Essays Toekomst van de Stad - Raad voor de leefomgeving en ...

INHOUDSOPGAVE
ESSAYS TOEKOMST VAN DE STAD | 01 DE SOCIALE EN RECHTVAARDIGE STAD
8
we niet de grilligheid en ongelijkheid die eruit
voortkomen.
Een manier om zelforganisatie toch in te zetten
als oplossing voor sociale problemen, is om het
juist te bevorderen wanneer mensen er zelf niet
goed toe in staat zijn, zodat ze zichzelf alsnog
organiseren en daarvan de vruchten plukken. Dat
is in theorie een goed idee, omdat gelijkheid en
zelforganisatie zo met elkaar in evenwicht worden
gebracht. Onderzoek van Imrat Verhoeven laat zien
dat de investeringen in participatie in het kader
van de wijkaanpak voor een groot deel ten goede
komen aan mensen in lastige situaties die daardoor
net het nodige duwtje krijgen om zichzelf te
organiseren (Verhoeven en Tonkens, 2011). Eigen
onderzoek naar het beleidsprogramma Mensen
Maken de Stad in Rotterdam wees ook uit dat
steun vanuit het opbouwwerk net het verschil
kan maken voor buurtbewoners die collectieve
ver antwoordelijkheid willen nemen voor een
gebied dat dreigt af te glijden (Uitermark en
Duyvendak, 2006). Maatjesprojecten, waarbij de
zwakke netwerken van mensen in achterstandssituaties
wordt gecompenseerd door hen te
koppelen aan mensen met sterke netwerken,
zijn een ander voorbeeld waarmee het gebrek
aan zelforganiserend vermogen kan worden
gecompenseerd. Er zit wat in: als zelf organiserend
vermogen belangrijker wordt, moeten de
uitwassen van ongelijkheid ervan worden tegengaan
door juist daar te investeren waar weinig
zelforganiserend vermogen is.
Maar ook daar kleeft een nadeel aan.
Zelforganisatie is immers zo inspirerend omdat het
ongedwongen en spontaan is. Als zelforganisatie
van bovenaf wordt georganiseerd, verdwijnen die
positieve aspecten van spontaniteit en selectie.
Zelforganisatie wordt dan een opdracht voor
professionals en ambtenaren die een gegeven
hoeveelheid middelen en tijd ter beschikking
moeten stellen aan burgerinitiatieven, participatie
en zelforganisatie. Dit is een omdraaiing van de
logica van zelforganisatie die zich lokaal uit in
pervertering en newspeak: wat als burgerinitiatief
wordt opgevoerd is in feite een overheidsopdracht.
Dit is ook het gevaarlijke van de omarming van
zelforganisatie door de overheid; dat speciaal
daarvoor aangestelde consultants, ambtenaren en
professionals een als burgerkracht verkleed overheidsbeleid
uitdragen. Het vliegwiel van de zelforganisatie
verwordt tot rookscherm wanneer de
overheid selectief bepaalde initiatieven overlaadt
met subsidie, erkenning en steun om ver volgens
diezelfde overheidsgeïnitieerde initiatieven te
beschouwen als bewijs dat zelforganisatie werkt.
Conclusie
De zelforganiserende stad is een inspirerend beeld.
Mensen die bottom-up hun omgeving vormgeven,
initiatieven nemen en oplossingen zoeken – het
klinkt en is een stuk spannender dan een centraal
bedacht plan over hoe steden en samenlevingen
moeten worden ingericht. Maar het ideaal van zelforganisatie
is ook problematisch omdat het selectie
impliceert en ongelijkheid en segregatie als
resultaat heeft. Als we Susan Fainstein (2010)
volgen en ervan uitgaan dat een stad rechtvaardig
is wanneer sprake is van democratie,
gelijk waardigheid en diversiteit, dan scoort een
zelf organiserende stad alleen goed op het eerste
criterium van democratie , omdat mensen hun
voorkeuren direct kunnen verwezenlijken. De prijs
daarvoor is wel segregatie en ongelijkheid die
spontaan ontspringen aan zelforganiserende
systemen. Zelforganisatie staat dan ook op
gespannen voet met staatsorganisatie. Waar
zelforganisatie spontaan en ongelijkmatig is, is
staatsorganisatie dwingend en standaardiserend.
Dat is de tragiek en tegelijkertijd ook de verdienste
van de staat: die beloont niet per se degenen die
zichzelf het beste organiseren, maar dwingt binnen
bepaalde parameters uniformiteit af. Dat kan slecht
uitpakken wanneer vitaliteit wordt afgeknepen
door een al te klemmend keurslijf maar de overheidsbureaucratie
garandeert ook minimale voorzieningen,
zoals bijvoorbeeld een landelijk dekkend
systeem voor ambulances of een bestaansminimum.
Wie zelforganisatie echt wil bevorderen,
tekent voor segregatie en ongelijkheid. Dat laat ons
een paar keuzes.
Ten eerste kunnen we net doen alsof er geen keuze
is door te pretenderen dat met zelforganisatie kan
worden bereikt wat de staatsbureaucratie eerder
deed. Om dit vol te houden is een selectieve
blindheid nodig waarbij de overheid vooral
‘zelforganisatie’ omarmt die dankzij diezelfde
overheid succesvol is. Veel moeite zal het trouwens
niet kosten om die blindheid vol te houden, want
mislukte projecten vragen per definitie weinig
aandacht en als ze dat wel doen kan altijd voldaan
worden verwezen naar de incidentele succesverhalen.
Ten tweede kan de overheid zich richten
op waar zij goed in is, namelijk standaardiseren
en nivelleren. Dat vereist dan een einde aan het
geflirt met het spannende, maar voor de overheid