Essays Toekomst van de Stad - Raad voor de leefomgeving en ...

INHOUDSOPGAVE
ESSAYS TOEKOMST VAN DE STAD | 03 DE STAD IN TRANSFORMATIE
28
voor het voortbestaan van veel erfgoed in de
toekomstige stad. Simpelweg omdat er geen
nieuwe functies meer zijn - en daarom geen
economisch en maatschappelijk draagvlak - om
oude gebouwen een nieuw leven te geven. De
door voormalig minister Plasterk in 2009 voorgestelde
Modernisering Monumentenzorg
(MoMo) erkent dit en poogt de verstarring te
doorbreken door in te zetten op een sterkere
verankering van cultuurhistorische belangen in de
ruimtelijke ordening, eenvoudiger regels en het
herbestemmen van monumenten die hun functie
verliezen. Dat is overigens gemakkelijker gezegd
dan gedaan. Ondanks de positieve ervaringen
met het Belvedere-programma (1999-2009) lijkt de
erfgoedsector zelf nog nauwelijks ‘beroerd’ door
de nieuwe inzichten omtrent erfgoedontwikkelingen
beheer. Nog te vaak gaan op de dagelijkse werkvloer
goedbedoelde inventarisaties en regelgeving
voorbij aan nieuwe kansen voor gebruik waardoor
het functioneren van gebouwd erfgoed in een
eigentijdse omgeving wordt geblokkeerd.
De zorg voor het gebouwd erfgoed leunt nog
zwaar op sectoraal en beschermend
instrumentarium. Ze benut door het sectorale en
“gebouwgerichte” karakter ook onvoldoende de
omgevings kwaliteiten (historische elementen in
landschappen en stadsstructuren) bij de
ruimtelijke ontwikkeling en vormgeving van de
stad (MoMo-werkgroep RO, 2008). ‘Behoud door
stilstand, in plaats van door ontwikkeling’, zo
typeert architectuurhistoricus Ed Taverne niet voor
niets de huidige staat van de erfgoedzorg (Evert
Abrahamse, 2009). De erfgoedsector verkeert nog
teveel in een (zelfverkozen) isolement, op relatieve
afstand van de maatschappelijke dynamiek die de
ontwikkeling van de stad voortstuwt. Dat isolement
is het resultaat van een op zichzelf verklaarbaar
proces van ‘verstatelijking’ en ‘professionalisering’.
Hoewel de erfgoedzorg ooit is voortgekomen uit
particuliere initiatieven van de (gegoede) burgerij –
zoals bijvoorbeeld blijkt uit de landelijk
opererende Bond Heemschut en het Amsterdamse
NV Stadsherstel - heeft de rijksoverheid zich
gaandeweg van een voorwaardenscheppende
instantie voor historisch engagement in de
samenleving tot regisseur van het nationale
erfgoedbeheer ontwikkeld. In de wederopbouwperiode
nam de overheid het voortouw en
ontwikkelde een staatsgedreven erfgoedzorg.
Zo regelde de wet op de Monumentenzorg uit
1961 de instelling van een rijksdienst (de huidige
Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed)
met verregaande bevoegdheden. Een lijst van
rijksmonumenten werd opengesteld op basis
waarvan aan eigenaren subsidies voor restauratie
konden worden toegekend of fiscale tegemoetkomingen
verleend.
De overheidsgedreven institutionalisering van het
erfgoedbeheer heeft, weliswaar onbedoeld, de bijl
aan de wortel van het maatschappelijk initiatief
voor de bescherming van oude en
waardevol geachte panden en stadsgezichten
gelegd, omdat ze gebaseerd is op een systeem van
expertise (Janssen, Renes, Luiten & Rouwendal,
te verschijnen). De wet- en regelgeving voor de
monumentenzorg vereist een stelsel van
‘erfgoedelijke’ criteria waarmee min of meer
verifieerbaar kan worden vastgesteld of bepaalde
gebouwen of ensembles voldoende culturele of
historische waarden vertegenwoordigen om te
worden gekenmerkt als het beschermen waard.
Het primaat van deskundigheid is daardoor
grotendeels komen te liggen bij de erfgoedprofessionals
die, in opdracht van de overheid,
het proces van waardestelling voor hun
rekening nemen. De toekenning van deze waarden
is een academisch gefundeerde interpretatie
van kunsthistorische en stilistische gegevens
en eigenschappen. De discussie over de
vermeende ‘authenticiteit’ van de Amsterdamse
Haringpakkerstoren is daarvan een regelrecht
uitvloeisel. Het authenticiteitsbegrip is voor de
professionele erfgoedzorg hét argument om
tegen historische reconstructies, zoals die van de
Haringpakkerstoren, te pleiten (Denslagen, 2004).
Probleem is alleen dat het veel burgers en
ondernemers nauwelijks iets zegt.
Waardevermeerdering
Door het proces van ‘verstatelijking’ en
‘professionalisering’ is het behoud van erfgoed
tot nu toe sterk gericht geweest op het definiëren
van wat erfgoed is en het conserveren ervan. Met
andere woorden: op ‘waardestelling’ in plaats
van ‘waardevermeerdering’. Wil de erfgoedsector
succesvol de omslag maken van een beleid gericht
op bescherming, restauratie en herstel naar
ruimtelijke ordening, hergebruik en ontwikkeling,
dan is ook een ander begrip van en proces voor
waardering nodig. Dynamisering en
contextualisering zijn daarbij sleutelbegrippen.
De cultuurhistorische kennis en waardering van
experts en burgers zal bij elkaar moeten worden
gebracht om meer betrokkenheid en draagvlak
te organiseren voor toekomstbestendig