gecorrigeerd examen in te zien.Voor de examens worden met de leerlingen duidelijke afspraken gemaakt over het verloop ervan. Deleerkracht zorgt ervoor dat minimum 75% van de examenvragen het bereiken van deminimumdoelstellingen (eindtermen en andere minimumdoelstellingen) toetst.

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 59AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/week4 Algemene richtlijnenDe vragen/opdrachten met aanduiding van de cijferverdeling op de modeloplossing en de aanwijzingenvoor de oplossing van de open vragen, worden opgesteld en vooraf aan de directeur overhandigd.Om achteraf discussies te vermijden zorgt men ervoor dat de leerlingen beschikken over:- een duidelijk beeld van wat van hen verwacht wordt;- de vragen en opdrachten die reeds zijn voorgekomen gedurende het didactisch proces;- een schriftelijk overzicht van de voor het examen te kennen leerstof;- een geschreven mededeling waarin staat welke informatiebronnen en welk materiaal zemogen/moeten meebrengen op het examen;- een blad met vragen om overschrijffouten te vermijden.Indien in een klas leerlingen van verschillende opties of studierichtingen samen alle lessen of een deelvan de lessen volgen, dan is, binnen deze klas, differentiatie van vragen toegelaten.Bij eventueel herexamen zal men voor de leerling de leerstof voor dat herexamen zeer nauwkeurig schriftelijkbepalen.5 CorrectieObjectieve correctienormen zijn vanzelfsprekend een noodzaak. Wanneer een antwoord verschillendeelementen inhoudt, is het aangewezen per essentieel element een puntenverdeling te maken.De leraar die aan zelfevaluatie wil doen, zal in tabelvorm een overzicht van de behaalde resultaten perleerling en per vraag opstellen. Daarop aansluitend wordt dan verwacht dat de leraar zijn besluiten trektin verband met de gebruikte onderwijsmethode. Tevens is dit een uitstekend hulpmiddel om gefundeerderemediërende maatregelen t.o.v. de leerlingen te treffen.

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 60AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekBIBLIOGRAFIEPedagogisch-didactische naslagwerkenBLIECK, A. e.a., Instrumentarium voor leerkrachten en schoolteams, Vakoverschrijdende thema's in hetsecundair onderwijs: gezondheidsopvoeding, milieu-educatie en relationele vorming, Uitgeverij Garant,Leuven-Apeldoorn, 1994BOEKAERTS, M., SIMONS, P., Leren en instructie, Psychologie van de leerling en het leerproces, VanGorcum, Assen, 1995CORNELIS, G.C., Zoeken naar oplossingen, Inleiding tot het probleemgericht denken, VUBPRESS,Brussel, 1999, ISBN 90 5487 240 3 / NUGI 619GEERLINGS, T., VAN DER VEEN, T., Lesgeven. Interne differentiatie in de praktijk, Van Gorcum, Assen,1995HARGRAVES, A., e.a., International Handbook of Educational Change, Kluwer, 1998HOOGEVEEN, P., WINKELS, J., Het didactisch werkvormenboek, Van Gorcum, Assen, 1996TIELEMANS, J., Psychodidactiek, Uitg. Garant, Leuven, 1993, ISBN 90-5350-151-7Algemene naslagwerken natuurwetenschappenANGENON, A., Werken met grootheden en wettelijke eenheden, Die Keure, Brugge,1998, ISBN9057510677BIJKER H.J., DORST J.H. e.a., SI-eenheid voor eenheid, Noordnederlands boekbedrijfBinas, Informatieboek vwo-havo natuurwetenschappen, voor "het studiehuis" (4 de druk), Wolters –Noordhoff, Groningen.BROEK (VAN DE), J., Over sneeuwballen en glaasjes melk, ( 100 alledaagse onderwerpen ontmaskerd),Uitg. ten Hagen & Stam, Den Haag, 20000CHALMERS, A.F., Wat heet Wetenschap? , Boom, Amsterdam, 1994MEADOWS, J., Geschiedenis van de Wetenschap, Natuur & Techniek, Amsterdam, ISBN 90 68251 902SIMMONS J., De Top-100 van wetenschappers, Uitgeverij Het Spectrum, Utrecht, 1997, ISBN 90-2746-185-6STÖRIG, H. J., Geschiedenis van de Wetenschap, 3 delen, Prisma, UtrechtHULSPAS, M. en NIENHUYS, J.W., Encyclopedie der pseudo wetenschappen, Uitg. De Geus, BredaTijdschriftenMENS (Milieu-Educatie, Natuur & Samenleving), driemaandelijks tijdschrift, Te Boelaarlei 23, 2140Antwerpen, www.2mens.comNatuur & Techniek - natuurwetenschappelijk en technisch maandblad, 1000 WZ AmsterdamNatuur en Wetenschap, Zuidstraat 211, 3581 Beverlo (011-40 13 54)NVOX, Tijdschrift voor natuurwetenschappen op school, Uitgave van NVON, de Nederlandse verenigingvoor het onderwijs in de natuurwetenschappen, http://home.svm.nl/natwet/nvox/index.htmEOS-Magazine, Wetenschap en Technologie voor Mens en Maatschappij, Uitg. Cascade, www.eos.beVELEWE - Vereniging voor leerkrachten wetenschappen, tijdschrift, Mollenveldwijk 30, 3271 ZichemTransparantenTTE-reeks (Transparencies To Educate), Antwoordnummer 1796, 7550 WB Hengelo (NL)DIDAC-reeks, Fedichem, Departement PR, Maria-Louizasquare 49, 1000 Brussel

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 61AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekBrochures en repertoria- Gevaarlijke stoffen en preparaten (herken ze, bescherm u), een uitgave van het Commissariaatgeneraalvoor bevordering van de arbeid, 1040 Brussel- Lesbladen Water en Lucht, Vlaamse Milieumaatschappij, Aalst- DE TEY, M., CORNELIS, K., Chemie en veiligheid, De Sikkel- Vragen over wetenschap: Energie - Geluid - Water, verhelderende boeken voor 10-14 jarigen, meteenvoudige experimenten, Artis Historia, Brussel, 1998, 44 p. per deel- Voorkomen en bestrijden van radon, Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf,Violetstraat 21, 1000 BrusselDoe-pakkettenPlatform, een onderwijsdossier over kunststoffen, www.apme.org, (Association of Plastics Manufacturersin Europe), Afdeling Communicatie, E. Van Nieuwenhuyselaan 4, bus 3, 1160 BusselICT-project: Science Across Europe (Part of Science Across the World), http://www.bp.com/sawElke van de units bevat kopieerbaar leerlingenmateriaal, een uitwisselingsformulier en een handleidingvoor de leerkracht.1. Zure regen over Europa (14-16 jaar)2. Energiegebruik thuis (14-15 jaar)3. Vernieuwbare energiebronnen (16-17 jaar)4. Drinkwater (11-13 jaar)5. Wat heb je gegeten...? (11-13 jaar)6. Broeikaseffect (17-18 jaar)7. Huishoudelijk afval (14-15 jaar)8. Verkeersveiligheid (13-14 jaar)9. Blijf gezond (14-15 jaar)10. Leven met chemie (13-14 jaar)11. Eten en drinken (11-12 jaar)12. Zonne-energieTijdbalk Natuurwetenschappen: www.worldhistory-poster.comvia SKEPP vzw, Laarbeeklaan 103, 1090 JetteCd-rom's:- Het Digitale Archief - Natuur & Techniek, Deel 1 en 2- Overal interactief (Algemene Natuurwetenschappen) – Educatieve Partners Nederland, NL,www.epn.nl/overal/- Nederlandstalige Encyclopedie, SoftKey, Amsterdam, ISBN: 90-5432-168-7- De Grote Encyclopedie '98, ISBN: 90-5167-655- Science Interactive Encyclopedie, Hachette Multimedia- Encarta Encyclopedie, Winkler Prins Editie, Microsoft- Eyewitness Encyclopedia of Science, Dorling Kindersley- World Book - Multimedia Encyclopedia, IBM, Mediamix, (Naslagwerk met link naar Internet)

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 62AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekModule fysicaHandboekenPERGOOT, J., Fysica 2, Eerste jaar van de tweede graad: Elementaire Mechanica, Hydro- & Aërostatica,Elementaire Elektriciteit, De Garve, Brugge. http://www.degarve.bePERGOOT, J., Fysica 3, Tweede jaar van de tweede graad: Mechanica, De Garve, Brugge.PERGOOT, J., Werkschrift Fysica 3a, Tweede jaar van de tweede graad: 2 u /week, De Garve, Brugge.PERGOOT, J., Werkschrift Fysica 3b, Tweede jaar van de tweede graad: 1 u /week, De Garve, Brugge.DE VALCK, L., Pulsar 2, Eerste jaar van de tweede graad, Novum, Deurne.DE VALCK, L., Pulsar 3, Tweede jaar van de tweede graad, Novum, Deurne.DE VALCK, L., Handleiding bij Pulsar 2 en Pulsar 3, Novum, Deurne.DE VALCK, L., Impuls 1, Eerste jaar van de tweede graad, Plantyn, Deurne.DE VALCK, L., Impuls 2, Tweede jaar van de tweede graad, Plantyn, Deurne.DE VALCK, L., Werkboek / Impuls 1, Plantyn, Deurne.DE VALCK, L., Werkboek / Impuls 2, Plantyn, Deurne.DE VALCK, L., Oplossingen bij Werkboek / Impuls 1 en bij Werkboek / Impuls 2, Plantyn, Deurne.PLANTYN PROJECT TECHNISCH ONDERWIJS, Fysica (PPTO), Eerste jaar van de tweede graad, Metoplossingen, Plantyn, Deurne.RUYTERS, J., Die Keures reeks Fysica, Die Keure, Brugge.DAVIDTS, M., Fysica Concreet, Reeks voor TSO, Deel 3.1, 3.2, 4.1, 4.2, Doe-Map en Handleiding, DNB /Pelckmans, Kapellen.DE WERKGROEP, Fysica Toegepast, Reeks voor TSO, Van In, Lier.HELLEMANS, J., Standaard Fysica, Deel 1a en Deel 2a, Werkboeken, Standaard, Antwerpen.DE BELIE, H., Fysica, Deel 1 en Deel 2 met Handleiding, Den Gulden Engel, Antwerpen.BETABOOK, Flux Fysica voor het MTO. http://www.homestead.com/betabook/natuurkunde.htmlBEDDEGENOODTS, M., Natuurwetenschappen 5, De Sikkel, Oostmalle.DE CRAEMER, S., Natuurwetenschappen 6, De Sikkel, Oostmalle.MIDDELINK, J., Systematische Natuurkunde, Kernboek N1, Havo, tweede fase, Nijgh Versluys,Baarn,1998. ISBN 90-425-0357-2. http://www.nijghversluys.nlMIDDELINK, J., Systematische Natuurkunde, Kernboek N2, VWO, Tweede fase, Nijgh Versluys,Baarn,1999. ISBN 90-425-0368-8.Bibliografie per onderdeel2. Materie, ruimte en tijdPERGOOT, J., Fysica 2, Eerste jaar van de tweede graad: Elementaire Mechanica, Hydro- & Aërostatica,Elementaire Elektriciteit, De Garve, Brugge. http://www.degarve.beDE VALCK, L., Pulsar 2, Eerste jaar van de tweede graad, Novum, Deurne.3. Atoom- en kernmodelKORTLAND, K., Newton, Natuurkunde voor de tweede fase, havo informatieboek 1, 1 ste druk, Thieme,Zutpen, 1998. ISBN 9003-40931-5. Hoofdstuk 8. Materie. Deeltjestheorie en straling.NATUUR EN TECHNIEK, De Wetenschappelijke Bibliotheek: Bouwstenen van het atoom,

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 63AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/week4 Elektromagnetische stralingKORTLAND, K., Newton, Natuurkunde voor de tweede fase, havo informatieboek 2, 1 ste druk, Thieme,Zutpen, 1999. ISBN 9003-40931-2.Hoofdstuk 16. Beeldbuizen. Elektrische en magnetische velden. Paragraaf 4. Straling.5 KrachtenKORTLAND, K., Newton, Natuurkunde voor de tweede fase, havo informatieboek 1, 1 ste druk, Thieme,Zutpen, 1998. ISBN 9003-40931-5. Hoofdstuk 4. Krachten in de sport. Statica.6 Vloeistoffen en gassenPERGOOT, J., Fysica 2, Eerste jaar van de tweede graad: Elementaire Mechanica, Hydro- & Aërostatica,Elementaire Elektriciteit, De Garve, Brugge.DE VALCK, L., Pulsar 2, Eerste jaar van de tweede graad, Novum, Deurne.7 BewegingKORTLAND, K., Newton, Natuurkunde voor de tweede fase, havo informatieboek 1, 1 ste druk, Thieme,Zutpen, 1998. ISBN 9003-40931-5. Hoofdstuk 9. Beweging in de sport. Energie en beweging.KORTLAND, K., Newton, Natuurkunde voor de tweede fase, havo informatieboek 2, 1 ste druk, Thieme,Zutpen, 1999. ISBN 9003-40931-2. Hoofdstuk 13. Verkeersveiligheid. Kracht en beweging.8 Arbeid, vermogen en energieKORTLAND, K., Newton, Natuurkunde voor de tweede fase, havo informatieboek 1, 1 ste druk, Thieme,Zutpen, 1998. ISBN 9003-40931-5.Hoofdstuk 5. Brandstofverbruik in het verkeer. Arbeid en energie.Hoofdstuk 6. Verwarmen en isoleren. Warmte en energie.Hoofdstuk 9. Beweging in de sport. Energie en beweging.9 RadioactiviteitKORTLAND, K., Newton, Natuurkunde voor de tweede fase , havo informatieboek 2, 1 ste druk, Thieme,Zutpen, 1999. ISBN 9003-40931-2.Hoofdstuk 15. Kernenergie. Kernsplijting en kernfusie.10 Ioniserende stralingKORTLAND, K., Newton, Natuurkunde voor de tweede fase , havo informatieboek 1, 1 ste druk, Thieme,Zutpen, 1998. ISBN 9003-40931-5.Hoofdstuk 7. Straling en gezondheid. Ioniserende straling.EEN DUIK IN NATUURKUNDE. Natuurkunde in het ziekenhuis. http://www.phys.uu.nl/~internatEEN CURSUS VOOR HET BASIS- EN VOORTGEZET ONDERWIJS.Straling en stralingsbescherming. Europese commissie. Directoraat-generaal voor milieuzaken, nucleaireveiligheid en bescherming burgerbevolking. ISBN 92-826-9339-

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 64AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekModule chemieNaslagwerkenChemische feitelijkheden. Actuele encyclopedie over chemie in relatie tot gezondheid, milieu enveiligheid, ed. Commissie Voorlichting en Publiciteit van de Kon. Ned. Chemische Vereniging, Alphen a.d.Rijn, Losbladige uitgave met aanvullingen.School Chemistry Experiments, ISBN 0 86357 326 6, Association for School Science Education,www.ase.org.ukATKINS, P.W., Moleculen: chemie in drie dimensies, Natuur & Techniek, 1990ATKINS, P.W., De chemische reactie, Natuur & Techniek, 1993BRUGGEMANS, K, e.a., Chemie in contexten, De Boeck, Antwerpen, www.uitgeverijdeboeck.beHÄUSLER, K., SCHMIDKUNZ, H., Tatort Chemie, Ein Lexicon für den Verbraucher, Delphin, München,1986VOLLMER, G., FRANZ, M., Chemische Produkte im Alltag, München, 1985Chemie in druppels, Practicumset, Stichting Communicatie-Centrum-Chemie (C 3 ), Nieuwe Achtergracht129, 1018 WS AmsterdamCd-rom's:- Chemie en Samenleving, Van kleurstof tot kunstmest, De Digitale Wetenschappelijke Bibliotheek -Natuur & Techniek 1999, Amsterdam- ATKINS, P., JONES, L., Chemical Principles, W.H. Freeman, New York, 1999- Saunders Interactive General Chemistry- CHEMISTRY FOR WINDOWS, XinMicro Corporation, 1996- The chemistry set, (geavanceerd Periodiek Systeem met veel video, o.a. moleculestructuren),Cambridge CD-ROM LTDVideo’s“De prijs van zuiver water" met leerkrachtenmap, Vlaamse Milieumaatschappij, Documentatiecentrum,A. Van de Maelestraat 96, 9320 ErembodegemBeeldmateriaal uit ‘Bausteine Chemie’ van Bayer, Schooltv, Stichting Teleac-NOT, 1200 BB HilversumInhoud:1. Het deeltjesmodel van de materie2. Mengsels en mechanische scheidingsmethoden3. Thermische scheidingsmethoden4. Scheiden door kristalliseren, oplossen, sublimeren5. Element, verbinding, reacties6. Reacties, moleculen, formules7. Chemische binding8. Reacties: omstandigheden en verloop9. Macromoleculen, polymerisatie, thermoplasten10. Fossiele grondstoffen en recycling11. Chemie en landbouw"Mijlpalen in de scheikunde" met handleiding en kopieerbare werkbladen, Schooltv, Stichting Teleac-NOT, 1200 BB Hilversum

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 65AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekModule biologieHandboekenBekaert, G., Bronders, F., De Cock, W., Leerwerkbladen biologie 3, Uitgeverij De Boeck, AntwerpenBekaert, G., Bronders, F., De Cock, W., Leerwerkbladen biologie 4, Uitgeverij De Boeck, AntwerpenBroeckhoven, G., De Bruyn, K., Elen, P., Kiekens, H., Wyndaele, P., Kijk, het leeft! 3, Uitg. Novum,Mechelen, 2002Broeckhoven, G., De Bruyn, K., Elen, P., Kiekens, H., Wyndaele, P., Kijk, het leeft! 3 - Handleiding, Uitg.Novum, Mechelen, 2002De Facq, F., Degadt, D., Soffers, R., Biologie 3, uitgeverij De Boeck, Antwerpen, 2003De Facq, F., Degadt, D., Soffers, R., Exploratie- en experimentenschrift 3, uitgeverij De Boeck,Antwerpen, 2002De Facq, F., Degadt, D., Soffers, R., Exploratie- en experimentenschrift 3 - Handleiding, uitgeverij DeBoeck, Antwerpen, 2002De Facq, F., Degadt, D., Soffers, R., Biologie 4, Uitgeverij De Boeck, Antwerpen, 2004De Facq, F., Degadt, D., Soffers, R., Exploratie- en experimentenschrift 4, uitgeverij De Boeck,Antwerpen, 2003De Facq, F., Degadt, D., Soffers, R., Exploratie- en experimentenschrift 4 - Handleiding, uitgeverij DeBoeck, Antwerpen, 2003NaslagwerkenBANNINK, G.B., VAN RUITEN Th.M., BioData, Nijgh Versluys, Baarn, 1999, 1ste druk, (ISBN 90 4251226 1), 240 blz., (figuren schema’s, tabellen,.)COKELAERE M, CRAEYNEST P., Onze genen - Handboek van de menselijke erfelijkheid, Acco, 1998,424 blz., ISBN 90-334-4126-8DE DUVE, C., De levende cel - Rondreis in een microscopische wereld, deel 1 en 2, Wetenschappelijkebibliotheek van Natuur en Techniek, Beek NL, 1987FULLICK, A., Human Health and Disease, Heinemann Educational, Oxford, 1998HALSEMA, M.W., e.a., Studiegids bij Grondslagen van de Biologie, H.E. Stenfert Kroese B. V.,Wetenschappelijke & Educatieve Uitgevers, Leiden/Deurne, 1987, ISBN 90 207 1568 2HOEKSTRA, W.P.M., Een wereld vol bacteriën, Nieuwezijds, Amsterdam, 1999, (ISBN 9057120496),127 blz., 398 BEFKAHLE W., LEONHARDT H. en PLATZER W., Sesam Atlas van de anatomie 1, 2 en 3, Westland,telkens ca. 400 blz. (ISBN 90-246-69-162, -170, -180)KEETON & MC FADDEN (bewerkt door Dr. G.M.N. Verschuuren, Drs. H. de Bruin, M.W. Halsema),Grondslagen van de biologie, deel I en II, Leiden H.E. Stenfort Kroese B.V., Leiden/AntwerpenKESSEL, R.G. & KARDON R.H., Cellen, weefsels en organen - een scanning-elektronenmicroscopischestudieatlas, Natuur & Techniek, Beek NL, 1983KROMMENHOEK, W. e.a., Biologie in beeld, Malmberg, Den Bosch, s.d.LEWONTIN, R.C., Menselijke verscheidenheid - Het spel van erfelijkheid, milieu en toeval,Wetenschappelijke bibliotheek van Natuur en Techniek, Beek NL, 1985PASSARGE, G., Color Atlas of Genetics, Uitgeverij Thieme, 1995, (ISBN 0-86577-587-7)SILBERNAGL S. en DESPOPOULOS A., Sesam Atlas van de fysiologie, Westland, 336 blz. (ISBN 90-246-7032-2)STRENGERS, P.F.W., e.a., Bloed - Van magie tot wetenschap, Wetenschappelijke bibliotheek vanNatuur en Techniek, Maasticht/Brussel, 1994

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 66AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekVAN DEN BERGHE H, e.a., Jongeren en erfelijkheid: hun beeldvorming over erfelijke ziekten, erfelijkerisico's en genetische tests, Uitgeverij Garant Leuven-Apeldoorn, 1996, 133 blz., ISBN 90-5350-531-8ZEISS, F., Natuurlijke historiën - Geschiedenis van de biologie van Aristoteles tot Darwin, Uitg. Boom,Amsterdam, 272 blz., ISBN 90-5352-232-8TijdschriftenCahiers Biowetenschappen en Maatschappij, Postbus 617, 2300 Leiden (Nl)VOB - Vereniging voor leerkrachten biologie, gezondheidszorg en milieueducatie, tijdschrift biologie plusjaarboekBIO-aktueel, Afdeling Administratieve zaken, Katholieke Universiteit Nijmegen, Didactiek Biologie,Toernooiveld 1, 6525 ED Nijmegen, NL, telefoon: 024-36 52 73In de Dienst Medische Genetica van elk universitair ziekenhuis zijn brochures i.v.m. genetisch advies verkrijgbaaren kan gespecialiseerde literatuur geraadpleegd worden in de bibliotheek.BrochuresErfelijkheid in de kijker en Prenataal onderzoek in de kijker (gratis brochures), Ministerie van de VlaamseGemeenschap, postbus 1365, 1000 BrusselWel thuis - het voorkomen van vergiftigingen en Wie ons wil bellen, verliest beter geen tijd (gratis brochures)Antigifcentrum, p/a Militair Hospitaal Koningin Astrid, Bruynstraat 1120 Brussel, tel 02-264 96 36Dr. Lic BERTELS, G., e.a., "Zoönosen - Ziekten en besmettingen die van dieren op mensen kunnen overgaan",gratis brochure, Provinciale Landbouwdienst, Herkenrodestraat 20, 3600 GenkCd-rom’sMicrobiologie, Digitale Wetenschappelijke Bibliotheek van Natuur & Techniek, Amsterdam, 1997Het Menselijk Lichaam (samen met boek), Artis-Historia, 2000Atlas van de menselijke anatomie, Sobotta, Kluwer, Diegem, ISBN: 30-313-2558-9De rijkdom van bloed, Digitale Wetenschappelijke Bibliotheek van Natuur & Techniek, Amsterdam, 1998Het lichaam van de mens, Nova Zembla, Stichting Edupro (NL), tel. 0180-461065, (Interactieveencyclopedie over het functioneren van het lichaam)Medische encyclopedie, Philips Interactive Media Benelux BV 1996 cat nr. 814 5063Bodyworks, Multimediagids van het menselijk lichaam, Nederlandstalige versie, TLC DomusInteractive Physiology Complete: muscular, cardiovascular, respiratory, nervous, urinary systems", E. N.Marieb, Uitgeverij: Benjamin/Cummings PC- 2000Atlas of Human Anatomy, Sobotta, Uitg. Kluwer, 1999, Taal: Engels, Latijn, DuitsVoedingsplanner, voedingsmiddelentabel, NUBEL, Brussel, 1999Video’sAan genen zijde: overerving bij de mens, (32 minuten, Nederlands), Audiovisuele dienst K.U. Leuven,Groenveldlaan 3 bus 3, 3001 HeverleeMijlpalen in de biologie met handleiding en kopieerbare werkbladen, Schooltv, Stichting Teleac-NOT,1200 BB Hilversum

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 67AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/weekBIJLAGEVakoverschrijdende eindtermen (VOET)De lijst met de vakoverschrijdende eindtermen is te vinden op de website:http://www.ond.vlaanderen.be/dvo/.De volgende vakoverschrijdende eindtermen zullen tijdens de lessen Natuurwetenschappen nagestreefdworden.Leren leren:VL1, VL2, VL3, VL4, VL5, VL6, VL7, VL8, VL10, VL11, VL14, VL15Sociale vaardigheden:VS2, VS3, VS4, VS5, VS6, VS7, VS8, VS12, VS13Opvoeden tot burgerzin:VB6, VB9, VB11, VB13, VB14, VB15Gezondheidseducatie:VG1, VG2, VG3, VG4, VG5, VG6, VG7, VG9,Milieueducatie:VM1, VM2, VM3, VM4, VM5, VM6, VM7, VM8, VM9, VM10Muzisch-creatieve vorming:VM3