Essays Toekomst van de Stad - Raad voor de leefomgeving en ...

INHOUDSOPGAVE
ESSAYS TOEKOMST VAN DE STAD | 01 DE SOCIALE EN RECHTVAARDIGE STAD
6
Zelforganisatie, segregatie en ongelijkheid
Zelforganisatie is bij uitstek een zeer
ongelijkmatig proces. Het collaboratieve
ethos maskeert een Darwiniaans proces; de
investeringen in de vorm van tijd, geld en vooral
hoop en verwachtingen leveren in de overgrote
meerderheid van de gevallen geen rendement
op. Zelforganisatie is bovendien vooral kansrijk
wanneer de initiatiefnemers sterke netwerken
hebben en zich richten op een welgesteld publiek;
het zal eerder lukken om een publiek kunstwerk te
financieren waarbij de geldschieters zich beloond
zien met een veelbekeken vermelding dan om
een zorgvoorziening te creëren voor ouderen of
armen die zich in een isolement bevinden. Meer
in het algemeen is de capaciteit tot zelforganisatie
zeer ongelijk verdeeld, zoals Putnam laat zien in
zijn werk over regionale verschillen binnen Italië
en over verschillen tussen stedelijke buurten
in de Verenigde Staten (Putnam, 1993, 2007).
Zelforganisatie impliceert ook uitsortering. De
literatuur ziet bijvoorbeeld ruimtelijke uitsortering
naar koopkracht – segregatie – als een vorm van
zelforganisatie waarbij individuele keuzes zich
vertalen in een sociaal-ruimtelijk patroon dat door
niemand gepland is en ook niet per se gewenst
(Johnson 2001). Zelforganisatie is problematisch
als middel om sociale problemen op te lossen,
want waar sociale problemen bestaan is de
capaciteit tot zelforganisatie in de regel juist zwak
ontwikkeld. Mensen met relatief sterke netwerken
die dicht bij de overheid staan, kunnen met elkaar
plannen ontwikkelen, het opbrengen om zelf een
bijdrage te leveren en de overheid inschakelen
voor ondersteuning. Dat kan veel opleveren, maar
de dreiging is dat de kloof met mensen voor wie
zelforganisatie niet is weggelegd wordt vergroot.
Een concreet voorbeeld. De bewoners van de
Dichterlijke Vrijheid in het Rotterdamse Spangen
hebben hun zogenaamde kluswoningen gratis
kunnen betrekken op voorwaarde dat zij
individueel investeerden en zichzelf collectief
organiseerden. De bewoners van de Dichterlijke
Vrijheid behoren overwegend tot de creatieve
klasse – ze zijn relatief welgesteld, ondernemend
en hebben sterke netwerken, zowel met elkaar als
met de overheid. Hun vermogen tot zelf organisatie
werd beloond; ze werden breed erkend als
interessant en innovatief initiatief, ze konden
hun huizen gratis verkrijgen en kregen relatief
eenvoudig toegang tot subsidies voor buurtontwikkeling
(Sparenberg, 2012). Even verderop,
aan het Piet Paaltjensplein, wonen mensen die
niet tot de creatieve klasse behoren, maar hun
geld verdienen als buschauffeur, secretaresse
of verkoper. Hun inkomen is misschien niet veel
lager, maar ze moeten vooral, zoals ze zelf ook
voort durend in interviews zeggen, ‘hard werken’
waardoor er geen tijd en energie overblijft om
zich collectief te organiseren (Sorgen, 2012).
Hun woonomgeving is, heel anders dan bij de
Dichterlijke Vrijheid, geen collectief project waarvoor
ze erkenning en middelen krijgen maar meer
een ijle zone waardoor zij zich belast voelen. Er zijn
veel ergernissen over de parkeergarage, straatvuil
en hangjongeren. Het inzetten op zelforganisatie in
Spangen levert gunstige effecten op (het huizenblok
van de Dichterlijke Vrijheid en de omgeving
zien er een stuk beter uit dan eerst), maar die zijn
erg ongelijk verdeeld.
Dit is een kleinschalig voorbeeld dat een breder
patroon illustreert: zodra wordt ingezet op
zelforganisatie, wordt de ongelijkheid tussen
gemeenschappen met en zonder zelforganiserend
vermogen vergroot. Inzetten op zelforganisatie
benadeelt mensen die moeite hebben zichzelf
te organiseren en bevoordeelt mensen die daar
minder moeite mee hebben. In dit voorbeeld gaat
het om de eigen woonomgeving, maar we kunnen
vergelijkbare effecten verwachten als het gaat om
netwerken die worden ingezet voor zorg, arbeid,
onderwijs of cultuur – als zelforganisatie een voorwaarde
is voor erkenning en middelen, dan zullen
erkenning en middelen ongelijk worden verdeeld
tussen groepen. Waar de overheidsbureaucratie
door standaardisatie een gelijkmatig aanbod kan
creëren, zal zelforganisatie leiden tot een ongelijke
ontwikkeling. Het inruilen van overheidsvoorzieningen
voor zelforganisatie verandert daarmee
de logica van het aanbod. Als de overheid bijvoorbeeld
geen bibliotheken (musea, zorgcentra,
enzovoorts) verzorgt maar dit overlaat aan
burgerinitiatieven, zullen ouders met een hoge
opleiding, sterke netwerken en goede contacten
met de overheid er wel in slagen om een voorziening
te creëren voor hun kinderen, maar
ouders zonder die verworvenheden raken nog
verder achterop, om nog maar te zwijgen van hun
kinderen.
De grilligheid van zelforganisatie lijkt op internet
niet echt een probleem. Een van de redenen is
dat we vooral de geslaagde pogingen zien – die
ene succesvolle fundraiser die viral ging, niet de
talloze onzichtbare initiatieven die in een donker
hoekje van het internet een stille dood stierven.
Zelfgeorganiseerde activiteiten zijn niet zo goed