Essays Toekomst van de Stad - Raad voor de leefomgeving en ...

INHOUDSOPGAVE
ESSAYS TOEKOMST VAN DE STAD | 01 DE SOCIALE EN RECHTVAARDIGE STAD
10
VAN BESTUUR NAAR ZELFBESTUUR:
01
OVERHEID, BURGER EN ZELFORGANISATIE
Willem Schinkel | Erasmus Universiteit Rotterdam
Inleiding: zelforganisatie en de stad als complex
systeem
‘Hoe complexiteit te plannen’ Aldus luidt de
paradox van stedelijk bestuur. Complexiteit
betekent onvoorspelbaarheid, contingentie,
veranderlijkheid, maar tegelijkertijd betekent het
stabiliteit op basis van diezelfde onvoorspelbaarheid
en veranderlijkheid. Het betekent kritische
transities van de ene toestand naar de andere.
Complexiteit laat zich feitelijk niet plannen, maar
stedelijke planning is natuurlijk wel zelf onderdeel
van stedelijke complexiteit. Steden zijn te
beschouwen als complexe systemen die zich in
toestanden bevinden die tijdelijk stabiel kunnen
zijn, maar die dan, soms onder invloed van een
kleine fluctuatie, in een andere toestand kunnen
schieten.
In dit essay richt ik me op het idee van het
zelforganiserend vermogen van de stad als
complex systeem. Dat is een iets neutralere
omschrijving van wat ook wel ‘zelfoplossend
vermogen’ genoemd wordt. De zelforganisatie
van een complex systeem heeft in eerste instantie
betrekking op het feit dat zo’n systeem de
basis elementen waaruit het bestaat zelf kan
reproduceren en dat het op die manier een onderscheid
tussen zichzelf en zijn systeemomgeving
in stand kan houden. 1 In iets minder technische
bewoordingen betekent dit dat zo’n systeem in
staat is zichzelf van een toekomst te voorzien,
onder meer door de toevoer van personen,
goederen en kapitaal te verzekeren.
Zelforganisatie is een concept dat betrekking
heeft op het operatief niveau van een systeem.
Het verwijst naar de resultante van alle interacties
binnen het systeem. Daarmee wordt een belangrijk
misverstand over de stad uit de weg geruimd
wanneer die als complex systeem beschouwd
wordt. Dat misverstand betreft het idee dat bestuur
tegenover ‘zelforganisatie’ staat. Zoals reeds
gezegd, is stedelijke planning zelf onderdeel van
stedelijke complexiteit. Het komt er dus niet per
se op aan de grenzen tussen zelforganisatie en
bestuur te bepalen, want het bestuur is onderdeel
van de zelforganisatie van de stad als complex
systeem. Niettemin is het de vraag op welke
manier ‘bestuur’ in traditionele zin zich verhoudt
tot een vorm als autonoom zelfbestuur. Die
verhouding wil ik hier centraal stellen. In dit essay
wil ik eerst stil staan bij een tegenwoordig
dominante manier om de verhouding tussen
overheid en burger te concipiëren die ik
neoliberaal communitarisme noem en waarin het
idee van zelforganisatie een belangrijke rol speelt.
Vervolgens schets ik de problemen daarvan en stel
ik daar het idee van zelforganisatie als zelfbestuur
tegenover.
Hedendaagse visies op de verhouding tussen
burger en bestuur: neoliberaal communitarisme
Zelforganisatie en het zelfoplossend vermogen van
mensen en gemeenschappen zijn tegenwoordig
populair. Een dominante manier waarop tegenwoordig
over zelforganisatie en de verhouding
tussen burger en bestuur wordt nagedacht bestaat
uit een paradoxale samenstelling van neoliberale
en communitaristische elementen. Beide zijn sterk
door idealen van zelforganisatie geïnformeerd,
maar ze worden daarin asymmetrisch toegepast.
Neoliberalisme is niet slechts een theorie of
ideologie die betrekking heeft op de organisatie
van de economie en die de voorkeur geeft aan de
markt als allocatieprincipe en tegen overheidsinmenging
op die markt is. Vanaf het ontstaan van
het neoliberale denken in de Duitse en Oostenrijkse
economische wetenschap (met name binnen het
Ordoliberalisme), en na de Tweede Wereldoorlog
binnen de Mont Pelerin Society, 2 werd een denken
voorgestaan waarin de staat niet tegenover de
markt geplaatst werd maar waarin de staat gezien
werd als cruciaal voor het waarborgen van de
randvoorwaarden van de markt (in onder meer de
regeling van privaat bezit, contractrecht en
inflatiecontrole). Typisch voor neoliberaal denken
1
Ik verwijs hier naar de sociologische systeemtheorie, zoals het meest uitgewerkt bij Niklas Luhmann: Luhmann, N. (1984): Soziale Systeme. Grundriß
einer allgemeinen Theorie. Frankfurt/M.: Suhrkamp. Tevens zij verwezen naar benaderingen in de ‘complexe systeemtheorie’, zoals toegepast op sociale
verschijnselen bijvoorbeeld in: Sawyer, R.K. (2005): Social Emergence. Societies As Complex Systems. Cambridge: Cambridge University Press.
2
Mirowski, P. & D. Plehwe (red.): The Road from Mont Pelerin. The Making of the Neoliberal Thought Collective. Camdridge, MA: Harvard University Press.