E - Koninklijke Bibliotheek

Bibliotheek Universiteit van Amsterdam^
01 3391 2691
Boekbinderij Drukkerij
RUSTENBURG
Tel.72 17 78 Amsterdam

AARDRIJKSKUNDE
D E S
B IJ B E L S.

AARD
RYKSKUNDE
D E S
BYBELS,
D O O R
YSBRAND
VAN HAMELS VELD,
Z E S D E D E E L ;
T E AMSTERDAM, BY
JOHANNES A L L A R T .
MDCCXCVIII.

AAN
DEN
L E Z E R ,
Eindelijk, mag het mij gebeuren , U het
laatfte Deel van deze mijne Aardrijkskunde
des Bijbels , aan te bieden. Verfeheiden
tusfchen-infchietende omfcandigheden
zijn oorzaak geweest, van den traagen
fpoed dezes werks , het welk door U zoo
gunftig ontvangen is. — De geleerde RU-
DOLPH.JÜNISH, Hoogduitsch Predikant
bij de Euangelisch - Lutherfche gemeente
te Amfterdam , thans te Hamburg, heeft
dit werk verwaardigd , met eene Hoogduitfche
vertaling, waarvan het eerffce Deel
te Hamburg 1793, is uitgekomen, en thans
reeds drie Deelen het licht zien.' Hij heeft
er tevens Aantekeningen bijgevoegd, welt
k e
3

6 AAN DEN LEZER.
ke van 's mans kunde en oplettendheid getuigen.
Jk ben voornemens , zoo dra de
gemelde Hoogduitfche vertaling, voltooid,
het licht zal zien, om de gemelde aantekeningen
van den geleerden J^NISCH ,
als een Supplement of bjiyoegzel, vertaald,
te leveren, wanneer Gij alles bij één zult
hebben , wat zal kunnen fchijnen , vereisen
t te worden, om de Aardrijkskunde
des Bijbels volledig te maken.
Dit was , het geen ik U, waarde Lezer
! te berichten had. — Gebruikt verder
dit werk, met infchiklijkheid voor den
Schrijver, tot recht verftand en opheldering
van onzen dierbaren Bijbel.
17 November,
1797-
Y. VAN HAMELS VELD.
I N*

I N H O U D
V A N
D I T
Z E S D E D E E L .
T I E N D E B O E K .
AARDIUJKS' KUNDE
DES « IJ B E L S , MET
B B T R E TI K l N-G TOT VERDER.
AFGELEGEN
VOLKEN.
EERSTE HOOFDS T L 7 K,
Egypte. . . . . . Bladz. i
T W E E D E HO O F D S T Ü K.
È'a'byknië of Chaldeë. ' . . Étaaz. ö>
D E R D E H O O F D S T U K.
Mefopotamië. . . . Bladz. 93
V I E R D E H O O F D S T U K.
&/yrt

vin INHOUD VAN HET ZESDE DEEL;
V IJ F D E
HOOFDSTUK.
MedM. . . . . Bladz. 130
ZESDE
HOOFDSTUK.
Pfrfö\ . . . . ; . Bladz. 140
ZEVENDE
HOOFDSTUK.
De Landjehappen van klein /Ifië. . Bladz. 156
ACHTSTE
HOOFDSTUK.
Griekenland. . . . Bladz. 214
NEGENDE
HOOFDSTUK.
De Eilanden der Zee. . . . Bladz. 243
TIENDE
HOOFDSTUK.
Italië en Spanje. , » , Bladz. 279
AARD.

AARDR IJ K S - KUNDE
D E S
B IJ B E L S.
TIENDE
BOEK.
AARDRIJKSKUNDE DES BIJBELS, MET
BETREKKING TOT VERDER AF­
GELEGEN VOLKEN.
EERSTE
HOOFDSTUK.
Egypte.
N
adat wij het gantfche land Kanaan , met opmerking
, hadden doorreisd, en ook de volken,
aan dat land grenzende , die nabuuren der Hebreen
geweest zijn , hebben bezocht , moeten wij
ons verder heen begeven, om ook die landen e'n
volken te befchoüwen, die, verder afwonende,
echter in den Bijbel gemeld worden , omdat zij ,
min of meer , betrekking hebben gehad tot het
Ifraëlitisch volk. Wij zuilen ons , ten die« einde
, eerst Zuidwaards wenden , en met Egypte
eenen aanvang makende , ten Zuiden van, Balefiina
gelegen ,. door het Oosten , Noorden en
Westen , den togt vervolgen , tot cfet wij , alles
, wat onze opmerking verdiende , in onze
Aardrijkskunde des Bijbels bijeengebracht hebbende
, kunnen geacht worden , onze reize voleind,
en onzen arbeid voltooid te hebben.
VI. Dee.1. A Egyp-

2 A A R D R IJ K S - K U N D E
NAAM.
Dit land is onder den naam van Egypte,
Egypte is dan het eerfte land, het welk zich
aan ons, op dezen togt, aanbiedt, een land,
het welk , in meer dan één opzichtin de Bijbelfehe
Aardrijkskunde merkwaardig is , zoo door
zijne oudheid , als bijzonder , omdat de Ifraëliten
eenen geruimen tijd in Egypte, gewoond' hebben,
en daar , hoewel onder het ondergaan van vele
verdrukking en flaaffche dienstbaarheid tot een
volk zijn aangegroeid ; hebbende zij ook , in vervolg
van tijd , met Egypte en de Egyptenaren ,
zoo in vrede als oorlog , vee] te doen gehad. Wij
zullen onze befchrijving zoo inrichten , dat
wij eerst den naam , vervolgends de gelegenheid
, grond - en luchtsgefteltenis , zeden der inwoneren
, en derzelver ftaatsbeftuur, ouden en
nieuwen toeftand van dit land , en eindelijk ,
die Heden van hetzelve zullen befchrijven , welke
in de Heilige Schrift genoemd worden , en voorkomen.
JEgyptus,
AtyojTT©,, bij de Griekfche en Latijnfche
Schrijvers bekend , dus noemen het ook de LXX
Overzetters van het Oude, en de fchrijvers van
het Nieuwe Testament, gelijk de Europeanen dien
naam nog heden behouden. Wat deze naam betekent
, of van waar hij zijnen oorfprong neemt,
is onzeker. Het geen de Grieken verhaald hebben
van eenen Koning ^GYPTUS , broeder van
D A N A u s , die aan dit land zijnen naam zou gegeven
hebben , is te fabelachtig , om er zich mede
op te houden. Het waarfcnijnlijkfle is , dat
JEgyptus naauw vermaagdfchapt is met Koptus , '
of Kopt, eene aanzienlijke Had in Egypte , van
welke

DES BIJBELS X. BOEK, L HOOFDST. 3
welke men zegt, dat de Kopten hunnen naam hebben,
waar van in het vervolg, en welke bij HOMERUS
reeds onder den naam van JEgyptus voorkomt,
gelijk zij ook aan het gantfche land den naam zal
hebben medegedeeld bij de Uitlanders, welke, gelijk
daar van meer voorbeelden zijn , den naam
eener voornaame Had aan het gantfche land zullen
gegeven hebben, («)
Van ouds, gelijk nog heden bij de Inwoners ,
is de naam van dit land Mitzraim, Mazor, Mefr
9
welke naam bijzonder eigen is , aan de tegenwoordige
hoofdftad Ka'iro (!>), gelijk m e n meent,
naar M I T Z R A I M , zoon vanciiAM, ten zl) deze
naam liever de naam zij van den volksftam , die,
uit C H A M oorfpronglijk , Egypte bevolkt heeft
(c) , of wel dat de naam Mitzraim , eene beschrijving
van 's lands hoedanigheid in zich bevatte,
en betekene, het land der zon, gelijk ook
Egypte zal betekenen het huis vetn Phthas of van
de zon (rf).
Zij, die geloven , dat Egypte den naam Mitzram
zal ontvangen hebben van den zoon van
C H A M , meenen, dat even daarom Egypte, ia
den Bijbel, naar C H A M , genoemd wordt, het
land van C H A M , P S A L M LXXVIII: 51. CV:
23. 27. en CVI: 22. Zeker is het, dat in die
aangehaalde plaatzen Egypte , onder deze benaming
, voorkomt, maar niet zoo zeker , dat dezelve
van C H A M , den zoon van N O Ü C H J als
Stam-
(a) Eene andere naams-afleiding nit het Koptisch, heeft
ï. ft. FOKSTER. Epijiola enz. pag. B.
(b) Zie den Nubifoiien Jjandbefchryyer pag. 97. aangehaald
in de aantekening op SHAW Re'ize , 11, Dséi Bladz. 40.
(c) Zie ons V. Duel. Bladz. 313.
(d) FORST ER. Epiji, cit. pag. 8.
A a

4 A A R D R I J K S - K U N D E
Stamvader der Egyptenaren, moet worden afgeleid.
Waarom toch , vraagt men , zou , onder zoo
veele landen , die door de nakomelingschap van
CHAM bevolkt zijn, Egypte alleen dus naar hem
benoemd zijn geworden ? de Egyptenaars noemen
hun land Chem of Chemi, het welk zwart zal betekenen,
doelende op de zwartheid van den grond,
en ook van het Nijl-water (a). Hier van daan
het land Cham , in de aangehaalde plaatzen uit
de Pfalmen van DAVID.
Eindelijk , zal Egypte , volgends het gewoon
gevoelen , ook onder den naam Rahah voorkomen
PSALM LXXXVII: 4. en LXXXIX: «,
Het zij dan, dat het dezen naam hebbe van de
vreeslijke waterdieren , inzonderheid den krokodil
, gelijk SCHULTENS dacht , of dat de naam
Egyptisch is, en even als Mitzraim, het zonneland,
of land der zon, betekent (b) MICHACLIS echter
wil, op de eerfte plaats PSALM LXXXVII. 4.
liever Rechob lezen , en aan dat gedeelte van Asfynè
denken, het welk met dezen naam in den Bijbel
voorkomt, en bij de ouden Adiabene of hedendaagsch
Chadjab genoemd wordt, terwijl hij, in
de plaats PSALM LXXXIX: 11. het woord als
een algemeen naamwoord neemt, en door vreeslijk,
of iet dergelijks, vertaalt.
G E L E G E N H E I D .
Egypte ligt ten Zuidwesten van Palce/iina , zoo
dat het land door de Ifraëliten, volgends de belofte
aan ABRAHAM gedaan , in hunnen bloeiftand
bezeten, zich tot aan de grenzen van Egypte
(a) PORSTER Epifï. cit. pag. 36, 37,
(b) FOKSTER. Epiji. cit, pag, i.

DÏS BIJBELS. X. BOEK, I. HOOFDST. 5
te uitftrekkende, de Egyptenaars en Ifraëltien onderling
naburen waren, {a) wordende de beide
Volken, alleen door de tusfchen beide liggende
woeftijn , doch in welke de Ifraëliten ook hunne
veekudden plagten te weiden, van eikanderen
gefcheiden.
De oude Aardrijkskundigen waren het onderling
niet ééns, of zij Egypte tot Afrika of tot Afia
moesten rekenen te behoren (b) , thans echter
maakt niemand zwarigheid , om het tot het eerstgemelde
werelddeel te brengen , wordende deze
beide werelddeelen verëenigd, door de land> engte
van Saez.
Ten Noorden wordt Egypte befpoeld door de
Middelandfche Zee , welke even daarom , volgends
bericht van HERODOOT, door de oude
Egyptenaren, de Noordzee plagt genoemd te worden.
Ten Oosten paalt het aan de Schtlfzee ,
ook deRoode zee , thans doorgaands de Arabifche
zeeboezem genoemd , en aan de bovengemelde
land - engte van Suez, waardoor het van Afia
wordt afgefcheiden. Ten Zuiden heeft het E-
thiöpie , of liever Nubie , en ten Westen Lybie ,
en de andere landen van Barbaryën.
Het ligt geheel in de lengte uitgeftrekt, van
het Zuiden tot het Noorden, langs de beide boorden
van den Nylftroom , tusfchen den 31 en 23
graad Noorderbreedte. „ Om het in twee woorden
af te fchilderen", zegt VOLNEY (C), verbeelde
men zich, aan de eene zijde , eene enge zee
en rotzen ; aan de andere, onmetelijke zandvlakten
,
(a) Vergelijk ons I. Deel, bladz. 151 en 473.
(6) CBUARIÜS Geogr. jint. Libr. I. Cao. XI. & L'tbr,
IV. init.
(e) Reizt I. Deel bladz. 11.
A 3

6 A A R D R IJ KS - K U N D E
ten, en in het midden, eene rivier, door eene valei,
honderd en vijftig mijlen lang, en van ,drie
tot zeven mijlen breed , vlietende , die , tot op
dertig mijlen van zee gekomen, zich in twee armen
verdeelt, wier takken zich over eenen grond,
vrij van hinderpalen , en bijna zonder helling ,
verfpreiden. "
In deze ligging werdt Egypte van ouds verdeeld,
fomtïjds, in twee deelen, Opper- en Neder Egypte,
maar gewoonlijk, in drie deelen, Opper- Midden- en
Neder-Egypte.
t
Opper - Egypte, het zuidelijkfte, lag
aan de grenzen Van Ethiopië, en werdt door de Grieken
onder den naam Thebaisbegrepen,naar deszelfs
voorname ftad Thebe , inden Bijbel het land Pathros,
waar van in 't vervolg; thans heet het Said. Midden
-Egypte werdt oudtijds ook door de Grieken Heptanomis,
of het landfchap der zeven Nomi, of kantons,
genoemd, gelijk geheel Egypte in Nomi (a)
of Kantons verdeeld was, thans heet het Phioum. —
Neder • Egypte is het overige noordelijke deel ,
van daar de Nyl zich in twee armen verdeelt, tot
aan de Middellandfche zee , hier vindt men thans
de Provintie Behairié, of de zeeprovintie, zijnde
de westelijkfte, de Delta, zijnde dus genoemd,
mar de gedaante van het land , als een driehoek,
omgeven door de beide hoofd-armen van den
Nijl, en gelijkende naar de Griekfche letter A,
en .eindelijk de Provintie Charkiè of de Oost - Provintie
, in het welke een groot gedeelte van het
landfa)
D"t woord Nomus zal niet van Griekfehen, maar E-
gyptifchen oorfpiong zijn, faamgefteld uit nok da* een bezit,
en mok, dat volledig, volkomen, betekent, en zal dus het
bezit van een grooter omtrek, te kennen geven, volgends het
Lexicon Coptito - vei Mgyptiaco - Latinum van LA CROZE te
Qxj-ord 1774, door bezorging van WOIDE, gedrukt.

DES BIJBELS. X. BOEK, I. HOOFDST. 7
landfchap Go/en, waar in de Ifraëliten in Egypte
hun verblijf hadden, zal.moeten gezocht worden
, gelijk in het III. Deel bladz. 306. enz. is
aangewezen.
Wanneer de Profeet EZECHiëi. de geheele
lengte van Egypte van het Noorden tot het Zui.
den wil befchrijven, zegt hij E Z E C H XXIX: 10.
en XXX: 6. Van Migdol tot Syëne, zijnde Migdel
eene ftad, ruim 2 Duitfche mijlen van Pelufium,
in het Noord - oostelijk gedeelte van Egypte, en
Syëne , hedendaagsch /Jsfavan, de zuidelijkfte ftad
van het hedendaagsch Egypte na Nubië,aan de watervallen
van den Nijl. Van beide deze fteden fpreken
wij in het vervolg. Thans befchouwen wij de
GROND- en EUCHTS-GESTELDHEID
van dit van ouds vermaarde Koningrijk. Het
is reeds vooraf te vermoeden, dat, in een land
van zoo groote uitgeftrektheid, als Egypte in
de lengte heeft , niet overal dezelfde lucht - en
weêrsgefteldheid zal aangetroffen worden , ook
zal de aart van den grond niet overal dezelfde
wezen. Dit kan men , in 't gemeen, zeggen, dat
de lucht zeer warm is in Egypte , men heeft er,
over het geheel , geen manter , maar kan er
flechts twee jaargetijden onderfcheiden, de koelte
en de warmte, of de lente en den zomer, welke
laatfte van Maart tot November duurt , en zelfs
is de zon, van het einde van February af, ten 9
uuren 's morgens reeds , voor eenen Europeër ondraaglijk.
In dat geheele jaargetijde is de lucht
brandheet, de hemel fchitterende, en de warmt©
drukkende voor ligchamen , die aan dezelve niet
gewoon zijn. Met de luchtigfte kleding, en in
den ftaat van de grootfte rust, fmelt men in zweet
A 4
weg.

8 AARDRIJKS-KUNDE
weg. Alleen de dampen van den'grond , door
den Nijl gedrenkt, en die, welke de Westen en
Noorden winden aanvoeren, zijnde de Noordenwinden
de meest heerfchende, zoo dat men kan
zeggen, dat zij in Egypte wel negen maanden van
de twaalf regeeren, matigen de hitte van de lucht
(«) welke anders ondraaglijk zou wezen , gelijk
zij waarlijk is, wanneer de heete winden uit het
Zuiden waaijen , doch die , gelukkig , gewoonlijk
niet Janger dan drie dagen duuren ; evenwel is
de lucht in Egypte verre van ongezond te wezen, integendeel,
zij is buitengemeen droog, zoodat het
vleesch, zelfs in den zomer, aan den Noordenwind
blootgefteld , niet tot rotting overgaat , maar
uitdroogt, en zoo hard wordt , als hout: doch
op de kust der zee, is de lucht zoo droog niet,
als hooger in het land: men kan, zegt Ï O L N E Ï ,
te Jlexandrië, en te Rofette, het ijzer geene 24.
uuren aan de lucht bJootgefleld laten, of het is
gehed geroest, De Baron DE T O T T verzekert
ons zelfs, dat de Pest, verre van in Egypte
oorfpronglijk te zijn , daar niet eens bekend zou
wezen, indien .de befmetting niet overgebracht
werdt van Konftantmopolen. (£) — Men fpreekt
veel van de menigte van blinden , bijzonder onder
die klasfe van menfchen, die gemeenlijk op
de ftraat of op de platte daken der huizen flaapen.
Evenwel merkt DE TOTT aan, dat de liefdaadightid
omtrent dezelven hen meest allen naar
Kairo trekt, het welk de reden is, dat het getal
derzelven zich zoo veel grooter vertoont ( c~).
Te-
(a) In het heetfte jaargetijde heeft men in Egypte zeer veel
V/olken en Noordenwinden, NIEBUHR Reize , I. DeeJ pl.479,
(b) JiJze II. Deel. bladz. 283.
{c) Reize 11. Deel. bladz. 290, aoi.

DES BIJBELS. X. BOEK, I. HOOFDST. 9
Tevens bezie de lucht eene ziltigheid, waar
van de blijken zich overal ontdekken , en welke
ongemeen veel-toebrengt tot den fpoedigen groei
der planten en gewasfen, en mede eene der oorzaken
is van die vruchtbaarheid , welke Egypte,
ten allen tijde, zoo vermaard heeft gemaakt,
en waarvan wig, in 'c vervolg, fpreken zuilen. («)
De ouden hebben ons bericht , dat het in Egyp •
te nooit , ten minften zeer zeldzaam , regende,
POMPONIUS MELA (b) noemt zelfs Egypte,
terra imbriimi expers, een land , dat geen' regen
heeft, en LEO AFRICANTJS (C) bericht ons,
dat het „ in Egypte zelden of nooit regende, en
V» dat zelfs , als er eenige regen viel , verfchei-
,, den kwaadaartige ziekten daar door veröor-
,, zaakt werden. " Even ditzelfde wordt ook
te kennen gegeven, in twee merkwaardige plaatzen
des Bijbels, DEUTER. XI: 10 — 12. en ZA-
CHAR;AXIV: 17, 18. In de eertle plaats maakt
MOSES eene vergelijking tusfchen KanaUn en E-
gypte, ten einde het eerstgenoemde aan de Ifraëliten
, als voortreüijker dan Egypte , aan te prijzen.
Hij zegt : „ Dat land^ daar gij na toe
,, trekt, om het in bezit te nemen, is niet, ge-
„ lijk: Egypte , daar gij uit getrokken zijt, dat
„ gij , met uw zaad bezaaid hebbende, met
„ uwe voeten, [door de waterraden te treden,]
„ bewateren moest, gelrk men eenen moestuin
„ bewatert, maar het land, dat gij, over den
»>-
(a) Men vergelyke V O L N B T Reize I. Deel I. Boek.
Heofd/i. IV, en V.
(b) De fitu orhis I. 9.
(O Defcript. Africte Libr. Vltl. pag. 669. aangehaald b>j
BACHIENE Heel. Geogr. HL Deel. I. Stuk. bladz. 194. hier
mede ftemtook P L I B I U S en anderen overeen.
A 5

o A A R D R I J K S K U N D E
„ Jordaan , in bezit zult nemen , is een land,
v
dat bergen en dalen heeft, dat door den regen
„ des hemels gedrenkt wordt. enz. " — De Profeet
ZACHARIA, in de tweede aangehaalde
plaats , de volken , die niet zouden opkomen ,
om het Loofhuttenfeest, ter eere van God, te
vieren , bedreigd hebbende, vs. 17. dat zij den
vruchtbaren regen zouden misfen, vervolgt vs. i8 4
van de Egyptenaren, op welke deze bedreiging
niet fcheen te kunnen pasfen , dewijl zij geenen
regen hebben , dat God hen, in gevalle van ongehoorzaamheid
, om tot zijn Feest op te komen ,
nogthans dezelfde ftraffen , als de overige ongehoorzame
volken , zou doen ondervinden, te weten,
onvruchtbaarheid, dus duidelijk zeggende,
dat de Egyptenaars geen regen hebben (0).
Ondertusfchen zal dit met de ondervinding
ftrijden, nademaal het eenparig getuigenis der
Reizigers ons verzekert, dat het in Egypte niet
alleen regent, maar zelfs fomtijds fterk regent,
(b). Dit blijkt ook uit ten dagregister
van het weder te Alexandri'ê in Wintermaand
1638. en van Louw. en Sprokkelmaand 1639 (c).
als ook uit de waarnemingen van het weder te
Kairo of Kahira in het jaar 1761 en 1762. bij
NIE-
(a) Ik weet wel> dat FABER in ïijne Aanmerking, op
HARMARS IP'aarneming, van het Oosten , ï. Deel bladz. 58.
ontkent, dat ZACHARIA dit zou te kennen geven, nemende
hij het woord regen, oneigenlijk, van Godlijke weldaaden,
maar de woorden van den Profeet zijn al te duidelijk
, dan dat men er een' anderen zin aan kan geven.
(b) FABER heeft in zijne Aanmerk, op HARMAR waarn.
over het Ooft. I. Deel bladz. 6. verfcheiden Reizigers ten
dezen einde aangehaald.
(c) In SHAWS Reize II, Deel, ia de Vittrehzels No. 30,
bladz, I2i—124.

BES BIJBELS. X. BOEK, l. HOOFDST.
i r
KIEBUHR (0). Ja, SHAW (Z?) fpreekt zoo
fterk, dat hij verzekert , „ dat men op de kust,;
van Alexandrïë af, tot aan Damiaten , en Tineh ,
vroege en fpade regens heeft , gelijk in Barbaryëp,
en het Heilige Land ". Hoe zal men nu de
oude berichten, met de hedendaagfche waarnemingen
, vereffenen ? Ik zou niet verkiezen, om,
tot wegneming van deze zwarigheid, met BA-
CHIENE (e) te denken, dat gebrek aan regen
voorheen aan deze landftreek bijzonder eigen zal
geweest zijn, maar dat thans de natuur der dingen
hier zal veranderd wezen. Trouwens , welke
blijk van waarfchijnlijkheid is er voor deze onderfcheiding?
Men houde, eenvouwig, onze aanmerking
onder het oog , dat Egypte, een uitgeffcrekt
landfchap zijnde, niet overal dezelfde
Iuchtsgefttldheid heeft. „ Eenige Reizigers ,
fchrijft M E B Ü H R (d), en na hen vele an-
„ dere Schrijvers , die over Egypte gefchreven
„ hebben, hebben aangemerkt, dat het in dit
,, land in het geheel niet , of ten minflen zeer
,, zelden, regent. Doch, Egypte flrekt zich zeer
5, wijd uit, van het Noorden naar het Zuiden.
„ Het noorder en breeder deel deszelfc ligt aan
„ de zee, en bevat, in de nabijheid , in het ge-
„ heel geene bergen het zuidelijker is daarën»
,, tegen , op ibmmige plaatzen , zeer fmal, en
„ heeft aan de ééne , of aan beide zijden, hooge
bergen. De natuurkundigen dus , welke al-
„ leen op de ligging van dit land acht geven ,
„ zullen reeds daar uit befluiten,' dat de lucht-
„ ma-
(a) Reize I. Deel, bladz. 476.
(b.) Reize II, L eel bladz. 140.
(c) Aangek, plaats bladz. 193.
{d) Reize I. Deel bladz, 475.

12 A A R D R IJ K S - K U N D E
„ matiging in hïtzelve niet overal gelijk kan zijn,
„ Men heeft mii ook willen verzekeren , dat het,
„ in eenige ftreken van Opper-Egypte, in het ge-
„ heel nier regent. Doch, in Neder - Egypte, re-
„ gent het, zeer dikwijls, en te Alexandrië zeide
„ men , dat het in deze ftreek , in de maanden
November en December, bijna dagelijks re-
,, gent. Te Kahira is de regen niet zoo zeld-
,, zaam, als eenigen aangemerkt hebben. Men
„ wilde mij verzekeren , dat het hier fomtijds in
„ geen twee jaren regent, doch , geduurende
,, mijn verblijf in deze ftad , regende het zeer
„ dikwijls. " Men befluite dan, dat de oude, zoo
gewijde als ongewijde Schrijvers , zeggende, dat
het in Egypte niet regende, niet verftaan willen
zijn van Neder- maar van Opper • Egypte («),
wanneer hunne berichten met de hedendaagfche
volkomen overëenftemmen.
Doch, het geen hier het voornaamfte is, alhoewel
het in Neder-Egypte regent , dikwils regent,
nogthans regent het niet genoegzaam, om
het land vruchtbaar te maken , en de graangewasfen
voorttebrengen. En dit is het geen de
beide plaatzen, uit den Bijbel aangehaald , eigenlijk
en bijzonder , willen te kennen geven , als
beiden op de .vruchtbaarheid des lands betreklijk
zijnde. En dit wordt ons bevestigd door VOL-
NEY O). „ Die Noordenwinden , die elk
,, Jaar, op gezette tijden, wederkomen , heb-
„ ben
(a) Ik zie , dat in de aanmerking op mijne Bijbelvertaling
op ZACHAR. XIV: 18. eene fchrijf- of drukfout is ingeflopen
Waar door Opper. Egypi* .laat, in plaats van Neder Egypte,
en omgekeerd. Ik neme deze gelegenheid waar, om dezen
raisflag hier aan te wijzen, en te verbeteren,
{b) Reize l. Deei bladt. 53.

DES BIJBELS. X. BOEK, I. HOOFDST. 13
„ ben eene andere zekere uitwerking, vanname-
„ lijk eene groote menigte wolken naar Abysfinis
„ te voeren. Men ziet van de maand April tot
„ in July onöphoudlijk wolken naar het Zuiden
trekken , en men zou er fomtijds bijna regen
.,, uit verwachten; maar, deze verzengde grond
,, fmeekt haar te vergeefsch om eene weldaad ,
„ welke zij onder eene andere gedaante ontvan-
„ gen moet. Nooit regent het in den zomer in
,., de Delta ; zelfs regent het 't geheele jaar rond
„ zelden , en in kleine hoeveelheid. Het jaar
>, 1761 , door den Heer NIEBUÏIR waargeno-
„ men, was een buitengewoon geval, daar men
nog van fpreekt. De ongelukken, welke da
„ regen in Nedet - Egypte veroorzaakte , daar de
huizen van eene menigte dorpen, alleen van
„ aarde gebouwd , invielen, bewijzen genoeg ,
„ dat men dezen overvloed van water , daar, als
zeldzaam moet aanzien. Men moet daarënbo-
„ ven opmerken, dat, hoe hooger men na Saïd
„ komt, hoe minder het regent. Dus regent het
„ meer te Alexandrië en te Rofette, dan te Kaïro,
,, en meer te Kaïro dan te Miniè. Regen is bijna
een wonderwerk te Djirdjé. "
„ De regen zegt JOE TOTT, (a) „ is in E-
gyptealleen op de kust van deMiddellandlchezee,
en tot omtrent 10. uuren landwaards in bekend,
zelden , flrekt zij zich verder uit. Naauwlijks
heeft men éénmaal 's jaars te Kaïro twee uuren lang
een' zachten regen. Het geluid van den donder
laat zich daar nooit hooren , en onweders , die
er ook niet menigvuldig zijn, drijven altijd na het
verheven gedeelte van Xybië en Arabïè, daar zij
niets te verwoesten hebben. "
On-
O) Reize II. 284.

U A A R D R IJ K S - K U N D E
Ondertusfchen is in Egypte de daauw , die in.
de zomernachten valt, met het water , dat de
grond , big de overftrooming , inzuigt, genoeg
voor de groejing. De daauw is, even als de regen
, overvloediger aan de zeekant , en fchaarïcher,
naar maate hij zich van zee verwijdert ;
en hij verfcheelt daar in van den regen , dat hij
in den winter fchaarfcher , en in den zomer menigvuldiger
is. Te Alexandrië zijn de klederen
en de platten , in April, terftond na den ondergang
der zon, zoo zeer bevochtigd , als of het
geregend had*. Die daauw is ook, even als de
regen , fterk of zwak naar den wind , die waait.
De Zuiden en Zuid • Oostenwinden , geven geenen
daauw ; de Noordenwind brengt veel daauw
aan , en de Westenwind nog meer. (a)
Andere luchtsverhevelingen , van donder, blikfem
, hagel, fneeuw, als ook ijs , zijn uiterst
zeldzaam in Egypte. Uit hoofde van de warmte ,
is het laatfte ligt te vermoeden , dat de Egyptifche
winter geen fneeuw noch ijs kent: „ Men
„ kan zeggen " , zegt^ V O L N E Y (è) , „ dat
} i
hagel en fneeuw verlchijnzels zijn, welke me-
„ nig Egyptenaar van 50 jaren nimmer gezien
heeft. " In het dagregister bij SHAW (C) ,
vind ik, eenmaal, dat het den 10 February 1639.
na 's nachts fterk geregend te hebben, fneeuwde.
In January 1762 hadt, volgends NIE-
BUHX. (d~) een Arabifche bediende te Kaïro den
13 's morgens een weinig ijs op eene plant gevonden
, die de boeren in de ftad gebracht hadden.
Dit
(

DES BIJBELS. X. BOEK. I. HOOFDST. 13
Dit toonde hij — als eene groote zeldzaamheid.-~
Ten tijde van T H E V E N O T (a) donderde het,
in den nacht tusfchen den n en 12 December,
zoo fterk, dat een man door den donder dood geflagen
werdt, hoewel men zich te Kaïro dergelijk
geval niet wist te herinneren. In December 1761
den 20 des avonds, donderde en blikfemde het.
Den 27 April ijöz blikfemde het naar het westen
aan de kimmen , en daar op volgde een ligte
regen (b). Men kan uit deze waarneming beoordeelen,
hoe een geweldig onweder van hagel,
donder en blikfem , hoedanig eene der plagen
was, met welke de hemel Egypte , ten tijde van
MOSES, bezocht, de Egyptenaren, met fchrik
en verbazing getroffen moet hebben, E X O D .
IX: 23.
GRONDGESTEIDHEIB.
Zonder mij op te houden met de vraag , of
Egypte, bijzonder deszelfs gedeelte aan de Middellamdjche
zee , en de Delta, een gefchenk zij
van den Nyl, welke allengs , door z'rjn medegevoerde
flib en zand den oorfprong daar aan zou.
gegeven hebben? waar over men bijzonder SHAV*
(c) verdient na te lezen, fchoon later Reizigers,
elijk DE TOTT (d) , VOLNEY (^), en aneren,
zich daartegen verklaard hebben, zonder
f
hier ook, als zijnde dit buiten mijn tegenwoordig
(a) Aangehaald door FABER op HAR MARS waarneem,
van het Oosten, I. Deel bladz. 6.
(*) NiEBOHR Reize I. Deel. bladz. 476, 477.
(c) II. Deel. bladz. 154. enz. in eene bijzondere Jfdeelins.
(d) Geütnkfchr. II. Deel. bladz. 150.
C«) Reize I. Deel. bladz. 17. enz.

16* A A R D R I J K S - , K U N D E
dig oogmerk , eene befchrïjvirig op tê geven van'
de Natuurlijke Hijlorie van den grond van Egypte,
zal ik alleen hier aanmerken ; dat de,grond van
Egypte van oude en later Schrijvers befchreven
wordt , als ongemeen vruchtbaar , zoodat hij ,
volgends HINIÜS, fomwijlen honderdvouwige
vrucht gaf, van ouds was daarom dit land de
toevlucht der nabuurige volken , in tijden van
fchaarsheid en gebrek , wij hebben daar van een
voorbetld in ABRAHAMS tijd, GENESIS XII:
lo. en in den tijd van JAKOB GEN. XLII. en
XL1U. Onder de Romeinen was Egypte de korenfcnuur
van het Romeinfche Rijk, en nog heden
wordt het Turkjche rijk van daar met koorn
en nodige levensmiddelen verzorgd.
. Dit alles moet men echter alleen verftaan van
die vlakte , door welke de Nyl itroomt , dewijl
al wat daar van rechts en links afwijkt, niet dan
dorre zandige bergen en rotzen vervat, die ten
eenemaal woest en onbewoond zijn.
Dus fchrijft VOLNEY (a). „ Deze geheele
grond is zoo effen en laag , dat men , uit zee
„ komende, geene drie mijlen van land is, als
men de palmbomen , en den zand - grond ,
„ waar op zij flaan , aan den Horizont ontdekt;
„ wanneer men van daar den vloed hooger op-
„ trekt , klimt men langs eene zoo zachte hel-
„ ling , dat zij het water niet meer dan ééne
mijl in' e'e'n uur doet doorlopen. Wat het ge-
,, zicht van het land betreft , daar is weinig
,, verfchtiderheid in ; het zijn altijd alleen flaan-
„ de of tot bosfchen verëenigde palmbomen, die
,, dunner gezaaid zijn, naar mate men hooger
„ komt,
(«) I. Deel bladz. lOi

BES BIJBELS. X. BOEK, I. HOOFDST. 17
„ komt, dorpen van aarde gebouwd en van een
vervallen aanzien; eene vlakte zonder einde, die,
,, naar het jaargetijde, of eene zee van zoet water
, of een ilijkerig moeras , of een groen
„ veldtapijt, of een ftuiverig veld is ; aan alle
,, zijden een uitgeftrekte en dampige horizont ,
,, die de oogen vermoeit en verveelt, eindelijk
„ begint men, daar de twee armen van den vloed
„ zich verëenigen, in het Oosten, de bergen van
,, Kaïro, en in het Zuiden, wat westelijk, drie
„ afzonderlijk ftaande hoogten te zien , welke
men, aan hare driehoekige gedaante, voor de
Pyramieden erkent. Van daar komt men terftond
j, in eene valei, die naar het Zuiden (trekt, tusfchen
twee ketenen van evenwijdig lopende
5, bergen. De Oostelijke, die zich tot de Roode
?, Zee uitftrekt, verdient den naam van berg,
om zijne fteile hoogte, en dien van woestijn ,
,, om zijn kaal en wild aanzien ; maar de Wes-
„ telijke is niet anders dan een kam van rots met
„ zand bedekt, welke men, te recht, met den
!
„ naam van natuurlijken dijk beftempeld heeft. '
Over het geheel zou dit laage land , of deze
vlakte, zoo min als het overige, aangemerkt de
zwaare hitte , gevoegd bij de droogte , in ftaac
zijn , om eenige vruchten uit te leveren , indien
niet de Nyl, op gezette, tijden , dezelven overftroomende
, zekere aarde of ilib met zich voerde
, en bij het vallen van het water , achterliet,
welke met het zand verëenigd , dat met de klei
den grond van Egypte uitmaakt , de bovengemelde
vruchtbaarheid aan dit land mededeelde
(0).
DE
(a ) Op zich zelve zal echter deze Slib , zonder met her,
zand vermengd te zijn, geene gioeizanae -
hoedanigheid bezitten.,
volgends DE TOIT , Gedenkf.hr. II. Deel, bladz. 348,
VI. Heel.
H

ïS
AARDRIJKS-KUNDE
DE N Y L ,
De eenigfte rivier van Egypte, is dus alleen
Voor dat land , de milde gever van vruchtbaarheid
en alle goede zaken, waarvan fommigen zelfs den
naam Nyl hebben afgeleid , van een Arabisch
werkwoord , het welk geven , fchenken, mild zijn,
betekent; fchoon anderen den naam Nyl vergelijken
met het Hebreeuwsch woord het welk
eene rivier betekent , zoodat de Nyl dus genoemd
zou zijn, als de rivier bij uitnemendheid , ter wijl wederom
anderen aan dezen naam eenen Egyptifchen
oorfprong geven O). In het Hebreeuwsch heet
deze rivier, bij de Schrijvers van het Oude Testament
, Sichor ( b ) , naar de zwarte kleur van de
Slib , welke hij medevoert, waar door ook deze
rivier flijkerig en troebel is , zoodat men haar
water moet laten bezinken , om het gezond en
drinkbaar te maken (c). De Abysjiniërs noemen
hem Abavi , • den vader , dat is , voornaamften
der rivieren Cd).
De Nyl heeft zeker haren oorfprong in Abysfinië,
of Ethiopië , zonder dat men echter hare
bronnen genoegzaam duidelijk en zeker kan aanwijzen
, de Ouden hielden deze bronnen voor
verborgen , en geloofden, dat men ze nooit zou
kunnen aanwijzen. Zedert meer dan eene eeuw,
meende men , dat dezelve gevonden waren , en
dat men er meer dan ééne moest erkennen, naamlijk,
in het rijk van Abysfmië, bijzonder in het
rijk
(a) SHAW Reize II. Deel. bladz. 33. met dc aantekening
aldaar, en bladz. 143.
(*) Zie het I. Deel van deze Aardrijkskunde , bladz. 473.
(c) IHAW II. Deel. bladz. 34. aant. en 14a.
{d) joa ivfloir. etmtn. ad hifi. Aithiop, 1, g, pag, 11$,

'DES BIJBELS. X. BOEK, I. HOOFDST. 19
rijk Damuth, Sacahala, Angóte, Gojam , en Bi'
zemo , tusfchen den 9 en 15 graad N. br. («)•
Het is bekend , dat de Engelfche Reiziger j.
BRTJCE, in onzen tijd , in zijne Reisbeschrijving
, verzekert , dezelve gevonden te hebben.
Sommigen hebben aan de geloofwaardigheid van.
zijne berichten getwijfeld , anderen hebben die
verdedigd. Ik zal, zonder over dezelve uitfpraak
te doen , hier alleen aanhalen de volgende
woorden van den Baron D E T O T T >, Ik
heb te Kaïro gezien den knecht, dien hij
& (BRUCE) aangenomen hadt, den gids, die
j> hem geleidde, zijnen reisgenoot. Ik ben ver-
,5 zekerd , dat hij geene kennis hadt van dezé
,, ontdekking, en men kan tegen dit getuigenis 1
j, niet inbrengen , dat een geleerd man , gelijk
j, de Heer B R U C E , geene rekenfchap van zijne
„ ontdekkingen aan zijnen knecht verfchuldigd
., was. De hoogmoed van vermaardheid gaat te
„ niet in eene woestijn , meester en knecht ver-
„ dwijnen, enz. "
Hoe het zij, deze rivier, alle de rivieren ontvangende
, door welken Abysfmië en Ethiopië,
overvloedig bevochtigd worden , valt in Egypte $
het welk zij van het Zuiden tot het Noorden
doorloopt tot vier mijlen beneden Kaïro , alwaar
zij , zich in twee armen verdelende, het vermaarde
eiland vormt , zoo bekend onder den
naam van Delta , waarna zij zich oudtijds , gelijk
HERODOTÜS en andere Schrijvers getuigen
, door zeven takken of monden in zee ontlastte
, hoe.vel anderen fiechts van vijf, anderen
van
O) yianteh. op SHAW II. Deel. Reize bladz, 140,
RsKi II, Dtel. bladz, 240.
B 2

ao
A A R D R I J K S K U N D E
van elf gewagen , hedendaagsch zijn er flechts
twee , die men ten minften bevaarbaar acht ,
waar van de oostelijkfte bij de ftad Damiate, en
de andere , die de westelijkfte is, bij Rafette gevonden
wordt (a). Sommigen hebben gedacht,
dat j ES. XIX: 6. door de rivieren van Egypte, in
het meervoud, deze monden van den Nyl zouden
bedoeld zijn; doch , beter is het, dat men daar
door de kanalen verftaat, welke, uit den Nyl afgeleid
, geheel Egypte bewaterden. Ook geloof ik,
dat BACHIENE \b) heeft misgetast,wanneer hij
eene duidelijke toefpeling op deze 7 Nyl - monden
meende te ontdekken JES. XI: 15. trouwens de
rivier, welke God daar gezegd wordt, in zeven
ftroomen te zullen verdeelen, is niet de Nyl, maar
de Eufraat, welke bij de Hebreeuwfche Schrijvers
, bij uitnemendheid , de rivier genoemd
wordt, gelijk bekend is, en het zevental is daar,
gelijk elders , het heilig en eerwaardig getal, hetwelk
meermalen voor velen gezet wordt.
Deze rivier maakt , gelijk wij zeiden, Egypte
vruchtbaar door hare overftroming , van welke,
en derzelver genoegzame hoogte, en duurzaamheid
, alles afhangt. Doorgaands begint de rijzing
den 15 of ió Juny, en de geheele overftroming
duurt 10 of 11 weeken, tot aan den 3 of
4 September, fomwijlen langer, in November
is de rivier weder binnen hare oevers. Daar
door rijst het water , de vloed op het hoogst
zijnde , 15 of 16 Kubiten of ellebogen (c) bover
(a) SHAW Reize II. Deel, bladz. 36, 37. heeft naar de
monden van den Nyl naarfporingen gedaan, en er vijf, bij
güfing , aangewezen.
(b) lil. Deel. I. Stuk. bladz. 197.
(e) Men zegt, dat er heden meier hoogte , en wel van
om-

DES BIJBELS. X. BOEK!, L HOOFDST. 21
ren zijn gewonen peil. Wanneer de hoogte minder
is, worden de landen , wat nader bij het gebergte
gelegen , niet geraakt, en is zij meer ,
dan worden vele landen te laat droog , als de
zaaitijd alreeds verftreken is, gelijk F L I N I U S
reeds heeft aangetekend. ,, Het is voor het
„ overige nodig aan te merken , dat de hoog-
,, te der overftroming niet door geheel Egypte
„ dezelfde is. Zij volgt integendeel eenen regel
van trapswijze vermindering , naar mate de
vloed meer neder waards ilroomt. Te Jfuan
is de overftroming een zesde fterker , dan te
„ Kaïro; en als men, in deze laatfte ftad, 27 voe-
„ ten telt, heeft men naauwlijks 4 voeten te
„ Rofette en te Damiate. De reden hier van is,
5, dat de vloed , behalven het water , dat door
den grond wordt ingeflorpt , in een enkel
bed , en in eene enge valei , bekneld , hoo-
„ ger rijst: wanneer hij daarentegen Kaïro voor-
„ bij is , wordt hij niet meer belloten tusfchen
het gebergte , en verdeelt zich in duizend
„ takken , en daar uit volgt noodwendig , dat
„ de rivier in diepte verliest , het geen zij in
„ oppervlakte wint. " Qa)
Over de oorzaak van dit zoo zeldzaam als nuttig
en heilrijk verfchijnzel, in dit land , waarhet
bijkans nooit regent , en dat de hitte van het
klimaat, en de natuur zelve van den grond, fchijnen
omtrent ai Kubiten gevorderd wordt, het welk men dan
toefchrijft aan de verhoging der landerijen, door de jaarlijks
achter blijvende flib. Doch dit wordt tegengefproken door
VOLNEY, welke ons bericht, dat nog fteeds de overftroming
op de aloude hoogte blijft. Zie zijne Reize II. Deel. blaJz.
33. volgg.
(

sa
A A R D R IJ K S-K U N D E
nen beftemd te hebben , tot droogte en dorheid,
hebben de Ouden verfcheelend gedacht, en allerhande
gisfingen , de .ééne onwaarfchijnlijker
dan de andere , gewaagd, alhoewel echter ïbrnmige
Wijsgeeren , gelijk de vermaarde DEMOCRI-
TUS, derechte gevonden hadden. „ Voor de Europeanen
is deze oorzaak geen raadzel meer. Zedert
hunne Reizigers hun bericht hebben , dat
Abysfinië, en het aangrenzend gedeelte van A-
frika , in de maanden Mey , Juny , en july ,
met regens overgoten worden , hebben zij er, met
grond , uit opgemaakt, dat het die regens zijn,
welke , door de gelegenheid van den grond , 'uit
duizend rivieren afvioeijende, zich in ééne valei
verzamelen , om , op ver afgelegen ftranden,
het treffend fchouwfpel te vertonen van eene menigte
waters, dat drie maanden befleedt, om
weg te vlieten " ( a ). Of voords de Pasfaatwinden
, geregeld waaijende , en geduurig waterwolken
vóorftuwende, en zonder Egypte van het
zonlicht te beroven, deze dampen voortdrijvende
na Abysjinië en Ethiopië , welke daar verdunnen
, en door. honderd kanalen in den Nyl nederdalen
, (Z>) voor de oorzaken dezer geweldige
regens te houden zijn , dan niet , wordt door
fommigen in twijfel getrokken (c).
Dat Egypte zijne vruchtbaarheid aan de overftroming
van den Nyl verfchuldigd is, wordt opk
in den Bijbel onderfteld. Kier uit moet men
GEN. Xlil: 10. ophelderen , waar van de jor-
daan-
(a) VOLNEY I. Deel. bladz. 51. SHAW Reize II. Deel.
bladz. 140.
(6) DE TOTT Gedenkfihrift II. Deel. bladz. 342.
(c) voLNar 1. C. bladz. 12. SHAW Reize II. Dceh
tlodz, 141,

DES BIJBELS. X. BOEK, I. HOOFDST. 23
daan-vlakte, waar naderhand de Doode-zee ontftaan
is , gezegd wordt , dat zij geheel waterrijk
was, als een lusthof van JEHOVA, als E-
gypteland. Dit fchijnt ook , in den zinbeeldigen
droom van FARAO aangeduid te worden, in
welken hij zeven vette, en vervolgends zeven magere
, koejen uit de rivier , dat is , den Nyl, zag
voortkomen, GEN. XLI: 1 — 3. hetwelk duidelijk
den Nyl kenmerkt , als de oorzaak der
vruchtbare en onvruchtbaare jaaren in Egypte.
Eindelijk , wanneer JESAIA XIX: 5. volgg. de
uiterfte verwoesting van Egypte wil befchrijven
, fpreekt hij van het opdrogen van de rivier
, als de oorzaak van alle rampen , en het
ophouden van alle die heuglijke voordeden, welke
Egypte aan deze rivier verfchuldigd was.
In de laatstgemelde plaats van JESAIA XIX:
6. vinden wij tevens reeds melding van de kanalen
, en graften , door welken het water van
den Nyl na de binnen - landen wordt heen geleid
, welke met dammen gefloten waren , die
de inwoners doorftaken , als de Nyl zijne hoogte
bereikt hadt. Deze graften en kanalen zullen ,
volgens HERODOOT, het eerst zijn aangelegd,
door den Egyptifchen koning SESOSTRIS. De
kanalen van JOSEF en van TRAJAAN zijn nog zeer
aanzienlijk. „ De gemaklijkheid , die zij aanbrengen,
om de landen te drenken, laat geenen
akker onbebouwd. " (a) — Daarenboven bedient
men zich van vericheiden werktuigen, om
het water uit de rivier op te trekken , bij voorbeeld
, van de fchroef van A R C H I M E D E S ,
van lederen emmers , en van het Perfiaanfche
(«)DBTOTT Qtienkfch, II. Deel. bladz. 477.
wiel
B 4

aj.
AARDRIJKS-KUNDE
wiel , dat met osfen omgedreven wordt ,
ook van een kleiner, het welk met den voet getreden
wordt , waar op MOS ES fchijnt te doelen
D E U T R XI: 10 , II ; ten ware daar ter
plaatze^ gezien werdt , op de bewatering der
moestuinen , bij welke het water langs greppen
geleid wordt , door den tuinier, die altijd gereed
ftaat, om het te floppen, of af te leiden ,
door de aarde met zijnen voet tegen hetzelve te
ftooten, en ten zelfden tijde met zijne fpade eene
nieuwe opening te maken , om het te ontvangen
(b).
Wegens deze jaarlijkfche overftroming , hebben
de inwoners hunne fteden , vlekken , en dorpen
, aan de beide oevers van den Nyl gelegen,
op hoogten , en terpen gefticht, zoodat deze,
wanneer het land , bij de overftroming , naar
eene zee gelijkt, als zoo vele eilandjens uitfteken
, waarbij de inwoners niet anders, dan door
fchuitjens, met eikanderen gemenfchap hebben.
.
Wegens alle de voordeden, welke de Nyl aan
de Egyptenaren verfchaft, behoeft het ons niet
te verwonderen, dat zij deze rivier als eene
godheid plagten te verè'eren , gelijk trouwens
nog heden de Mohammedanen , haar den naam
van zeer heilige geven, en derzelver aanwas vereeren
, met alle de plegtigheden , welke het oude
Heidendom daar aan hadt toegewijd (c).
Zelfs
(a) Men ziet er de afbeelding van in de Landkaart No. 5.
ï>ij SM AW in het II. Deel zijner Reizen , en naauwkeuriger
bij NIEBUBR Reize I. Deel. Tab. XV. met de befchrijving,
bladz. 143. volgg.
(*) SHAW II. Deel. bladz. 170.
(f j DE TOTT Gedenkfchr. II. Deel. bladz. 243,

DES BIJBELS. X. BOEK, I. HOOFDST. 25
Zelfs hadden de oude Egyptenaar? de barbaarfche
gewoonte, om eene jonge dochter aan den
Nyl op te offeren , wanneer de rivier gewasfen
was tot die hoogte, dat men het kanaal te Kaïro
openen mogt. En nog bewaart men den naam
en plegtigheden van dit feest . doch verzacht,
door in de plaats van dit ongelukkig flacht - offer
eene aarden pop te ftellen , welke men in den
Nyl werpt (a). Men ziet dan de moeders hare
kinderen in den vloed dompelen , in het vooroordeel
, dat dit water eene reinigende en godlijke
kracht hebbe. Men fchreef er ook een vruchtbaarmakend
vermogen aan toe. De Egyptenaars
roemen , over het algemeen, het water van den
Nyl t
als het voortreflijkfte van anderen; doch
zoo zoordeelig zijn niet de berichten , welke
V O L N E Y (£) er van geeft: „ Het water van
den vloed , zegt hij , is geduurende zes maanden
van het jaar zoo flijkrig , dat men het moet
laten bezinken, alvorens men het gebruike ; geduurende
drie maanden voor de overftroming ,
wordt de rivier zeer laag ; het water , door de
zon verwarmd , wordt groenachtig , ftinkende ,
en vol wormen , wanneer men zijn' toevlucht
moet nemen , tot hetgeen men in de waterbakken
heeft laten lopen , en daar bewaard heeft.
In alle jaargetijden doen kiefche lieden er welriekende
dingen onder, en laten het door uitwaasfeming
verkoelen " (e).
Deze rivier is zeer vischrijk, gelijk ons MAIL­
L E T en SANDYS getuigen, men vergelijke Num.
XI:
(a) Dezelfde bladz. 346.
{b) I. Deel. bladz. 8, 9.
(c) Vergelijk HAR. MAR waar», van het Oosten, IV. Deel.
bladz. 1 — 9. enz.
B S

3t6
A A R D R I J K S - K U N D E
XI: 4. Ezech. XXIX: 5. Ook getuigt DIODO-
KUS sicuLUS , dat de Nyl overvloed van visichen
heeft (a).
Bij den Nyljlroom, gelijk ook op moerasfigeplaatzen
, wast het Papierriet, welks wortel de inwoners
voor brandhout gebruiken, en er allerhande
vaten uit maken. Uit de fchilferachtige bladen
maakte men van ouds fchuitjens , hoedanig een
dat was, waar in MOS ES door zijne ouderen gelegd
werdt, EXOD. II: 3. Ook heeft men er
gewag van JES. XIX: 6. thans echter is er weirug
or niet van dit Papierriet over, doordien de
inwoners het te veel gebruikt hebben (Z>).
Onder de merkwaardigheden van deze rivier
moeten wij de Krokodillen niet vergeten , die zich
in dezelve onthouden, en van eene ongemeene
grootte zijn , dikwijls ^20 en meer voeten lang.
Deze maken het reizeri langs den Nyl zeer gevaarlijk
, doordien zij zich in de biezen aan den
kant der rivier verfchuilen , en van daar de menfchen
overvallen. De Profeex EZEcmè'L XXIX:
3. hetft er eene fchoone dichtkundige leenfpreuk
van ontleend , om er den Egyptifchen Koning
IARAO HOPHRA door te kenfcnetzen en te befchrijven.
Het zelfde beeld komt ook EZECH.
XXXII: 2. voor. Ja, men wil, dat zelfs de naam
FARAO eigenlijk hetzelfde als Krokodil zal betekenen
, en daaróm aan alle Egyptifche Koningen
gegeven is, omdat de Krokodil het voornaamfte
en onderfcheidenfte dier van Egypten is. ( c)
In de noordelijke deelen, en laage landen langs
den Nyl heeft men heerlijke weilanden, in die
moe-
(a) Vergelijk mijnen Bijbel verdedigd V. Deel. bladz. 26.
(b) SHAW Reize II. Deel bladz. 168.
(e) FABüR over HA&MAR Waarn, van het Oostsjt, IV. 34,

DES BIJBELS. X. BOEK, I. HOOFDST. 27
moerasfige ftreken inzonderheid , welke de -Ouden
Bucolïd noemden , daar wij het land Gefen
ook gedeeltelijk geplaatst hebben (a).
Doch, ik moet mij bekorten, anders was er
gelegenheid genoeg, om nog te fpreken van de
Egyptifche ajuin , komkommers , meloenen, enz.
waarnaar de Ifraëliten zoo belust waren NUM. XI:
5. als ook van het fijn Egyptisch lijnwaat, of hun
katoen , neteldoek en chits. Doch , wil ik niet
wijdlopig worden, moet ik den Lezer verzenden
naar die Schrijvers, welke hier van opzetlijk gehandeld
hebben.
ZEDEN
en REGEERINGS -BESTUUR.
Gelijk Egypte één der oudfte bewoonde landen
geweest is, zoo waren deszelfs inwoners zeer gezet
op den roem der oudheid , ten welken einde
zij eene Tijdrekening verdicht hebben , die de
Mofaïfche en waare , een ongehoord getal van
eeuwen te boven gaat. Zij worden ons reeds
van ouds befchreven, als een wijs volk , het
welk in alle wetenfchappen uitmuntede , zoodat
de wijsheid der Egyptenaren als tot een fpreekwoord
is geworden. Men roemt bijzonder hunne
ftaatsinrichting, en de voortreflijkheid van
hunne ftaatswetenfchap. Zij zijn vermaard, door
hunne verbazende werken en gebouwen , waar
van de Reizigers nog in de Pyramieden, Doolhoven
, Tempels , Katakomben , of onderaardfche
Grafgewelven,uitgegraven Meiren, Grachten en
Waterleidingen, de overblijfzelen bewonderen. —
Hunne taal was onderfcheiden van de Hebreeuwla's
fche,
(a) III. Deel. bladz. 304. Vegelijk. SCHMllBT B'tjb.GecëWh.
II. Deel, iliis. 64, volgg.

28 A A R D R I J K S - K U N D E
fche, zoodat de beide volken eenen tolk nodig
hadden,^ om met eikanderen te fpreken , men
meent , in de Koptifche taal, in welke de dienstboeken
der Kopten , of der oude Christen inwoners
van dit land gefchreven zijn , de overblijfzelen
van het aloud Egyptisch te bezitten. In
het ftuk van den godsdienst, hadden de Egyptenaars
van ouds een ftelzel van afgoderij , vol bijgelovigheden
, zoodat bijna alle dieren en planten
bij hun heilig en godheden waren , doch echter
een ftelzel zeer kunftig in een geweven , en doelende
op de groote Natuur -ligchamen en natuurverfchijnzels.
Hun regeerings-beftuur was van oude tijden af
het Koninglijk bewind , wordende hunne Vorften,
met den algemeenen naam van FARAO, benoemd
, doch naderhand vinden wij , bij dezen
eertitel, hunne bijzondere namen gevoegd, SI-
SAK, so, NECHO, HOFRA, enz. die in de Bijbelgefchiedenisfen
merkwaardig zijn.
OUDE en IIEDENDAAGSCHE
TOESTAND.
Onder deze oude Vorften uit hun eigen volk,
was Egypte bloeijende en magtig, doch , ten tijde
vau FARAO HOFRA, bij de Grieken APRIES
genoemd, daalde de zon van hun geluk. Door
het aanhitzen van dezen Vorst, ondernamen de
Jooden , onder hunnen laatften Koning ZEDE-
XI A , tegen den magtigenKoning van Babel, NE-
BUKADNEZAR, op te ftaan, hetwelk hun den
ondergang van hunnen ftaat veroorzaakte, dewijl
de Egyptenaars hen trouwloos verlieten , waarom
door de beide Profeeten JEREMIË XLIV: 30.
XLVI: 25, 2

DES BIJBELS. X. BOEK, I. HOOFDST. 29
Koning HOFRA bedreigingen gedaan worden, welke,
ook, door NEBUKADNAZAR, ten uitvoer zijn gebracht
van wien de oude gefchiedfchrijvers getuigen ,
dat hij zijne overwinningen tot aan de Pilaren van
Herkules, dat is tot aan de flraat van Gibraltar,
ja tot in Spanje, heeft voortgezet, fchoon anders
de Egyptifche Priesters zijne vermeestering van
Egypte hebben weten te verbergen, en genoegzaam
onkenbaar te maken. Dus kwam Egypte
©rider de Babylonifche heerfchappij , en fchoon
hun land zich, na de verwoesting onder NEBU-
KADNEZAR, eenigzins herhaalde,de Egyptenaars
bleven nogthans in eenen flaat van afhanglijkheid,
en kwamen, als een afhanglijk gewest, bij
de omwenteling van zaken, ten tijde van CYRUS ,
onder dePerJifcke heerfchappij , ja, wanneer zij ,
ouder KAMBYZES , CYRUS zoon en opvolger,
ondernamen, zich in vrijheid te Hellen , werdt
hun leger geflagen , hun koning omgebracht,
hunne lieden verwoest , hunne Tempels en andere
kostbare gebouwen omvergeworpen, en
hun voornaamfle afgod , de Stier Apis , door
KAMBYZES, met zijne eigene hand, gedood.
En, fchoon zij, herhaalde keeren, poogden, het
juk der Per/en af te fchudden , hebben zij daar
in nooit kunnen ilagen , tot dat zij , toen
ALEXANDER de Groote het Perjisch Rijk een
einde deedt nemen , zich gewillig aan dien
overwinnaar , welken zij , als hunnen verlosfer,
aanmerkten , onderwierpen.
Na de dood van ALEXANDER, vestigde zich
één zijner Bevelhebbers, PTOLEMEUS, zoon van
LAGUS, die ook den bijnaam SOTER voerde, in
Egypte, en nam den Titel van Koning aan, {lichtende
dus de Heerfchappij der Lagiden , of Ptoletneusfen,
gelijk zijne Opvolgers dezen naam meest
al-

30 AARDRIJKS-KUNDE
allen gevoerd hebben , die bij DAN iet, Hoofdjl.
XI. gemeenlijk, de Koningen van het Zuiden heeten,
en zeer magtige Vorsten zijn geweest, welke
Egypte weder ten hoogften toppunt van magt
en vermaardheid hebben opgevoerd.
Onder PTOLEMETJS li. of FILADELFUS ,
werdt een aanvang gemaakt met de vertaling
van de Heilige Schriften der Jooden in het
Grieksch , welke vertaling gemeenlijk de overzetting
der LXX. heet, gelijk onder PTOLE­
METJS VI. bijgenaamd Filometor, de Jooden in
het landfchap Heliopolis, bij de ftad Leóntopolis,
eenen Tempel hebben gefticht, in welken zekere
oNIas het eerst het Hoögenpriesterfchap bediende
, hebbende hij tot het ftichten van dien
Tempel geraden , en zich ten dien einde bediend
van eene voorzegging van JESAIA XIX:
18, 19. In dezen Tempel werdt de Joodfche
godsdienst , met dezelfde plegtigheden , als in
dien te Jerufalem, waargenomen , voor de menigvuldige
Jooden , die zich in Egypte gevestigd
hadden , tot hij , even als die van Jerufalem ,
op bevel van Keizer VESPASISAN, eerst gefloten
en vervolgends verwoest is geworden. —-
Het is niet onwaarschijnlijk , dat het vlek, hetwelk
in de Reisbefchrijving van ANTONIMIS
vicus Judceorum heet, waar van de overblijfzels,
omtrent twee duitfche mijlen van Heliopolis , ten
Noord-oosten , nog door de Arabieren Teil el
Ihüd , dat is, heuvels der Jooden, of Turbat el
Ihüd, dat is, de begravenis der Jooden, genoemd
worden, gedenktekens zijn van de menigvuldige
Jooden , die hier omftreeks, dicht bij dezen
Tempel, gewoond hebben. Qa) Met
(«) NIBBUHR. Reize I. Deel. bladz. 97. Vergelijk, ons III,
Deel. bladz. 308.

DES BIJBELS. X. BOEK, I. HOOFDST.
3 i
Met>PTOLEMEUs XI. Dionyjius, en met zijne
zuster , de vermaarde KEEÖ PA TRA , nam de
heerfchappij der Lagiden , in Egypte , een einde
, dit land werdt door CAESAR, en vervolgends,
door AUGUSTUS, overwonnen, en tot
eene Romeinfche Provintie gemaakt.
Geduurende de heerfchappij der Romeinen',
maakte het Christendom, reeds vroeg , opgang
in Egypte, ja , naar he't verhaal van EUSEBIUS (a)
zal de Euangelist M A R K U S in de toenmalige
hoofdftad Alexandrië eenen Bisfchoppelijken zetel
gevestigd hebben , en de eerfte Bisfchop van
deze ftad geweest zijn , welke naderhand tot de
Patriarchale waardigheid geklommen is. — Bijzonder
was het Christendom in dat land, in vollen
bloei, na de tijden van KONSTANTYN den
Grooten , onder zijne Christen-opvolgers.
Bij de verdeling van het Romeinfche Keizerrijk,'
werdt Egypte bij het Oosterfche rijk gevoegd ,
tot in de VII. eeuw, wanneer de Saracenen, onder
hunnen Kalif of Vorst , O M A R , zich van
dit fchoone land hebben meester gemaakt.
Toen de heerfchappij der Kalif en van Bagdad,
begon te verminderen , was Egypte één der eerfte
landen , dat zich een eigen Kalif verkoos, in
de IX. eeuw, gelijk dit land toen weder een onaf
hanglijk rijk is gebleven tot het midden der
XII. eeuw , wanneer eene nieuwe Dynastie der
Turkmannen, in den perfoon van SALAUIN, eenen
aanvang nam. Deze was de eerfte oprichter van
de Mammelukken, dat is , flaven , welke hij tot
foldaten' vormde , en die de fterkte van zijn leger
uitmaakten, deze bende werdt telkens door
(«) Hiji. Eeclefi H. ts.
het

32 A A R D R-IJ K S - K U N D E
het aanvoeren van nieuwe flaven onderhouden '
doch betoonde fpoedig eenen weêrfpannigen aart,'
en flondt van tijd tot tijd op tegen den Vorst,
tot dat de Mammelukken, eindelijk , in de Xlll!
eeuw , kort na de nederlaag van den Franfchen
Koning, St.iouïs, den laatflen Turkmannifchen
Vorst van het leven beroofden , en eenen van
hunne Opperhoofden in zijne plaats fielden
met den Titel van Sultan , terwijl zij den naam
van Mammelukken behielden , die hetzelfde betekent
, als krijgs-Jlaven. ~ De regering dezer
Mammelukken duurde tot het jaar, 1517, in welk
jaar de Turkfche Keizer SELIM I. Tomam Bei hun
Jaatfle Opperhoofd , gevangen , en opgehangen
hebbende , van dezelve een einde maakte,
en Egypte onder de heerfchappij der Othmannen
bracht, aan welke het tot heden toe onderhorig
is.
Van ouds was Egypte vermaard , uit hoofde
van _zijne volkrijkheid , waar van ook de Bijbelfchrijvers
gewagen, EZECH. XXX : 10. enz.
De oudfle Schrijvers tekenen aan , dat er oudtijds
18. of £0,000. lieden in Egypte geweest zijn.
Thans is de welvaart van dat land zeer laag gedaald
, waarvan de overheerfchingen van vreemden
, en de dwinglandij , die het met haren ijzren
fcepter teistert , de oorzaak is; evenwel, fielt
men het getal der fleden en dorpen nog heden
op eenige duizenden. „ Daar is geen land , alwaar
de volkrijkheid merkwaardiger is zegt DE
TOTT, (#) „dan in Egypte; in de daad , de
Delta, de Provinciën van het Oosten en Westen
, als ook alle de landen langs den Nyl, tot
aan
(a) Gedenkfchr, II. D«»l, bladz, 177. 37$.

DES BIJBELS. X. BOEK, L HOOFDST. 33
aan den Keerkring toe, verrenen een tafereel
van de allerverbazendfte volkrijkheid* Men verzekert
, 1 dat er in Egypte meer dan rj,ooo. dorpen
, en 1200. lieden of' vlekken zijn. " In Kaïro
telt dezelfde Reiziger 700,000. inwoners. Wanneer
men de trekken bij een verzamelt , die iri
zijne Gedenkfchriften vèritrooid zijn, zou men
zich , nog heden, eene aangename verbeelding
van dit land maken. De woonplaatzen zijn allen
aangelegd , op hoogten of tefpen ; de dorpen
zijn altijd omringd mét eene menigte van
kleine puntige duivenhuke'h. Elk gehucht of dorp*
heeft ook een klein boschjen van palmbomen bij
zich , de huizen zijn vart klei gebouwd ; maar
in de Heden ziet men ze allen van gebakken fleenen
met verfcheiden verdiepingen. De palmbomen
, die zé omringen , eh de vaartuigen , die
langs de oevers varen, vermeerderen ftog de aangenaamheid
van de gelegenheid dezer Heden.
De Nyl, zoo wel als alle de kanalen , is altijd
bézet met eene menigte lieden , bezig in den arbeid,
om het land te bewateren. Ten zelfden
tijde , ziet men de vrouwen , die de zorg voor
het huishouden hebben , tot hun drank , het water
der rivier dragen in kruiken, die los op haré
hoofden ftaan ; anderen wasfehen haar vlas $
bleeken haar linnen , fpreidön dat uit , en geven
zich over aan hare natuurlijke vrolijkheid, op hec
minfte voorwerp , dat dezelve gaande maakt. —
Trekfehuiten , aangelegd van de ééne flad riaafc
de andere , vaartuigen , bm de goederen te vet*
voeren, en de vaart , die door den Koophandel
wordt gaande gehouden , vermeerderen de ver--
fcheidenheid en beweging van dit tafereel. " —
Deze afbeelding is , in de daad , niet onbevallig
, en men zou haast in den waan geraken >
VI. Deel. C das,

3.4 -TA A R . D R I J K S - K U N D E
:dat Egyptf. gelijkenis heeft met ons Holland, in-
-dien niet VOLNEY (a) ons eene geheel andere
tekening van dert tegenwoordigen toeffcand van
Egypte geleverd hadt, in welke tekening veel
van dit bevallig Koloriet verloren gaat. „ Als
men " , zijn zijne woorden , „ zich een land
.verbeeldt, dat vlak, met kanalen doorfneden ,
geduurende drie maanden overflroomd, drie andere
maanden flijkerig en groen, geduurende het
overige van het jaar , ftofachtig en gefpleten
is ; als men zich ,,op dien grond, vervallen dorpen
van klei en tigchelen gebouwd , naakte door
de zon verbrande boeren, buffels, kamelen , hier
en daar wilde vijgen - en dadelboomen, meiren,
bebouwde velden , en groote opene vakken ,
voorflelt; als men daarbij voegt eene zon, fchitterende
op eene hemelsblaauwe lucht , die bijna
altijd onbewolkt is , min of meer fterke winden 1
maar die altijd waaien , zal men zich een gelij!
kend denkbeeld van den natuurlijken ftaat des
lands hebben kunnen maken. " £>us vermindert
dezelfde fchrijver ook merkelijk de tegen woordige^
volkrijkheid van Egypte , het is bij hem
moeilijk te geloven, dat Kaïro meer dan 250,060
zielen bevatten zou. „ Het is ", voegt hij er
bij „ even onmogelijk, de bevolking van
geheel Egypte, met juistheid , te bepalen, naardien
het echter bekend is , dat het getal der fteden
en dorpen niet groter is, dan 2300, en men
het. getal der bewoneren van elke plaats , door
eikanderen gerekend ,. pp niet. meer dan 1,000
zielen kan Hellen , zelfs al begrijpt men . Kaïro
;(«) J. Detl. Reize bladz. 248. en vqlgg. [1
(b) &eize I. Deel. bladz, 226, 247.
, daar

DES BIJBELS X. BOEK, L HOOFDST.
J.j
daar onder , moet de geheele bevolking het getal
van 2,300,000 zielen niet te boven gaan. " —
Egypte wordt hedendaagsch bewoond van, vier
hoofdgedachten van menfchen. Deze zijn : Voor
eerst : Arabieren, die in drie klasfen verdeeld
moeten worden , 1) de nakomelingen van de Sa*
raceenen, die onder den Kalif OMAR Egypte hebben
bemagtigd in het jaar 640. Deze zijn meestal
de tegenwoordige landbouwers en handwerkslieden.
2) De Westlijke of Ajrikaanfche Arabieren,
deze zijn meer bijzonder in Saïd of Opper-Egypte
verfpreid, waar zij bijzondere dorpen
en zelfs hunne eigene Vorften hebben. 3 ) De
derde klasfe zijn de Bedouins of woestijn - bewoners,
bij de ouden bekend onder den naam van
Sceniten , of tentbewoners , men rekent, dat
hunne Stammen , die zich in Egypte onthouden,
30,000 ruiters zouden kunnen opleveren , maar
deze magt is zoodanig verdeeld en verfpreid, dat
men hen daar als roovers en zwervers behandelt.
Het tweede geflacht der inwoners is dat der
Kopten. Deze zijn afkomftig van die inwoners
van het land , welke hetzelve bezaten voor den
inval der Arabieren. Deze zijn de Christenen van
dat land , en hebben hunnen naam van de ftad
Koptos of Kept , eertijds eene vermaarde ftad in
Opper• Egypte, fchoon zij zelve geloven, dat hun
eerfte Koning Kopt geheten , en dat hunne natie
van hem den naam ontvangen hebbe. Toen de
Mohammedanen na Egypte kwamen, telde men 70
Koptifche Bisfchoppen. Doch nu zijn er maar
.13 van overig. Hun Patriarch , die te voren
zijnen zetel te Alexandrië hadt , heeft thans zijn
verblijf te Kaïro. De Kopten worden, algemeen
gehouden het gevoelen van "EUT YCHES te zijn
toegedaan , zoodat zij maar ééne Natuur in
C 2
CHRIS-

3* AARD RIJKS.KUNDE
*?[ Z d v e "i et > i n w d k e hunn e heilige
CHRISTUS erkennen, volgends de nadere vér-
Waring van JAKOBUS Zanzahs of ook Baradeus
, JJisfchop van Edesfa , overleden in het jaar
578 , evenwel zeide hun Patriarch MARKUS in
1762, dat de Kopten twee natuuren in CHRIS­
TUS geloven, naamlijk, dat hij waarachtig GOD
en waarachng mensen is , en dat beide E?UTYl^rl
S A en !? E S T 0 R I U S bij hun van de kerk afgoden
zijn. Ondertusfchen zijn zij in den
godsdienst doorgaands zeer onkundig ,
e n
ver-
renl " g e ? h r £ V C n *JÜj d ° d l '
^ Christenen
m e t a , i e
„i Egypte, onder de verdrukking
levende,
en hf K V r e d e h e v e n d gedienflig, zeer beleefd
en herbergzaam alleen zijn zij bevreesd voor de
Koomsch-katholijken, dewijl zij weten, dat dezen
zich , door hunne zendelingen , alle moeite
geven, om hunne gemeente, door den ondergang
van den Koptifchen godsdienst in Egypte , te
vermeerderen. De voorname lieden nemen, doorgaands,
Kopten tot hunne rentmeesters, doordien
zij van allerhande zaken kennis hebben, en in het
boekhouden zeer ervaren zijn, doende dit laatfte
m eene foort van Koptifche karakters, welke niemand
anders verftaat ; dewijl zij ook , van oude
tijden af, het inwendig beltuur van Egypte kennen,
z.jn zij de bewarers der Registers van de
landen en der Stammen geworden. Zij zijn te
Kaïro , onder den naam van Schrijvers, de opzichters,
de geheimfchrijvers en pachters van de
regering en der Seks of Beys De Kopten befnijden
hunne kmderen, doch, zonder echter
daar in als navolgers der Jooden te handelen, gelijk
BACHIENE , (a) met anderen dacht, neen,
(

DES BIJBELS. X. BOEK, I. HOOFDST. 37
zij doen dit, als hunne kinderen tien jaren oud
zijn ; en befnijden zoo wel de meisjens als de
jongerjens , zonder dat zulks echter eene g'odsdienftige
gewoonte is , dewijl zij er andere redenen
van geven. Doch die meer van de Kopten
begeert, leze de Schrijvers hier onder aangehaald,
(a)
Het derde gedacht der inwoneren van Egypte,
is^ dat der Turken , die meesters van het
land zijn, of er ten.minften den titel van hebben.
Van den tijd der overwinning van SELIM I. in
het jaar 1517. werdt het Turkfc-he bloed in dit
land ingevoerd , maar het heeft zich niet veel in
de dorpen verfpreid. Men vinde hen bijna nergens
dan te Kaïro. Zij oefenen er de kunften
en bedienen er de kerklijke en oorlogs ambten,
doch, hebben, zedert de laatfte jaren , weinig
in regeeringszaken te zeggen.
Het is het vierde geflacht van inwoners , de
Mammelukken ,• welke de waare meesters van E-
gypte zijn._. De 24 Provintiën , in welke Egypte
verdeeld is , worden door even zoo veele Beys
befluurd , de eerfte onder dezen voert bijzonder
het gebied te Kaïro, en heeft den titel van
Chek - el-beled (Prins van het land ;) deze allen
Mammelukken van oorfprong , aan den voet van
den Kaukajus geboren, en als flaven naa Egypte
gevoerd, maken met malkanderen den Divan
uit, in welken een Turkfche Pacha van drie paardenftaarten
voorzit, in naam van dengrooten Heer
(£), hoewel deze, altijd bezet en in het oog
ge-
(a) POCOCKE Rtize l.Deel. a. Jïuk bladz. 305. en volg?.
DIEBUHR. Befchrijv. van Arabië bladz. 81. enz. VOLNEY Reize
I. Deel. bladz. 75. en anderen.
(i) DE TOTT Gedenkfch. II. Deel. bladz. 130.
C3

P
D R I j K S - K U N D E
gehouden in het kasteel van Kaïro , meer de gevangen
der Mammelukken",* dan de onderkoning
van den Sultan is. Onder deze dwingelanden ,
welke (leeds met eikanderen overhoop leggen , en
wier eenigflezaak is, geld bij een te fchrapen,ondergaat
Egypte, één der fchoonfte landen der wereld.,
alle de rampen der dwingelandij en Slavernij
, zonder eenige veiligheid van leven of goederen.
Ca)
Men heeft ook in Egypte vele Jooden, die 36
Sijnagogen in Kaïro hebben , en ééne in Oud-
Kaïro. Velen van hun zijn Karaïten , welke de
overleveringen der Rabbaniten verwerpen , en
zedert onheuglijke tijden in Egypte hunne voorname
zitplaats hebben gehad, (b) '— Voor het overige
is , gelijk men weet , de Mohamniedaanfche
godsdienst de heerfchende in dit land.
Doch , het is tijd , dat wij tot de befchrijvirig
overgaan , van de bijzondere Heden én plaatzen
in Egypte , welke in de Heilige ^Schrift gemeld
worden. Is het over het algemeen een zeer
bezwaarlijke taak, de oude Aardrijksbefchrijving
met de nieuwe overéén te brengen, dan is het
•bijzonder waar omtrent den ouden en hedendaagfchen
Haat van Egypte. De reden daar' Van is,
•gelijk de kundige vertaler van p0COCKE'S Reizen
, CKAMERÜS (c) te recht aanmerkt, gemaklijk
te vinden , deels, in de groote menigte
der Heden van dat land, deels, in de zwaare
•i
ver-
(a) Men leze over deze vier geflachten van inwoners van
Egvpte VOLNEY Reizen I. Deel. bladz. 70. VOlgg.
.- (b) POCOCKE Reize I. Deel. II. Jiuk. bladz. 3»ö. met de
aantekening van den vertaler.
(c) Aantek. op die Reize I. Deel, I. Jiuk. bladz, 123. Vergelijk
MiEtfuHR. Reisbefchr. I, Deel. bladz, 92.

DES BIJBELS. X. BOEK, I. HOOFDST. 3*
verwoestingen , die het van de Perfen, Grieken,
Romeinen en Mohammedanen, heeft ondergaan ,
deels , in de groote veranderingen van de_ namen
der plaatzen, en deels eindelijk, in de jaar+
Jijkfche overflromingen van den A r y/. Laat ons
beproeven, wat wij, na anderen, met de meeste
waarfchijnlijkheid zullen kunnen-vastftellen.
n Eéne der oudfhe , waarfchijnlijk wel de aller*
ou'dfle-," fteden van. Egypte was
:
z 0 a mfiaiu
- •" ... --j' •• • 3*1 fi.% ra) . •• . b i^m%
gelijk men te recht daar uit befluit, omdat MOÏ
SES NUM. XHïï: 22. eene vergelijking maakt,'
tusfchen de oudheid van'Hebron, de oudfte'ilad
van Palcejiina, en tusfchen. Zodn, aanmerkende",
dat Hebron zeven jaren voor Zodn gedicht is geworden.
Deze ftad was van ouds ééne der
hoofdlieden van Egypte , gelijk duidelijk blijkt
uit jEs. XXX : 4. vergeleken JER. XIX: 13. en
EZECH. XXX: 14. Waarfchijnlijk genoot zij
reeds deze eer, ten tijde, toen .MOSES zijne
wonderen in Egypte, voor FARAO , deedt, trouwens
, de dichter van PSALM LXXVill: 12. en
43. zegt, dat deze wonderen gedaan zijn in de
velden van Zodn: Ik weet wel, dat BACHIENE (a)
in twijfel {laat, of de velden van Zodn hier niet
geheel Egypte zullen betekenen , met het welk
zij, volgends den parallelismus, in deze beide verzen
, zullen verwisfeld worden , te meer, dewijl
de plagen van Egypte niet deze plaats alleen,
maar geheel Egypte, getroffen hebben. Doch, in
de Hebreeuwfche Dichtflukken zeggen bij den
paia)
III. Deel. I. Jiuk. bladz, 200.
C 4

. A A R D R I J K S - K U N D E
famllelismtis
x
de berden leden van een voorftel
niet vohbrekt hetzelfde, dikwijls wordt, in het
eerfte lid , iet algemeens gezegd, hetwelk dan ,
in het tweede lid, nader bepaald wordt. Eu,
fchoon het waar- is'j dat de plagen geheel Egypte
troffen , nogt'hans bevondt zich MOSES in de
hoofdflad \'an FAIRA.0., als hij ze aankondigde;
van daar namen zij derhalven haar begin , en
verfpreidden zich door het geheele land. De
naam zal, volgends L A C R O Z E in zijn Koptisch
woordenboek , ontleend zijn van de laage ligging
der ftad, O) zij lag naamlijk in Neder-
Egypte,' op één i der Elanden door den Nyl gevormd,
aan één der monden, door welken deze
rivier in dc Middelandfche zee zich ontlastede.
Te weten, de Griekfche overzetting der LXX,
200 als men ze gemeenlijk noemt, welke in Egypte
vervaardigd is , en die ons meermalen de.n weg
aanwijst , in het naarfporen van de Egyptifche
plaatzen en fteden , gelijk ook van andere dingen,
die tot Egypte betrekking hebben, zet overal
voor Zoün, Tanis, een bij de ouden vermaarden
naam, die ook JUDITII I: io. voorkomt,
en welke aan den Tanuijchen mond van. de.a Nyl
den naam gegeven heelt, doch van welken men
thans geen bericht heeft (Z>).. PTOLEMEUS plaatst
Tanis op 62" 45' lengte en 30° 50' Noorderbreedte.
SÏRABO'befchipt ze als eene groote ftad.
In de Reize van A N T O M K U S vindt men ze tus-,
fchen Heracleopolis en Thmuin, op den afftand van.
22 Romeinfche mijlen van beiden. Eindelijk ziet
men ze ook op de lijst der Bisfchoppelijke fteden ,
pndergefchikt aan den Patriarch te Alexandrië.
Vergelijk FORST ER Epiji. pag, 32,
stuw Reize 11. Deel biadZ. 37.

©gs BIJBELS. X. BCJEK, I. HOOFDST.
&
Ï O C O C K E gut , da,t • 2>ii$ of Zoan het
tegenswoordige M.anfoura is , aan de Oostzijde
van den Nyl, het welk hij ccnc groots ftad noemt.
Anders was van ouds
. ::. •-.>•• vos si Ht3k>-v • i ' ,u >i w )
konden de Hebreen haar, of.met weglating van de
eerfte lettergreep Noph, of, bij famentrekking ,
Moph, voor Menoph , noemen. Memfis is bij de
oude Schrijvers zeer vermaard , als de Koninklijke
hoofdflad van Egypte, en wordt door S T R A -
BO 3 Schoenen .(c) dat is 15 Romeinfche mijlen
van het landfchap Delta geplaatst, waarmede
P L I N I U S overè'enftemt, aan den linken of westlijken
oever van den Nyl, niet heel verre van de
plaats, waar de Piramiedcn zijn. Hoe vermaard
Memfis in oudé tijden geweest zij , thans echter
is het moeilijk,,, derzelver waare ligging
e ïbb d '
(a) Reize I. Deel. I. Stuk. bladz. 37. Vergelijk IT. Jltik
bladz. 484 en 485. alwaar in de aantekening van eene andere
gisting van DANVIIXE gewaagd wordt.
(b) Conf. FORSTER Epifl. pag. 34.
(c) Sckoenm is eene Egyptifche maat, die de lengte hadt van
XL.Jladiën, 0Ï5 Romeinfche mijlen, elk van 1000 fchreden,
C 5

# *A A R WjfF S - K"Ü N D E
aan té Vijzen : indien 'er zegt MAILLET, de
Piramïeden niet waren , die nog door den tijd
verfchóönd zijn , zouden wij hedendaags niet
weten , waar zij gelegen heeftP Te weten, nadat
Memfis door AMRD verwoest is geworden,
is eerst Foftad ^ kn^vefvolgenés Kaïro, zulke
grootje fteden,.,.gedicht , waar toe de bouwftoffen'liir
de puiiihópéri van' Memfis gehaald werden'^
terwijl de ovérftromingën van den Nyl het
Ové¥rgè hebben weggevoerd , en alles zoo bedoïyen'en
bedekt is. geworden , als of er' nooit
ZulkV plaats geweest-was. SHAW heeft, opzettelijk
, eene vérhandeling in den tweeden
druk van zijne Reize geplaatst (a), om onder<
zoek te doen naar' de waare ligging van Memfis
, welke hij ftelt tegen over Kaïro, bij het dorp
ViZa , aan den oever van den Nyl na Libyë toe
dicht bij de Piramïeden. Maar POCOCKE (Z>)
Helt het eenige Engelfche mijlen zuidelijker bij'
de Sakara , of de vlakte der Mummiën , niet
verre van Mokanan
?
in welken naam hij eenige
fpooren van den .naam Moph meent te vinden,
ook meent hij nóg andere tekenen van het oude
Memfis , daar omftreeks, ontdekt te hebben.
NIEBÜIIR' (C) , fchoon hij niet verder zuidwaards
is gekomen, dan tot de eerfte Piramïeden
, verklaart zich echter voor het gevoelen
van SHAW, ook ftelt DANVILLE Mémfis veel
zuidelijker dan Giza ; en VOLNEY heeft het 'op
zijne kaart insgelijks meer zuidelijk. Verders
was het oude Memfis vermaard , door den dienst
van
•
. ("a) II. Deel. bladz. 43 Volgg.
(b) Reize I. Deel. bladz. 70. II. Jiuk. bladz. 489. 490.
(e) Reize I. Deel. bladz. 98. volgg.

BES BIJBELS. X. BOEK [ I. HOOFDST^ *f
van OSIRIS, onder de gedaante van een' levenden
Stier, dien men APIS noemde, als ook door
andere afgodifc'he Tempels en plegtigheden.
• Van het landfchap Go/en, zoo vermaard, door
de inwoning der Ifraëliten, geduurende hun vei>
blijf in Egypte, als ook van de fteden Pithom en
Raam/es, heb ik reeds in het III, Deel van dit
Werk (a) gehandeld , en behoeve der halven van
^ezelven hier niet ; te fpreken , maar zal-daar tegen
hier ééne enkele aanmerking maken over
K A Ï R O ,
anders ook Groot - Kaïro , of El-Kahira, de tegenwoordige
hóofdftad van Egypte , welke aan
de andere of oostzijde van den 'Nyl ligt, dat deze
ftad, waarfchijnlijk het oude
B A B Y L O N
andèrs Letopolis (b) is , het welk van eenige
Babyloniers , die van de Vorften verlof gekregen
hadden , om zich daar neder te zetten , zijnen
naam zal hebben, volgends STRABO (C), doch,
volgends JOSEFUS, van Babyloniers , welke in
het leger van KAMBYSES dienden, toen deze
Vorst Egypte vermeesterd hadt, of misfchien wel
reeds ten tijde van NEBU KADNEZAR , wanneer
deze zijne overwinnende wapenen in Ègyptè
rond voerde. Ten minften het Kasteel van Kaïro,
tusfchen de ftad en den berg Mokattam , op
eene
(a) Bladt. 302. Volgg.
(b) JOSEFU* Ant. Jud. II. 15, 1.
(c) Ifbr. XVII. pag. 1160.

44r A A R D
R IJ K S - K U N D E
eene van dezen berg afgezonderde rots gelegen,
en van natuur zeer fterk , wordt voor een deel
Van het Egyptisch Babyion gehouden Ca). Ik
maak daarom hier gewag van dit Egyptisch Babyion
, omdat men gemeenliik gelooft, dat het
deze ftad is, welke bedoeld zal zijn IPETK. V:
13. alwaar deze Apostel de genen , aan welken
zijn Brief gericht is, groet , van wege de gemeente
, die in Babyion was,; waar uit men te
gelijk opmaakt , dat de Apostel PETRUS zich ,
ten tijde van het fchrijven van dezen Brief, te
Babyion zal bevonden hebben, Het is bekend ,
oat vele Roomschgezinde Schrijvers Babyion hier
oneigenlijk hebben willen nemen , ten einde daar
uit te bewijzen, dat PETRUS te Rome zal gewecst
zijn , doch , voor' deze oneigenlijke opvatting
is geene de minfte fchijnbare reden. Ondertusfehen
kan Babyion hier ter piaatze zeer wel
het eigenlijk landfchap B abylonië betekenen, in
het welk zich , ten dien tijde, zeer vele Jooden
onthouden hehben (b). "Verders behoort de
breedere befchrijving van Kaïro, als zijnde eene
laater ftad niet to.t onze Aai drijkskunde des Bijbels.
Alleen zal het niet'ten onpas zijn, hier nog bij
te voegen, dat men te
M A T T A R E A ,
een dorp, of vlek , omtrent twee uuren gaans
ten Noord-oosten van Kaïro , nog het huis vertoont,
waar in MARIA, met haar kind JESUS,
ge-
(«) SHAW Reize II. Deel bladz. 41. en 55. NIEBUHR
Reize 1. Deel. bladz. 110. POCOCKE I. Deel. I. Jiuk. bl. 45.
(b) Zie BARKEY Aantak, op HASSENKAMPS Bewijs van het
Kanonijk gezag enz. bladz, 60. volgg.

DES BIJBELS. X. BOEK, L HOOFDST. 45
gewoond zal hebben, toen JÓSEF haar na Egypte
geleidde, om de lagen en het geweld van HE­
RODES te ontgaan , het is een vierkantig vertrek,
met fteenen bevloerd, waar van de reiziger
DE BRUYNO) eene aftekening gegeven
heeft. Ook ziet men daar eene fontein of waterput
, l
in welke de Heilige Maagd de luiren van
haar kind zou gewasfchen hebben. Anderen
voegen daarbij , dat dit water , in eenen tijd,
als JOSEF en MAR 1 a dorftig waren, van zelve,
onverwachts, uit de aarde zou ontfprongen zijn,
tot lesfing van hunnen dorst. Ook wordt aan
deszelfs water eene genezende kracht toegefchreven.
Trouwens , het water, hetwelk hier overal
gevonden wordt , als men flechts vier voeten
diep in de aarde fpit, is zeer voortreflijk
(b). Nog voegen er de Christenen in
deze landftreekbij, dat, toen JOSEF en MARIÜ,
met het kind JESUS, aankwamen , zich een
boom opende, en hol werdt, om hun tot eene
fchmlplaats tegen verfcheiden godloze lieden te
verftrekken. De Kopten willen zelfs nog dien
hollen boom aanwijzen , welke van die foorc
is, die Faraös vijg , of Sycamorus wordt genoemd
, en zij nemen er. ftukjens van mede tot
reliquiën. Maar de Roomfchen zeggen , dat de
oude boom omgevallen , en door de Monniken
van het Klooster , dat aan Jerufalem behoort
weggevoerd is. (O Van die godloze lieden*
welke de Heilige Maagd , als zij , met haar
kind, in Egypte kwam, niet hadden willen huisvesten
, heeft men zich ook lang diets gemaakt,
(a) Reize bladz. 186.
(A) POCUOKB Reize I, Deel. I. Jiuk. bladz. 43
ie) ïococss I, Deel. \. Jiuk. bladz. 44.
dat,

4tf N
A A R D R IJ K S-K U N D £ ,
dat , tot ftraffe van deze ongeregtigheid , d&
Zoogenaamde Ziganiè'rs, ook anders , met den
naam van Tataren , Gypziè'rs, en Heidenen bekend,
afkomftig zijnde , een arm en zwervend
leven hebben moeten leiden. Deze hebben zich
door alle landen verfpreid , zij zijn zelfs in onze
Nederlanden geweest , en hielden zich op met
goedergeluk zeggen, en bedelen
}
maar fpatteden
dikwijls uit tot openbare dieverijen en
plunderingen , waarom zij , door ftrafoëfeningen,
ten lande uitgedreven en genoegzaam uitgeroeid
zijn , zoodat men er niet meer van verneemt
(«), doch, zedert de gedane onderzoekingenen
ontdekkingen door M. G. G E E L M A N ,
weet men, met vrij goede zekerheid , dat zij uit
Indostan oorfpronglijk zijn , en wel uit de laagfte
kaste der Indianen, die der Suders, waarfchijnlijk
in de jaren 1408 en 1409 , bij de oorlogen van
T I M U R of T A M E E L A N , uit hun land verhuisd.
(Z>)
Dit vlek Mattarea zal, gelijk men wil, opgebouwd
zijn uit de puinhopen der aloude ftad
ON of
HELIOPOLIS,
gelijk de vertaling der LXX. den Hebreemvfchen
naam On altijd door Heliopolis verklaart. Beiden
betekent Zonnejlad, of Stad der Zon, dat is, aan
de
(a) BACHIENE lil. Deel. I. Jiuk. bladz. 165, 166. Vergelijk
de Hedend. Hijlor. of tegenwoordige Staat van alle Volken,
V. Deel. bladz, 50a.
. (b) M. A. GRELMAN , Verhandeling over de HEIDENS, betreffende
hunne herkomst, levenswijze , gefleldheid , zeden ,
en lotgevallen , zedert hunne verfchynlng in Europa. Dordrecht
bij K. Btussé en Zoon 1701, gr, Oft&vo.

DES BIJBELS X. BOEK,; I.HOOFDST. 47
de Zon toegewijd (d): Men vindt dit On reeds
in de gefchiedenis van JOSEF, en wel als eene
ftad, waar men Priesters hadc, gelijk JOSEF met
eene dochter van POTIFERA , Priester te On ,
trouwde, GEN. XLI: 45, 50. en XLVI: 20.
Zij hadt eenen Tempel , aan de Zon gewijd ,
volgends STRABO, ook werdt hier , door de inwoners
een Stier vereerd, die MNEVIS genoemd
werdt , gelijk die te Memfis, APIS heette.
In het III. Deel bladz. 305 hebben wij gezien,
dat fommigen ook Raam/es voor Heliopolis hebben
gehouden , doch ten onrechte. Even min
geloof ik, dar Heliopolis bedoeld wordt, door Ir
Heres JES. XIX: 18. het welk onze gewoone
Nederlandfche vertaling overzet, Stad der verjloring
, anderen Zonneftad , Heliopolis , en wederom
anderen Leeuwenftad, denkende aan Leöntopolis,
alwaar oNia's den Jóodfchen Tempel gefticht
zal hebben , waar wij boven van fpraken. Ik
geloof noch het één noch het ander. De betekenis
van Ir Heres, is bij JESAIS Gelukftad, en
eene 'zinbeeldige benaming , om den voorfpoed ,
en het geluk, te befchrijven, het welk hij éénmaal
aan Egypte belooft , in deze Godfpraak. (Z>) —
Zekerer is het, dat deze ftad JES. XLIII. I 3
.
met den naam Beth - Semes in Egypte, ter onderfcheiding
eener ftad van denzelfden naam in het
Joodfche land , voorkomt, welke naam insgelijks
Zonneftad betekent, alwaar ook de Profeet
van de Zonnezuilen of Obebisken gewaagt, van
wel.
(a) Men zie over de betekenis van On , de Zon, j A-
BLONSKI, 4de terra Gofen%.%. pag. 44, FORSTER Epiftota
Pag- 30-
(*) Men vergelijke de aantetening van HEZEL OP deae
jplaacs.

43 AAR D R IJ K S -KUNDE
welken er zelfs nog heden één overig is, die door
I P O C O C K E en N I E B U H R befehreven worden.
Met eene kleine veriindering wordt zij Aven ge'-
fpeld E Z E C H XXX: 17. Uit dit alles blijkt,
dat deze ftad bij de Egyptenaren On , bij de Hebreën
Betlifemes , bij de Grieken Heliopolis; alle
woorden van dezelfde betekenis, geheten hebbe.
De Arabïfche Schrijvers noemen deze ftad Ain
Schams (Zonnebron). Het fchijnt ook, dat zij
aan haar den naam 'Mefr gegeven hebben.
Zij lag omtrent een uur gaans Oostwaard van
den Nyl. Men ziet hare puinhopen , dicht bij
het dorp Matarè Noord-noord-oostelijk , omtrent
twee uuren van Kaïro. - Doch , er is niets meer
van overig , dan groote dammen en heuvels ,
waar in men zeer vele kleine ftükken marmer ,
graniet, en fcherven vind, eenige overblijfzelen
van eenen Sphinx, en een' nog overeind ftaande
Pronkkegel, die voor de later inwoneren misfchien
te zwaar, om te vervoeren, geweest is. (a}
De verwoesting dezer ftad , en der Zonnezui-
Ien aldaar , is, door den Koning N E B U K A D N E -
Z A R , volgends J E R E M I A ' S voorzegging, T E R .
XLIII: 13. gefchied , en voords , volgends
STRABO, door K A M B Y Z E S , Koning van Perfië,
voltooid.
Laat ons verder de overige fteden van Egypte
befchrijven , welke in de Bijbelboeken voorkomen.
Men vindt ze meest in de Voorzeggingen
van J E R E M I Ü en E Z E C H I C L , welke van
de verwoestingen van Egypte door N E B U K A » -
K E Z A R handelen. Wij zullen derzelver befchrijving
voor 's hands opvatten.
K o
{a) NIEBUHR Reize I. Deel, bladz. p6. Vergelijk ÏO-
COCKE I. Deel. I, Jiuk. bladz. 4!. volgg.

DES BIJBELS. X. BOEK. I. HOOFDST. 49
NO of
N O - A M O N
komt voor JEREMIS XLVI: 25. EZECH.
XXX: 14, 15, 16. NAHUM: III: 18. Somtijds
enkel No , fomtijds No-Amon , welk laatfte
woord de Nederlandfche overzetting, door menigte
, of de volkrijke ,• vertaalt; fchoon het Hebreeuwfche
woord deze betekenis niet heeft.
Niets is eigenaartiger, dan dat dit Amon betrekking
heeft tot, of wel dezelfde naam is, als Amon
of Ammon, den naam van den Egyptifchen Afgod,
die ook Jupiter Amon genoemd wordt, en die te
Thebe , in Opper - Egypte , zijnen prachtigften
Tempel hadt, waarom die Had bij de Grieken
Diospolis genoemd werdt, Jupiters-ftad, dan zal
men NAHUM III: 8. No-Ammon of Amons-No
moeten behouden, en JEB. XLVI: 25. en EZECH.
XXX: 15. zal de voorzegging bijzonder den Afgod
Amon te No bedoelen, welken God bezoeken
zou, en die uitgeroeid zal worden. En , in de
daad , de Griekfche vertaling der LXX. zetten
voor No , Amen - No , en No • Amon den naam
Diospolis. Het is waar EZECII. XXX: 15. zetten
zij daar voor Memfis ; doch, daar uit moeten
wij niet befluiten , dat zij onzeker waren, welke
ftad door No gemeend wordt, dewijl het zeer
mogelijk is , dat zij,te dier plaatze, Nof, in plaats
van No, gelezen hebben, ten minden, zij wisten
te wel, dat Memfis , Nof heette , dan dat zij
No voor Memfis zouden genomen hebben. No is
dan, volgends de LXX, Diospolis, of het aloude
zoo vermaarde Thebe van Egypte, het welk gelegen
was in het bovenfte deel van Egypte, op 25
en 1 halve graad N. Breedte, aan de oevers van
den Nyl, van ouds vermaard , door zijne grootte
en volkrijkheid. Volgends DIOJÏORUS SI-
VI. Deel, J3
C Ü.

5© A A R D R IJ KS-KUNDE
cu LUS hadt de ftad omtrent XVIII. mijlen in
den omtrek, STKABO zegt, dat zij zich tien
mijlen in de lengte uitftrekte. Bijzonder is de
ftad vermaard door hare 100 poorten , uit elke
van welken , volgens den Dichter HOMERUS ,
zoo als men hem gemeenlijk verftaat, 10,000. gewapenden
uittrokken. Teewijl anderen eene andere
uitlegging aan de woorden van dien Dichter
geven, echter zoo, dat, volgends de zachtfte
uitlegging , in HOMERUS tijd 20,000 ruiters
aldaar in bezetting lagen, welke 100 fiallen voor
hunne paarden hadden. O) — Insgelijks is zij
vermaard door het beeld van MEMNON, het
welk , men zegt , dat de opkomende zon gewoon
was te begroeten (b). Niettegenftaande
deze ftad reeds heel vroeg , ten tijde der Asfyriërs
, misfchien door SALMANASSAR, NAHUM
III: 8. door de Babyloniers , onder NEBUKAD-
NEzAR,, en eindelijk door de Per/en, onder KAM-
BYZES , verfcheiden belegeringen en verwoestingen
heeft moeten ondergaan , vinden echter
de Reizigers aldaar prachtige puinhopen en
bouwvallen,welke van hare vorige grootheid getuigen
(

DES BIJBELS. X. BOEK, L HOOFDST. s*
geheel Egypte zij, in de aangehaalde plaatzen der
Profeeten. HIERONYMUS en de Latynfche vertaling
, reeds voorgegaan door den Chaldeeuwfchen
Uitbreider, JONATHAN, zetten voor NO
A L E X A N D R l ë ,
en zij worden daarin door fommige latër Aardrijkskundigen
(#) gevolgd, om geene andere reden,
dan omdat No bij NA HU M III: 8. omfchreven
wordt, als „ eene ftad in de rivieren, en die
„ rondom heen water heeft, welker voormuur de
„ zee is,en derzelver muur van zee,"daar echter
Thebe of Diospolis , flechts aan ééne rivier lag ,
te weten den Nyl, en zeer verre van de zee afgefcheiden.
Maar, men hadt kunnen weten,
dat het meervouwig getal, rivieren of Jlroomen,
bij uitnemendheid , van den Nyl gebruikt, en
dat deze rivier, uit hoofde van hare overftromingen,
die het land tot eene zee, en eene ftad
als Thebe ongenaakbaar maakten , geduurende
een groot gedeelte van het jaar , meermalen bij
de Egyptenaren , en ook in de Schriften des Ouden
Testaments, eene zèe genoemd wordt. Men
vergelijke de plaatzen JOB XLI: »3. JES. XIX: 5.
EZECH. XXXII: 2. enz. Hier is der halven geene
de minfte reden , om aan Alexandrië', eene
nieuwe ftad , eerst door ALEXANDER den Grooten
gefticht, naarwien zij ook den naam gekregen
heeft, te denken. Alhoewel het ook waar
zij, dat ALEXANDER niet eene geheel nieuwe
ftad mogt hebben aangelegd , maar het oude
Rhaeotia vernieuwd , en vergroot hebbe; dewijl
(

52 A A R D R IJ K S-K U N D E
wijl toch dit Rhacotia nooit naar dien roem gedongen
heeft, met welken No en No.Amonin
de Schriften der Profeeten verfchijnt, en die ons
het vermaarde Thebe kenmerkt.
Ik maak echter hier te liever gewag van A-
lexandrië, omdat deze ftad toch in de Boeken
van het Nieuwe Testament bekend is, zijnde zij
toen de hoofdftad van Egypte. — ALEXANDER
de Groote, hadt deze haven , met een doorzichtig
oog, uitgekozen , om er den koophandel
van de drie toen bekende werelddeelen , als in
eén middenpunt, faam te brengen , en van daar
eenen weldaadigen invloed allerwegen te laten
verbreiden. De ftad Alexandrië, thans bij de
Arabieren en Turken, Scanderïë, ligt thans op
eene land-engte, tusfchen een Schier - eiland, en
den ouden ftadsmuur, en tusfchen de beide havens
, onder de Poolshoogte van 31 0
12', omtrent
10 uuren ten Westen van den Nyl, aan
de Middellandfche zee. Schoon de handel der
vreemdelingen met de inwoners van Alexandrië
niet zeer groot is , is nogthans Alexandrië de
ltapelplaats van eenen vrij aanmerklijken handel
Zij is de poort voor alle de waaren , die uit
Egypte ma. de Middellandfche zee gevoerd worden,
uitgezonderd de rijst van Damiate. De Eu.
ropeanen hebben er komtooiren , daar de fa&oors
onze koopmanfchappen vermangelen. Men vindt
er altijd fchepen van Marfeille, Livorno, Venetië
, Ragufa, en uit de Staaten van den grooten
Heer ; maar

DES BIJBÜLS. X. BOEK, I. HOOFDST. 53
ren en toorens, die den omtrek van het oude
Alexandrië vormden.
:
Doch, ik kan mij in geene verdere befchrijving
hier inlaten, noch wijdlopiger van de vermaarde
Pilaren van POMPEJUS (a) , en KLEQ-
PATRA , van de Katacomben , of onderaardfche gewelven
, fpreken, men leze hier over de Reizigers.
Ik bepaal mij alleen tot die bijzonderheden
, welke betrekking hebben , tot deze en
gene plaatzen van het N. Testament. Vooreerst,
weet men , hoe vele Jooden te Alexandrië zich
hadden nedergeflagen , onder de Ptolemeusfen,
zoodat de Egyptifche en P alcefiynjche Jooden, als
't ware, twee klasfen van het zelfde volk, vervolgends,
hebben uitgemaakt, geen wonder derhalven
, dat men HANDEL. VI: 9. gewag vindt
gemaakt van eene afzonderlijke Synagoge der
Alexandrynfche Jooden , die Jerufalem, op de
hooge Feesten, bezochten; deze Jooden van A-
lexandrië fpraken de Griekfche taal , en zij bevlijtigden
zich om den roem van welfprekendheid,
van Wijsgeerte enz. te bejagen , meer dan
de Palcsjiynfche Jooden , gelijk onder anderen uit
de Apokrijfe Boeken, het Boek der Wijsheid en de
Zeden/peuken van JESUS SIRACHS, bekend kan
zijn, dus was A POL LOS, een Jood van Alexandrië
, die het Christendom omhelsde , een welfprekend
en verftandig man, HANDEL XVIII:
24 volgg. Ten tweeden , uit hoofde van den
fter-
(a) Gelijk men gemeenlijk gelooft, maar volgends SA-
YART, Brieven over Egypte I. Deel. bladz. 4.4. zal deze pilaar
aan den Keizer s E V E R V S behoren, anderen denken aan
den Keizer' VBSPASIAAN enz. Men zie de aantekening ran
den Nederlandfchen Vertaler op de aangehaalde plaat» van
* AV ART,
D 3

54 A A R D R I J K S K U N D E
Herken Koophandel, kan het ons niet bevreemden
, dat wij , in de Reize van pAU LUS na Rome
, tweemalen een fchip van Alexandrië vinden
, het één, waarmede hij op Melite fchip -
breuk leedt , en het ander , waarmede hij , na
dat de winter verlopen was , van daar , de reize
voortzette , na het vaste land van Italië, HANDEL.
XXVII: 6. XXVIII: u.
Al vroeg was het Christendom ook te Alexandrië
bekend, de Kerkelijke Gefchied - Schriften
gewagen, dat de Euangelist MARKUS aldaar het
eerst de leere van CHRISTUS zal gepredikt hebben
, ja, dat hij de eerfte Bisfchop van de gemeente
aldaar zal geweest zijn , en den marteldood
geleden hebben ; doch , dat zijne beenderen
overgebracht zullen zijn na Venetië, geduurende
de kruistogten , en aldaar in de St. Markus
kerk begraven. Naderhand is er te Alexandrië
een Patriarchaat gevestigd, aan het welk al-
Je de Metropolitanen der bijzondere Provintiën van
Afrika, benevens hunne onderhorige Bisfchoppen
, onderworpen waren. Ook plagt er de Patriarch
der Kopten zijn verblijf te houden , die
nu zijnen zetel te Kaïro heeft. Men vindt eene
aftekening van de tegenwoordige gefïeldheid dezer
ftad, in de Reizen van KORN. DE BRUYN,
bladz. 237— 241.
SIN
is eene Egyptifche ftad, welke bij EZECHiët voorkomt,
EZECH. XXX : 15, 16. en die door de LXX. Overzetters
vs. 15. Sais genoemd wordt, eene ftad, in
Neder - Egypte gelegen , tusfchen de armen van
den Nyl («), hoewel het onzeker is, of deze
door
(

BES BIJBELS. X. BOEK, I. HOOFDST. 55
door hen bedoeld zij , of eene andere, die wij
thans niet kennen. De Latijnfche Vertaling heeft
daarvoor gezet Pelufium. Men heeft derhalven
onder de laater Uitleggers partij getrokken
, en fommigen hebben , met de Latijnfche
vertaling en HIERONYMUS , door Sin, Pelufium
en geene andere ftad willen verftaan , terwijl
anderen Sin door Syëne , of het hedendaagfche
Asjevan, verklaren (a). Laat ons onderzoeken.
Sin is de naam eener woestijn , in welke de
Ifraëliten kwamen kort na hunnen doortogt door
de Roode zee , van deze woestijn , welke met ons
Sin niets gemeen heeft, dan den naam, is gefproken
III. Deel bladz. 329, 330. deze woestijn
Sin moet onderfcheiden worden van eene andere
woestijn Sin, uitmakende een gedeelte van de
groote woestijn Paran (TIL Deel bladz. 358.)
Maar hier bij EZECH iè'L is Sin duidelijk de
naam van eene ftad , welke , gelijk wij zeiden ,
door velen voor Pelufium gehouden wordt , en
wel, vooreerst, omdenaamsbetekenis; «Sm betekent,
bij de Hebreën, klei,/lijk,hetzelfde,hetwelk
denaam Pelufium, bij de Grieken, in zijnen oorfprong
, te kennen geeft , gelijk ook de naam
Tineh , of Thin , welke thans aan het oude F#.
lufium gegeven wordt , eene gelijke betekenis
heeft, dewijl de landftreek aldaar zeer laag en
vol van poelen en moerasfen is (Z>). Ten
tweefa)
Voor het eerfte gevoelen verklaart zich zonder eenige
bedenking BACHIENE III. Deel. I. Stuk. bladz. 238. Het
laatfte wordt verdedigd door
Hebr. Part. II. pag.
3 a. feqq,
(O ÏHAW I. Deel. bladz. 36.
MICHACLIS Spicil. Gtegr.
D +

56* . A A R D R I J K S K U N D E
tweeden, Sin heet EZECH. XXX: tè. de flerkte
van Egypte, of, de fleutel van het land. Nu
was m de daad , Pelufium zoodanige fleutel ;
fterk door hare gelegenheid , in eenen drasfen
ê
r ? , a n e e r f t e ftad v a n Egypte , aan den
oostehjkften JNijl-mond, floot en opende zij den
toegang tot geheel Egypte , vveshalven zij ook bij
s ui BAS, en andere oude zoo Griekfche als Romeinfche
Schrijvers , de Sleutel van Egypte pleegt
genoemd te worden. Eindelijk , Sin en Seveene
ot óyene , fchijnen, ten zij men van de punten
wil afwijken , bij EZECHIÊL onderfcheiden
te worden. Zie EZECH. XXIX: 10. en XXX:
o. W Aan MiCHAè'Lis echter komen deze bewijsredenen
niet voldoende voor ; zijne redenen
Z 1
J" : felufium fchijnt bij de Hebreen veeleer
onder den naam Sur begrepen te worden, welke
gemeenlijk de naam van de woeftijn is, ten Oosten
van Egypte, tusfchea dat land en het hnd Kanaan.
Zie ons III. Deel bladz. 323. maar welke ook
CEN. XVI: 7. en 1 SAM. XV: 7. de naam van
eene plaats of ftad fchijnt te zijn, en in de daad,
wanneer in de laatfte plaats gezegd wordt: „ van
„ Havila , tot na den kant van Sur, dat op de
„ Oostzijde van Egypte is, " heeft JOSEFTJS O)
„ van Pelufium in Egypte , tot aan de Roode zee,"
en dan zal de woestijn Sur zijn 'de woestijn Gofar
of Gefar , gelijk zij hedendaagsch genaamd
wordt. Daarenboven beroept hij zich op de
LXX. welke vs. 16. duidelijk Syëne hebben , en
-dit óW, hedendaagsch Asjevan, was, oudtijds,
in de daad , de grootfte Jlerkte en de fleutel van
(a) Vergelijk ook FORSTBR Epifi. pae. s*
(b) Ant. Jud. VI. 7, 3. " ' f f -
Egyp-

DES BIJBELS. X. BOEK, I. HOOFDST. 57
Egypte, in het Zuiden tegen de Ethiöpiërs, alwaar
reeds de oude Koningen van Egypte, gelijk
naderhand de Perfen, en nog laatcr de Romeinen,
eene fterke bezetting tegen de Ethiöpiërs plagten
te houden. Doch, hoe fchijnbaar ook deze redenen
zijn, om Siji niet van Pelufium, maar van
jyëne of Asjevan, te verklaren ; blijft echter nog
fteeds de zwarigheid , dat EZECHiëf,, genoegzaam
op dezelfde plaats, XXIX: 10. en XXX: 6.
Syëne duidelijk heeft, onderfcheiden gefpeld van
Sin, welke zwarigheid niet zoo gemaklijk is weg
te nemen.
J*?.,* 1^ ? l 2 w o r d e n d
' e Siniten genoemd,
zekerlijk bewoners van Sin , en wel volgends
den famenhang, in het Zuiden te zoeken, dus
te onderfcheiden , van de Siniten, door MOSES
gemeld, onder de aframmelingen van KANAÏN
van welken wij gefproken hebben III. Deel bladz.
33. Ook kan men, om die zelfde, behalven andere
redenen, niet, gelijk fommigen, denken aan
de Chinezen. Indien Sin Pelufium is, zullen zij
de bewoners dezer ftad , anders de ingezetenen
van Syëne of Asjevan, zijn. Doch, in beide gevallen
, lchijnen zij genomen te worden , voor
de Egyptenaren in het gemeen , volgends eene
Dichterlijke vrijheid, die een deel voor het geheel
6
ftelt.
Pelufium lag aan den Oosthoek van het meir
Menzalee, in het midden der moerasfen , volgends
STRABO, omtrent twee mijlen van zee.
Zij bloeide reeds lang voor den tijd van HERO-
D o T vs. Zij is meermalen , zedert K A MB Y ZE S
haar bemagtigde, belegerd en ingenomen geworden,
tot zij eindelijk, ten tijde der kruistogten,
door de Christen Vorften geheel verwoest
is geworden.
D 5
Zeer

58 A A R D R I J K S K U N D E
Zeer vele Schrijvers en Reizigers hebben Pelüfmm
voor dezelfde ftad gehouden met
D A M I A T E ,
eene vermaarde ftad , aan éénen van de monden
des Nyls , welke de eerfte volgt na den mond ,
aan welken Pelufium gelegen was (a) , fchoon
het zeker is, dat Damiate eerst tot eenig aanzien
gekomen is , zedert de verwoesting van Pelufium
, en aan eenen anderen tak van den Nyl
ligt. Nog hebben de meeste Reizigers den mis»
flag , dat zij het hedendaagfche Damiate , "het
welk nog eéne der voornaamfte Kooplieden van
Egypte is , verwarren met het oude Damiate ,
het welk zoo beroemd is , in de gefchiedenis
der Kruisvaarten, in welken misflag zelfs SHAW
en NiEBUHR vervallen zijn, daar het echter,
uit de Arabifche Schrijvers, bekend is , dat de
Vorften van Egypte zeiven het oude Damiate
verwoest hebben , opdat er de Christenen zich
niet eindelijk vestigen zouden, en dat de tegenwoordige
ftad , omtrent ander half uur hooger
den Nyl op , is aangelegd geworden. Van het
hedendaagsch Damiate ziet men eene grondtekening
en fraaie afbeelding in het I. Deel der
Reize van NIEBUHR (Z>), alwaar hij ook aantekent
, dat de plaats , alwaar de Nyl met een'
keten zou gefloten geweest zijn, nog kenbaar
zij , dewijl er aan de Noordzijde binnen de ftad
een
(a) Zie SAVARY Brieven ever Egypte I. Deel. bladz. 361.
Onder deze Schrijvers , welke Damiate en Pelufium, voor dezelfde
ftad honden, is ook de Schrijver van de Hedendaagfche
Hijl. of tegentv. Jlaat van alle volken, V. Deel. bladz. 431,
(*) Bladz. 46.

DES BIJBELS. X. BOEK, I. HOOFDST. 53
een oude toren is, cn men tégen over aan de
Westzijde des oevers nog de fondamenten van
een' der gelijken toren ziet, waar van alles , wat
boven den grond was , reeds weggenomen is.
Doch, deze torens zijn van later tijd , en door
de Mammelukken geflicht, tot befcherming der
nieuwe ftad. Allerbijzonderst is Damiate onder
ons bekend , door de merkwaardige belegering
en verovering van deze ftad , in het jaar 1219 ,
door de kruisvaarers uit deze Janden, onder hec
bevel van WILLEM, zoon van den Hollandjehen
Graaf FLORIS III. bij welke gelegenheid men
verhaalt., dat die van Haarlem, welke ook dezen
kruistogt hebben bijgewoond , den keten , tusfchen
twee fterke torens, welke de haven der
ftad gefloten hield, door middel van zaagfchepen
, of fchepen , die zagen aan de boeg hadden
, zullen doorgezaagd, en dus de hatfcn geopend
hebben, waar van de bemagtiging der ftad
het gevolg was. Van deze gebeurenis zal het
wapen der ftad eene gedachtenis zijn, zijnde een
zwaard onder een kruis , tusfchen vier ftarren ,
allen van zilver, op een' rooden grond , met
het bijfchrift : Vicit vim virtu's , ook hangen er,
ter gedachtenis, in de groote kerk te Haarlem,
fcheepjens tusfchen twee kastelen met een' ijzeren
ketting verbonden , en de klokjens, die des
avonds, van negen uuren tot half tien , luiden ,
heeten Damiaatjens. Ondertusfchen wordt deze
eer aan de Haarlemmers betwist, door de Friezen
van Dokkum , en de geheele gebeurenis is zeer
twijfelachtig, en met de echte berichten van dien
tijd, niet wel overeen te brengen (a).
Ein-
(a) Zie de Hedend. Hi/i. of tegenw.ftaat van alle volken,
XIV. Deel. bladz. 361, 366. VAN OOSTEN DE BRuyj* , Befchr.
van

6o A A R D R IJ KS - K U N D E
Eindelijk , indien wij , bij de Hebreeuwiche
punten moeten blijven , is Sin, gelijk wij reeds
gezien hebben, onderfcheiden van
s Y è' N E,
welk Syëne EZECH. XXIX: 10. en XXX : 6.
voorkomt , als de uiterfte ftad van Egypte , ten
Zuiden , gelijk zij ook dus , bij de oude Aardrijks
-kundigen, befchreven wordt, zij was eene
grensvesting, en de fleutel van Egypte, van dien
kant , op de grenzen tegen Nubië, of Mthiöpië.
Zij lag een weinig beneden de groote watervallen
van den Nyl, tegenwoordig heet zij Asfevan ,
het welk eene arme kleine ftad is , met eene
foort van vesting , of liever barakken voor de
Janitzaren onder hunnen bevelhebber («). —
Dat Sy'ene bij BZECHiëL voorkomt als de zuidelijkfte
ftad van Egypte, blijkt, omdat de geheele
uitgeftrektheid van dat land daar omfchreven
wordt, van
M I G D O t
af, tot aan Syëne, tot de grenzen van Cusch of
Ethiopië. Trouwens, niets is duidelijker , dan
dat men, bij EZE CH iër,, in de aangehaalde plaatzen,
Migdol, als den eigen naam eener ftad, nemen
, en niet, als een gemeen woord , vertalen
moet, gelijk onze Nederlandfche Overzetters gedaan
van Haarlem , I. Deel. bladz. 37. WACENAAR Vaderl. Hifi.
II. Deel. bladz. 350. CERISIER , Tafereel enz. I. Deel.
bladz. 269.
(«) Vergelijk MICHACLIS Spie. Geogr. Hebr. Part. II.
P 40. POCOCKB Reize I. Deel. I. Stuk. bladz. 196.

DES BIJBELS. X. BOEK, I. HOOFDST. 61
daan hebben , van den toren Syëne af, hetwelk
geenen zin oplevert. Migdol is hier dezelfde
plaats, welke ook j.EREM. XLIV : i. en XLVI:
14. voorkomt, wordende bij de Griekfche Overzetters
Magdolon gefpeld. Bij gelegenheid van
den uittogt der Ifraëliten EXOD. XIV: 1. NTJM.
XXXIII: 7. ontmoeten wij insgelijks een Migdol,
doch hetwelk wij reeds in ons III. Deel,
bladz. 314. onderfcheiden hebben van deze ftad
Migdol, bij jEREMia en EZECHiët. Het hier
bedoelde Migdol of Magdolon wordt , in de Reisbefchnjving
van ANTONINUS, geplaatst, niet meer
dan Xil. Romeinfche mijlen , dat is , vier uuren
gaans, van de ftad Pelufium (a) , zoo dat zij
vooraan in Egypte, en wel in deszelfs Noord-oostelijkfte
gedeelte , gelegen hebbe. Dit Migdol
is, door den Griekfchen gefchiedfchrijver HERO»
DOTUS, verward met Megiddo , wanneer hij van
den Egyptifchen Koning NECHO fchrijft, dat deze
de Syriërs bij Magdolum overwonnen heeft,
doelende op de nederlage vanjosia, den Koning
van Juda, te Megiddo , waar van wij gefproken
hebben III. Deel bladz. 217. Indien de
Vertaler van FOCOCKES Reizen, CRAMERUS,
hier aan gedacht hadt, zou hij deztm Reiziger
niet van eene dwaling in de namen Megiddo en
Migdol, befchuldigd hebben (£> • Voords
zal de ftad Migdol dezen naam ontvaugen hebben
, niet van de Hebr. betekenis des woords,
een
(a) Niet Palajllna , gelijk, door eene druk-fout, verkeerd
gezet is in ons III. Deel. bladz. 314, welke fout, tot
mijne verwondering , ook de opmerkzaamheid van den
Hoogdmtfchen Vertaler van dit werk , den geleerden ja-
0* 1 s H , ontfnapt is.
(*J POCOCKE Reizt I. Deel. I. Stuk bladz. 34.

62 A A R D R I J K S K U N D E
een toren; maar van eene Egyptifche betekenis ,
eene menigte van heuvelen , als welke hier, naar den
kant van de woeftijnen van Arabië, menigvuldig
zijn (Ö). *
EzECHiè'LXXX: 17. en ook te dezer plaats
flechts alleen, komt nog voor eene Egyptifche ftad
P I - B E S E T H ,
welke daar met Aven of On , dat is, Heliopolis,
wordt gevoegd , en buiten twijfel het Bubafius
of Bubaflis der ouden is, gelijk ook de Griekfche
en Latynfche overzetting hebben. Deze was eene
voorname ftad , in Neder - Egypte , aan den rechter
oever van den oostelijken arm des Nyls. Zij
hadt haren naam naar eene Godheid , welke aldaar
vereerd werdt, en eenen Tempel hadt, waarvan
POCOCKE (è) nog overblijfzels meent ontdekt te
hebben, bij het dorp, thans Benalhasfer genoemd.
SHAW (_c) fchrijft Beshbesh , zo dit dezelfde
plaats is. De Grieken vergeleken deze godheid
met hunne godin DIANA , hoe het zij, de Tempel
wordt door HERODOTÜS als een voortreflijk
gebouw befchreven (_d).
T A C H P A N H E S
komt meer voor, JE REM. II: 16. XLIII: 7,
8, 9. XL1V: 1. EZECH. XXX: 18. Dit is zeker
het Dafne , of Tafne, bij Pelufium der ouden,
(a) FORSTER Epïjl. pag. 20.
(b) Reize I. Deel. L Stak bladz. 40, 41.
(c) Reize II. Deel. bladz. 55.
(d) JABLONSKY Panth. JEgypt, III. 3. 11, pag. tl,
FORSTER. Epiji. pag. 36.
83',

DES BIJBELS. X. BOEK, I. HOOFDST.

54
AARDRIJKS-KUNDE
niets fraaier s kunnen verbeelden, dan de Iandftreek
aan iedere zijde der rivier Tafnes. De
dorpen liggen zeer dicht aan elkander , en zijn
met fchoone plantaadjen van palmboomen omringd.
De grond is ongemeen vruchtbaar, en ,
als die in de lente groen is , en-er daarenboven
vele planten in vollen bloei ftaan , heeft deze
landouwe een allervernaaaklijkst uitzicht, groot-
Hjks overtreffende de landftreek, die langs den
anderen Nyl-arm ligt.
Men heeft gevraagd , of dit Tachpanhes, ook
ook bij verkorting,
c H A N E s
genoemd zij JES. XXX: 4. weJke naam nergens
anders voorkomt (a). Mi CHAëtis volgt eene
andere lezing, waardoor de eigen naam Chanes,
wegvalt. FOKSTER houdt Chanes voor de
ftad, diecASsiANüs, Thennes noemt, anderen
helderen den naam op uit het Chaldeeuwsch, en
houden dien voor eene benaming der Piramïeden ,
en geloven, dat hij dan hier bij jEsjua ftaat \
voor Memfis , de andere hoofdflad van Egyp~
te (c). — Ik vind geene reden, om , in dtze
onzekerheid , iet te beflisfen.
Eindelijk'ontmoeten wij in de Bijbelfchriften,
het land, pf landfchap
P A T H R O S,
JES. XI: 1. JER. XLIV: 1. 15.
(a) BACHIENE 1. c. b'.adz, 343.
(*) Epiji. pag. 35.
(c) HEZEL Aantekening,
EZECH.XXIX:
14*

CES BIJBELS. X. BOEK, I. HOOFDST.
6g
Ï4.. XXX: 14. Niets is duidelijker , dan dat de
Pathrufim, welke ons onder de Egyptifche {lammen
zijn voorgekomen, V. Deel bladz. 217. en
dit landfchap Pathos, betrekking op eikanderen
hebben , gelijk daar ter plaatze reeds is aangemerkt
; maar niet zoo zeker is het, waar wij het
landfchap Pathos, in Egypte, eigenlijk, te zoeken
hebben. Evenwel is de gedachten van BO-
CHART verre weg de waarfchijnlijkfte ,• welke
meent , dat het landfchap Thebais , hedendaags
Saïd , in Opper • Egypte , het landfchap Pathos
zij, omdat PLINIÜS daar een nomos (Rechtsgebied)
Phaturites heeft , ook gist hij , dat er
nog een overblijfzel van dezen naam zou te vinden
zijn j in de ftad Tathyris, bij PTOIEMEUS,
tegen over Thebe , ten westen van den Nyl $
welke ftad , eigenlijk , Pathyris zou moeten gefchreven
worden. Doch , dit laatfte is geheel
onzeker, meer kracht geeft, misfchien , aan de
gedachten van BOCHART , de naamsbetekenis;
van Pathos , welk woord betekent hei land vtiti
het Zuiden, en dus zeer gepast is , om het landfchap
Thebais , in Opper • Egypte , aan te wijzen
(a) , ook kan men dan begrijpen , hoe die
landfchap Pathos het oude vaderland der Egyptenaren
genoemd wordt EZECH. XXIX: 14. , dewijl
Thebais, als hooger gelegen , lang bevolkt
zal geweest zijn , voor dat het lager gedeelte
Van Egypte, wegens zijne moerasfen , bewoonbaar
zal geweest zijn.
- Misfchien kan men nog, als tot Egypte behorende,
rekenen
(a) JABLONSKY PaPTk. JEgypt. V. 3. $. pag. lia, IJ|;
T O R S T E R Epijt. pag is, 16.
VI. Deel.
E

66 A A R D R I J K S K U N D E
PUI, of PHUL
JES. LXVI : 19. indien namenlijk dit Pul of
Phul zij het eiland Philee in den Nyl, op de
alleruiterfle grenzen van Egypte , bezuiden de
watervallen vin den Nyl, en dus grenzende tegen
Nubië; dewijl het woord betekent eene hooge
woning , hebben fommigen gegist , dat Pul
of Ful zou kunnen gefield zijn voor Nubië in het
gemeen {a). De befchrijving van dit Eiland
zelve, vindt men bij POCOCKE (b).
Thans kunnen wij Egypte verlaten , en uit
Afrika in Ajïë overgaan , om de landfchappen,
van dat werelddeel , in den Bijbel gemeld , te
befchrijven. Vooraf echter merk ik hier aan ,
dat ik de rijken ten zuiden van Egypte, onder
den gemeenen naam van Cusch , of ook JEthïó*
pië begrepen , hedendaags, Nubië en Abysfmië,
hier voorbijga , omdat ik reeds daar van , zoo
veel tot opheldering van de Bijbelfche Aardrijkskunde
nodig was , in de voorgaande deelen gezegd
heb, gelijk wij ook, toen wij van de zoonen
van JOK TAN fpraken , gelegenheid gehad
hebben , om het nodige tot ons oogmerk, aangaande
het landfchap Temen, of gelukkig Arabië ,
bij te brengen , alleen kunnen wij niet afzijn ,
hier melding te maken van
c u s of de K u B 1 ë R s,
die EZECH. XXX: 5. als bondgenoten der Egyptenaren
voorkomen. Echter kan ik van deze
(a) FORSTE» Ep'iJ). pag. 36.
Reize I. Deel. I, Stuk. bladz. 203. Volgg.

DU BIJBELS. X. BOEK, I. HOOFDST. 6?
Kubiërs niets meer zeggen , dan het geen MI-
CHAëLis op deze plaats heeft aangetekend, dat
het een zeer zuidelijk volk zal geweest zijn, aan
de Indifche zee, hetwelk of aan Egypte hulptroepen
verhuurde, of onder de Egyptenaren ftondt.
Omftreeks den agtften graad Noorder -breedte,
hebben de oude Aardrijks-befchrijvers aan de indifche
zee Kube, eene 'koop- of handelftad. Uit
de_ nieuwe Land- en Reisbefchrijveren, kunnen
wij hier geene ophelderingen ontleenen.
TWEEDE
HOOFDSTUK.
Babylonië of Chaldeë*
Oostwaards v^n Woest - At•abië, den Èufraat
overgaande, vindt men het landfchap van Babel,
zoo vermaard in de gefchiedenisfen des Eijbels,
en in de Profetifche Schriften, gelegen op de Noor*
der Breedte van 20 tot 33 graden, tusfchen den
Eufraat en Tigris , zich uitftrekkende tot aan
de golf jan Perfië ten Zuiden, hebbende, gelijk
gezegd is, Woest-Arabië ten Westen, Mefoptr*
tamie ten Noorden, en Perfië ten Oosten. Hedendaagsch
is het eene Tmkfche Provintie , Prak
Arabi, of het Arabisch Irak, welke naam Irak.
met den naam der oude ftad Erech, GEN. X: 10.
volgends HERBELOT, eenige gemeenfchap heeft,
waar van in het vervolg nader, (a) ook wel
Irak
(a) Üit wordt door defS Heer iueaxéus tegengefprokeo.
Ooft. Bibl. m Dtel. bladz. '$ * *
K 2

O'S
A A R D R IJ K S-K U N D E
Irak Babeli , of ook eenvouwig Irak genoemd l
zijnde in twee Pafchaliks, of Landvoogdijen, ver
deeld, de Landvoogdij van Bagdad, aan de rivier
den Tigris , en van Balfora of Basfora , aan
de Golf van Perfië.
In de alleroudfte tijden , werdt dit landfchap
genoemd Sinear , of de vlakte van Sinear c EN. X:
10. XI: 2. XIV: r. DAN. I: 2. van welke wij
gefproken hebben V. Deel bladz. 159. Met dezen
naam" was het nog bekend, ten tijde van ABRA­
HAM, in'wiens leeftijd wij, onder de verbonden
Koningen , die eenen krijgstogt tegen den Koningvan
Sodom, en zijne bondgenoten, deeden, GEN.
XIV: 1. AMRAFEL, Koning van Sine'dr, gemeld
vinden. Men vindt ook den naam nog in later
tijd , doch alleen bij Profeeten in den Dichterlijken
ftijl
y
voor Babylonië, ten zij de naam
toen meer bijzonder als van een gedeelte van Babylonië
gebruikt zij geworden, JES. XI: 11.
ZACH. V: ir.
Eenmaal, zoo veel ik weet , wordt dit landfchap
, doch insgelijks bij eenen Profeet , in den
Dichterlijken ftijl , genoemd het land van N1M-
ROD, MICHA V: 5, omdat, naamlijk, NIMROD,
hier in dit landfchap , de grondflagen van het
Babylonisch rijk , het oudfte rijk der wereld , legde,
GEN. X: 10.
De meest gewoone naam echter van dit landfchap,
in den Bijbel, is Babcl, of Babylonië , en
Chaldeë. De eerfte naam is gewis de oudfte,
naar Babel, zoo als de toren , welks mislukte
bouw de menfchen over de aarde verftrooide ,
en de fpraken verwarde , en de ftad , vervolgends
bij dien toren aangelegd , en die in later
eeuwen tot zoo hogen top van vermaardheid
geftegen is, genoemd werdt, ter gedachtenis
van

DES BIJBELS. X. BOEK, II. HOOFDST. 69
van deze gebeurenis, GEN. XI: 9. Zelfs nog
ten tijde van den Joodfchen Koning HisKia,
draagt dit landfchap geen' anderen naam dan Babel,
wordende MERODACH of BERODACH BA-
IADAN eenvouwig Koning van Babel genoemd,
2 KON. XX: 12. vergel JES. XXXIX: 1. In
het voorbijgaan ,* moet ik hier eenen misflag
aanmerken van BACHIENE, wanneer hij meent,
dat JER. L: 2. het geheele rijk van Babel, naar
dezen Koning MERODACH, Metodach , zal genoemd
zijn O), daar het duidelijk is, dat
MERODACH, te dier plaatze, bij BEL gevoegd,
evengelijk die, de naam van eenen Babylonifchen
Afgod is, JES. XLVI: 1. heeft men daar
voor BEL en NEBO.
Eerst later, en wel zedert den tijd van NA-
BOPOLASSAR, vader van NEBUKADNEZAR
den grooten, eerflen grondlegger van het nieuw
Babylonisch rijk, komt de naam van Chaldea,
en Chaldeën voor , van dit landfchap en deszelfs
bewoners , die in het vervolg , dan Babyloniërs,
dan Chaldeën, heeten. Dus komt Chaldeë
voor EZECH. XI: 24. XVI: 29. XXIII: 15,
16. De beide benamingen Babel en Chaldeën,
worden dan dikwijls faamgevoegd en verwisfeld
JES. XLVIII;
I 4, 20. JER. L: 1. LI: 24.
EZECH. XII: 13. enz. Bij ongewijde Schrijvers
wordt Babyloniëen Chaldeë fomtijds als twee
deelen van het geheel, dat is , als twee hoofdlandfchappen
van hetzelfde rijk, befchreven, zoo
dat het gedeelte, dat naast aan Arabië paalde ,
en aan de Perfifche zee, bijzonder den naam
Chaldeë voert, gelijk het dus ook in de kaarten
(a) III. Deel. II. Stuk bladz. 551.
E 3
van

70 A A R D R IJ KS-KUNDE
van PTOLEMEUS afzonderlijk wordt aangewezen.
Hier zal het dan de rechte plaats zijn , om
van de
C H A L D E è ' N
te fpreken. Het is zelfs uit verfcheiden Bijbelplaatzen
duidelijk , dat de Chaldeën in Babylonië
niet geweest zijn de oorfpronglijke inwoners van
dat landfchap. Dns lezen wij van hun JES.
XXIII; 13, zoo als ik dit vers vertaald heb :
„ Zie der Chaldeën land ! -M voormaals niet onder volken
,, Geteld, toen Asfur 't in moerasfrn heeft geplaatst."
Waarmede ons , duidelijk , bericht wordt,
dat de Chaldeën door de Jsfyriërs, in de lage
moerasfige landen aan den Eu/raat, bij den uitloop
van deze rivier, als eene volkplanting ,
geplaatst zijn geworden, makende zij voorheen
geen volk uit, ten minden geen volk , dat in
vaste woonplaatsen gevestigd was, maar zijnde
een omzwervend volk , hetwelk van elders zijren
oorfprong hadt. Anders waren zij, ten aanzien
van hunnen oorfprong en vaderland, waaruit
zij na Babylonië gekomen zijn, een oud volk,
JER. V: IS. maar in Babylonië eene nieuwe volkplanting.
Wanneer de vestiging der Chaldeën in Babyk"
nië gebeurd zij, kan niet wel bepaald worden,
omdat ons de gefchiedkundige berichten ontbreken.
Misfchien was NABONASSAR, met wien
eene vermaarde tijdrekening bij de Babyloniërs
haren aanvang neemt, het hoofd der Chaldeën
geweest, die door den Asfyrifchen Koning PUL,
ais eene volkplanting van de Jsfyriërs afhang-
Jjjlc , in Babylonië -woonplaatzen ontvangen hebben.

DES BIJBELS. X. BOEK, II. HOOFDST. 71
ben. Doch hunne onderneming , waar door z'rj
zich van de Jsfyriërs onafhanglijk niet alleen ,
maar ook meesters van Babylonië, gemaakt hebben,
is eerst voorgevallen na de tijden van HIS-
Kia, gelijk wij zoo even gezien hebben, dat
toen nog het landfchap niet Chaldeë , maar Babel,
genoemd werdt, en voor NEBÜKADKEZAR,
welke Koning van Babel, uitdruklijk, een Chal~
deër EZRA V: 12. zijn rijk Chaldeë, en zijne
krijgsmagt, het leger der Chaldeën, genoemd
wordt JER. XXI: 4, 9. XXII: 25. XXXII: 24,
25. XXXVII: 5, 10, 11 enz. XXXIX. Vergelijk
ook * CHRON. XXXVI: 27. en in de
daad, de vader van dezen Vorst, NABOPOLAS-
SAR, komt, in de gewijde en ongewijde gefchiedenisfen,
voor ,als de eerfte grondlegger van
de heerfchappij der Chaldeën in Babyloniën.
Dat de Chaldëen, oorfpronglijk, een volk waren
, uit verre landen , hebbende eene vreemde
taal en fpraak, zegt ons JEREMIS V: 25. en, in de
daad, de taal der Chaldeën, was niet die, welke wij
heden nog gemeenlijk de Chaldeeuwfche noemen,
waar in DAMICE, en eenige Hoofd/lukken van EZRA
befchreven zijn, want dit is eigenlijk Arameïsch,
en fiechts een onderfcheiden tongval van dezelfde
ooripronglijke moedertaal, als het Hebreeuwsch
enz. , maar eene geheel vreemde en voor de
Hebreën onverftaanbare taal, in welke DANISL
onderwezen moest worden , DAN. 1: en welke,
uit de overblijfzelen , die wij er in den Bijbel
van vinden, gedacht wordt,overeenkomst te hebben
met de Slavonifche taal (a).
Bijzonder geven verfcheiden plaatzen van JE-
RE-
(«) M1 c BAér. 11 Spk. Geogr. Part. 2, pag. 86. volgg.
E 4

72 A A R D R I J K S K U N D E
REMia en E z F. c H I è' L te kennen , dat de ChaU
deen, oorfpronglijk, een volk zijn uit het Noorden,
JER. XV: 12. Deze beide Profeeten laten de Chaldeën
, onder NEBUKADNEZAR, uit het Noorden
aanrukken tegen Juda en Jerufalem, JER. 1: 14.
IV: 6. VI: f. X: 22. Xlll: 20. EZECH. XXVI:
7. Het is waar, NEBUKADNEZAR rukte, van
de Noordzijde, het land der Jooden in , doch de-
Ze bijzonderheid alleen voldoet niet aan alle de
kracht der uitdrukkingen , welke de Profeeten
hier gebruiken, ten zij men tevens denke, dat de
Chaldeën, fchoon Babylonië eigenlijk Oostwaarts
van Palceftina lag, in de daad, uit het Noorden
porfpronglijk zijn geweest. Bij voorbeeld , dus
voorzegt JER. VI: 22.
„Daarkomt,daar komt een volk, daarukhetNoorderland;
„ Een magtig volk mkt aan van '« aardrijks verfte grenzen."
De Profeet H A B A K U K , naar het fchijnt, een
tijdgenoot van den Joodfchen Koning josia, fpreekc
Hoofdfi. I. in denzelfden zin, van de Chaldeën ,
als een omzwervend volk , hetwelk zich allerwege
wendt , tot dat het eindelijk zich op eene
plaats een vast verblijf vestigt , en eene nieuwe
Mogendheid opricht.
De Chaldeën waren derhalven in Babylonië geen
oorfpronglijk , maar van elders der waards overgebracht,
volk, gelijk ook sTETANUS, (Y) uit
PIC^EARCHUS fchrijft, „ dat de Chaldeën, door
4, eenen zekeren Koning van Jsjytië, die CbaU
,', deus zou genoemd zijn , na Babel overger
bracht, en aldaar geplaatst zijn , welke Ko-
3, ning , hij fielt, de veertiende geweest te zijn,
^g) De urbibus ad voc. Chaldteut,

DES BIJBELS. X. BOEK, II. HOOFDST.
7 3
v a n
„ na NINÏÏS. " En STRABO ( a ), de Chaldeën
fprekende, merkt aan : Dat iet anders is
„ de natie der Chaldeën, en het landfchap Ba-
„ bylonië, hetwelk door hun bewoond werdt.
Laat ons derhalven naar ander berichten omzien.
In het Boek: van JOB I: 17. lezen wij van ftropende
Chaldeën , welke op de Kamelen van JOB
aanvallen , in drie hoopen , dus vertonen zij
zich hier , als omzervende roofzuchtige volken ,
doch , ten aanzien van hun oorfpronglijk vaderland
, kan men uit deze plaats niets befluiten ,
niet alleen , omdat de LXX. aldaar iet anders, in
plaats van Chaldeën, fchijnen gelezen te hebben ,
maar bijzonder , omdat het verblijf en vaderland
van JOB te zuidelijk gelegen was , dan dat men
de Chaldeën daar of in de nabuurfchap zou kunnen
plaatzen. Zoo veel alleen zien wij uit deze
plaats van JOB , dat de Chaldeën een oud en een
omzwervend volk zijn.
Nog ouder vinden wij Ur der Chaldeën, uit
welke plaats ABRAHAM geroepen werdt , om na
Kanaan te reizen , GEN. XI: 27. XV: 7. enz.
Van dit Ur der Chaldeën , hebben wij gehandeld
V. Deel bladz. 257 volgg. en hetzelve gevonden,
in het Noorden van Mefopotamië; het bijvoegzel,
Ur der Chaldeën , geeft , ongetwijfeld , te kennen
, of dat de Chaldeën in de nabuurfchap dezer
ftad gewoond , of zich aldaar zelve ten dien
pijde onthouden hebben.
De Chaldeën heeten bij de Hebreen Chasdim,
waarvan het eenvouwig getal Chefed is, hierom
hebben foramigen gedacht, dat men CHESED,
den zoon van NAHOR , ABRAHAMS broeder,
GEN. XXII: 20, 21. voor den Stamvader der
Chal'
ia) Libr. XVI.
P5

74 A A R D R IJ K S - K U N D E
Chaldeën hebbe te houden, dan dit is even daarom
reeds on waarfchijnlijk , omdat de ftad Ur,
reeds te voren , naar de Chaldeën, als een volk,
toen reeds beftaande, den bijnaam draagt, van
Ur der Chaldeën. (a) Maar ARFAXAD, zoon
van s E M , van wien wij gefproken hebben V.
Deel, bladz. 226. zou hier eer in aanmerking komen;
van hem zegt JOSEFUS (&) „ dat hij den
„ naam gegeven heeft, aan de genen, die nu
„ Chaldeën genoemd worden , zijnde de Stamva-
„ der van dat Volk. " Ook heeft zijn naam *
tooral wanneeermen dien uitfpreekt Arfchasd, of
Jrfchefed, betrekking tot de Chaldeën. BOCHART
meent de overblijfzelen van dien naam te vinden
an het landfchap Arrapachitis , een landfchap van
Asjyrië, tusfchen Armenië en Adiahene. Hier
zou men dus het oorfpronglijk vaderland der
Chaldeën te zoeken hebben. Hier bewoonden zij
het zuidelijk en oostelijk gebergte van Armenië
(c). M 1 c H A ê' E 1 s (d) plaatst het oude Vaderland
der Chaldeën nog noordelijker , in Chabjhië,
of het land der Chalybiërs, bij de Zwarte
Zee, omdat dit landfchap vermaard was door
zijne ijzermijnen, vergelijk JER. XV: 13. maar
daartegen wordt door SCHLÖZER f>) en anderen
aangemerkt, dat, volgends STRABO zeiven,
op wien echter MICHACLIS zich voornaamlijk
beroept, de Chaldeën eerst later in Chalybië
(a) Vergelijk MICHACLIS Spie. Geogr. Part. 11, pag. 47.
»• Not.
(b) Jut Jud. 1.6. 4.
(c) XENOPHON Cyropced. pag. 47—52. putuus H. N. VI. 9.
(d) Spie. Gcogr. part. ïï. pag. 77.
(e) Repertor. für bibl. und Morgenl. lifter. Th. VIII.
No. 5. S. 113 ff

DES BIJBELS. X. BOEK, II. HOOFDST. 75
lybië gekomen , en dat de Chalybiërs daar ouder
Zijn dan de Chaldeën, als ook dat, in het algemeen,
de Noorderlanden beroemd waren wegens hunne
ijzerbergwerken. Hoe het zij , wij kunnen,
met genoegzame zekerheid , het volgende vastftellen.
De Chaldeën, wier oorfpronglijk Vaderland
in het Noorden was , in het Armenisch gebergte
, of hooger Noordwaards, misfchien in
Kurdijlan, wantfommigen gisfen, of niet de Chaldeën
en tegenwoordige Kurden oorfpronglijk hetzelfde
volk zijn, (a) een omzwervend volk, en
roof- en krijgszuchtig, kwamen van tijd tot
tijd zuidwaards , en werden of door den Asfyrifchen
Koning P U L , of door ES AR HADDON, in
het landfchap Babylonië , als eene volkplanting
geplaatst, alwaar zij , onder NABOPOLASSAR,
of N E B U K A D N E Z A R I. vader van NEBUKAD­
NEZAR den grooten, zich van dat gantfche land
meestergemaakt, en het groot Babylonisch- ChaU
deeuwfche rijk gedicht hebben , gelijk wij ook
weten, dat dezelfde NABOPOLASSAR, vereênigd
met zijnen bondgenoot KYAXARES I. Koning
van Medië, van het Asfyrisch Keizerrijk,
deszelfs hoofdflad Nineve veroverd hebbende ,
een einde gemaakt heeft Qb~).
Men moet derhalven hier behoorlijk onderfcheiden.
Het aloude rijk van Babel of Babylonië
, is gedicht door NIMROD, zoon van cus,
kleinzoon van C H A M , NOSCHS zoon. Zie ons
V. Deel bladz. 211 volgg. Dit rijk mag men
het rijk der Kufchitcn te Babel noemen, in den
Bij-
(«) MICMAHLIS Oojl. Biblioth. XVII. Deel. bladz, 57. Zie
van de Kurden NIEBUHR. Befckrijving van Arab. bladz. %%,
(b) Vergelijk HEZBL overjas. XXIII: 13.

76 A A R D R I J K S K U N D E
Bijbel heet het het rijk van Sinear, GEN. XIV: r.
van dien tijd af is er, in de gewijde Boeken der
Jooden , een diep ftilzwijgen van Babels ftad en
xijk , alleen wordt van Babel gewaagd PSALM
LXXXVII: 4. doch, dewijl het onzeker is, tot
welken tijd deze Psalm behoort, kan men daar
uit niets befluiten. in de ongewijde gefchiedeuis
verfchijnen de Babyloniers eerst op het toneel
der volken , bij den ondergang van het Asjyrisch
rijk onder den beruchten s ARDA NAPAAL,
wanneer BEL.ESIS, Landvoogd van Babel, met
ARBACES, Landvoogd van Meaiè', zal hebben
faamgefpannen, tegen hunnen Asfyrifchen Oppervorst,
onder tusfchen is de ongewijde gefchiedenis
in de gebeurenisfen der oude Koningrijken,
Asfyrië, Medië, en Babylonië, zeer duister en
verward , en dewijl het hier de plaats niet is ,
om dezelve te ontwikkelen , zeggen wij alleen ,
dat, op de lijst der Asjyrifche en Medifche Koningen
van PI OLEMEUS , NABONASSAR de eerfte
geplaatst wordt, en dat men , met de meeste
waarfchijnlijkheid, gist, dat deze door PUL, of
éénen van zijne opvolgeren in het rijk van Asfyrië,
als hoofd eener Chaldeeuivfche volkplanting,
in het landfchap Babylonië geplaatst is ; echter
bleven de oorfpronglijke bewoners van Babel van
de Chaldeën nog onderfcheiden , zijnde de ééne
en andere aan de Asfyriérs onderworpen , welk
juk echter de Babyloniers ongeern droegen , ten
minften gelijk wij hier voor gezien hebben, ten
tijde van HisKI A, Koning van Juda, komt hun
rijk, onder MERODACH BALADAN, als een oppermagtig
rijk, voor, het welk, na den dood
van SAN HER IB het juk der Asfyriërs afgefchud
hebbende , zich door bondgenootfehappen tegen
hen zocht te verfterken. Doch, kort daarna
heeft

DE* BIJBELS. X. BOEK, !L HOOFDST.
7 7
heeft ESARHADDON, Koning van Jsfyrië, hen
op nieuw de heerfchappij der Jsfyriërs doen erkennen,
tot dat eindelijk NABOPOLASSAR , vader
van NEBUKADNEZAR den grooten, het rijk
der Chaldeën te Babel gefticht, en de oorfpronglijke
Babyloniers aan zich onderworpen hebbende,
tegen de Jsfyriërs is opgeftaan , en met hulp der
Meden het Asfyrisch rijk gefioopt heeft ; zijn
zoon,NEBUKADNEZAR, heeft den naam van Balel
en der Chaldeën vermaard gemaakt, ook ia
de Bijbelboeken, door zijne betrekkingen jegens
het Joodfche volk. Te weten , geduurende dó
laatite belegering van Ninive , hoofdftad des Js-
Jyrifchen rijks; deedt FARAO NECHO, Koning
van Egypteeenen krijgstogt, om zich de verwarringen
in Opper-Af ë te nut te maken, en zijn
gebied tot aan den Eufraat uit te breiden.
2 KON. XXM: 29. wordt gezegd, dat hij dezen
togt deedt tegen den Koning van Jsfyrië,
fommigen hebben dit van NABOPOLASSAR willen
verftaan , die , na de overmeestering van
Ninive , ook Koning van Jsfyrië kon heeten. \
Schoon zoodanige uitlegging zou kunnen plaats
hebben, dewijl er meer dergelijke voorbeelden
zijn, echter is dezelve hier niet nodig. De
togt was , in de daad , gericht tegen de bezittingen
van den Jsfyrifchen Koning, en tegen
dezen Koning zeiven , dewijl Ninive nog niet
over was. Zie IV. Deel bladz. 327, 328.
NECHO, zich van de vesting Karchemis 'zm
den Eufraat hebbende meester gemaakt , zondt
NABOPOLASSAR zijnen zoon NEBUKADNEZAR,
wien hij tot zijnen deelgenoot in de regering
aannam , zoo dat hij nog twee jaaren met zijnen
vader regeerde, waaruit eene verfchillende
telling der regeringsjaren van NEBUKADNEZAR
ont-

?S AARDRIJKSKUNDE
ontftaan is , en tijdrekenkundige zwarigheden i
bij voorbeeld , DAN. I: x. JER. XXV: r. enz.
kunnen worden opgelost, met een leger tegen
de Egyptenaren, De jonge Vorst verfloeg het
Egyptisch leger, en heroverde alle de landfchappen
bewesten den Eufraat , die te voren aan de
Asfyriërs onderworpen waren geweest. Eindelijk,
maakte hij, na herhaalde togten , een einde
van het Koningrijk Juda , verwoestede de
ftad en Tempel van Jerufalem , en voerde de
Jooden na Babel, en andere landfchappen van
zijn rijk, in ballingfchap over , waarna hij zijne
overwinnende wapenen overal rondvoerde , zoo»
dat STRABO bericht, dat hij zelfs tot aan de
pilaren van HERKULES , dat is de ftraat van
Gibraltar, toe, is doorgedrongen (#) , en dus
de heerfchappij der Chaldeën te Babel ten hoogften
top van luister en magt heeft opgevoerd.
Wij lezen van hem vele merkwaardige bijzonderheden
in het boek van DANIÊL.
Niet langer echter dan 70 jaren , duurde de
voorfpoed van dit Chaldeeuwfche rijk. Onder
BEI,SAZAR , die een zoon , dat is, een afftammeling
van NEBUKADNEZAR was, en de NA-
BON NEDUS der ongewijde fchrijveren is, werdt
Babel door CYRUS veroverd, en de heerfchappij
der Chaldeën tot de Perfen overgebracht.
LANDBESCHRYVING.
Babylonië of Chaldeë was een vlak land , de
vlakte Sinear GEN. XI: 21. één van de vruchtbaarfte
landen der wereld , „ de grond , zegt
(a) Geogr. XVI. 1.,
ff
N IE-

DïsBIJBELS. X. BOEK, I7.HOOFDST. 7$
„ NIEBTJHR O) is alöm zeer vruchtbaar, en
„ zou met weinig moeite en kosten, uit den
„ Eufraat en Tigris, kunnen bewaterd worden,
indien er geen gebrek aan inwoners was , en
„ deze maar vermogen hadden. " Velen hebben
ook , uit hoofde van deze vruchtbaarheid ,
in deze oorden beneden Babel, de ligplaats van
het Paradijs gezocht, V Deel bladz. 143. In de
Zuiderlandftreek, naar den kant van Woest -Arabie
, heeft men echter, omdat daar gebrek van
water is, vele woeste en onbekende ftreeken.
„ In dit. land, zegt BUSCHING, (£) van het
landgebied van Bagdad fprekende , zijn wel vele
woeste diftriéien , maar ook zeer vruchtbare ,
zoodat het voor één der beste landen van het
Ostnanisch rijk gehouden wordt. Allerwegen ,
waar geen water ontbreekt, brengt de grond
granen, vruchten, en boomwolle of katoen, voort.
Hier zijn fchone paarden , kamelen, buffel-osfen
en koeijen , gemeene runders en fchapen ,
in grote menigte. In eenige oorden der woestijn
, ontmoet men bij de rivieren leeuwen en
wilde zwijnen, in anderen Gemfen , Gazellen, en
hazen ; en naar den kant van het Kiurdistansch
gebergte, herten , tygers , luipaarden , beeren
, wolven, vosfen , en Chakals. Van gevogelte
heeft men ftruisfen, ganzen , wilde enten,
kraanvogels, patryzen, hazelhoenen, wachtels
, waterhoenen , en andere foorten van watervogels
, die men wel niet eten kan, maar
die wegens hunne gedaante en vederen merkwaardig
zijn. De rivieren zijn vischrijk. " Van
(a) Reize II. Deel. bladz. 278.
(*) JSrdbefih. At.f. ij>6.
het

«o AARDRIJKSKUNDE
het.landfchap Basra of Basfora fprekende , (a*)
zegt hij: ,, OTTER verklaart de lucht te Basra
voor zeer zuiver ; doch, er heerfchen fomtijds
ook kwaade koortzen, die waarfchijnlijk van de
vuile dampen ontdaan , welke de wind uit de
woestijn aanvoert , als die overftroomd is geweest.
Ten tijde van de grootde hitte , waait
gemeenlijk de Noordenwind , welke de nachten
bekoelt ; maar komt de wind uit het Zuiden ,
en houdt hij tweemaal 24 uuren aan, dan maakt
hij demenfchen bijna geheel aamechtig en krachteloos.
Ook waait hier fomtijds de beruchte
wind Samum — Wanneer de wind over het hoogde
zand der woestijn waait , voert hij van den
morgen tot den avond een zeer lastig dof aan,
dat de lucht verduistert, en de oogen befchadigt.
De lucht wordt dan des avonds eerst klaar
en heller, 's Zomers ziet men geene wolken ,
ook valt er dan geen regen , en 's Winters regent
het weinig ; ook valt er geen fneeuw ; als
er eens ijs vriest, ter dikte van een' daalder,
dan heet het een zeer drenge winter. " (Z>)
De Hoofdrivieren van dit land , zijn de Eufraat
en Tigris, van beiden is gefproken V. Deel
bladz. 143 enz. doch beiden ontvangen hier,
of verdeelen zich in verfcheiden kanalen , van
welken fommigen door kunst en vlijt gemaakt
zijn. Men ziet hier uit , waarom er met zoo
veel nadruk gefproken wordt van Sabels rivieren;
en droomen PSALM CXXXVII: I, 2.
Echter vindt men geene bijzondere benamingen
van dezelven in den Bijbel, die men met de he-
den-
(a ) S. 224 , 225.
(b) Men vergelijke NIESUHR Reize It. Deel bladz. mé
van Batra en van Bagdad, bladz. 279.

Dis BIJËELS. X. BOEK, II. HOOFDS^. §1
dëndaagfche kan vergelijken. EZRA VIII: 21S
31. wordt de rivier Ahava gapéïd , welke volgends
vs. 15. door het landfchSp Ahava ftroomde
, doch wij kunnen er geene verdere aanwijzing
van doen. Even mini ook van eene rivier
Sud, welke in het Apokrijfe Boek E A R Ü C H voorkomt
I: 4. Van den Chabor, bij EZECHiè'i,
meermalen gewaagd, zullen wij, in 't vervolg ^
fpreken , dewijl deze tot Mefopotamië behoort»
De Eufraat en Tigris treden, hoewel niet alléjaren
, in den winter zoo fterk buiten 'hunnd
oevers, dat hun water, in den omtrek van Bagdad,
in één loopt. In Augustus, vloeijen zij altijd
over, en overftromen het haast gelegert
hnd.(a) Dewijl het land, ten zuiden, zooV
laag is , hebbeh de ftroomen, en kanalen met
dijken of dammen moeten beteugeld worden, omde
overftroming te verhdeden. Doch , deze dij.
ken bezwijken dikwijls voor het geweld der waters
, wanneer deze groote vlakte wijd en zijd
Onder water ftaat: Ook hebben de Arabiers nu
en dan de dijken aan den Eufraat doorgeftoken*
óm zich door de daar uit ontftane overftroming
tegen den aanval der Turken te beveiligen
Van deze overfiromimgen gewaagt ook de Heilige
Schrift, ten minften , indien ik JER. XVIII: 2.
wel verfta , eh met reden , op den Eufraat , eri
de landen , die deze rivier befpröeit , .mag toe*
pasfen. Zekerer gaat het , dat mèrt , uit déze
bijzonderheid , de bedreiging te duidlijker verftaat
, welke dezelfde Profeet XIV: 23. aan her,
land van Babel doet: Ik zal het maken tüt eeri wateria)
BTJSOHINO Erdbtfch. As. f. aoOi
( b ) Dezelfde, f. aij.
VI. Deel.
F

8a
AARDRIJKS-KUNDE
terpoel; 't zal tot een diep moeras en Jlijk verzinken,
hetwelk ook, bij de verovering van Babel,
vervuld is geworcten, gelijk wij zien zullen. Om
die reden fchijnt ook Babylonië JES. XXI: r. de
woestijn aan de zee genoemd te worden. Ook gewaagt
JESUS SIRACHS XXIV: 27, 28. enz. van
deze overllromingen van den Eufraat en Tigerjlroom.
Het land van Babylonië lag ongemeen gefchikt
voor den Koophandel, uit hoofde van de groote
rivieren, den Eufraat en Tigris, op welke laatfte
rivier men eene bijzondere fcheepvaart in gebruik
heeft, die reeds voor lang, op deze rivier, in gebruik
geweest is. Te weten , men vaart , op
vlotten , aan welken van onder eene menigte
bokkenvellen , met opgevulde pijpen , of lederen
zakken , kunftig aan malkander verbonden
, of in malkander gevoegd zijn, die als dan,
in het diepe water, zich ligtelijk om hoog verheffen
, en niet zoo ligt breken, als de fchepen van
hout, wanneer zij tegen rotzen , of harde plaatzen
, die in den Tigris zeer velen zijn, ftooten (a).
NIEBÜHR befchrijft één dezer vaartuigen, Kei-
Iets genaamd, op deze wijze: (b) „ Dit vaartuig
beftaat uit 32 opgeblazen fchapenvellen, vier
in de lengte en acht in de breedte , allen onder
eene horde vastgemaakt. " — Dit hoofde van
den aanzienlijken Koophandel, wordt Babylonië
of Chaldeë, EZECH. XVII: 4. een land genoemd,
waar de Koophandel bloeide, en Babel zelve eene
vermaarde koopftad. Door dezen koophandel
hadt Babel groote fchatten gewonnen, JER. L:
37-
(a) SCIIMIDT Bijb. Geogr. I. Deel bladt, 494 oit DEL LA
T A L L E.
{b) Reize II. Deel bladz. 330.

DES BIJBELS X. BOEK, II. HOOFDST. 83
57. LI: 13. Maar even daar door waren de zeden
bedorven , en de weelde hadc de overhand.
Reeds vroeg leest men jos. VII: 21. van eenen»
Sincaritifchen of Babylonifchen mantel , als een
prachtig en kostbaar kleed , welken ACKAN t»
Jericho voor zich geroofd. en behouden hadt.
Oaaröm wordt Babel, bij perfoonsverbeelding ,
eene dartele fchoone genoemd JES. XLVII: 1, 8. bijzonder
warende Babyloniers wellustig, zelfs in hunne
afgodsdienften , BA KUCH VI: 42, 43. en het
opmerklijk, dat, ten mïnlten onder het gemeene
foort van volk, in die oorden , deze ongebonheid
van zeden nog heden zoo groot is , volgend*
het verhaal van NIEBÜHR (a). — De Babyloniers
en Chaldëen beroemden zich zeer op hunne
wetenfchappen en wijsheid, JES. XLVII: 7, g.
JER. L: 35. LI: 57. inzonderheid was de Starrekunde
hunne geliefdfte wetenfchap, waartoe de
gelegenheid van hun vlak land , en de heldere
hemel, onder welken zij woonden, hun fchoone
gelegenheid gaf. Meest echter misbruikten zij
deze verhevene wetenfchap tot JJïrologie of Starrenkijk
- kunde , of voorzegging uit de geftarnten,
waarbij zij nog vele andere bijgelovige kun*
ften , van wichelarijen , uitlegging van dromen ,
enz. voegden , gelijk uit het Boek van DANIÓ'E,
bekend is, DAN. 11:2. IV: 4. V: 7, 11. Chalde'ër
is zelfs in het vervolg een naam geworden
, met welken men een' StarrerMjker, een' die
fcich op de naarfporing van iemands lotgevallen
Uit zijn gebóorteftond toelegde, aanduidde; gelijk
die zelfs bij Latijnfche Schrijvers zeer gemeen is,
Deze geleerden , . naderhand , onder den naam
van
(«O ff, Deel. klndz. 2:&,
F 2

84 A A R D R I J K S K U N D E
van Magi, bekend , waren in Zekere maatfchappijën
of genootfchappen verëenigd , welke een
Opperhoofd of Voorzitter hadden , tot welke
waardigheid DANlëL verheven werdt, DAN. II:
46". IV: 6.
Geen wonder,daar het bijgeloof onder de Chaldeën
zoo groot was, en door foortgelijke ijdele
kunften , als de Starrenkijk - kunst, enz. werdt
aangekweekt, dat dit volk ook aan de afgoderij
zoo veel was overgegeven , als het meest afgodifche
volk! De bedoeling van den vermaarden
toren te Babel, dien het menschdom , eerst na
den algemeenen vloed , ondernam te bouwen ,
was reeds , om een' naam te maken, om daar
een teken der Godheid op te Hellen , gelijk ten
minften deze uitlegging zeer waarfchijnlijk is (Ö),
men houdt zelfs dezen toren voor denzelfden, die
aan BEL of BELUS toegewijd, door later Vorften
van Babel, benevens den daarbij gevoegden
Tempel, tot eene verbazende hoogte , en zeer
prachtig, is volbouwd, waarvan wij de befchrijving
bij HERODOTUS, en andere Schrijvers, vinden.
Eindelijk , wanneer de heerfchappij der Chaldeën
in haren vollen bloei was, onder NEBUKAD­
NEZAR, was zij zeer uitgellrekt, en aanzienljk,
alle de landfchappen van Opper - Afië, en die bewesten
den Eufraat, tot zelfs Egypte en Afrika
toe, waren aan den Babylonifchen fcepter onderworpen
, en hun Koning mogt te recht den naam
van Koning der Koningen, of Keizer, voeren, DAN.
II: 3. IV: 19. dewijl vele Koningen hem hulde
moesten bewijzen, en zijne Vafallen waren 2 KON.
XX:
(«) Zie mijnen Bijbel f er dei. III. Deel bladz, Z% VOlggv

Dis [BIJBELS. X. BOEK, II. HOOFDST. is
XX: 18. XXV: 28. enz. Doch, niet lang duurde
deze groote heerfchappij, zij was fchielijk opgekomen
, en ging even fchielijk te grond, gelijk
de gefchiedenis leert.
:
De Hoofdflad van de Babylonifche Heerfchappij,
waarnaar zij ook den naam heeft, was
B A B E L ,
of Babyion, in de vlakte van Sinear, aan den
Eufraat, eene overoude flad, welke haren naam
Babel van de Spraakverwarring heeft, GEN. XI: 9.
en NIMROD legde hier den grond
t o C z;j n e n e e r
.
fchappij, GEN. X : 8 , 9- Hoe vermaard nu ook
deze ftad van ouds geweest zij , weet men naauwlijks,
met zekerheid, hare ware ligging aan te wijzen.
De meesten echter denken, op aanwijzing
van LEON. RAUWOLF {a) , dat de ftad gelegen
hebbe ter plaatze , waar nu het vlek Felugo , of
Feluge, gevonden wordt, dewijl aldaar nog de
puinhopen van vele gebouwen te zien zijn. BALBY
vondt, op den weg van Feluge na Bagdad, eerst de
vervallen flad Sendia, en een half uur daarna het
begin der puinhopen van eene ongemeen groote
ftad, die hij voor Babel hieldt. Derzelver begin
heet thans Fachsria, en het einde Durclens. Naast
deze puinhopen reisde hij langer dan een' dag, en
zag, onder anderen, eenige Hukken van een' dikken
muur , een fluk van een' grooten toren ,
en ten laatflen eenen Tempel, van ongelooflijke
hoogte. (2>) „ Dat Babyion in de flreek van
Helle, (eene flad, aan de Westzijde van den Eufraat
,
(a) Bij BACHIEKE III. Deel. II. Stuk. bladz, 556.
Ik) BÜ*CHING Erdbefchr. Af. S. 213, 214.
F s

8.5 A A R D R I J K S - K U N D E -
fraat, op de Poolshoogte van 32*28', 30'') gelegen
hebbe, is buicen allen twijfel, „ zegt NU-
25unK, Ca) ,, want, niet alleen noemen de inwoners
deze ftreek tot op dezen dag Oud-Babel,
maat men vindt hier ook nog overblijfzels van
eene oude ftad , welke geene andere dan Babyion
kan geweest zijn. De laatfte fchijnen zelfs te bewijzen,
dat Hella binnen den omtrek van het oude
Babyion ligt. "
De oude Schrijvers, HERODQTUS, die zelve
te Babyion geweest is, DIODORUS SICULUS ,
T-EINIUS, KURTIUS, enz. geven ons een wijdlopig
bericht van deze ftad , waar uit blijkt, dat
zij ongemeen groot en uitgeftrekt was, hebbende
eenen omtrek, volgends de kleinfte opgave, van
16, maar , volgends anderen,van 20 uuren gaans,
f chad. Te recht dan, wordt deze ftad genoemd
et groote Babel; DAN. IV: 30. En men begrijpt
, hoe , bij de verovering der ftad , de
ééne bode den anderen volgde, om den Koning te
berichten, dat zijne ftad aan het éóne einde was ingenomen,
JER, LI: 31.
Echter was de ftad, volgends KURTIUS, niet
meer, dan voor XC Stadiën, bebouwd , dat is,
gelijk men met waarfchijnlijkheid rekent , omtrent
in-den omtrek van vier uuren gaans. Ook
ftonden, zegt dezelfde Schrijver, de huizen der
Had niet dicht aan elkander gefloten , dewijl
men het veiliger oordeelde , voor brand als anderszins
, dezelven van elkander te verfpreiden.
Al het overige was met boomgaarden, lusthoven
, zaai- en weilanden, vervuld.
Verder hadt de ftad de gedaante van een' gelijk*
(a) Reize II. Deel Uadt. «74.

»ES BIJBELS. X. BOEK, II. HOOFDST. 87
lijkzijdigcn en gelijkhoekigen vierhoek , wordende
door den Eufraat, die midden door de ftad liep,
en over weiken eene brug geflagén was van ééne
ftadie lang, in twee groote hoofddeelen verdeeld.
Voornaamlijk , is de breede muur van Babel vermaard
, JER. XV: 58. op welken , STRABO
zegt, dat twee wagens met vier paarden befpannen
eikanderen, onverhinderd, konden ontmoeten,
hij hadt, naamlijk, de breedte van 50 en de
hoogte van 200 ellebogen , hij was, van afftand
tot afftand , voorzien van fterke torens: en aan
de buitenzijde, omringd van eene breede en diepe
gragt. Deze muur hadt 100 poorten, 25 aan
elke zijde der ftad , allen voorzien met koperen
deuren, waar op gedoeld wordt JES. XLV: 2.
Voorts liepen de ftraaten der ftad recht uit , van
de écne poort naar de andere. De oudheid
fchreef het bouwen dezer muuren meest - al toe
aan de Koningin SEMIRAMIS, gemalin van den
Koning NINUS, doch, met veel meer gronds,
wordt dit werk aan NEBUKADNEZAR toegekend
, die zich DAN. IV: 30. daar op beroemt
: „ Zie daar het magtig Babel, dat ik ,
„ tot eene Koninglijke Hoofdflad , door mijn
„ ongemeen vermogen, gebouwd heb , tot een
„ gedenkftuk van mijne majefteit! "
Nog wordt geroemd de Tempel van BEE of
BELUS te Babel, met den toren, als ook het gouden
beeld van dien afgod, het welk HERODOTUS
befchrijft, en het welk misfchien het zelfde i s
met dat kolosfale beeld, waarvan DAN. III: 1.
het welk NEBUKADNEZAR hadt laten oprichten,
in het
Dal D u R A,
van welk Dal ons echter niets bekend is, daar
F 4 ' Jag

88 AARDRIJKS-KUNDB
|ag wel eene ftad Dura, aan de overzijde van den
Tigris , niet verre van de plaats , alwaar de Keizer
JUL ia A N gefheuveld is , doch, of dezelve
eenige betrekking heeft tot dit Dal Dura, kunnen
wij niet zeggen.
Hoe dit zij, het koninglijk Paleis te Babel, en
deszelfs hangende tuinen, zijn zeer in naam bij de
pngewijde Schrijvers. Deze in verfcheiden perken
o*terrasje^ verdeeld, de één hoger dan de ander ,
allen rustende op groote fteenen bogen, vertoonden
van verre het voorkomen van eenen boomen
boschrijken - berg ; en waren, zegt men, door
»EBUKADNEZAR aangelegd, om aan zijne Ger
malin AMYÏTIS, dochter van den Medifchen Koning
AST YA GES , het gemis van het berg- en
boschrijk Mcdië te vergoeden. Wegens de ongemeene
pracht van alle deze gebouwen moge
Babel, derhalven, door JESAIS XIIl: 19. het
'lieraai der Koningrijken , de luister, eer en kroon,
van de Chaldeën genoemd worden. Ja , de roem
der gantfche aarde, JER. LI; 41.
Om de ftad , bij het zwellen van den Eufraat,
voor overftromingen te beveiligen , deedt NEBU­
KADNEZAR een groot gedeelte dier rivier iu
twee groote graften afleiden, waar van de ééne
Naar - Malka (de konings • rivier) en de andere
Eallakopas genoemd werdt. Langs de oevers der
rivier wierp hij zwaare dijken op, en om het rivier-water
ter bevruchtiging van het land te
vergaderen, deedt hij een meir , of door kunst
gemaakte zee, rondom bedijkt , van 420 fla-
4'iën , dat is , 17 en 1 half uur gaans, in den omtrek
graven ; dit kanaal was met eene fluis afgefloten,
die alleen, wanneer het nodig was, geopend
werdt. Of jERtiwia LI: 36. op deze zee
óf d^t meir gedoeld hebbe, is onzeker, dewijl
men.

DES BIJBELS. X. BOEK, II. HOOFDST. tip
men te dier plaats in 't gemeen aan de waterrijke
landen van Baby knie' denken kan.
Reeds vroeg voorzeiden echter de Joodfche
Profeeten den ondergang van deze heerlijke ftad-,
zelfs reeds voor dat zij tot hare hoogfte heerlijkheid
was opgeklommen. De Profeet JESAIÖ bezong
hare vermeestering door de Meden, met vele
van de bijzonderheden, die bij de belegering zouden
plaats hebben. Vergelijk JES. XIV. XXI.
XLVII. JER. XXV. L. en Lf. enz. en zujks ,
als eene ftrafvergelding des hemels voor de ram-r
pen, welke het Babylonisch Rijk aan Jerujalem ,
en den Tempel van God , berokkend hadt, PS.
CXXXVII: 6, 7.
Deze bedreigingen begonnen vervuld te werden
, toen CYRUS , Koning der B er Jen, aan het
hoofd van het Medo-Ptrfisch leger, als Opperveldheer
van zijnen oom van moeders zijde KYA-
XARES II. bij DANiëL DAKIUS den Meder,
de ftad Babel belegerde , en na eene belegering
van twee jaren , bij overrompeling bemagtigde.
Te weten, de fluis of dam aan het kanaal , waarvan
boven gefproken is , doende doorbreken ,
leidde hij genoegzaam al het water , naar die door
kunst gemaakte zee , zoodat de bodem in de kil
der rivier droog werdt. Vervolgends, deedt hij
eenige troepen, in eenen nacht, wanneer de
inwoners, ter gelegenheid van een Feest , zich
vrolijk maakten , door de rivier trekken , een
gedeelte van de boven -, en een ander van de
benedenzijde, die elkander aan eene zekere beftemde
plaats ontmoeteden. Deze, de waterpoorten
, op de rivier uitkomende , open vindende,
trokken , zonder den minften tegenftand, ftadwaards
in , overrompelden de wachten , drongen
in het Koninglijk paleis ; het welk zij, nbg
F 5
dien-

9o A A R D R IJ K S-K ü N D E
dienzelfden nacht, en dus als in een oogehblik
vermeesterden. Dus wordt dit geval bij XENO-
ION, en andere Schrijvers der oudheid , verhaald.
Van dien tijd , alfchoon de flad door CYRUS
zeiven niet verwoest werdt , verviel zij echter
hoe langs hoe meer, en werdt, in 't einde , gelijk
de Profeeten voorfpeld hadden, enkel puinhopen.
Ik zal dit, met de woorden van Doel.
IOWT over JESAI3, tot één tafereel famen
trekken: ,, De rivier, die door CYRUS afgeleid
werdt, en nooit zijnen ouden loop wederkreeg
, overftrpomde het land , en maakte het
fchier tot een onmetelijk moeras. Dit, gevoegd
bij de groote flachting onder de inwoners , en
andere droevige gevolgen, van de inneming der
Ilad , was de eerfte fchrede tot haren volkome-
Tien ondergang. De Perfifche Monarchen be»
fchouwden haar altijd met ijverzuchtige oogen.
Zij onderdrukten haar , en beletten uit alle hunne
magt, dat zij ooit weder tot hare voorige grootheid
herfleld werdt. DARIUS HYSTASPES itrafte
hsar niet lang daarna , wegens eenen opftand,
met groote ftrengheid , beroofde haar van een
groot gedeelte haarer inwoneren, deedt hare
muuren Hechten, en hare poorten nederwerpen.
XERXES verwoestede de Tempels, en onder anderen
den grooten Tempel van BELÜS (a). De
ftichting van de ftad Scleucië aan den Tiger,
drukte Babyion niet alleen door hare nabuurfchap
, maar ook door het rechtftreekfche verhes
van inwoneren, die S E I E U K Ü S , ter bevolking
zijner nieuwe ftad, uit hetzelve weg-
voer-
{a) HEIO». III. Ai, Expe/i. Alex, Uir, VIL

DES BIJBELS. X. BOEK, II. HOOFDST. 9*
voerde (0). Kort daarna voerde een Koning
van Parthië eene groote menigte van hare inwoners
in flavernij , verbrande en verwoestte de
fchoonlte oorden der ftad.(Z>). STRABO verhaak
, dat, ten zijnen tijde , een groot'gedeelte
dier ftad woest lag; dat de Perfers haar gedeelt-.
lijk vernield, en de tijd en de verwaarlozing der
Macedoniërs , zoo lang die er heeren over waren,
hare verwoefling fchier geheel voltooid hadden.
HiERONYMüs zegt, dat zij, ten zijnen tijde,
bijkans geheel in puinhopen lag , en de muuren
enkel een wildbaan , of een bo&ch voor de koninglijke
jagt, iniloten. Later reizigers , die hun
best deeden, om hare puinhopen op te fporen ,
geven ons flechts zeer onzekere berichten nopens
den uitflag hunner pogingen, 't geen BENJAMIN
van 7We/#,en PETRUS DEILA VALLE , voor
eenigen van Babels puinhopen hielden , was ,
volgends TAVERNIER, niets anders dan overblijfzels
van het een of ander later Afiatisch gebouw.
In 't kort, Babyion is zoo geheel en al
vernietigd , dat de plaats zelve , niet ééns met
eenige zekerheid, kan worden aangewezen. " (t)
Ik zal hier alleen nog bijvoegen het bericht van
e n
NIEBUHR (d), daarmede deze befchrijving
van Babel fluiten. Deze reiziger meende, gelijk
wij boven gezegd hebben , te Hella nog overblijfzels
van Babel gevonden te hebben. „ Maar,
ver-
(a) STRABO Libr. XVI.
(b) VAiESii Excerpta DIOÖORI pag. 377.
(c) Men vergelijke BUSCHING Erdbef. ylf. ƒ. ai6. en eenige
plaatzen uit Reisbefchrijveren , becreffenüe de ruïnen
van Babel, bij HOFSTEDE, Bijzandtrh. der H. S. I. Deel
bladz. 396—406.
(d) ReiKê 11, Deel. kladt. 274.

02 A A R D R IJ K S - K U N D E
vervolgt hij, wanneer men van Babylonifche Oudheden
fpreekt , moet men aan zulke prachtige
overblijfzels niet denken, als men nog in Perfië
en Egypte vindt. — Van het kasteel en de vermaarde
hangende tuinen , die, volgends het bericht
van STRABO, en andere Griekfche Schrijvers
, dicht bij den Eufraat lagen , ziet men ,
naar mijne gedachten , overblijfzels drie vierde
eener Duitfche mijl ten Noord-oosten van Heila
, en dicht aan den oostlijken oever van den
vloed. Alles beflaat alleenlijk uit groote doorgegraven
heuvelen. De muuren boven den grond
zijn reeds voor lang weggenomen. Doch , fondamenten
zijn er nog, en ik heb zelve lieden gezien
, die fTeenen uitgroeven , om dezelven naa
Hella te brengen. In plaats , dat men , in de
gantfche ftreek , tusfchen den Perfifcken zeeboezem
en Kerbela , fchier geen' boom ziet , dan
Dadel - en andere vruchtboomen, treft men, tusfchen
deze heuvelen van puinhopen , hier en
daar eenen anderen boom aan, die van een' hoogen
ouderdom fchijnt te zijn. En te weerszijde
van den Eufraat ziet men , in deze gantfche
ftreek, kleine doorgegraven heuvels, vol ftukken
en brokken, van metzellleenen. "
,, Een en een vierde mijl ten Zuidwesten van
Hella, en dus aan de Westzijde van den Eufraat,
ziet men nog ande-e overblijfzels van Babyion.
Hier is een geheele heuvel van de gemelde fchoone
metzelfleenen , en boven op denzelven ftaat
een toren, die van binnen ook geheel met gebakken
metzelfteenen fchijnt gevuld te zijn. Maar
de buitenfle fleenen zijn , wie weet , hoe veel
voet dik , door den tijd verloren gegaan. In
dezen dikken muur , of liever , in deztn grooten
fteenhoop , zijn hier en daar , kleine gaten,
die

DESBTJBELS. X. BOEK, n. HOOFDST* $f
die geheel doorgaan , waarfchijnlijk , opdat de
lucht er vrij zou kunnen doorfpelen , en geene
vochtigheid zich in het midden zou vergaderen,
die het geheele gebouw ten laatften zou nadeel
gedaan nebben. Ten tijde , dat Babyion nog in
bloei, en de gantfche omliggende ftreek bebouwd
was, moet op dezen toren een heerlijk uitzicht
geweest zijn ; want aan den voet deszelven ziet
men Mefched AU, welke Moskè nogthans ten
minften agt uuren van hier gelegen is. " Dezen
toren of fteenhoop noemde zijn leidsman Birs,
dat is , Nimrod.
Wij vinden geene andere fteden van het landfchap
Babylonië gemeld. Erech , Akkad, en Kalne,
waren wel fteden van het Babylonisch rijk ,
door NIMROD gefticht , echter dewijl zij eigenlijk
tot het landfchap Mefopotamië fchijnen te
behoren, evengelijk de fteden Tel-Abib, Telmelah
, Telharfa , Cherub , Addan en Immer, benevens
de rivier Chebar, zullen zij, in de befchnjving
van dat Landfchap , moeten behandeld
worden, waar toe wij nu overgaan.
D E R D E H O O F D S T U K .
Mefopotamië.
JMÊefopotamië, eene Griekfche benaming, als of
men zeide , het land tusfchen de twee rivieren , bij
de Hebreën , Aram Naharaim , het land der twee
flroomen, beflaat het land tusfchen den Eufraat
en

W
A A R D R I J K S K U N D E
en Tigris, wordende door de laatfte rivier van
Jsfyrië', ten Oosten, gelijk door de eerfte van
Syrië" en IVoest • Jrab'iè ten Westen , afgefcheiden.
Ten Noorden grenst het aan Jrmenie , waar van
het, naar het gemeen gevoelen , door den berg Taurus,
wordt afgefcheiden , en ten Zuiden aan Chaldeë
en Babylonië. Hedendaagsch heet het bij d&
Arabieren , gelijk bij de Arabifche Schrijvers , Al-
Gezira , het Eiland, of Half-Eiland, uithoofde
Van zijne ligging tusfchen de gemelde rivieren.
De Syriërs noemen Mefopotamië en Syrië , het
Hoesten , en integendeel Asfyrië en Chaldeë , het
Oosten. Het bevat hedendaagsch de Turkfche
landfchappen Diar • Bekir , Diar - Mudar , Diar-
Rcbia , en Diar-Gezira.
Dat de benaming van Aram zich bij de Hebreen
zeer ver uitftrekte , hebben wij reeds gezien
V. Deel bladz. 508. Aram Naharaim of Mefopotamië
, HAND. VII: 2. komt reeds vroeg,
in den Bijbel voor GEN. XXIV: 10. in de gefchiedenisfen
van ABRAHAM, en zijne familie ,
te weten , in dat land lag de ftad Haran , alwaar
deze familie zich hadt nedergezet , in dat
gedeelte van Aram Naharaim, het welk Paddan
Jram of de vlakte van Mefopotamië heette. Zie
V. Deel bladz. 262, 263. RICHT. III: 2. ontmoeten
wij eenen Mefopotamifchen Vorst, K U-
SCHAN RISCHATAIM, welke bewesten den
Eufraat veroveringen, en zelfs de Ifraëliten cijnsbaar
maakte. — Ten tijde van DAVID waren de
MefopotAtniërs ook zeer magtig,en verleenden hulp
ar-n zijne vijanden , 1 CHRON. X X : 6. PSALM
LX: 2. De inwoners heeten ook Jramëers over
de rivier , den Eufraat, 2 SAM. X: 16.
Dit land, het welk gelegen is tusfchen den 33
en 38 graad Noor der Breedte, en eene uitgeftrekt-

DES BIJBELS. X. BOEK. III. HOOFDST. 9ƒ
firektheid van het Noorden tot het Zuiden, van
wel 200 Duitfche mijlen, volgends STRABO, beflaat
, terwijl het in de breedte op omtrent 75
mijlen gerekend wordt, is , grootendeels , een
I vlak Jand, het welk de vlakten van Mefopotamië,
Pad Jan- Aram, heet, gelijk wij gezien hebben;
en is geheel niet onvruchtbaar. Men vindt er vele
dreken, waar koorn, wijn , allerleië boomvruchten
, allerbijzonderst vijgea- en granaat -appelbomen
gevonden worden. „ Men treft hier , "
zegt NIEBÜBR , (aj „ zeker allerzeldzaamst een
dorp aan; nogthans moet men zich, in deze
gewesten, geene woestijn voordellen , waar alles
met zand bedekt is. De grond is zeer vruchtbaar,,
men ziet alöm de fchoonfte groene velden
, en hier en daar nog merktekens van dorpen
, ja zelfs van deden , die eerst onder de regering
der Mohamedantn, deels door de omzwervende
Arabers, Kurden , en Jefidiërs , deels door
de dwinglandij der Turkfche landvoogden , verwoest
zijn. Men vindt, hier vele kleine droomen
, doch zij flingeren thans door de fchoonfte
vlakten , zonder dat men er eenig gebruik van
maakt. Het water is overal goed; alleenlijk bij
Högkne en Auenad is het een weinig bitter. "
Meer zuidwaards echter vindt men onvruchtbare
woestijnen , even woest en met dezelfde
kruiden bewasfen, als Woest- Arabië. Men vindt
daar geene boomen , behalven Zoethout, dat
daar menigvuldig groeit, en wanneer het in het
water gedaan wordt, hetzelve gezonder en tof
bevordering van eene fterke uitwaasfeming bekwaam
maakt. In deze woestijnen vindt men
(#) Zetee H. Dttl, bladz. 35a.
noch

96 A A R D R I J K S - K U N D Ë
noch levensmiddelen , noch goed water : want j
het weinige water, dat men daar in ontmoet, is
of geheel bitter of ftinkend , en noch tot drinken
, nbch tot kóoken, bekwaam (a).
Voor het overige heeft dit land ook zijne bergen
, onder welke de berg Mafius verdient gemeld
te worden , omdat hij , naar het fchijnt,
den naam heeft naar MAS , een' zoon van ARAM
GEN. X: 23. V; Deel bladz. 256. Men moet
dezen berg of gebergte wel onderfcheiden van
den berg of gebergte Majis in Armenië
In deze landftreek zwerven vele Arabiers,
Kurden en Turkmannen om , die dezelve zeer onvrij
maken.
De rivieren , welke men in dit land vindt,
zijn, behalven den Eufraat-en Tigris , welke het
omzoomen, in den Bijbel de
c n E n A R,
bij welken de Profeet EZECHIÖÉ vele van zijne
gezichten gezien heeft, alzoo hij dicht bij deze
rivier woonde, met vele andere Ifraëlitifche ballingen
, welke door de Chaldeën derwaards waren
overgevoerd, EZECH. I: 1,3, III: 15»
XLI11: 3. Deze rivier is ongetwijfeld de Chaboras
van PTOLEMEUS , en andere oude Aardrijksbefchrijveren
, hedendaags heet zij Khabur ,
zij ontfpringt bij Raas el Ain, voor dezen eene
groote ftad in Diar Rabiah , die haren naam ,
hoofd der bron , ontvangen heeft, omdat de Khabur
, of Chebar , hier uit vele (ASÜLFED*
fchrijft,
(0) BVSCHING Erdbefihr. Af.f. 137.
\b) MICHACLIS Comm, de Soba Nsfibl, Pagl 63,

DES BIJBELS. X. BOEK, III. HOOFDST. 97
fchrijft, uit meer dan 300 bronnen) ontftaat,
welke twee beeken , en deze , door hare verè'eniging
, de rivier maken , die door Mefopotamië
lopende, bij Karkifia of Karchemis , in den £«-
fraat valt («).
Volgends fommigen zal bij EZECH. III: 15.]
nog eene rivier
ASCHER of ESCHER
gemeld worden, welke men dan voor den Saccöras
of Mafca houdt, doch deze plaats is, in
het Hebreeuwsch, duister. Ik vertaal dezelve :
En hen befchouwende , hoe gerust zij daar
„ woonden, bleef ik enz. " waardoor de eigen
naam Afcher of Efcher geheel wegvalt.
In het Boek juDITH II: 14. komt eene beek
M A M R E
voor, doch volgends eene andere lezing
A B R o N A
in Mefopotamië, aan welke vele hoge /leden zullen
gelegen hebben. Indien deze rivier niet dezelfde
zij , met den Chebar of Chaboras, zoo even ge.
meld, gelijk GROTIUS meent, weten wij geene
andere beek of rivier van dien naam aan te
wijzen.
Mefopotamië, ten minlten een groot gedeelte
van hetzelve, behoorde tot het aloude rijk van
Babel, door NIMROD gefticht, GE,N. X: 10.
doch,
(

$S A A R D R I J K S - K Ü N D E
doch , al vroeg, hebben de ingezetenen van dit
land , zich onaf hanglijk gemaakt. Ten minden,
de familie van ABRAHAM hadt daar haar verblijf
als omzwervende herders, gelijk ABRAHAM
en zijn zcon en kleinzoon in Palceflina. — Ik zou
©ofc niet vreemd zijn, ' van te vermoeden , of
niet ARIÖCH, Koning van Ellafar, en TI DE AL,
Koning der Gojiten, bondgenoten van KEDOR-
LAÖMER, Koning van Elam, een landfchap van
Perfië, en AH RAFEL, Koning van Sinear, in
Welke vlakte Babel gedicht was, of niet zeg ik,
de beide eerden, Vorden geweest zijn , die in
Mefopotamië t'hüis hoorden, GEN. XIV: i. Ten
minden , in vervolg van tijd , ontmoeten wij
meer magtige Vorden in Mefopotamië, bij voorbeeld
, KUSCHAN - RISCHATAIM , RICHT.
III: 7. eh ten tijde van BAVID , HADADEZEK,
Koning van Zoba of Nefibis, gelijk wij zien zullen.
Doch, naderhand hebben de Jsfyriërs
zich van dit geheele land meester gemaakt , na
den ondergang van hunne heerfchappij kwam het
aan de Babyloniers of Chaldeën; deze door de Perfen
te ondergebracht zijnde ; maakte het vervolgends
een deel ujt van het Perfisch Keizerrijk.
Thans, gelijk wij gezien hebben , is het onder-
Worpen aan het Turkfche gebied.
• Wij hebben reeds , bij gelegenheid , van fommige
deden en plaatzen van Mefopotamië, gefproken
, van Ur der Chaldeën, V. Deel bladz. 257
volgg. van Haran, V. Deel Uadz. 261. volgg.
De "deden Erech, Jkkad, en Kalne, welke GEN.
XMO, tot de alleröudde heerfchappij van NIM­
ROD re Babel behoord hebben , hebben, naar
aHe-waarfchijnlijkheid, in Mefopotamië, gelegen.
ERECH,

»BS BIJBELS. X. BOEK, III. HOOFDST. 9$
E R E C H ,
van waar de Archeviten, dat is , volkplantingen
uk Erech , EZRA IV: 9. komt anders , in dert
Bijbel, niet voor. BOCHART vergelijkt met dezen
naam Areoca, bi] PTOLEMEUS, gelegen op
de grenzen van Sufidna en Babylonië. Anderen
denken , dat het dezelfde plaats zij , die anders
Ur dor Chaldeën genoemd wordt, (a) de. beide
Th ar•gumt sten, ook EFREM de Syriër , en HIERO-
NYMUS verklaren EEECH , door Edesfa, thans
Orfa of Urfa, het welk door MICHACLIS (è)
gevolgd wordt. Dit
E D E S S A
is eene van ouds vermaarde ftad, hoofdftad van
het landfchap Osroëne, die de Grieken Edesfa hebben
genoemd, naar eene ftad van denzelfden naam
in Macedoniën, ook Kallirrhoë, om de menigvul-*
dige bronnen en beekjens , in derzei ver nabijheid
, waaruit de Syriërs Urhoi, de Arabiërs Elraha
gemaakt hebben, gelijk de geheele landvoogdij
, waar van zij de hoofdftad is , door de Turken
nog fteeds Roccha genoemd wordt. Thans
noemt men ze , gemeenlijk , Urfa, of Orfa $
evenwel noemen de Armeniërs haar nog Edefia
i
en bij de oude Rabbynen zal zij Orcastum heeten
(c).
Orfa is eene vrij goede ftad , met een kasteel
Voorzien, het welk aan de ééne zijde der ftad op
eene
(a) Zie hier over ons V. Deel bladz. aSo. aös.
(b) Spicil. Gsogr. Hebr. Part. I. pag. 220.
(e) MIEBWHR Reize II. Deel. bladz. 3S9.
G 2

ioo A A R D R IJ K S-KUNDE
eene rots ligt , ook heeft de ftad eenen muur
van witten kalkfteen, en aan den éénen kant eene
gragt, die , op fommige plaatzen , diep in de
rots uitgehouwen is, en wier water uit eene
rijke welle komt. In deze landen is Orfa dus eene
vrij goede vesting. NIEBUHR telde in deze
ltad 12 minaret s. Eenigen derzei ven waren ook
vierkant. De huizen zijn zeer wel gebouwd. Omtrent
500 zijn er door de Armeniërs bewoond ,
wier groote en prachtige kerk grootendeels in
puinhoopen ligt, echter ffcaat er nog een gedeelte
van , dat zij fraai verfierd hebben , voornaamlek
, met kostlijke Perfifche taoijten. Ook hebben
zij nog eene kerk buiten* de ftad. Insgelijks
hebben de Jakobiten hier eene kerk , doch
hunne gemeente beftaat flechts uit omtrent J50
huisgezinnen. In de kerkgefchiedenis is deze
ftad inzonderheid , bekend geworden, door het
verhaal, van derzei ver Koning ABGARUS, die
eenen Brief aan JESUS zal gefchreven hebben,
welke, met het antwoord van JESUS, in de
kerkgefchiedenis bewaard is gebleven. Na CHRIS­
TUS hemelvaart zal de Apostel THOMAS, THAD-
DJEUS, éénen der LXX. Leerlingen van j E s u s ,
na Edesfa hebben gezonden, die ABGARUS genezen
en met zijn volk bekeerd zal hebben. In
de vroege tijden van het Christendom was de
ftad reeds een bisfchoppelijke zetel, en nog heden
is hier een Monofyfitifche of Jakobitifche Bisfchop.
Ook was hier voor dezen eene vermaarde
Perfifche fchool, uit welke fommige hoofden
der Nestorianen zijn voortgekomen (a). Men
vindt op een' hoogen berg, achter het kasteel,
(«) BUI8HIN8 jtfiëf. SS8.
puia-

DES BIJBELS. X. BOEK, III.HOOFDST. 101
puinhopen van vervallen gebouwen , welke men
Nimrod noemt, en die overblijfzels van zijn paleis
zullen zijn. Ook maakt men er gewag van ABRA­
HAM, en men heeft er eene groote kom of vijver,
vol visfchen, die aan ABRAHAM gewijd zijn.
Kan dit ook eenigzins tot opheldering dienen,
dat Erech m de daad Edesfa is ? ( a j
A C C A D ,
of, gelijk MiCHAëLis (è) liever, met den Sy
nfchen vertaler, leest, Achar, zal, volgends
HiERONYMüs, EFREM SYRUS , en andert ouhand
Nejihs of Nifibis genoemd is geworden.
Naderhand heeft deze ftad den naam gedragen van
Z O B A,
en is vermaard geworden, door deszelfs Koning:
HADADEZER of HADAREZER, een vermogend
Vorst, met welken DAVID één en andermaal
zwaare oorlogen gevoerd, en hem groote nederlagen
toegebracht heeft, 2 SAM. VJII- q X- irT
ICHRON. XVIII; 3. XIX:
l 6. enz. W
wens, dat Zoba , en Aram • Zoba niet ergens bewesten,
maar wel deeglijk beoosten, den Eufraat
moet gezocht worden, is uit deze gefchiedverhalen
allerduidlijkst, welke uitdruklijk van Me-
Jopotamië ende Arameèrs, over of aan gene zijde
de rivier den Etfraat, gewagen, dat, in het bijzonder,
Zoba Nifibis is , kan niet wel in twijfel
(a) NIEBUHR Reize l. Deel. bladz. 387.
(b) Spitil. Geogr. Part. I. pag. aaó. fqq
G 3
wor-

io2 A A R D R IJ K S-K U N D E
worden getroken, dewijl deze ftad nog heden bij
de Syriërs Zauba genoemd wordt, (a)
N I S I B I S
of Nefibin , bij de Syriëri Zauba , oudtijds Zoba,
en nog ouder Ace ad of Ach ar, is eene zeer
vermaarde ftad, in de oorlogen , welke de Keizers
van het Oostersch Rijk tegen de P erf en gevoerd
hebben , in welken deze ftad geduchte belegeringen
heeft doorgeftaan , dewijl zij • eene
grensvesting van dien kant voor het Romeinfche
Rijk was ; geliik zelfs de naam Nêfibin (k'rijgsbezettingen)
aanduidt. Thans heeft zij, volgends
NIEBUHR, (b) omtrent nog 150 huizen, allen
flecht gebouwd. Maar in het zoogenoemde
kasteel vindt men nog eenige oude gebouwen
van gehouwen fteenen. Zij is nog de hoofdplaats
van Diar Rabi'd, en ligt aan de westzijde
van een' kleinen vloed, die bij wijlen fterk wast,
en dan zeer breed wordt. Met dezen vereenigen
zich verfcheiden kleine vloeden, die zich-in den
Khabur ontlasten, en daarna met den Khabur in
den Eufraat vallen. Over dezen vloed is eene brug,
van elf bogen, die nog in goeden ftaat is: Het land
omftrecks Nisfabin is fompig, men bouwt er nogthans
veel rijst; Daar wonen in deze ftad vele
Armenifche en Nestoriaanfche , maar weinige Ja.-
ïobitijche Christenen (c).
K AI.-
(a) uicnuLi! Cotnm. XII. Soclet. Gött. Oblat. de Soba
Davidte Nefiki.
i
(b) Reize II.Deel. bladz. 3S0
(c) BÜSCB1WQ AJiè' S. 2S5.

DES BIJBELS. X. BOEK, Hf. HOOFDST. 103.
K A L N E
komt ook voor JES. X: g :
. en AMOS VI: 2. uit
welke beide plaatzen blijkt , dat het , ten eenigen
tijde, eene zeer aanzienlijke ftad is geweest,
doch, door de Jsfyriërs ondergebracht en waarfchijnlijk
verwoest. M1 c H A ë L I S heeft, uit verfcheiden
berichten, na B O C H A R T , aangetoond
(a), dat Kalne dezelfde plaats zij, die naderhand
Ctefifon geheten heeft, een zeer vermaard vlek ,
aan den Tigris, tegen over Seleucië, door SELEÜ-
KUS NIKATOR gefticht , en dragende thans te
gelijk met hetzelve, bij de Jrabiërs, den naam van
Madein, dat is , (leden ; gelegen eene dagreize ,
of volgends NIEBUHR (Z>) vier uuren ten zuidoosten
van BAGDAD (cr).
Met dit Kalne hebben fommigen
K A N N E of CANNE
verwisfeld, het welk EZECH. XXVII: 23. voorkomt
, het welk echter van Kalne onderfcheiden
is (i). — Dit Kanne bij EZE C,HIëL houdt JO­
NATHAN de Chaldehr voor Nijibis (^e) , doch het
is zeer waarfchijnlijk het Kanne, het welk de oude
Aardrijksbefchrijvers als een voorgebergte en
koopftad in gelukkig Jrabië, in het landfchap
Hadramaut, kennen (ƒ). Even dus hebben
fommigen
(a) Spicil. Geogr. Part. I. pag. aa8. fqq.
\b) Reize II. Deel. bladz. 291.
(e) Men vergelijke BOSCHING Afie S. 208. 309.
ld) MICHACLIS Spie. Geogr. Part. I. pag. 319.
(e) MICHACLIS 1. c. pag. 317.
W) CELLARIVI Geogr. Ant. Tom. II. pag. 596.
G4
EDEN

t©4 A A R D R IJ K S - K U N D E
E D E N ,
op dezelfde plaats EZECH. XXVII. gemeld, gehouden
voor een landfchap van Mefopotamië, daar
het, hoogstwaarfchijnlijk, de Haven Adinin Arabië
is. Zie V. Deel bladz. 14.9.
Met meer zekerheid , mag men tot Mefopotamië
rekenen , verfcheiden fteden, in welke de Ifraëlitifche
ballingen, geduurende de Babylonifche ballingfchap,
gewoond hebben, en wier namen met
Tel aanvangen , het welk eene hoogte betekent ,
dus ook misfchien onder die hoogejleden te rekenen,
van welke JUDITH II: 14. gewaagd wordt*
Zie boven bladz. 97. Onder dezen behoort
T E L - A B Ï B
aan de rivier Chebar EZECH. III: 15. Men vindt,
op de kaart van D'ANVILLE eene plaats Thallaba,
tusfchen Refein en Obeidia , aan de rivier Qhabur.
Misfchien is dit Tel-Abib.
TEL-MELAH, TEL-HARSA, CHERUB,
ADDAN en IMMER,
komen EZRA II: 59. voor , als plaatzen, uit
welke Ifraëlitifche ballingen zijn wedergekeerd naa
hun vaderland, welke misfchien allen, insgelijks,
in Mefopotamië , en verders in Chaldeë of Babylonië
gelegen hebben , doch,uit gebrek van berichten
, kunnen wij er geene nadere aanwijzing van
doen.
TEE-ASAR of
TEL-ASSAR.
2KON. XIX: 12. JES. XXXVII: 12. houdt
men voor Talatha, aan de zuidzijde van Nineve,
daar
I

DES BIJBELS. X. BOEK, III. HOOFDST. 105
daar de Zab in den Tigris vak. Dus zou dit tot
Jsfyrië behoren. Zie boven V. Deel bladz. 149.
P E T H O R.
De ftad,waar de waarzegger BILESM woonde,
lag aan den Eufraat, NUM. XXII: 5. XXIII: 7.
D E UT. XXIII: 4. BENJAMIN van Tudela meende
het te vinden, in Balis, een fladjen aan den
westelijken oever van den Eufraat, en in de
woestijn van Syrië. Het dreef voor dezen een'
Herken handel, en hadt rijke kooplieden (a ).
Meer bekend is
K A R C H E M I S ,
waartegen de togt van FARAO NECHO, Koning
van Egypte, ten tijde van den Koning JOSIA gericht
was, 2 CHRON. X X X V : 20. JER. X L V I -
2. Ook wordt de flad gemeld JES. X : 9. Zij lag
aan den Eufraat, en heet bij de Grieken Cereujium.
hedendaags nog Karkifia , ter plaatze daar de
Chebar of Khabur in den Eufraat valt.
G O Z A N
2 KON. X I X : 12. wordt voor een landfchap in
Mejopotamië gehouden , onderfcheiden van een
landfchap van den zelfden naam in Medië, omdat
het met Haran wordt faamgevoegd, dat gelijk
reeds meermalen gezegd is, in Mefopotamië
lag. Dus ook
(U3CHIM « Af. S. JOA.
RE*
i

ïóè AA
R D'R IJ K S-K U N D E
R E Z E F
ter zelfde plaatze en JES. XXXVII: 12. Mis»
fchien Rezifa in Mefopotamië \ of wél Refafa van
PT.OLEMEÜS in Syrië , of in Palmyrene, thans
Arfojfa, vier mijlen van den Eufraat, volgends
HALLIFAX (fl). ' ' , r u-
Alle deze plaatzen komen daar , • in de gefcnie*
denis,voor, als door deAsfyrrërs veroverd en te
ondergebracht, even als de volkplanting uit E-
den, die zich te' Telasfar hadt nedergeflagen ,
en de Koningrijken van Hamath in Syrië, en Ar*
pad, welk iaatfte niet verward moet worden met
Jrad of Arvad ; zie III. Deel bladz. 39- maar een
bijzonder koningrijk is, ergens-nr Syrië, of Mefopotamè,
doch, waar van wij niet meer weten.
Zie ook 2 KON. XViHY'34. W
S E F A R V A Ï M ,
2KON. XVII: 24- XVIII: 34- X I X : J E f-
XXXVI: 19. XXXVII: 13. insgelijks door de
Jsfyriërs overmeesterd, en van waar zij volkplantingen
gezonden hebben na het land v&nSamartè,
is waarfchijnlijk het Sipfara van PTOLEMEUS,
het welk hij in Mefopotamië aan den Eujraat
plaatst. Sommigen hebben dezen naam vergeleken
met Sefarad 0 BAD JA vxi 20. doch zie
hier 'over ons III. Deel bladz. '271.
H E N A
aldaar 2 KON. XVIII: 34- zal zijn
JnaoïJnna,
eene
(a) B Ü S C H IN 0 Af. S, 555- . , „ „ ¥
(*) Vergelijk over alle deze landfchappen en fteden Mica
AëLI» Voorr«i*n op zijn* vertaling van jefaia.

DES BIJBËLS. X. BOEK, III. HOOFDST. tof
eene flad , aan weerszijden van den Eufraat, gelegen
, dien men daar met fchuiten overvaart.
De landftreek boven en beneden de Had is vruchtbaar.
BALBY zegt, dat de ftad, welke tegen
het kasteel Ana aanligt , en aan de overige zijden
met water omringd is, het land, Diana genoemd
wordt, kan dit ook te pas komen
om de Dinaïten op te fporen EZRAIV: 9 f doch,
daarvan in het vervolg.
IVVA of AVA,
want , deze namen houde ik voor dezelfden ,
2 KON. XVII: 24. XVIII: 34. enz.'is geheel
onzeker. Ondertusfchen heeft dit Aya niets gemeen
met de Aviten, die door de Filiflynen oudtijds
uit hun land verdreven zijnDEUi. II: 23.
Zie III. Deel bladz. 14. maar de inwoners worden
naar het fchijnt, de Haviten genoemd, EZRA
IV: 9. (ZO
Dit hebben wij van de plaatzen en fteden, tot
Mefopotamië behorende, en in den Bijbel gemeld,
kunnen vinden. Het overige, dat hier toe nog
betrekking mogt hebben, zullen wij in overweging
nemen , in het volgende HOOFDSTUK over
I
[Asfyrië, waar toe wij nu overgaan.
(a) BUJCHING Jf. S. 263, 264.
(*) BACHIEME III. Deel bladz. 543.
VIER^

ioS AARDR IJ K S - K U N D E
VIERDE
HOOFDSTUK.
Jsfyrië.
indien wij onze denkbeelden nopens het geen de
Bijbel ons van Jsfyrië en de Jsfyriërs melde, behoorlijk
willen regelen , moeien wij, voor alle
dingen , onderfcheid maken , tusfchen het land.
Ichap van dien naam , op zich zeiven , en het
rijk.of Keizerrijk , het welk de Vorften van dit
landfchap hebben gefticht, en het welk, in zijnen
grootften bloei , de voornaamfte Jandfchappen
en gewesten van Opper -Jfië, onder zijn uit-
""S e J r
rekt..gebied, bevattede. De Griekfche Geichiedfchrijvers
, voorgegaan door CTESIAS
wiens berichten DIODORUS SICULUS bewaard'
en meestal gevolgd heeft, maken dit Keizerrijk
zeer oud, geven het van NINUS, die de eerfte
ltichter van het zelve zal geweest zijn , tot aan
SARDANAPALUS , een tijdverloop van XIII
eeuwen, echter verfcheelt hier van HERODO-
TUS, die alleen van ruim vijf eeuwen gewaagt,
en dus den oorfprong van dat rijk niet in zoo
vroege oudheid doet opklimmen , als de eerstgemeiden.
Wanneer wij de Griekfche berichten , nopens
de AfrifèMoiiarcliie, met die, welke de Bijbe
gefchiedenis , bij gelegenheid , aanhaalt, vergelijken
, vinden wij, genoegzaam, geene overeenkomst
tusfchen beide.
De

DES BIJBELS. X. BOEK, IV. HOOFDST. i

Mg
AARDRIJKSKUNDE
yan Jsfyrië, gewag , onder die bijzonderheden ,
^relke onderling, en tevens met andere omflandighèdeh
, famenhangen, tot dat zij eindelijk gewaagt
van het Asfyrifch Keizerrijk, en deszelfs
lotgevallen («).
' Ik zal, hier, deze Bijbelfche berichten, voor
zoo ver dezelve het Aardrijkskundige betreffen ,
volgen , en ophelderen, na vooraf in het gemeen
, eene befch'rijving van het eigenlijke landfchap
Jsfyrië gegeven te hebben , het welk ik
doen zal, met de Woorden van MïCHAëLis(Z>).
1
„ Jsfyrië zelve, zonder zijne later veroveringen',
is een land van zeer matige grootte , aan
de overzijde van-den Tigris , in dien oord , waar
men thans Kurdijlan vindt. Men zoeke in D'AN-
VJLLE'S-, of eene andere goede landkaart, den
Tiger of Digel op, dan zal men tusfchen den 35
en 36 gr. N. Br. (c) twee ftroomen,den grooten
en kleinen Zab, vinden, die er van de Oostzijde
invallen. Der zeiver naam , die daar aan, uit
hoofde van den fnellen loop, gegeven is, betekent
een wolf, dezen naam veranderen de Syriërs
in 'Dib , Chaddib , of ook Chadjab (de fneJle of
razende Wolf,) en de Grieken vertalen hem Lykos
of Lykus. In dezen oord ligt Jsfyrië. De Ouden
(a) Ik heb de gefchiedenis der Asfyrifche Koningen , geleidelijk,
befchreven in de Akademie der Geleerden , III. Dtel.
II Stuk bladz. 172. volgg. Men vergelijke daar mede de
doorreden van j. D. M I C H A C L I S , voor zijne vertaling van
JtESAiA, en den Hoogleeraar G R E T E , Praefat. ad vaticU
nia Nahumi en Chabacuci.
(b) Aangehaalde plaats bladz. XI.
(c) ,, In de Reiskaart van N I E B U H R . ,(de 45 Plaat van
liet 11. Deel zijner Reisbejchrijving,) valt de kleine Zab ,
bij den 350 23', en de gioote bij 35" 51' en dus naanw-
Mjks zeven en een halve mijl van elkander, in den2/£«r."

DW BIJBEL5.;X. BOEK, IV. HOOFDST. ; f
g
den verdeelen het in zeven landfchappen , van
welken er echter, oorfpronglijk, flechts vier
toe zullen behoord hebben , welke — heeten
Anapachitis , Calachene , Adiabene , Arbeïitis ,
Apolloniatis, Süfacene, en Chalonitis : en dit /£rfyrië,
in den .xuimften zin , kan zelfs naar de
ruimfte berekening, niet boven de 90 Duitfche
mijlen lang zijn. Maar , in .den engften zin, is
Adiabene , of, zoo als het de Syricrs noeiren ,
Chadjab, dat tusfchen den Tiger en de beide Zabs
ligt, Asfyrië (a), bij welk Adiabene dan fommigen
nog Ninive,, en Arbela rekenen , maar zelfs
dus is het een zeer klein land, niet boven de 15
mijlen lang , dat men op de hier voor aangehaalde
Reiskaart van NIEBUHR het best overzien kan. ".
Asfyrië wordt JES. XXXVI. 2 K oN. XVIII: 32.
geroemd als een land , gelijk het Joodfche land,
waar in koorn en most, brood en wijnbergen , gevonden
worden, gelijk er nog heden hier en daar.
fchoone bebouwde landen zijn, voornaamlijk aan
den Tigris. — Wat de luchtsgefteldheid betreft,
in de lente is de lucht te Moful goed, maar in den
zomer is de hitte groot, in den herfst heerfchen
koortzen, en in den winter is de koude lastig, gelijk
danzeifs.de Tigris verfcheiden dagen lang geheel
met ijs bedekt kan zijn (b).
, Asfyrië, het geen bij de ouden ook Attyrië gefchreven
wordt , - door verwisfeling van f in f
of th (c), heeft, waaraan bijkans niemand twijfelt,
(d) zijnen naam van Asfur, echter niet
van
(«J Spirileg, Geogr. Hebr. Part, 1. pag, 243.
(b) Eüicmu G ylftè'n f, 266.
(c) BiCHIENK III. II.499.
(d) Schoon fommigen denken, dat de naam van dit
landfchap atkomftig is, van deszelfs voortreflykheid , als
zei-

in
A A R D R I J K S - K U N D Ë
van den kleinzoon van ABRAHAM bij K E T U R A £
GEN. XXV: i. 2 CHRON. I: 32. Immers deze
fchijnt de Stamvader van eenen volksflam in A-
rabië geweest te zijn. Zie ons V* Deel bladz.
373 ei * 379* m a a r van eenen ouderen Asfur,
zoon van SEM, GEN. X: 22. («) — Van dezen
ASSUR, denk ik, dat MosEsfpreekt GEN.
X: 11, 12. als van den Stichter |[van het aloude
Asfyrifche Rijk, een' mededinger van het oude
Babylonifcke, door NIMROD; zijne woorden zijn,
volgens mijne vertaling : „ Uit dit zelfde land,
„ (Sinear,) trok ASSUR uit , welke de eerfte
„ grondlegger was van Ninevé, en Rehoboth - Ir,
,, Kalah, en Refen , tusfchen Nineve en Kalah :
„ die groote ftad. " Deze woorden , echter ,
worden niet van allen, in den zelfden zin, verftaan.
Ik zal mij niet ophouden met hun, welke
zich verbeelden, dat deze woorden , gelijk ook
de voorgaande vs. 10. niet wel van MOS ES kunnen
zijn, omdat men van hem eene zoo naauwkeurige
befchrijving van de Rijken van Babel en
Jsfyrië niet verwachten kon , ten minften, dat
Ninive niet aan hem bekend kon wezen, als zijnde
eerst, naar NINUS, dus genoemd, eenen tijdgenoot
van de Richteresfe DEBORA. Trouwens
deze aanmerking is zoo min wel getroffen, dat
juist die bijzonderheid MOS ES als Schrijver kenmerkt,
dat hij, in deze woorden, niet Ninive,
maar of Refen, of Kalah, de groote ftad , of de
hoofdftad van Jsfyrië, noemt, omdat, naamlijk,
Nizeide
men het gelukkig land MICHACLIS, Spicil. Geogr,
Hebr. Part, II. pag. 72.
(a) Vergelijk mijne gefchiedenh der Asfyrifche Koningen,
Bladz. 175, 176. B i c H I B N B lll.Detl 11, Stuk bladz. 498.
Vergelijk ons V. DeeJ, bladz. 225.

DES BIJBELS. X. BOEK, IV. HOOFDST. 11 %
Nineve zulks, in zijn' tijd , nog niet fchijnt geweest
te zijn («). Maar, het geen nader tot
mijn oogmerk behoort, BOCHART, en op zijn
Toetfpoor anderen , ook BACHIENE (£), meenen
, dat MOS ES, in deze woorden, voortgaat,
van NIMROD te fprekeni en dat hij zijne veroveringen
en krijgstogten met dezelven verhaalt;
te weten , zij vertalen ze dus : „ Uit ditzelfde
j, land, is hij (NIMROD) uitgegaan, naa As fut
„ (Jsfyrië,) en heeft gebouwd enz. " Ik kan
echter deze vertaling en opvatting niet bijtre-
\ den , om redenen , elders bijgebracht (c) , ook
kunnen de redenen , die men voor deze vertaling
aanvoert, geen fteek houden. Men zegt , hec
woord- uitgaan wordt, doorgaands, gebezigd van
ten flrijde uitttrekken ; het zij zoo , doch doorgaands
is niet altijd, en wij zijn, derhalven ,
door het gebruik van dit woord, indien er geene
andere bewijzen zijn , niet genoodzaakt, om aan
eenen krijgstogt te denken. Verders meent men,
dat, juist om deze reden , Jsfyrië N I M R O D S
land genoemd wordt , M I C H. V: 5. in deze
woorden :
„ Die zullen Asfurs land afweiden met den fabel,
„ Ja NIMRODS gantfche land, tot in zijn fterkten toe»
Doch, het is geenszins zoo zeker , dat bij dien
Profeet, te dier plaatze , Jsjurs land en N I M R OD S
land , hetzelfde betekenen ; de Parallelismus in
de leden van dit vers leidt ons daar niet noodzaaklijk
toe. NIMRODS land kan daar heel wel
Ba-
(a) Vergelijk MICHACLIS, aangehaald in mijnen Bijbet
verdedigd, VUI, Deel. bladz. 22, 23.
(.b) Itl. Deel. I, Stuk. bladz. 107, 108, 109.
(c) Gefckiedems der J.'fw Koningen, bladz. [75. Vergelijk
ook Micrtiëiis Spie. Geogr. Hebr, Part. I. pag. 235. fqij,
VI. Deel.
H

ii4 A A R D R IJ K S - K U N D E
Babylonië te kennen geven. Te weten , het is
blijkbaar , dat de overwinningen der Makkabeefche^
Helden voorzegd worden , behaald op de
Syrifche Koningen , uit den Stam der Seleuciden,
welke de landen onder hun gebied hadden , die
voormaals de magtige rijken van Jsfyrië en Babel
uitmaakten. Nog zegt men , dat van
N I M R O D w. io. gezegd wordt, dat het begin*
zei van zijn rijk was Babel enz. waar uit fchijnt
te volgen, dat yx. n, 12. van de verdere uitbreiding
van dit Rijk fpreekt. Doch, ik zie niet,
hoe deze gevolgtrekking fluit , dewijl immers
het begin van zijn rijk bepaald kan worden te
Babel, zoo dat de uitbreiding te zoeken is , dn
de volgende vs. 10. gemelde fteden. Deze
zijn de bewijzen , door B A C H I E N E gebruikt.
B O C H A R T heeft , behalven dezelven , nog de
volgende 1) dat men hier geene melding van
A S S U R , zoon van S E M , kan verwachten, inde
gefiachtlijst van C H A M ! Doch, waarom zou
M O S E S , bij gelegenheid , dat hij van het rijk,
door N I M R O D gefticht, fpreekt, niet, als in
't voorbijgaan , kunnen melden, dat A S S U R , het
zij, als hoofd eener volkplanting, of wel. als
vluchtende, en zich aan de overheerfching van
N I M R O D onttrekkende , na Jsfyrië is getrokken,
en daar de grondflagen van ten ander rijk gelegd
heeft ? —• 2) Dat de gefchiedkundige orde
niet toelaat, dat MOSES VS: ft, 12. zou fpreken
van de verrichtingen van A S S U R , en eerst vs,
22, van zijne geboorte en oorfprong. Maar, te
recht heeft MiciiAè'Lis opgemerkt, dat wij
hier zoo zeer geene gefchiedenis , als wel eene
geHachtrekenkundige Tafel van den oorfprong
der volken hebben , in welke dit bijzonder bericht
, bij de voorkomende gelegenheid , kon
wor-

BÏS BIJBELS. X. BOEK, IV. HOOFDST. i i5
worden ingelascht; te meer , omdat deze verhuizing
van ASSUR eene nadere betrekking tot
NIMROD hadt; het zij, dat hij, op dezes bevel,
dezen togt ondernam , of liever door denzelven
zijne overheerfching ontgaan wilde. — 3) Dat
dit echter niets bijzonders was in ASSUR, dat
hij niet de eenigfte was, die uit Sinear is uitgetrokken
; het zij zoo, het uitgaan of uittrekken
uit Sinear, is ook, in de daad , hier het
bijzondere niet, het welk MOSES wil verhalen>
maar het flichten van de fteden , welke het oude
Jsfyrisch Rijk hebben uitgemaakt. — 4) Eindelijk
, is de Helling van BOCHART te zeer gewaagd,
dat, in de alleröudfte tijden ^ de Koningen
van Babel en Jsfyrië dezelfden geweest zijn,
en , wanneer hij dit , met het getuigenis der
Griekfche Schrijveren, wil bevestigen, heeft die
geleerde man niet genoeg bedacht, dat de Grieken
, in de aloude gefchiedenisfen van het Oosten
, zich vreemdelingen betonen te zijn , en
daar van niet dan zeer verwarde denkbeelden gehad
heoben.
ASSUR dan , de zoon van SEM , is voor den
Stichter van het aloude Jsfyrifche rijk te houden.
Deze vertaling is, volgends den aart der
Hebreeuwfche'Taal, en zij is ook de vertaling
van genoegzaam alle de oude Overzetteren , en
wordt ook van JOSEFUS gebillijkt: (a) „ AS-
J, SUR," zegt hij, „ heeft de Had Ninus (Nineve*)
„ gedicht, en hen , die hem gehoorzaamden ,
Jsfyriërs genoemd , welke zeer gelukkig zijn."
Laat ons dat aloude Jsfyrifche rijk, door AS­
SUR gefticht, befchouwen. „ Hij heeft, zegt
MO-
(«) Ant. Jud. I. 6. 4.
II 3

IÏ5
AARDRIJKS-KUNDE
MOSES, geflicht, of was de eerfte grondlegger
van Nineve, en Rehoboth-Ir, Kalah, en Refen,
tusfchen Nineve en Kalah; die groote flad. "
N I N E V E '
ïs dërhalven eene zeer oude flad , waaromtrent
zij voor Babel niet zeer behoeft te wijken; men
wil, dat zij haren naam zal hebben naar NINUS,
tijen men voor eenen zoon van ASSUR houdt,
bij de Grieken heet zij , gemeenlijk , Ninos, of
Ninus. — Zij lag aan de vermaarde rivier den Tiger,
die hier eene brug velen kan , waar van de
hedendaagfche flad Moful, dat is, brug, den
naam zelfs heeft. Omtrent deze ligging van Nineve
aan den Tigris, flemmen HERODOTUS, PTO-
LEMEUS, PLINIUS, en andere Schrijvers, over
een; anderen, evenwel, als CTESIAS, DIODO-
RUS SICULUS , en AMMIANUS MARCELLI-
NUS, ja HERODOTUS zelve eenmaal, plaatzen
haar aan den Eufraat, het welk, indien het geen
misflag zij , niet anders kan worden opgelost,
dan dat men , met BOCHART, denke , dat er
twee fleden, met den naam Nineve , geweest zijn,
ééne aan den Eufraat, en de andere , het vermaarde
Nineve, aan den Tigerfiroom. Het eerfle is
echter het waarfchijnlijkst, dat de Schrijvers fomtijds
den Eufraat en Tigris verward hebben (a).
Hoe
(a) Uit de onderftelling van een tweederlei Nineve, een
aan den Eufraat, het ander aan den Tigris, tracht B A-
CHIENE III. Deel. tl. Stuk. bladz. 506. het Boek TOBIT
te verklaren, alwaar Hoofdfiuk VI: 1. gezegd wordt, dat
de jonge TOBIÏS, met zijnen Reisgenoot, uit Nineve op reis
gegaan zijnde, met den avond aan den Tigris kwam , het
welk geen zin geeft, dewijl Nineve zelve aan den Tigris geleren
was. Men behoeft zich echter om eene verdichtzel,
gejijk. het Boek Tobit is, zoo vele moeite niet te geven.

DES BIJBELS. X. BOEK, IV.HOOFDST. 117
Hoe het zij, zeker is het , dat het van ouds
vermaarde Nineve aan den Tigris gelegen hebbe,-
en wel aan de Oostzijde van dien ftroorn, gelijk,
men gemeenlijk en waarfchijnlijk denkt, alwaar
ook STRABO (a) en AMMIANUS MARCELLI-
NUS (b) het geplaatst hebben. •— Evenwel is
deze ligging twijfelachtig. Niet alleen plaatst
PLINIÜS (c) de itad Nineve aan de Westzijde
van den Tigerjlroom , maar ook beweren zulks
veelal de hedendaagfche ingezetenen van dat
land, en willen, dat Eski Moful, of, het Oude
Moful, 9 uuren hooger den Tiger op, dan het tegenwoordig
Moful, waar een kleine {broom in den
Tiger valt, de plaats van het oude Nineve zijn
zoude. NIEBUHR vondt hier de puinhopen
van eene groote Had , zijnde er van den ftadsmuur
nog vele overblijfzels , en op een' hogen
heuvel, dien men het kasteel noemt, een klein
fterk gebouw van groote witte fteenen, en verfcheiden
gewelven, die aan NIEBUHR toefcheenen
, alien daken van huizen te zijn , welke ,
van tijd tot tijd, bedolven zijn geraakt (d). Nabij
deze oord , is ook eene kapel, ter plaatze ,
alwaar de Profeet JONA gewoond zal hebben,
enz. Bus CH ING zelve (e) fchijnt tot deze gedachten
over te hellen , dat Nineve aan de Westzijde
van den Tiger zal gelegen hebben. — Evenwel
, dient voor het gewoon gevoelen , niet alleen
het gezag van STRABO en AMMIANUS,
maar ook dat van den Nubifchen Jardrijksbe'
fcbrij-
(a) XVI. Bladz. 507.
(b > XXIII. 20.
(e) VI. 13, H. N.
(d) NIEBUHR Reize II. Deel bladz, 358^ 359,
( e ) Aften ƒ. 27 2.
H 3

ÏIS A A R D R I J K S - K U N D E
fchrijver, en den Joodfchen Reiziger , BENJAMIN
van Tudela (a) , welke zeggen, dat Nineve ge-'
legen hebbe, recht tegen over de ftad, die he^
dendaagsch Moful of Mofoul heet. ~ Ook komt
hier bij, dat de landftreek in Mefopotamië, of aan
de Westzijde van den Tiger eene woestijn is, zoo/
dor en zandig, dat iemand zich verbeelden zou,
zich in het midden der woestijnen van Arabïè te
bevinden ( b ) ; men kan ook overlevering tegen
overlevering ftellen. Zie hier, wat NIEBUHR (c)
des aangaande fchrijft : ,, Voor dat men , van
deze zijde, te Moful komt, reist men door Nineve.
Deze ftad ftrekte zich , naar de mening
der Christenen te Moful, van Kadikend tot Jeremdsja
uit, welke dorpen ten hoogften twee mijlen
van elkander, en aan den Tiger liggen ; maar
de Jooden willen beweeren , dat zij drie dagreizen
lang geweest zij. Ik vernam eerst, dicht bij
den vloed, dat ik aan zulk eene merkwaardige
plaats was. Men toonde mij hier een dorp, op
een' grooten heuvel , dat men Nunia noemt , en
eene Moskee, in welke de Profeet JONAS begraven
is. — Een andere heuvel, in dezen oord,
wordt Kella-Nunia , of het kasteel van Nineve
genoemd. Op denzelven ligt een dorp Koindsjug.
Te Moful, daar ik nabij den Tiger' woonde ,
toonde men mij ook nog de wallen van Nineve,
die ik op mijne doorreis niet bemerkt, maar
voor eene rei heuvels aangezien hadt. Nader*
hand heb ik van alles een gezicht ontworpen op
plaat
(Ö) Bij BACHIENE III. Deel II. Stuk bladz. 507. Ook is
ABULFEDA van deze mening.
(*> l< A u w OLF aangehaald bij FABER. over HARMAK.
tyaarn. v,tn liet Oosten, 1. Deel bladz. 167. Volgg.
(c) Rsize II. Deel bladz. 335.

BES BIJBELS. X. BOEK, IV. HOOFDST. i i$
plaat XLVII. " Volgends BUSCHING (a) verzekeren
weder andere Reisbefchrijvers , dat er
in dezen oord geene puinhopen van eene voormalige
ftad te vinden zouden zijn , maar één of
twee anderen getuigen , dat er zulke , in de
daad waren, inzonderheid IVES, welke bericht,
dat het bovengenoemde dorp Nunia aan puinhopen
ftoot, weike men van het oude Nineve gelooft
te zijn. Ook gelooft hij , dat de menigvuldige
heuvels, welke men in dezen oord ziet,
door de opeengehoopte puin van oude gebouwen,
ontdaan zullen zijn; en dat de ftad Nineve,
die , volgends het bericht der oude Schrijvers,
eene buitengewone grootte gehad heeft , zich
van hier, langs de rivier hooger op, tot in den
omtrek van Eski-Moful hebbe uitgeftrekt. •
FABER (Z>) meent, dat het gevoelen, welk
Nineve aan de Westzijde van den Tiger plaatst ,
uit eene verwisfeling van het nieuwe Nineve, of
de ftad Moful, met het oude, ontftaan zij. Dq
tegenwoordige bewoners van het Oosten ", zegt
hij , „ hebben meermaals , dergelijke verwisfelingen
gemaakt, en PLINIÜS niet minder. En
uit de overblijfzels, welke men aan deze zijde
van den vloed vindt, kan men alleen befiuiten ,
dat hier eertijds eene ftad geweest zij , naamlijk
Oud'Moful, zonder dat daar uit volgt, dat deze
ftad het oude Nineve ware. "
De ftad Nineve , in vervolg van tijd , de hoofdftad
der Jsfyrifche heerfchappij, was , toen zij
in haren bloei was, in de daad, eene groote flad-,
dus noemt echter MOSES haar aog niet, want
GE.SU
(a) Jftën ƒ. a

120 A A R D R I J K S - K U N D E
GEN. X: 12. moeten de woorden , die groote
fiad, niet betreklijk gemaakt worden tot Nineve,
maar, waarfchijnlijk tot Refen , zoo als wij reeds
gezien hebben. Maar , ten tijde van den Profeet
JONA, door wiens gefchiedenis de ftad zoo bij%
zonder merkwaardig is geworden , wordt zij ,
met recht, als eene groote fiad Gods befchreven ,
JONA III: 13. dat is , die zelfs in het Godlijk
oog, en oordeel, of door den bijzonderen zegen
der Godlijke.Voorzienigheid, groot was, zijnde
zij van drie dagreizen in den omtrek, dat is, na
genoeg 20..uuren gaans , het welk overëenftemt
met de opgave van DIODORÜS SICULUS, die
de lengte der ftad op CL. fiadièn , de breedte op
X L , en den geheelen omtrek, op CCCCLXXX
fiadièn. bepaalt. CCCCLXXX Jladiën zijn LX Ro.-
meinfche mijlen , van 3 in één uur gaans , dat
is, 20 uuren gaans; zijnde de lengte omtrent 6
of 7 uuren , en de breedte omtrent 4 uuren
gaan*. — Het is waar , BACHIENE («) wilde
drie dagreizen, bij JONA gemeld, tot de leDgte
der ftad bepalen, en meent, dat er van heel korte
dagreizen gefproken wordt, zoo als JONA, al
predikende ,; zou hebben afgelegd , omdat er
volgt, dat deze Profeet , eene dagreize , eenen
aanvang met zijne verkondiging van Nineve's
verwoesting maakte. Doch, ik geloof, met den
kundigen VAN EMDRE, (b) dat men deze ber
paling niet behoeft te maken, maar de drie dagreizen
, zoo wel als de ééne dagreize , zeer wél
kan brengen tot de uitgeftrektheid der ftad.
„ De
(a) lil. Deel. II. Stuk bladz. 510. volgg.
( b ) De Geografhie der H. Schrift gemakiijk gemaakt enz.
bjqdz. 31a.

DES BIJBELS. X. BOEK, IV. HOOFDST. i a {
De Profeet zal, buiten twijfel, in zijne pre-
,, diking, over den weg van éénen dag, welke
„ de lengte der flad uitmaakt, meer dagen heb*
„ ben doorgebracht. En , daar in den Tekst
„ gezegt wordt : JONAS begon enz. zoo wordt
„ daar mede aangeduid, dat zijn oogmerk was,
„ niet alleen in de lengte , maar ook in de
„ breedte , die groote flad te doorwandelen,
„ doch , denklijk, is het laatfle niet uitgevoerd,
,, door de fpoedige bekeering der Nineviten'. "
Ten opzichte van de volkrijkheid dezer groote
flad, hebben wij ook in het Boek van JONA eene
opgave, die ons eenigzins in flaat fielt , om dezelve
te berekenen. Volgends Hoofd[luk IV: i r.
waren er, in dezelve, meer dan 120,000 menschlijfce
wezens, die hunne rechtehand van de linke
niet onderfcheiden konden , dat is, kinderen.
„ Indien dit eene befchrijving zal zijn van kin-
„ deren van drie jaren , dan moesten er , (nademaal
er zoo vele kinderen flerven, voor dat
zij drie jaren bereiken,) jaarlijks veel meer
„ dan 40,000 kinderen geboren zijn , dat is ,
,, derdehalf maal zoo veel, als te Londen : maar ,
„ zullen het kinderen van zeven jaren wezen ,
„ dan zou het getal der jaarlijks geboornen ,
„ niet, zoo als men misfchien , bij divijte, krij-
,, gen zon, 17,000, maar,'het flerven van zoo
„ vele kinderen voor de zeven jaren, weder
mede in rekening gebracht zijnde, meer dan
„ 20,000, en dus ruim 200 veel, als in Londen,
„ geweest zijn. Dit getal der geborenen, zelfs
„ het grootfle, derdehalfmaal zoo veel als in Lon>
s, den, fchijnt, bij den eerflen opflag , naarmate
„ van de grootte der flad , veel te weinig te
„ zijn; doch, men moet mede in rekening bren»
jj, gen, dat er, in de Jftatifche Hoflieden, vele
« e &
Lf 5

ia
AARDRIJKS-KUNDE
en groote tuinen bij de huizen zijn, fomtijds
zulke, als onze Vorften en aanzienlijke lieden,
,, bij hunne buitenplaatzen , hsbben , dat zij ,
„ derhalven , niet zoo volkrijk zijn , als onze,
„ door handwerken en koopmanfchap, groot ge-
„ worden , en dicht bewoonde , hoofdlieden,
„ Naar mate ik de kinderen op drie of vier jaren
rekene, zou nu het getal der inwoners éen,
of iet meer dan twee millioenen zijn , en zelfs
„ dit laatfte blijft nog weinig voor eene ftad van
„ die uitgeftrektheid , en dus altijd het waar-
„ fchijnlijkst, " («)
Volgends DIODORUS SICULUS was Nineve
tevens eene zeer fterkeftad, als hebbende eenen
muur van die dikte , dat drie wagens naast elkander
daar op rijden konden , voorzien met
1500 torens , zijnde elke ter hoogte van 200 voe
ten. Met dit alles , is bij de uitkomst gebleken
, dat zij niet onverwinlijk was. Het is
waar , toen JONAS haar , wegens de zedenloosheid
harer burgeren , den ondergang aankondigde
, weerde zij dien ondergang , toenmaal,
af, door eene fpoedige en. boetvaardige bekeering
, waarom die van Nineve den onb.ekeerlijken
Jooden, door den Zaligmaker, tot een bel'chamend
voorbeeld, worden voorgefteld, LUK. XI:
32. Maar, bij toenemenden voorfpoed, en het
overhand nemen van aile gruwelen, NAHUM II:
E N
12—14. llU 4. TOBIT XIV: 13. verkondigden
de Profeeten van God, inzonderheid NA­
HUM, wiens geheele Boek dit onderwerp behandelt
, haar de uiterfte verwoesting aan. Dus
voorzegt ook ZEFANJA II: 13. volgg.
Dan
O) MICHACLIS Voorr. voor IESAIS blafa. XVI.

DES BIJBELS. X.BOEK, IV. HOOFDST. 12»
Dan wendt hij zijne hand ook tegen 't Noorden, daar
Hij yisfur zal verdoen , en Nineve zal maken
Tot een verwoeste plaats , dor als de woestenij.
Pan zullen in die ftad de herderskudden leg'ren,
Ja allerlei gediert', de kropgans met den uil
£ich nest'len op den top van haar verheven zuilen;
Men hoort het naar gekras in 't venfter ; gruis en puin
Ligt, daar het ced'ren fchot vernield is , op den drempel.
Dit is de ftad , die eer fteeds dartelde van vreugd,
Die rondom veikg was; die zich weleer verbeeldde :
Ik ben liet, ik alleen, ik heb geen wedergac !
Hoe is zij thans, helaas! verwoest? hoe thans een fchuilplaats
Voor veld- en woudgediert'! alwie daar henen reist,
Zal fioiten met den mond, en wenken met de hand.
Deze verwoesting is ook , in de daad , deze
groote wereldftad te beurt gevallen , in het laat.
fte jaar der regering van den Joodfchen Koning
josia' , wanneer de Asfyrifche Keizer CHINILAp
AN of SAR AC, in deze zijne hoofdftad, belegerd
werdt, door de verëenigde legers der Meden, onder
KIJAXARES I. en der Babyloniers, of liever
Cbaldëen , onder NABOPOLASSAR. Men verhaalt
, dat de belegering twee jaren , zonder
merklijke vordering , geduurd hebbende, in het
derde jaar, de Tigris zoodanig zij opgezwollen ,
dat zij een gedeelte der ftad overftroomde , en
den muur , ter lengte van 20 ftadiën, wegfpoelde
, waarop de Koning, ten einde niet in handen
zijner vijanden te vallen, zich met alle zijne
wijven en fchatten in het Koninglijk Paleis verbrandde,
terwijl de vijanden, door de ingeftorte
muuren, in de ftad inrukten, en die aan de vernieling
overgaven. Misfchien doelt ook de Proleet
NAHUM op deze bijzonderheden HoofdJl.il: 6. 8,
Van dien tijd af is Nineve woest en verlaten gebleven
, want, als TACITUS en AMMIA.
• > T
- 'NUS

124 A A R D R I J K S - K U N D E
Nus MARCELLINUS (a) van de ftad Ninus,
de alleroudfte zetelplaats van Jsfyrië, als in hunnen
tijd nog beftaande, gewaagen, verwarren zij
het oude Nineve, met een later, het welk , in
plaats van het oude, gedicht is , en waar van ,
misfchien het hedendaagsch dorp Nunia, gelijk
wij boven zagen, een overblijfzel kan zijn, anders
heeft LuciANüs (b) naar waarheid gezegd
, ,, dat Nineve zoo vergaan is, dat er gee-
„ ne voetftappen overgebleven zijn , uit welke
„ derzelver ligplaats kan worden aangewezen, "
De overige fteden , door ASSUR aangelegd ,
die het aloude rijk van Jsfyrië uitmaakten , waren
volgends GEN. X; 11,12.. Rehobotb - Ir ,
Kalah, en Refen.
R E H O B O T B - IR.
Ik voeg deze woorden bij een , als tot den
zelfden naam behorende, om deze ftad te onderfcheiden
van Rehoboth - Nahar, of aan de rivier,
GEN. XXXVI: 37. Vergelijk ons V . Deel bladz.
326. het welk dezelfde plaats fchijnt te zijn, met
Eeth-Rechob 2SAM. X: 6. (aldaar iladz. 325.)
Dewijl deze ftad Rehoboth - Ir nergens elders voorkomt,
is het moeilijk, iet , met zekerheid, van
dezelve te zeggen. Op het gezag van E F R E M
den Syriër, denkt MICHACLIS QC) aan Jdia.-
hene, bij de Syriërs Chadjab , eene ftad in het
Jandfchap Jdiabene , of het eigenlijk Jsfyrië ,
dicht bij eene brug over de Zab, volgends A M-
MIA-
(0 ) XXJII: 6.
fb) In dialogo, cal titulus: 'EriTUtTtnrts vel contemplaute^
( c) Spicil. Geogr. Hebr. Part. \. pag. «43.

DES BIJBELS. X. BOEK, IV. HOOFDST. 12*
MIANUS MARCELLINUS , maar dit is echter
niet meer dan eene waarschijnlijke gisfing.
Niet min onzeker is alles, wat men van
K A L A H
zeggen kan. BÓCHART en BACHIENË , )
op zijn voetfpoor , gisfen, dat deze naam dezelfde
zij, met eene kleine verandering, met Halach
2 KON. XVII: 6. en XVIII: ïi. Doch,
hier tegen verklaart zich MICHASLIS (b),
o m
*
dat de verwisfeling der letters in deze beide namen
ongewoon is, en tegen den aart der Oosterfche
tongvallen ftrijdig , terwijl hij aan eene ftad
Hatra denkt, niet , die in Mefopotamië gelegen
was, tegen over de plaats, daar de Zab in den
Tiger valt, maar eene andere, over den Tiger,
indenoord van Maraga, bij PTOLEMEUS Chatracharta,
dat is, de ftad Chatra, (c) hoe het
zij, het is zeer waarfchijnlijk, dat naar dit Kalah
het Jsfyrisch landfchap Calachene den naam
voert.
R E S E N,
eindelijk, wordt, door MOSES, geplaatst tusfchen
Nineve en Kalah, en tevens genoemd, die
groote fiad , welke woorden , zeker, hier te plaatze,
niet tot Nineve behoren, maar of tot Kalah,
of tot Refen, welk laatfte daarom waarfchijnlijkst
is, omdat MOSES ook de ligging van Refen,
als eene aanzienlijke ftad, bepaalt. Nineve was,
ten
(a) III Deel II. Stuk bladz. 519, 530.
( b ) Spicil. 1. c. pag. 245.
(O BUSCHING Aften f. 171,

12

DES BIJBELS. X. BOEK, IV. HOOFDST. i % 7
tvordt bijgebracht (a). Hoe het zij , indien
Elasfar eenige betrekking tot Jsfyrië heeft, zoo
blijkt het, dat. dit aloud Rijk der Jsfyriërs toenmaals
nog niet vermogend, veel min het hoofdrijk
Van Jfië geweest is.
Eerst in de tijden van DAVID vinden wij gewag
van Jsfur of Jsfyrië , wordende zij PSALM
LXXXIII: 6. onder de verbonden volken opgenoemd,
die zich tegen DAVID verëenigden, en
eenen hevigen oorlog gevoerd hebben. M i-
CH ASLIS meende, dat zij, bij deze gelegenheid,
begrepen zijn onder den naam van Jrameërs van
Beth-Rechob, maar dit komt mij, gelijk ik boven
reeds gezegd heb, niet waarfchijnlijk voor. Ten
minften , dit is zeker, de Jsfyriërs waren, ten
tijde van DAVID, nog bepaald, binnen het eigenlijk
zoogenoemde Jsfyrië.
Het is , ten tijde van den Profeet JONA, die
onder de regering van JEROBEAM II. Koning
van Ifraël geleefd heeft, 2 KON. XIV. 25. dat
Nineve in zijne grootheid voorkomt, en korten
tijd daarna, verfchijnen de Jsfyriërs y
onder hunnen
Koning PUL, als een magtig volk, in de
gefchiedenis der Ifraëliten, hetwelk , onder dezen
Vorst, en zijne Opvolgers, het rijk der X Stammen
, van tijd tot tijd, ingekort, en eindelijk
gefloopt , en de inwoners in ballingfchap gevoerd
heeft. Wij vinden verders nog van eene
Jsfyrifche flad
B E T H - A R B E L
gewag gemaakt HOS. X: 14. alwaar gezegd
wordt,
O. MCfuëui SpiM. Giogr. Hebr. Part.l. pag. asi—253.

128 A A R D R I J K . S - K U N D Ë
wordt, dat SALMAN dezelve , ftormenderhand5
heeft ingenomen, en verwoest , wordende in
haar de lijken van moeders en derzelver zuigelingen
, op een geftapeld. Sommigen hebben dit
Beth - Arbel gehouden voor Arbela , het welkdoor
ons befchreven is V. Deel bladz. 10. (a)
hetwelk echter niet waarfchijnlijk is, alzoo men
voor de Babyhn'ifiche ballingfchap geen Arbela in
Palcejlina vindt. — Veel waarfchijnlijker is het ,
dat Beth- Arbel, Arbela is, het welk door den
grooten veldflag, tusfchen ALEXANDER den
grooten , en DARIUS, vermaard is ; die anders
ook de veldflag bij Gaugamela, een dorp dicht bij
Arbela , genoemd wordt. Dit Arbela is de hoofdftad
van een Asfyrisch Landfchap, gelegen tusfchen
den grooten en kleinen Zab, in eene vlakte
, heden nog Arbel, of Erbel genoemd , liggende
volgends NIEBUHR op 36 0
11'Poolshoogte,
behorende tot het gouvernement van Bagdad,
en hebbende eene fterke bezetting van Janitzaren,
van Konjlantinopel. Verders fchrijft er dis
Reiziger dus van (b) : „ Dit is, zonder twijfel,
hetzelfde Arbela, dat door den flag tusfchen
A L E X A N D E R en DARIUS vermaard geworden
is. Het heeft vele jaren zijne erflijke Mohammedaanfche
Prinfen gehad, wier gebied zich in Perfië
tot Tauris uitftrekte. De ftad was toen zeer
groot , en hadt een kasteel op eenen hoogen heuvel.
Tegenwoordig is daar van weinig meer
overig , dan dit kasteel, en hetzelve is niet eens
met eenen muur omgeven , maar de buitenfte
huizen, welken allen van ongebakken tegelftenen
ge-
(a) Vergelijk BACHIENE II. Deel. UI, Stuk. bladz. 1951*
(b) Reize II. Deel bladz, 325, 326.

DES BIJBELS. X. BOEK. IV. HOOFDST. 12*
gebouwd zijn, ftaan aan den kant des heuvels
zoo dicht aan elkander, dat men flechts door
e'énen opgang in de hedendaagfche ftad kan komen.
Beneden aan den heuvel, waar eertijds
de groote ftad lag , ftaan maar weinige flechte
huizen. Oudheden vindt men hier niet. " <
Wie voords de bovengemelde SALMAN. zij , o£
SALMAN AS SAR, gelijk men gemeenlijk gelooft,
of eenig ander ouder Jsfyrisch Vorst, gelijk M I-
CHAè'Lis (a) meent, kunnen wij niet, met zekerheid
, bepalen.
Toen de Jsfyriërs in hunnen bloeiftand waren ^
dreven zij ook grooten koophandel, dus worden zij
gevonden EZECH. XXVII: 23, 24. Echter wanneer
men NAH. III: 16V verklaart van Kooplieden, die
in getal de ftarren des hemels te boven zouden
gegaan zijn , fchijnt men den waaren zin te misfen
, alzoo de Profeet veeleer fpreekt van gehuurde
krijgsbenden, in dienst van den Jsfyri-'
fchen Vorst.
In dezen bloei des rijks waren genoegzaam alle
de landfchappen van het Oosten aan dit rijk onderworpen
, en onder dezen oök de landen der
Meden en P erf en, welke echter, eindelijk, niet
alleen het juk afgefchud , maar ook , gelijk wij
gezien hebben, een einde van het Jsfyrisch keizerrijk
, gelijk ver volgends ook van het BdbylonU
fche , gemaakt , en eene nieuwe , de Perfifche,
Heerfchappij gelticht hebben, onder CYRUS.
(«) Voorreden voor JESAIA, bladz. XIX.
VI. Deel, l VIJFI

J36 A A R D R IJ KS - K U N D E
VIJFDE
HOOFDSTUK.
Medië.
Dit landfchap , den naam hebbende van MA-
DAI , JAFETHS derden zoon, GEN. X: 2. (zie
V. Deel bladz. 175.) l a g t e n Oosten en Noorden
t^n Jsfyrië, Zuid- en Zuidwestwaards aan de
Kaspifche zee , waar men thans Adarbigan, Gelan,
Tabrijlan , en andere landfchappen van her.
hedendaagfche Perfië heeft. —
Men meent, dat het ook den naam Hara
draagt, 1 CHRON. V: 26. omdat daar voor, in
de gelijkluidende plaats 2 KON. XVII: 6. Haat,
defieden van Medië, ook meent men, dat met dezen
naam Hara , de naam Aria, en Ariën, met
welken dit land , en deszelfs inwoners , bij de
Grieken wel benoemd zijn, overeenkomt. Ook zal
de betekenis van den naam Hara, een heog ,
bergachtig land, aan het noordelijk gedeelte van
Medië, bijzonder voegen , hetwelk, naar het
getuigenis van STRABO, veelal met hooge bergen
vervuld was — om welke reden dit noordelijk
gedeelte, bij de Arabieren El-gibbel, of het gebergte,
genoemd wordt (0).
De lucht is, in Medië, koud én droog, maar
zeer gezond , en in den zomer zuiver — Offchoon
het land zeer bergachtig is , zoo is het toch
vrucht-
(*) BACHIENB III. Deel. II. Stuk, bladz, 5Jg.

DES BIJBELS. X. BOEK* V. HOOFDST. 13 i
Vruchtbaar in allerhande levensmiddelen , aarden
boomvruchten , ook heeft het overvloed aan
gevogelte en ander wildbraad; de weilanden zijn
thans nog vol paarden, gelijk dan ook de Koningen
van Medië' van ouds groote ftoeterijè'n
gehouden hebben (aj.
Onder de bergen van dit land noemen fommïgen
den Chaboras , die bedoeld zou zijn 2KON*
XVII: 6. hoewel men, te dier plaatze, ook aan
de rivier Chabur, of Chebar zou kunnen denken*
van welke boven bladz. 96. gehandeld is. Te dier
plaatze, gelijk ook in de gelijkluidende plaats ,
a KON. XVIII: 11. wordt ook gewag gemaakt
van de rivier Gozan , welke fommigen meenen
t
dezelfde te zijn , welke anders Cyrus, Kur, of
Kir, zou genoemd wezen , die zich met den
Araxes verè'enigt, O) maar hier Gozan, naar
eene ftad of landfchap van dien naam , dat men
bij PTOLEMEÜS vindt, in het landfchap Atropatia,
het welk het Noordelijk gedeelte vzti Medië
uitmaakt, ftootende aan de Kaspifche zee.
Ondertusfchen is het moeilijk , iet te bellisfen,
dewijl de ouden een Gozan , of Gaufanitis in
Mefopotamië, zoo wel kennen, als een Gauzatl of
Gozan, in Medië, doch bij dit laatfte geene rivier
plaatzen , weshalven , het zeer twijfelachtig
is, of men niet ook, dit Gozan , even als het
onmidlijk voorgaande Chabor, in Mefopotamië t
te
zoeken heeft Qc).
Onder de rivieren van dit land , behoort ook
de
{a) Men leze de reizen van CHARDII* I. Deel fladè*
35ö. 379. enz.
(*; BACHIENE III. Deel. II. Stuk. blade. 53*.
(c) Zie MICHACLIS Supplem. ad Les. Hebr, Paf. »Sès
fW. en pag. 666, * * '
I S
t

jt 3
4 A A R D R I J K S - K U N D E
de Aras r
, oudtijs Araxes, die men voor ééne van
de Pafadijs- rivieren houdt. (V. Deel bladz. 147.)
In den Bijbel komt ook de Kir voor, naar welden
de Syriërs van Damaskus in ballingfchap vervoerd
zijn. door den Asfyrifchen Koning, T I G -
L A T 11 P I L E S E R , 2RON. XVI: o. vergeleken
A M O S I: 5. terwijl deszelfs aangrenzende bewoners,
onder den naam Kir, onder de benden voorkomen,
die het Medo-Perfisch leger uitmaakten ,
het welk Babel belegerde , JES. XXII: 6. De
Uitleggers verfcheelen wel, onder eikanderen,
Vaar zij dit Kir te plaatzen hebben, waar van velen
eene flad maken , gelijk wij een Kir - Moab
hebben JES. XV: 1. enz. denkende fommigen
aan de flad Kyrrhus, in het noordelijk deel van
Syrië; anderen aan de flad Karina, welke F T O -
X E M E U S plaatst in het zuidelijk deel van Medië,
naast aan de oostlijke grenzen van Asfyrië (a).
Het waarfchijnlijkst echter is , dat Kir de benaming
is van een landfchap, aan de rivier Kur,
hij de Grieken Kyrus, of wel dat die rivier zelve
bedoeld wordt. Deze rivier ontfpringt in de
riooge gebergten tusfchen de Kaspifche - en Zwarte
.zee, en na den Aras, of Araxes, ontvangen te
hebben , valt hij , omtrent onder den 39 graad
INT. Br. in de Kaspifche zee. Het is merkwaardig,
dat men nog heden, in deze oorden , fpooren
ontdekt van de verhuizing van een zuidelijk
volk her waards. L A R C H E vondt aan de Kaspifche
zee , ten Noorden van den Kur , een Vsbcks
volk, het welk een uitheemsch en Joodsch
gezicht en voorkomen hadt, (b) dit volk hielde
hij
(a) B A C H I K N E tip. Deel. H. Stuk. blatiz. 516.
(i)'BUSCHiNo Magazin Th, X./. 402.

DES BIJBELS. X. BOEK, V.HOOFDST. i S3
hij voor nakomelingen der X Stammen ; maar
even goed , kunnen het aframmelingen zijn ,
zegt MicHAè'Eis. (a) , van de Damasceenfche
volkplanting , die zich met de oude barbaarfche
inwoners vermengd , en derzelver taal aangenomen
hebben.
De Meden zijn van ouds beroemd geweest, als
een ftrijdbaar volk, dat ontzaglijk was, voor vele
andere volken, JES. XXI: i. XXII: 6. enz. Wij
hebben , echter , van hunne aloude gefchiedenisfen,
(b) geene zekere berichten; zij ftonden
onder de Jsfyriërs, toen deze Mogendheid iri haren
bloeiftaat was, onder SANHEKIB ; na deszelfs
dood zijn zij, onder DEJOCES, hunnen eerflen
Koning , daar de gefchiedenis melding vari
maakt, van de Jsfyriërs afgevallen , wiens zoon
FRAÖRTES, zijnen vader opgevolgd zijnde, de
ARFAXAD fchijnt geweest te zijn, die volgends
het Boek JÜDITH I. door den Jsfyrifchen Koning
geflagen, en in de gebergten Ragau ge-
^ dood werdt — Zijn zoon KYAXARES I. maakte,
" met de hulp van NABOPOLASSAR, Koning van
Babel, vader van NEBUKADNEZAR den grooten
, door de verovering van Nineve , een einde
van het Jsfyrisch Keizerrijk. Den zoon van'
dezen K Y A X A R E S I. A S T Y A G E S houde
ik, waarfchijnlijk, voor den AHASUEROS, in
het Boek van ESTHER , gelijk den zoon van dezen,
KYAXARES II. voor DARIUS den Meder,
bij DANiè'L , wiens Neef en Opperbevelhebber
CTRUS Babel bemagtigde, en vervolgends het
Perla)
Over SKON. XVI: 9.
( b ) Ik heb eene gefchiedenis der Medifche Koningen go
plaatst in de Akademie der Geleerden, J. Qeel. II. Sfuk,
bladz. 195. volg.
13

134 A A R D R IJ K S - K U N D E
Perfisch rijk gedicht heeft. Na welken tijd , de
Meden en Perfen faamverbonden gebleven , en
door éénen Keizer geregeerd zijn , tot de tijden
van ALEXANDER den grooten, die dit Perfisch
rijk overhoop heeft geworpen.
De fteden, die, als tot Medië behorende, in
den Bijbel, en de Aprokrijfe Boeken , voorkomen,
zijn Ekhatana, en Rages,
E K ^ A T A N A ,
heet EZRA VI: 2. ,, Achmeta, de burgt, of Koninglijk
flot." BOCHART neemt dit woord, voor
een algemeen naamwoord, het welk, bij de He-
Ireën , een Koffer of Kist zal betekenen , doch ,
behalven dat , gelijk BACHIENE, te recht, opmerkt
, al ware het ook , dat dit Hehrecmvsche
woord, aldaar, die gemeene betekenis hadt, echter
niet ontkend zau kunnen worden , dat , in
dit verhaal , de ftad of het flot te Ekhatana bedoeld
zou worden , dewijl er uitdruklijk bijgevoegd
word , de burgt of het flot, in het land der
Meden , zoo is het zeker , dat Achmeta , niet
alleen zeer veel overeenkomst heeft, met Ekhatana
of Agbatana , gelijk fommige ouden den
naam dezer ftad fchrijven, als men flechts in 't
oog houdt , dat niets gemeener is, dan de verwisfeling
der letters K en B in de Oosterfche
talen , maar ook , dat de oude vertalingen voor
Achmeta, Ekhatana, gezet hebben , gelijk ook
deze naam in dezelfde gefchiedenis in hetApokrijfe
Boek EZRA VI: 23. gevonden wordt, welk boek
echter niet anders dan eene Overzetting van den
Hebreeuwfchen EZRA is. Volgens het bericht van
HERODOTUS, is deze ftad Ekhatana gefticht,
doorDEjocEs, deneerftenKoning der Meden,na
hun-

DES BIJBELS. X. BOEK, V. HOOFDST. 135
hunnen afval van de Asfyri&rs. Hij bouwde ze,
op eenen heuvel, en omringde ze met zeven onderfcheiden
m uuren , die de één den anderen infloten
, en derwijze dekten, dat (vermids de
één hooger was, dan de andere, naar de rijzing
van den grond des heuvels,) niet meer dan de
tinnen derzelven konden gezien worden. Daar
benevens , waren alle de tinnen dezer muuren ,
met verfchillende kleuren, geverwd, de één wit,
de ander zwart, de derde blaauw enz. het welk
van verre eene zeer fraaje vertoning moet gegeven
hebben. In den binnenflen dezer muuren
ftondt het Koninglijk flot, het welk eene verwonderenswaardige
llerkte hadt. Rondom dit flot
was de flad geflicht, welke POLYBIUS nogthans
zegt, zonder muuren geweest te zijn , doch , die ,
naar het getuigenis van DIODORUS van Sicilië,
CCL ftadiën in haren omtrek, zou gehad hebben ,
het welk meer dan tien uuren wegs zou bedragen.
JOSEFUS (a) fchrijft de flichting van dit flot
aan DANIÊL toe, ten minflen, dat deze Profeet
te Ekhatana een flaatlijk Paleis zal gebouwd hebben,
hetgeen naderhand tot eene Graftombe voor
de Koningen van Mediëdiende. Ook verzekert hij,
dat dit paleis, in zijnen tijd, nog in zijn geheel
was. Thans echter is er niets meer van te vinden,
zelfs is men onzeker, nopens de waare ligging
der flad, gelijk wij zoo aanftonds zien zullen.
Men meent, dat de Schrijver van het
boek juDiTii I: 2— 5. de flichting der flad
Ekhatana aan ARFAXAD toefchrijft, dien wij bo*
ven voor F R A Ö R T E S , zoon van DEJOCES,
hielden, maar men kan deze plaats eenigzins anders
ia) dnt. Jud. X. 11. 7.
/

136 A A R D R I J K & K U N D E
ders'vertalen, te weten, dus: ARFAXAD ver*
jierkte Ekbatana rondom , mee muuren van ge>
'„ houwen fteenen , van drie ellen breed, en zes
éllen lang, hebbende déze muuren de hoogte
„ van 70 ellen , en de breedte van 50 ellen, be*
„ halven de torens, die hij, boven de ftadspoor-
„ ten, oprichtte, van honderd ellen hoog, leg ;
„ gende hij daar van het fondament , ter breedte
van 50 ellen. " enz. Zoodat dus deze Schrijver
niet zal beweeren , dat ARFAXAD de eerfte
aanlegger van de ftad Ekbatana geweest zij, maar
dat hij dezelve verder verfterkt , en de muuren
volbouwd hebbe.
De gemelde Schrijver verhaalt ons , onmidlijk
daarop jüon H I: 14. dat , nog onder de regering
van denzelfde ARFAXAD , NABOCIIODO-
NOSOR, de Koning van Asfyrië, de torens
3, van Ekbatana vermecsterd, hare ftraaten ver-
,, woest , en haren fieraad tot fchande gemaakt
,, heeft. *' Evenwel moet de ftad fpoedig her-!
fteld ziin geworden , dewijl niet alleen de volgende
Koningen van Medië , maar ook , na de
verê'eniging der Meden en Perfen, onder één hoofd,
CYRUS en zijne opvolgers, ten minften , voor
een gedeelte desjaars, te Ekbatana hunnen rijkszetel
gehad hebben. Immers , ten opzichte van
CYRUS blijkt zulks , uit de gefchiedenis EZRA
VI: 1. dewijl het oorfpronglijk affchrift van zijne
vergunning aan de Jooden, om naar hun vaderr
land weder te keeren, en den Tempel ie Jernfalem
te herbouwen , alhier gevonden werdt, ten
bewijs , dat C Y R U S hier tegenwoordig was ,
toen hij in de vrijlating der Jooden bewilligde. —••
Ook verhaalt ons LI ANUS , met wien STRABO
fchijnt overeen te komen, dat de Perfifche Koningen
Ekbatana tot hun Winter-- en Sufan tot hun
Zo-

BES BIJBELS. X. BOEK, V. HOOFDST. i
n
Zomerverblijf plagten te verkiezen , alhoewel
het veel waarfehijnlijker is , dat het omgekeerde
zal plaats hebben gehad , en dat deze Vorsten ,
's zomers de hitte, die in Sufiane heerscht , te
Ekbatana ontweken; maar daar tegen den winter
te Sufan zullen doorgebracht hebben , gelijk ,
door anderen, reeds is aangemerkt.
Van deze flad wordt dikwerf gewag gemaakt,
in het Boek TOBIT III: 7. VI: 7, 23. XIV:
14, 16. enz. Ook komt deze flad voor 2 MAK-
XAB. IX: 3. als de plaats, waar de Syrifche Koning
, ANTIÖCHUS EPIFANES, zich bevondt,
toen hij de tijding kreeg van de nederlage zijner
veJdöverflen in Judeë. Schoon fommigen , te
dier plaats, willen denken aan eene andere flad
Ekbatana , in Syrië , die door het ongeval van
den Perfifchen Keizer, KAMBYZES, welke aldaar,
ongelukkig, om het leven kwam, berucht
geworden is. Het welk mij, echter, niet waarfchijnlijk
voorkomt. Ondertusfchen kan de reden
, waarom de ongewijde «Schrijvers ons Ekbatana
, doorgaands , Ekbatana in Medië noemen ,
zeer wel zijn, om het van dit Syrisch Ekbatana
te onderfcheiden , gelijk CELLARIUS gedacht
heeft.
Omtrent de ligging der flad Ekbatana is men
het, onder de Uitleggers en Aardrijksbefchrijveren,
niet eens , gemeenlijk heeft men geloofd, dat
Ekbatana dezelfde flad is , die heden Tebry of
Tams heet, en die gelegen is , in de Provintie
Jdarbigan, welke, in de daad , tot het oude Medië,
tusfchen de Kaspifche zee en het meir Urmia,
of Shahi, op de de kaart van D'ANVILLE , onder
65 en een halve graad Lengte, en 38 Breedte
behoort. Maar de ligging komt niet overeen: want
Tauris ligt, op de Westzijde van de Kaspifche
I 5
zee,

x 3
8
AARDRIJKS-KUNDE
zee, maar Ekbatana vindt men bij T TOLEMETTS,"
op de Zuidzijde derzelve,omtrent 2 en vijf twaalfde
graad, dat is, 36 Duitfche mijlen, zuidlijker.
Ik waag het derhalven geheel niet, zegt MicnAëlis
O), tebepaalen, welken naam de overblijfzels
dezer groote ftad, indien er anders nog eenige
voor handen zijn, thans dragen mogen. Is*
pahan , daar anderen aan gedacht hebben, ligt te
zuideliik. — Eindelijk , heeft DE L'ISLE bewezen
, dat Amadan, of Hamadan , het oude Ekbatana
geweest is, omtrent ter halver wege, tusfchen
Tauris en Ispahan gelegen. Dezelfde beroemde
Aardrijksbefchrijver meent, dat daartegen
Tauris, dus lang voor Ekbatana aangezien,
de ftad Gabris is, die bij PTOLEMEUS voorkomt
, geliik dezelve hedendaags, bij de Aralieren
, Tabris of Tebris , _ wordt uitgefproken.
Daar is nog eene overlevering, dat buiten Hamadan
ESTHER en MORDECHAI begraven liggen
(*>
R A G E S
komt in het Boek TOBIT , meermalen , voor
als eene ftad van Medië TOBIT I: 16". IV: 21.
V: 7. VI: 11, 14. Binnen deze ftad bevondt
zich,onder de gevanglijk weggevoerde Ifraëliten,
door SALMANESER , één van TOBITS bloedverwanten,
GABACE, aan wien hij tien talenten
zilver ter bewaring overgegeven had. En , dit
wordt, in gemelde gefchiedenis, opgegeven, als
de eerfte aanleiding, tot de reize van den jongen
TO-
(

DES BIJBELS. X. BOEK, V. HOOFDST. 139
foBiAs, ten einde dit geld van daar na Nineve
te brengen, gelijk het dan ook, terwijl de jonge
TOBias zich te Ekbatana bleef onthouden, om
zijn huwlijk met R A G u ë L s dochter, SARA, toé
fland te brengen, door den Engel RAFAËL, die
TOBias reisgenoot zal geweest zijn , van Rages
af
ge h aald is, TOB. IX: 1—7. Zij fchijnt dezelfde
flad te zijn, die JUDITH I: 15. den naam
geeft aan het gebergte Ragau, en tevens aan de
groote vlakte, die in de nabijheid van Ragau is
vs. 6. Onder den naam van Rhaga is de flad bij
de oude Griekfche Schrijveren zeer bekend , als
eene der voornaamfte fleden in het landfchap Medië.
STRABO zegt (0) „ dat de Syrifche Koning
, 9
Ni KA TOR, deze flad gebouwd, dat is , ver-
„ nieuwd en verbeterd, heeft , en ze Europus
„ noemde , ook , dat de Parthen" dezelve Arfacië
„ genoemd hebben , " te weten , ter eere van
hunnen Koning ARS ACES , die de eerfle flichter
van het Parthifche rijk geweest is. En , met
dezen naam vindt men ze bij PTOLEM EUS , genoegzaam
in het middenpunt van Medië. Van
deze flad zullen de overblijfzelen nog te zien zijn
hoewel zij zeer verwoest is. Zij wordt in de*
nieuwfle kaarten van Perfiën , met den naam van
Kei of Raja, uitgedrukt f». In hare plaats zal de
ltad Kasbin of Kaswin gefticht zijn, gelijk fommigen
meenen, eene groote en volkrijke flad , welke
de Perfifche Vorst Schah ABAS de groote tot
zijne Hofhouding verkozen hadt.
Schoon Medië, ongetwijfeld , meer fteden gehad
heeft, gelijk er , uitdruklijk , van de (leden
van Medië, op meer dan ééne plaats, gewaagd
wordt,
(a) Libr. XL
(*> BACHIBJJS HL Deel. II. Stuk. bladz.

i4o A A R D R IJ K S - K U N D E
wordt, naar welke de Ifraëliten der X Stammen ,
door den Koning van Jsfyrië in ballingfchap zijn
weggevoerd, 2 KON. XVII:

DES BIJBELS. X.BOEK 3 , VI.HOOFDST. 141
Doch het eigenlijke Perfië, in den naauwflen
zin , hedendaags Farfijlan, is een landfchap, het
welk aan de golf van Perfië, en ten oosten van
Babylonië ligt, welks hoofdflad Perfepolis was. —'.
Naast het zelve lag Klam of Elymais, vervolgends
Sufiana, thans Chufifian, enz.
De heerfchappij der Perfen bevatte ook Parthië,
naderhand het magtig rijk der Jrfaciden,
Hyrkanië, Margiana, thans Chorafan, Baclriane,
Sogdiane, en andere landfchappen , van welken
ik niet fpreek, omdat zij in den Bijbel niet voorkomen,
dan alleen, dat de Parthen gemeld worden
onder de verfcheiden volken , die te Jerufalem,
en in den Tempel zich bevonden , op hec
eerfle Pinkflerfeest der Christenen HAND. I{: O.
De naam van Perfië, of der Perfen, komt niet
voor , in de aloude Bijbelboeken, voor de Baby
lonifche ballingfchap , men ontmoet denzelvent
eerst in de Voorzeggingen van DANISL en EZEcmè'L,
in de Boeken der Chroniken, van EZRA,
NE HEM IA , en EST HER , die allen in of na de
Babylonifche ballingfchap gefchreven zijn ; de
naam fchijnt, in het Hebreeuwsch,zijne afleiding;
te hebben, van het paardrijden, Parasch betekent
een paardrijder of ruiter, misfchien , omdat de
Perfen op het paardrijden bijzonder waren afgericht
, waar toe men zegt, dat CYRUS de eer-r
fle aanleiding gegeven heeft , op wiens bevel
zijne onderdanen zich in het paardrijden oefenen
moesten, waardoor het gekomen is , dat, zedert
dien tijd, het te voet gaan, onder deze natie, vooreene
fchande gerekend werdt. Voorheen ontmoeten
wij den naam
E E A M ,
wdk eigenlijk , gelijk wij boven begonnen te

I 4
Ï .AARDR IJ KS-KUNDE
zeggen , een afzonderlijk landfchap is , bij det
Grieken Elymais genoemd, van waar de Elamiten
HAND. II: 9. Dit landfchap lag allernaast aan
Babylonië, tusfchen Perfis en Sufiana, wij hebben
er van gefproken V. Deel bladz. 22$. Ondertusfchen,
fchijnt het , dat de oude Hebreeuwfche
Schrijvers, meermalen, den naam Elam in eenen
ruimeren zin genomen, en er ook andere Perfifche
Provintiën ond«r begrepen hebben.
• Ten opzichte van de
NATUURGESTELDHEID
van Perfië, de benaming in den ruimeren zin genomen
zijnde, kan men, uit hoofde van de uitgeftrektheid
des lands , ligtlijk opmaken, dat de
grond en luchtsgefleldheid zich, in alle de landfchappen
van dit uitgeftrekt gebied , niet gelijk
kunnen zijn. In het midden des lands is de grond ,
wegens gebrek aan water, zeer onvruchtbaar en
woest , men vindt, hier en ginds, barre zandwoestijnen,
alleen bewoonbaar voor het wild gedierte.
Te weten, behalven de rivieren , die
langs de grenzen van dit land lopen, vindt men
er flechts weinige in Perfië, en geen ééne, die
bevaarbaar is. De meesten zijn kleine beekjens,
wier water , van de bergen afftortende , door
onderaardfche buizen , met groote kosten en
moeite, naar de voornaamfte fteden wordt heengeleid.
Anderen van dezelven , die men , in de
opene lucht, vrij laat voortvloeijen, worden,
door de uitwaasfeming , die de grootte hitte veroorzaakt,
allengs verminderd, of verliezen zich
in eenen zandigen grond , zonder in de zee uit
te wateren. — Dus wordt er, in den Bijbel, zoo
veel ik weet, flechts eene rivier van Perfië, genoemd,
te weten
VLAï

DES BIJBELS. X. BOEK, VI. HOOFDST. 143
U t A I,
BAN. VIII: 2. bij de hoofdflad Sufan , deze Ulai
is, ongetwijfeld, de Euleus , der oude Aardrijksbefchnjveren,
welke met den Choaspes zich verèenigende
, of wel, gelijk fommigen gevoelen ,
onder eenen anderen naam , dezelfde rivier zijnde
, als de Choaspes, een meir maakt, en zich
eindelijk in de golf van Perfië ontlast. Indien
Ulai of Euleus en Choaspes dezelfde rivier zijn, is
het deze, van welke HERODOTUS , PLINIUS ,
en anderen , verhalen, dat de Perfifche Koningen
alleen haar water, en nimmer eenig ander, gedronken
hebben, zoodat het daarom, overal waar
zij heen reisden, moest worden nagevoerd f>")
In die oorden echter , waar water gevonden
wordt , is het land zeer vruchtbaar in
koorn , wijn, boonen , en peulvruchten ; ook
heeft het olie en honig, men wint er ook boomwol
, en zijde , nog hedendaags. Zoo wel wildbraad
, als tam vee, wordt, in groote menigte
gevonden , om niet te fpreken van de metalen !
edelgefleenten, in de bergen te vinden, en van
de peerl- en koraalvisfcherij, die men aan de
kusten m de golf van Perfië heeft, en van welke
wij, in het oude Boek joa XXVIII: 18. reeds
gewag vinden.
Het is reeds, door de oude gefchiedfchrijx'ers
aangemerkt, dat in Perfië zulk een groot onderscheid
van weder gevonden wordt, dat men zich,
in hetzelfde jaargetijde , aan den éénen kant,
naauwlijks, tegen de koude kan beveiligen , en
aan
(«) Vergelijk; BACHIBMK III. Deel. U. Stuk bladz,
614,

144 A A R D R IJ K S ; K U N D E
aan den anderen kant, de hitte pas verduuren
kan. Deze ondraaglijke hitte fchrijft STRA-
,BQ £«) voornaamlijk toe, aan het Taurisch gebergte
, het welk door zijne verbazende hoogte ,
"de Noordewinden te rug iluit, die, in deze landen,
eenige verkoeling géven zouden. Ondertusfchen
, genieten de 'Perfi'dnen , meestendeels
, eene onveranderde zuivere heller lucht-,
naardien", geduurende den geheelen zomer , de
hemel met geene wolken bedekt is. — Ook hoort
men daar zelden of wel geheel niet van donder
ofblikfem, maar langs de golf van Perfië, waait,
op zekeren tijd des jaars, tusfchen den 15 Juny
en den 15 Augustus, van tijd tot tijd , de verflikkende
wind Samitm , van welken wij, elders,
in dit werk, gefproken hebben Qb).
STAATSGESTELTENIS.
De Perfifche heerfchappij , door CYRUS gefticht,
was zeer uitgebreid, zoo zeer, dat CY­
RUS van geene grootfpraak te befchuldigen is ,
wanneer hij, in zijn EdiSt, omrent de Jooden ,
erkent , dat J E H O V A , de God des hemels,
hem alle Koningrijken der aarde gefchonken hadt ,
EZRA I: 2. indien men, naamüjk , dit bepaalt
tot het Oosten en Jfië, gelijk ook de ram, met
twee hoornen, die het Perfisch rijk verbeeldt, in
het nachtgezicht van DANIËL, DAN. VIII: 4.
„ ftiet tegen het Westen, tegen het Noorden, en
9, Zuiden , terwijl geene beesten tegen hem be-
,, fland waren , en niemand den anderen, uit
„ zijne
ia) Ubr. XV.
(6)1. Deel. bladz. 193.

DES BIJBELS. X. BOEK, VI. HOOFDST. 145
„ zijne magt kon bevrijden ; met één woord,
„ hij deedt, wat hij goedvondt, en werdt ongemeen
groot. " Zij voerden, daarom , niet
zonder reden, den titel van Koning der Koningen ,
dat is , Keizer, of ook de groote Koning, welke
Titel, dikwijls , bij de Griekfche Schrijvers voorkomt.
Zij vertoonden een' ongemeenen luister
en pracht, en oefenden een volflrekt gezag over
hunne onderdanen, die hun de eere der Oosterfche
aanbieding (Adoratio) bewijzen moesten.
Wat den
G O D S D I E N S T
der Perfen betreft , deze was zuiverer, dan die
van de overige ons bekende Heidenfche volken.
Zij waren geene beeldendienaars, en hielden niet
van Tempels en altaren , aan bijzondere godheden
toegewijd ; veeleer verdelgden zij zoodanige afgoden
, gelijk daar op misfchien gedoeld wordt
JES. XXI: 9. XLVI: 1. JER. L: 2. LI: 47,
en gelijk het van XERXES bekend is, dat hij de
Afgodstempelen op zijne togten verwoest en gefloopt
_ heeft , evenwel was hun godsdienst en
verëering van het Opperwezen niet zoo zuiver ,
als_ H Y D E , en andere geleerden, zich verbeelden.
Zij aanbaden de Godheid in de zon, en in het
vuur, waarom men hen aanbidders van het vuur
noemde, gelijk nog heden de Gauren of vuuraanbidders
, hunne nakomelingen , het vuur, op
eene bijzondere wijze , verè'eren. Hunne Wijzen
heeten Magi, en maakten een genootfehap uit,
welke eenen voorzitter hadden , den Archhnagus
genoemt , welke waardigheid ook DANiè'L bekleed
heeft, DAN. II: 48. Ook meenen velen,
dat de Magi, of Oosterfche Wijzen, welke vol»
gends MATTH. II. gekomen'zijn . om JESUS.
VI. Deel K Jurc

I4

DES BIJBELS. X. BOEK, VI. HOOFDST. 147
Reizen , befchreven en afgebeeld zijn , en die
door de Perfen Tacht Jamfchid , dat is, de verblijfplaats
van JAMSCHID genoemd worden , gelovende,
dat deze, één hunner oude Koningen,
den grond daar toe gelegd hebbe. Gemeenlijk
noemt men ze Tfchil minar , dat is, veertig zuilen
, misfchien, omdat de Mohammedanen, bij
hunne komst in Perfië, hier nog 40 zuilen gevonden
hebben (a).
S U S A N
was de hoofdftad van het landfchap Sufiane, hedendaags
Chufijlan, aan de rivier Ulai of Euleus,
gelijk wij gezien hebben ; zij was ook de hof?
plaats van AHASVERUS, in het Boek E S T H E R , \
die daar een Koninglijk Slot of Burgt hadt, hier
bevondt zich DANiè'E , onder de regering van
BEESAZAR, DAN. VlII: 13. waar omtrent men,
niet zonder reden vraagt , hoe DANIÊL zich te
Sufan heefc kunnen bevinden , indien deze plaats
de Hofhoudingsplaats reeds van eenen Mcdifchtn
Koning, waar voor ik AHASVERUS houde, geweest
zij ? Men kan, echter , deze vraag, verfcheideniijk
, beantwoorden. Of, dat DA Niet.
zich niet wezenlijk aldaar bevonden, ma*r alleen,
in ditProfeetisch gezicht, zich verbeeld hebbe, te
Sufan te wezen , omdat het gezicht de lotgevallen
van het Perfisch Rijk zou ontdekken ; of men
kan denken, dat OANIÊL zich in gezantfchap ,
en om ftaatsbelangen (Vergelijk vs. 27.) thans
te Sufan hebbe onthouden.
De ftad hadt haren naam, welke eene lelie be-
(#) NIEBUHR Reize II. Deel. bladz. ué,
K »

H8
AARDRIJKS-KUNDE
tekent, waarfchijnlijk , van de menigvuldige lf*
Wén , die in. haren omtrek te vinden waren, gelijk
ook STEFANUS, fchrijft.
Volgends PLINIUS, zal DARIUS HYSTAS-
PES deze ftad , het eerst , tot zijne hofplaats
verkozen , en het Slot'aldaar gefticht hebben ,
doch, reeds lang te voren, was dit Slot in wezen
, en de ftad de hofplaats van AHASVERUS,
E s T II. I. STRABO fchrijft dë bouwing der
ftad toe aan TITHON, vader van MEMMON,
naar wien het Slot van Sufa Memnonium zal genoemd
zijn, gelijk de ftad zelve, volgends HE­
RODOTUS, fomwijlen, ter eere van dezen MEM­
KON , Memnoma zal heeten. Anderen meenen,
dat CYRUS deze ftad, het eerst, tot de zetelftad
der Perfifche Koningen zal verkozen hebben. —
Bij STRABO vinden wij , aangaande dezelve,
eenige bijzonderheden. Hij zegt , dat zij eene
langwerpig ronde gedaante hadt, en geeft haar
eenen omtrek van CXX ftadiën, dat is, vijf uaren
gaans. — De ftad is naderhand door ALEXAN­
DER den Grooten ingenomen , welke aldaar een"
onmetelijken fchat, wel van 5-0,000 talenten, vermeesterde.
Deze overwinnaar onthieidt zich ,
eenigen tijd, in dezelve, en voltrok er zijn huw-
]ijk met de Prinfes STATIRA , de dochter van
den Koning DARIUS KOU OMAN. Hij verkoos
echter niet, zijn verblijf daar te vestigen , dewijl,
gelijk STRABO aanmerkt, de lucht, in geheel
Sufiane, en voornaamlijk omtrent dtze ftad,
"in den zomer zoo ondraaglijk heet is , dat zelfs
de adders en fLngen , op de wegen , door de
hitte, verfchroeid worden. In den winter echte?
s
Urb. ai h. v.

£>ES BIJBELS. X. BOEK, VI. HOOFDST. 149
ter, is het daar zeer aangenaam , reden, waarom
de Perfifche Koningen hier, eigenlijk in den winter,
hun verblijf hadden, gelijk, des zomers, te
Ekbatana , zoo als wij boven bladz. 136. gezien
hebben.
De Jood BENJAMIN vondt, in de XIII eeuw,
deze ftad , voor het meeste gedeelte, vervallen
en verwoest. Van de Burgt of het Paleis van
AHASVEROS , waren nog vele overblijfzelen te
zien, die niet nalieten, elk verwondering in te
boezemen , door de kunst en pracht, waar van
dit gebouw nog de merktekenen vertoonde. Daar
bevonden zich, ten dien tijde, aldaar 7,000 Jooden,
welke 14 Sijnagogen tot hunnen dienst hadden.
Voor éénen dezer Sijnagogen, ftondt D,A-
NiëLs graf, het welk deze Jooden in ongemeen
groote achting hielden.
De ftad wordt, hedendaags, Sus of Suster geheeten.
Aangaande derzelver tegenwoordigen
toeftand , heeft men weinig, of geen naricht,
dewijl zij, door de Reizigers , fchier nooit be*
zocht wordt, zijnde te ver afgelegen , van den
weg tusfchen Bagdad en Ispahan, dien de Karavanen
, gemeenlijk, volgen, welke door Peifie
trekken (a).
Tot een aanhangzel van deze Oosterfche landfchappen,
dient, vooreerst, dat de landfchjppen
Babylonië, Asfyrië, Mefopotamië, en al wat
verder reikt tot aan het Kaukafisch gebergte ,
aan den Twkfch.cn Keizer of Sultan , behooren, die
te Konjtantinopel zijnen rijkszetel heeft. — Al het'
overigen dat verder oost waards ligt, en nu, onder
den gemeenen naam van Perfië bekend is ,
ftaat,
(Ö) B A C H I E N E III, Deel. II. Stuk. bladz. 612—Ö20 4

l S
o
AARDRIJKS-KUNDE
Haat, onder het gebied van zijnen eigen Opperhoofd
, die den Titel van Schach plagt te voeren ,
en te Ispahan zijn hof hieldt. Doch, zedert het
gefkeht der Sofi's door THAMAS KOULICHAN,
naderhand Schach NADIR genoemd , in deze
eeuw uitgeroeid, en hij zelve in het jaar 1747
vermoord is geworden , heeft dit land alle de
woede van burger-oorlogen ondervonden, en is
eene prooi geworden van verfcheiden mededingers
naar de kroon , die deze fchoone landen ,
jammerlijk, verwoest hebben.
De hëerfchende godsdienst , in alle deze landen
j zoo van' het Turkfche als Perfifche gebied,-
is die van MÖIIAMMED, doch, zij zijn , beiden,
ten aanzien van eenige {lukken, van elkander afgeweken
, volgende de Turken de leere van OMAR ,
en de Perfen die van ALI; twee van MOHAM-
MEDS leerlingen, en opvolgeren,die den Koran,
v'erfcheelend , verklaard hebben. En dit verfehih,\
in eenige leerftukken en plegtigheden van
denzelfden godsdienst, baart, tusfchen die beide
völken , de grootfte verbittering. — Men vindt,
in alle deze landen , ook vele Jooden, meest, in
de voornaamfte kooplieden , die aldaar eenige
vrijheid genieten. En , op de grenzen, verder
noordwaards, in Armenië en Georgië, wordt alles
meest bewoond , door Christenen der Oosterfche
kerk , die hunne eigene Vorften hebben ,
welke, ten deele, onder de befcherming des Turkfchen,
ten deele, des Perfifchen Keizers, enthans
ook, ten deele, van Rusland, ftaan.
Vervolgends , zijn er nog twee of drie plaatzen,
in de Bijbelgefchiedenisfeu, welke hier verdienen
, in aanmerking te komen, en opgehelderd
te worden. Zij betreffen , gedeeltelijk, de
plaatzen, waarheen de Koningen van Asfyrië de
Ifraë-

DES BIJBELS. X. BOEK ;VL HOOFDSt.
i 5
t
Ifraëliten der X ftammén , in ballingfchap hebben
doen verhuizen, gedeeltelijk, de plaatzen en landfchappen
, van 'waar zij nieuwe volkplantelingen
na het ifraelitisck land overgevoerd hebben, wij
hebben reeds, in het voorbijgaan, veel daar van
ontmoet, en toegelicht, ondertusfchen, zal het
niet overbodig zijn , als bij wijze van nalezing,
het één en ander hier bij te brengen.
De eerfte foort van plaatzen is i CHRON. V: 26.
alwaar gezegd wordt, dat TILGA TH - PILNE-
ZAR, de Koning van Jsfyrië, de Rubeniten, Gaditen,
en den halven ftam van Manasjé , in ballingfchap
heeft weggevoerd, en gebracht na Ha~
lak, Habor, Hara, en de rivier Gozan— 2 KON»
XVII: 6. vinden wij , dat SALMANEZER, na
de verovering van Samarië de Ifraëliten heeft
overgevoerd na Asfyrië, alwaar hij hun woonplaatzen
aanwees in Halah , en Habor, aan de rivier
van Gozan, en in de fteden van Medië. Vergelijk
2 KO,N. XVIII:. ix„
Tot de tweede béhooren 22'KON. XVII: 24.
dat de Koning van .^^isüvoikplantingen heeft
overgevoerd uit Babel,. 'Cutlw ,- (
Ava , Hamath,
mSejarvaim; en van eeiie tweede volkplanting ,
door eenen volgenden Asfyrifche Koning overgebracht,
vinden tt$4S*'*fc IV-f-p» de Dinaïten,
de Apharfathchiten, de Tamliten, de Apharfiten
, de drcbcvitcn., de Ba^htiiers, de Sufanchiten,
de Dehavitem de Elamit4n. Of de volkplantelingen
, uit Din , Afarfttfakene , Tarpel,
Af ars, Arach, B\tbel, Sufan,'Daha, en Klam.
H A L A H ,
gelijk wij boven {Bladz. 125.) gezien hebben,
wordt van fommigen gehouden vóór dezelfde
K 4
plaats,

ts^
A A R D R IJ K 5-K U N D E
plaats, als Kalah, doch, ten onrecht, dewijl de
namen , in de daad , onderfcheiden zijn; dit Halak
moet veel oostelijker gezocht worden , wij'
vinden eene ftad Helwan of Halwan, bij de Syriërs,
Halun en Chalach , of Halach, weleer het
zomerverblijf der Chalifen , op de Oostzijde van
het landfchap Irak, eene kleine dagreize van den
voet van een hoog fneeuwgebergte , dat ook
Chalach heet, en heel wel aan het gantfche omliggende
land den naam kan gegeven hebben (a).
H A B O R en G O Z A N
zijn ons reeds , in de befchrijving van Me dit
voorgekomen. Bladz. ©6. en 105. en van
H A R A
hebben wij (Bladz. 130.) aangemerkt, dat fom»
rnigen hetzelve houden, voor eenen anderen naam
van Medië , omdat, naamlijk , in de gelijkluidende
plaatzen, hetzelve afgewisfeld worde, met
de omfchrijving: deJleden van Medië. Trouwens,
wij weten ook van Hara niet anders te zeggen.
C V T H A
is het landfchap , of de ftad, waaruit de meeste
volkplantingen na Samarië zijn overgevoerd, het
welk ook de reden is, dat de Samaritanen oncier
den naam van Cutheërs of Kutheërs door de Jooden,
met verachting , in laater tijd benoemd zijn
geworden (IV. Deel bladz. 378.)• Docu, hei is
on-
(«) BUSCHING Jfiëu f ao

DES BIJBELS. X. BOEK, VI. HOOFDST. j 53
onzeker, waar wij dit Cutha te zoeken hebben.
JOSEFUS onderricht ons, dat er een landfchap
Cutha in Porfië gelegen hebbe, alwaar ook eene
rivier Cuthus zal geweest zijn. BOCHART denkt
aan het landfchap Cusch , het welk ook, met
verwisfeling van fch en th Cutha zal geheten
hebben, en het zelfde landfchap zal wezen, het
welk bij PTOLEMEÜS Kisfia genoemd en geplaatst
wordt, in Sufiana, of het zuidelijkfte gedeelte
van Perfië , alwaar thans Chufifian is. Anderen
willen dit land Cutha nog oostelijker zoeken, in
dat gedeelte van Perfië, het welk Karmanië genoemd
wordt, omdat men daar, bij PTOLEMEÜS,
een volk aantreft , met den naam Chuti of Chuthiërs
, BACHIENE (a) volgt doorgaands het
gevoelen van BOCHART. Daar zijn nog anderen
, welke door Cutha , het Kolchifche landfchap
Cythais, waarin de ftad Cytlma gelegen was ,
verftaan. De geleerde HYDE (£) wijst ons eene
ftad Cutha aan, in het Babylonisch Irak, niet verre
van Babel, welke hij meent, dat den naam
heeft van CUSCH, CHAMS zoon, dewijl Cusch
en Cutha, door verwisfeling der letters, niet zullen
verfchillen, zoodat hij, met BOCHART. vrij
na oveëenkomt. Na dit alles , heeft de Ridder
mcHAËiis (e) een geheel onderfcheiden gevoelen
voorgedragen , en gemeend, dat Cutha
een landfchap der Sidoniërs zal wezen , bij Sidon,
de vermaarde hoofdftad van Fenicië. Zijne bewijzen
zijn, omdat de Pfeudo- J O A A T H / N GEN.
X: io. en de Cüaldeeuwfcüe vertaler 1 CHRON.
I: 13.
(a) III. Deel. II. Stuk bladz. 541—543.
(./>) De relig. Vet. Perf. pag. 38.
(c) .pril. üfngr. Hebr. Part.l. pag. 104. Vergelijk; ons
V. Deel. blatz. 191,
K 5

154 A A R D R IJ K S-K tl N D Ë
AVA, HAMATH, en SEFARVAÏM,
I: 13. bij Sidon een landfchap Cutha of Chutan
kennen; de verzekering van JOSEF ABASSI ,
door ons ook in het V. Deel aangehaald; en dat
eindelijk, de Samaritanen, zich zeiven Sidoniërs te
Sichem noemen, ja, uitdruklijk , bij JOSEFUS
zeggen, dat zij Sidoniërs van oorfprong zijn;
Waartoe die geleerde man 'ook brengt z A c H. XIV:
21. daar zal geen Kanaaniter meer .zijn in\hèt huis
van JEHOVA, geen Sidoniër, of Samaritaan, die
mede deel zal willen nemen , in den opbouw des
Tempels , met toefpeling op de gefchiedenis
EZRA IV. — Na dit alles, ziet elk Lezer , hoe
moeilijk de keuze, omtrent dit ftuk , zij , de
gronden, in de daad, van MICHACLIS komen
mij niet overtuigend genoeg voor , om zijn gevoelen
, met verwerping van alle de overigen ,
bijzonder dat van H Y D E , het welk niet-van
waarfchijnlijkheid ontbloot is , aan te nemen ;
het veiligst zal dan wel zijn , dat wij hier niets
volftrekt vastflellen , maar onze onzekerheid belijden.
zijn ons reeds voorgekomen, Hamath op zijné
plaats (V. Deel bladz. 318. volg.) Av'a boven
Bladz. 107. en Sefarvaïm, Bladz. 106.
Thans is nog overig de plaats EZRA IV: 9.
alwaar van andere volkplantingen , door ESAR-
H A D D o N na Samarië overgevoerd , gefproken ,
en genoemd worden de
D I N A Ï T E N ,
of die uit het landfchap of de flad Din. Van dit
landfchap vind ik niets aangetekend , dan alleen

DES BIJBELS. X. BOEK, VI. HOOFDST. 155
; leen het geen ik boven (Bladz. 107.) heb aangehaald.
De
AFARSATHCHITEN,
zijn waarfchijnlijk, de ingezetenen van Afar-Sittacene.
,, Wij kennen, zegt MicHAëtis, "
„ twee landfchappen , die Sittacene heeten, een
1 op de oostzijde van het Meötisch meir, of zoo
, „ als wij het noemen, het meir van Azof; en het
„ ander , de zuidelijkfte Provintie van Jsfyrië,
omtrent tegen over Babyion, aan de oostzijde
„ van denTigris. Het fchijnt, dat het woord Afar
, „ er hier voorgezet is, om het één van het an-
I ,, der te onderfcheiden , maar welk van beiden
li „ Jf'ar- Sittacene is, weet ik niet. "
De
T A R F E L I T E N ,
I of ingezetenen van Tarpel
I kend, gelijk ook de
zijn ons geheel onbe-
A F A R S I T E N ,
; of die van Jfars. Van de
A R C H E V I T E N ,
of die van. Ar ach , of Erech , Edesfa ,. zie men
boven Bladz. 99. Ondertusfchen ftelt MICHAÖ-
LIS twijfelachtig, of dit gemeend zij, dan wel
een volk Arrich , insgelijks omftreeks het Meötisch
Meir bij dc.Sittacenen woonende.
De Babylo,niërs •,- oi me van Babel, de Sufanchüen
, ot die van Sufan, én de Elam.it en, of
Eiam, z;jii^ Iigtelijk, «tan. te wijzen.
De

ï 5
5
De
AARD RflJ KS-KUNDÉ
D E H A V I T E N ,
of die van Daha of ook Hava , hebben mis t
fchien overeenkomst met Ivva, of Ava , boven
Bladz. 107. En met deze onzekerheden zal de
Lezer zich moeten vergenoegen, dewijl wij hem
niets zekerer of vollediger leveren kunnen.
Meer landfchappen van het oostelijk Afië, worden
in de Heilige Schrift niet vermeld, dan alleen
Indië, onder den naam van Hodu of Hoddu voor
Hondu , thans Hindujtan of Indojlan , naar de rivier
den Indus , tot zoo ver ftrekte zich het rijksgebied
van AHASVERUS uit ESTH. I: x. Doch
dit is ook alles, wat er in den Bijbel van voorkomt
(a). En dewijl de Sinim JES. XLIX: 12.
geenszins de Chinezen zijn, gelijk fommigen gedacht
hebben (zie boven in dit Deel bladz. 57.)
kunnen wij achten, de befchrijving der Oosterfche
landen voltooid te hebben , en ons thans Noorden
Westwaards van Palcejlina, wenden, om het
geen, in den Bijbel, de Aardrijkskunde van die
landen betreffende , voorkomt , te overwegen ,
waarmede dit ons werk zijn volledig beflag zal
hebben.
ZEVENDE
HOOFDSTUK.
De Landfchappen van
Klein-Afië.
zijn gewoon , onder den naam van Afië,
het groote vierde gedeelte der wereld te bevatten,
(«) tACHisKE UI. Datl lUStuk bladz. 609.

DES BIJBELS. X. BOEK", VII. HOOFDST. i 57
ten, in tegenftelling van Europa, Afrika, en A-
merika. In dien zin wordt hec woord niet genomen,
wanneer het, in den Bijbel, dat is , in het
Nieuwe Testament, (want, in het Oude wordt
het niet gevonden,) voorkomt, zoo min als bij
de oude ongewijde Schrijvers , aan welken ,
naauwlijks, gelijk B U S C H I N G (a) zeer wel
heeft aangemerkt, het vierde gedeelte is bekend
geweest, van het geen w'q thans Afië noemen.
Gemeenlijk, onderfcheiden wij, Groot - Afië en
Klein • Afië, door het laatfte verftaan wij, het geheele
Half. eiland , het welk ten Noorden de
zwarte zee , of oudtijds de Pontus Euxinus, ten
Westen , de zee - engte bij Konfiantinopolen , de
i; zoogenoemde Propontis , of zee Marmora , den
li Hplleïttnnt _ pn /ftrl,;*»! r,P A a
2P C-h „ . Tom. II, pag, a.

153 A A R D R IJ K S - K U N D E
peanen Natoliën , gelijk het doorgaands , met dezen
naam , onder ons bekend is, en de Turken
Anadolij gemaakt , en behouden. Anders wordt
deze landftreek, bijzonder de zeekusten met influiting
van de zeekusten van Syrië, de Levant,
met een Fransch woord, geheeten.
Het is er echter ver af, dat, :wanneer , in
den Bijbel, het woord Afië voorkomt , hetzelve
dan dit Klein- Afië of Naiolië, in het gemeen zou
betekenen. Om dit wel te onderfcheiden •, moeten
wij, kortelijk, het volgende, omtrent het
gebruik van het woord Afië, bij de oude Schrijvers,
opmerken. In den engften en bepaaldften
zin , werdt de landftreek aan de rivier Cayfiro
en den berg Tmolo, van ouds Afië genoemd, alwaar
zelfs eene ftad van dezen naam geweest is.
"DeRomeinen noemden dat deel van Natolie, het welk
tusfchen den 36 en 41 gr. N. Br. en tusfchen den
44 en 50 graad lengte (van het Eiland Faro te rekenen,)
ligt, Afi'd propria , of het eigenlijk Afië,
en daar van is Lydisch Afië, weder een deel geweest,
het welk onder Keizer AUGUSTUS Afia
Proconfiularis , (het voorburgemeesterlijk, of Stadhouderlijk
Afië) genoemd werdt , omdat het beftuur
daar van ,'";aan eenen Proconfi.il, werdt op»
gedragen , gelijk wij dat op zijne plaats afzonderlijk
zien zullen.
In dezen bepaalden zin , wordt het woord Afië
genomen, in de Boeken van het Nieuwe Testament,
gelijk uit HAND. I: 9, 10. 1 PETR. I: 1.
duidelijk blijkt, omdat het, daar, uitdruklijk,
wordt onderfcheiden van andere Landfchappen
van Klein - Afië', bij voorbeeld, Kappadocië , Pontus,
Frygië, Pamfijli'e, enz. Ja, HAND. XVI: 6.
Wordt het woord, in de allernaauwfle betekenis,
gezet, voor Afia Pmonjularis.
De

DES BIJBELS. X. BOEK, VII. HOOFDST. j S 9
De geheele uitgeftrektheid van Klein-Afië of
Natolie zal, in de lengte, oost- en westwaards,
ruim 200 , en in de breedte , noord- en zuidwaards,
omtrent 420 gemeene mijlen (elk van
één uur gaans) kunnen bedragen. Volgends het
bericht van WOOD, (a)is het uitzicht van de kusten
van Klein-Afië, of eigenlijk van Töniè), uit en
na de zee , zeer heerlijk. In de verte wordt het
door den Athos , den Olymp , en andere bergen
van Macedonië, Thracië, en Thesfialië, bepaald,
welke WOOD, van den Ida af , dikwijls, .met
het bloote oog, ontdekken kon. Het nader uitzicht
wordt,door de Eilanden, beperkt, van welke
allen die. zijde , welke na het vaste land gekeerd
is, de vruchtbaarfte en meest bebouwde is.
Bij zonnenondergang is de westelijke Horizont,
achter de Eilanden, de aangenaamfte, die men
zich verbeelden kan.
Klein-Afië of Natolie \ is een land, vol bergen,
die zeer hoog zijn. In dit land neemt het
Taunsch gebergte , (mom Taurus , waarfchijnlijk
dus genoemd , van het woord Tur , dat bij de
Syriër s, Chaldeën, en Arabieren, in het gemeen
een berg betekent, als zeide men , het gebergte
bij uitnemendheid,) zijnen aanvang, in het zuiden
,. bij de kaap of het voorgebergte , Chelido,-
mum in Lycie, en zich', eerst noordelijk, vervolgends
, oosthjk, diep in Afië uitftrekkende. Deze
berg gaf, bij de vrede van de Romeinen, met
Koning ANTIÖCHÜS den grooten, aanleiding,
om geheel Afië te onderfcheiden, in Afië aan deze,
en Afië aan gene zijde den Taurus, zoo dat men
onder Afië aan deze zijde den Taurus verftondt
%
alles
(

l6o AARDR IJ KS -KUNDE
alles wat ren westen van de rivier Hafas, en den
berg Taurus gelegen is, dus geheel Natolie, van
hetwelk deSyrifche Koning afftsnd moest doen. —
De hoogde bergen ziin, beftendig , met fneeuw
bedekt; en onder de bergen zijn ook vuurbrakende
bergen , of volkanen geweest.
Onder de vlakten zijn er verfcheiden van eene
aanmerklijke uitgeftrektheid.
De Winter is er vrij ftreng, maar kort. In den
Zomer is er de hitte groot, hoewelzij, in fommige
ftreeken , door de aldaar gewone winden ,
veel getemperd wordt , en uit andere oorden ,
alwaar de moerasfen, bij de hitte , de lucht ongezond
maken , begeven zich de ingezetenen op
de naburige bergen , om daar eene frisfche en gezonde
lucht te genieten. De Pest richt ér fomtijds
groote verwoestingen aan. Meest is de
lucht, in die landftreek, welke aan de zwarte zee
ligt , gematigd.
De grond is, over het geheel, zeer vruchtbaar,
(alleen uitgezonderd , aan eenige woeste ledige
plaatzen , in het midden,) allerleiè' levensmiddelen,
waar zij bebouwd wordt, rijkiijk voortbrengende.
Doch, veel is dit land, ten allen tijde,
onderworpen geweest aan aardbevingen, die verfcheiden,
eertijds, groote en aanzienlijke fteden ,
hebben doen te grond gaan.
Men vindt in dit land verfcheiden rivieren ,
wier namen , in de oude gefchiedenisfen , bekend
en merkwaardig zijn , de Kydnus , Meander,
vermaard, door zijne menigvuldige bogten
of kronkelen, Lykus, Kayjlrus, Hermus, Kaikus,
Granikus , bekend , wegens de eerfte overwinning
, door AEEXANDER, op de Perfen behaald,
Sagaris, Parthenius, Halys, de laatfte berucht
, door de nederlage van den Lydifchen Koning

'
BES BIJBELS. X. BOEK, VII. HOOFDST. iór
ningKRESUs, in eenen veldflag, tegen CYRUS, |
Koning der Perfen.
Om ook iet van den burgerlijken toeftand van
dit land te zeggen. In de alleröudfte tijden , waren
er verfcheiden koningrijken in hetzelve, on- .
der welken dat van Trojc, in de gefchiedenisfen , I
eenen eeuwigen naam gemaakt heeft , door de /
tienjarige belegering van deszelfs hoofdflad, door J
de Grieken, gelijk dat van Lydië, door de rijkdommen
van deszelfs laatflen Koning KRESUS; \
na wiens nederlaag , dit landfchap aan de Perfi*
fche Vorften, voor het grootfte gedeelte, onderworpen
is geweest , blijvende echter de landen .
langs de westkust , bijzonder JEolië, Iünië , en
Dorië, welke door Grieken bewoond waren , in
gefladigen ftaat van tegenkanting , tegen de Perfifche
Heerfchappij, waarin zij, van tijd tot tijd, ^
door de Grieken werden onderfleund , het welk
aanleiding gaf, tot de geduurige oorlogen van
dezen, met de Perfifche Keizers, tot dat eindelijk,
alle de krachten der Grieken, onder ALEXAN-
DRR den grooten, verè'enigd zijnde, deze^Vorst
zijnen merkwaardigen togt, ondernam , en in Natolie
overgetrokken , de Perfifche legerhoofden ,
in eenen gefchaarden veldflag bij de rivier Granikus,
overwon, waarvan het gevolg was, dat hij
geheel Klein- Afië aan zich onderwierp.
Wanneer na ALEXANDERS dood, zijn rijk
in vier hoofdrijken, behalven anderen, van minder
belang, verdeeld werdt, was het rijk van
Afië y
het welk, behalven meer, geheel Natolie
bevatte, onder ANTIGONUS, eenen van ALEXAN­
DERS veldheeren, één derzelven, doch, het welk
niet lang heeft ftand gehouden, maar na de dood
van ANTIGONUS, en deszelfs overwinnaar , den
.Syrifchen Koning SELEUKUS NIKANOR, in
VI. Deel. L vela

162 AARDRIJKS.KÜNDE
vele kleine heerfchappijè'n , meest Koningrijken,
is verdeeld geworden. Eindelijk, kregen de Ro~
meinen, wanneer ATTALUS , Koning van Pergamus,
zijn Koningrijk aan de Romeinen, bij uiterften
wil, vermaakte, en zij het zelve in bezit
namen, onder de benaming van het eigenlijk
Afië, eenen voet in dit land , gelijk zij, op dezelfde
wijze , volgends uiterflen wil van Koning
NIKOMEDES , van Bithynië meester werden ;
waarna zij, in verfcheiden oorlogen, met MI-
THRIDATES, Koning van Pontus, gevoerd }
dit
geheele land bemagtigd, en in verfcheiden Proyintiën
verdeeld , door hunne Stadhouders, ( Proconfules,
Proprcetores , Prcefides, of Procurator es,)
beftuurd hebben.
Men verdeelde gemeenlijk , dit geheele land,
in verfcheiden gewesten , of landfchappen, van
welke wij de volgende, omdat zij in den Bijbel
voorkomen , kortelijk befchrijven zullen ; beginnende
aan de Zuidzijde , Cilicië, Pamfylië,
Pifidië, Lykaonië, Lycië ; aan de Oostzijde, Kappadocië
, aan de Noordzijde , Pontus , Bithynië ,
Galatië , Frygië , aan de Westzijde, Myfië, het
eigenlijk gezegd Afië, onder welke benaming, verfcheiden
kleine Landfchappen, een gedeelte van
Frygië, JEölië , lönië, Lydië , Karië , en Doris,
begrepen waren.
Toen het Romeinfche Rijk , in het Oosterfch en
WesterschKeizerrijk, verdeeld werdt,werdt Klein-
Afië, of Natolië, een deel van het eerstgenoemde.
In de laatlle helft der elfde eeuw deeden
de Turken eenen inval, in dit land, het welk toen
het land Rian, (of der Romeinen) genoemd
werdt, en bemagtigden het grootfte gedeelte van
het zelve. Hunne Vorften noemde men toen de
Seljuktn van Rum, die in dit land van 1074 tot
1300

DES BIJBELS. X. BOEK, VILHOOFDST. 163
1300 geregeerd hebben. Ver volgen ds, verviel
Klein - Afië , onder de heerfchappij van de Mongollen,
of het rijk van Gingiskan, toen van
Timurbeg, en eindelijk, van de üsmannifche Turken
, onder welke laatften het nog Haat.
'Jen tijde van de Romeinen, en toen da Apostelen
van JESUS deze landftreeken doorreisden,
waren de inwoners, van godsdienst, Heidenen, die
onder meer andere Afgoden JUPITER en MER-
KURIUS, (HAND. XIV: 12, 13.) en de Godin
DIANA, (HAND. XIX: 28.) voor hunne Godheden
erkenden. — Velen dezer ingezetenen waren
Grieken, • bijzonder langs de Westkust j anderen
oorfpronglijke ingezetenen , of, gelijk de Galatiërs
, van elders overgekomen. Zedert de bemagtiging
dezer landen door de Romeinen, hadden
zich , hier , ook vele Romeinen nedergezet,
en zelfs volkplantingen , ( Cvlonice Romania) aangelegd
, hoedanige fteden met vele voorrechten
van het Romeinsch Burgerrecht begunltigd
waren.
Doch, allerwège, ontmoette men, hier, ook
vele Jooden, zelfs zoo menigvuldig, dat zij, itt
verfcheiden fteden , hunne Synagogen hadden ,
als te Antiöchië in Pifidië, HAND. XIII: 14, 15.
te Ikonië , HAND. XIV: ï. te Efeze , HAND.
XVIII: 19. en elders. Zij waren , bijzonder
>
onder de regering van ALEXANDERS opvolgers f
derwaards gekomen , zijnde , gedeeltelijk , als
volkplantingen, uit Babylonië en Mefopotamië overgevoerd
, ten einde de oproeriggezinde inwoners
te beteugelen , ten diende der Syrifche Koningen
, gedeeltlijk, uitgelokt , door de groote
voorrechten , en vrijheden, welke hun gefchonken
werden, gedeeltlijk ook, zich daar, om den
L %
Kuöpf

164 A A R D R I J K S - K U N D E
Koophandel, nederzettende, (a) te weten, van
ouds reeds werdt in dit land een aanzienlijke
Koophandel gedreven ,. gelijk nog heden de handel
der Europeanen op deze landftreek niet gering
is, welke, gemeenlijk, onder den naam van den
Levantjchen handel bekend is, gelijk de voornaamfte
Handelplaatzen op de kusten les Echelles du
worden' ( Levant f che Sta P e ¥

DES BIJBELS. X. BOEK, VII. HOOFDST. 16-5
meenten gehad ; immers wie denkt hier niet aan
de zeven gemeenten van Afië, gemeld in de Openbaring
van Joannes, de gemeenten van Galatië,
Efeze, Kolosfe, aan welke PAÜLUS zijne Brieven
heeft gefchreven ? Doch , na de overheerfching
, door de Mohammedaanfiche volken , en
door de Turken, zijn genoegzaam alle de bloejende
gemeenten van Christenen, in deze landen , geheel
verdelgd geworden, en derzelver kerken iq
Moskeën , ten gebruike van den Mohammedaanfichen
godsdienst, veranderd. Terwijl het gering
aantal Christenen , het welk, hier en daar, nog
overig is , door de ellendigfte fiavermj gedrukt
wordt , en aangaande de waare leere van het
Christendom geheel onkundig is , met welke
onkunde alle de gebreken verzeld gaan, welke er
gewoonlijk uit voortvloejen. De weinige kunde
en geleerdheid , die er nog is, is alleen bij de
Grieken te vinden, wier beste fchool in een klooster
op het Eiland Pathmos is, in welke de oude
Griekfche Taal, Phyfiea , Metaphyfica en Theologie
, geleerd worden, en waarheen jonge lieden
uit verfcheiden landen komen.
Verders wordt de tegenwoordige toeftand dezes
lands ons dus befchreven: „ De Osmanfiche
Turken hebben het oude Klein-Afië in zes landichappen
verdeeld, welke zijn, Anadoly of A T

166 A A R D R IJ KS - K U N D E
men, naar mate en evenredigheid van de grootte
en gefteldheid des lands, zou kunnen verwachten,
en overal befpeurt men het groot verval, waartoe
dit land geraakt is. Zijne oude beroemde en beste
fteden en kasteelen zijn of geheel vervallen
en verwoest, of grootendeels, in eenen geringen
en Hechten ftaat. Het getal van dorpen is klein,
de openbare wegen zijn, wegens de menigte van
rovers , onder welken inzonderheid Turkmannen
zijn, zoo onveilig, dat de reizigers, tot hunne
veiligheid, altijd in gezelfchappen of Kiervanen,
{Karavanen , gelijk men gemeenlijk zegt) rei»
zen." — Doch, wij komen tot de bijzondere be»
fchrijving,
c u i c i ê
is het eerfte landfchap in Klein-Afië, als men van
het Oosten uit Syrië komt, waar van het, door
het gebergte Amanus, was afgefcheiden, waarom
Syrië en Cilieië, dikwijls bij elkander worden gevoegd
, HAND. XV: 23 en 4.1. Ten Noorden
paalt het aan Kappadocië, en Lykaönië, ten Westen
aan Pamfylië , ten Zuiden heeft het de Middelandfche
zee, welke, hier, de zee van Cilieië genoemd
werdt, HAND. XXVII: 5. Het was eene
Romeinfche Provintie, ten tijde der Apostelen ,
HAND. XXIII: 34. in welke, .onder anderen, de
door zijne welfprekendheid vermaarde MARKUS
TULLIUS CICERO, ook Landvoogd geweest is.
Ten blijke, dat , in dit landfchap , zich vele
Jooden onthielden, ftrekt de plaats HAND. VI: 9.
alwaar , onder de Jooden, die den diaken sTE­
TANUS tegenftonden, ook Jooden van Cilieië genoemd
worden. Een ftuk van het oude Cilieië
heet, thans, het district Itsjil, het welk tot het
Gouvernement Cyprus behoort.
De

DES BIJBELS. X. BOEK, VII. HOOFDST. 167
De voornaamfle flad van dit landfchap, de eenigfte,
die in de Heilige Schrift voorkomt, is
T A R s u s,
geene onvermaarde Jlad van Cilieië, HAND. XXI:
39. die men niet moet verwarren met Tarfisch,
in de gefchiedenis van SALOMO en JONA, voorkomende,
V. Deel bladz. 180, 181. Zij lag aan
de rivier Cydnus , die er midden doordroomde ,
thans door de Turken, Kara-Su, het zwarte water,
genoemd, omdat zij zoo diep is. Ook heet
zij Baradan, omdat haar water zeer koud is; welke
koude , gelijk de gefchiedenis wil , voor
ALEXANDER den grooten, bijna doodlijk was.
De afftand der ftad Tarfus , aan deze rivier, van
de zee, woi.'.: , onderscheidenlijk, opgegeven.
STRABO zegt, dat dezelve niet meer dan vijf ftadiën,
het welk nog geen kwartier uur gaans uitmaakt,
bedroeg, doch PLINIUS getuigt, dat
de ftad verre van zee aflag, en PTOLEMEÜS
telt ze onder de binnenlandfche fteden van Cilieië,
misfchien moet men bij STRABO , voor V liever
L ftadiën, dat is, twee uuren gaans, lezen; wanneer
de berichten meer zullen overè'enftemmen (a).
Zij was de geboorteftad van PAÜLUS, gelijk hij
zelve verklaart HAND.XVI: 39. XXII: 3. waarom
hij ook SAULUS van Tarfus , of de Tarfenfer ,
genoemd wordt HAND. IX: 11. gelijk hij zich
dan ook, na zijne bekeering, zich, een' geruimen
tijd, hier onthouden heeft HAND. IX: 30. Daar
pAuLus ons dus zelve verzekert, dat hij te TAR-
SUS geboren is , behoeft men aan zekere overle-
ve-
(a) CELLARIVS Geogr. Ant. lom. II. pag. 216, 117.

i68 A A R D R 1 J K S - K U N D E
vering geen geloof te geven, die Giskala , als de
geboorteplaats van dezen Apostel meldt (a\
Hier kan PAULTJS eene geleerde opvoeding genotenhebben,
welke hij, vervolgends, telera-
Jalem, aan de voeten van GAMALiè'L, voltooide,
dewijl volgends het getuigenis van s T R A-
80S b d e
>> » inwoners van Tarfus zoo zeer ge-
„ öefend waren in de Wijsbegeerte, en andere
,, takken van geleerdheid, dat zij die van Athee-
„ ne, Alexandrië, en andere plaatzen, waar men
„ openbare leerfchoolen hadt, overtroffen , ook
,, was, aan Tarfus, dit bijzonder eigen, dat al-
„ daar meest inborelingen onderwezen werden ,
„ en niet vele vreemdelingen derwaards over-
„ kwamen; ook, dat weinigen der inborelingen
„ zich aldaar bleven ophouden ; maar, zoodra zij
„ tot eenigen trap van - geleerdheid bevorderd
„ waren, vrijwillig omreisden, door alle vreemde
„ landen. " enz.
Dewijl PAULUS, die een burger was van Tarfus,
HAND. XXI: 39. tevens een geboren Romeinsch
Burger was, HAND. XXII: 24—29. hebben
fommigen gemeend , dat Tarfus eene Romeinfche
Volkplanting geweest zij , en dat dus
de burgers dezer ftad ook tevens Romeinfche
burgers waren , evenwel, fchoon zij de hoofdftad
was van Cilieië , en eene vrije jlad (Urbs libera,)
die door hare eigene overheid geregeerd
werdt, volgends hare eigene wetten, evenwel is
er geene blijk, dat zij, toen reeds, eene Romeinfche
volkplanting geweest is, fchoon er eenigen
tijd
(a) Vergelijk ons V. Deel. bladz. 34. en BACHIENK
III. Deel. Ui. Stuk. bladz. 657. iD de aantekening.
(b) Libr.XIV. Vergel. HOFSTEDE£//30»

BES BIJBELS. X. BOEK, VII. HOOFDST. 169
tijd later, eene Romeinfche volkplanting overgebracht
en gevestigd is. Men begrijpt dan PA IJ-
LUS Romeinsch burgerrecht het best dus, dat
zijne ouders of voorouders, bij de eene of andere
gelegenheid , of dienst aan den Haat bewezen,
dit burgerrecht, erflijk, zullen verkregen hebben.
Was Tarfus , van ouds , geene onvermaarde
ftap, zij is zulks ook , in laater tijd, gebleven.
In den bloeiftand van het Christendom werdt
zij de zetel van eenen Bisfchop , ondergefchikt
aan den Patriach van Antiöchië. In de kruis togten,
werdt zij door het leger der Latijnfche Christenen
bemagtigd , en weinig tijds daarna tot een
aardsbisdom verheven. — Heden wordt de ftad ,
die , in de nieuwfte landkaarten , twee uuren
gaans van zee geplaatst wordt, door de Europeers
Tarfo, door de Turken Terfia en Tarfis, en door
de inwoners Terasfo geheten, (a) en is een arme
ftad, die van Osmannen, Grieken, en Armeniërs,
bewoond wordt. De Jakobiten hebben hier
Bisfchoppen , en de Nestoridnen Aardsbisfchoppen
gehad ; ten tijde van
A
B ULFEDA , was
zij, in handen der Armenifche Christenen , toen
was zij groot, en met eenen dubbelen muur voorzien
Qb).
P A M F Y L l ë
volgt naast Cilieië, Westwaards , hebbende ten
Noorden Lykaönië en Pifidië, ten Westen Karië
en Lycië, en ten Zuiden de Middelandfche zee,
die, hier, genoemd wordt de zee, die langs Pamfylië
(*) SACHIENE III. Deel. III. Stuk. bladz, 6 Sg—55tf.
(O BUSCHINS Af.f. 122, 123.
L 5

i 7
o A A R D R IJ K S- K U N D E
fylië is, HAND. XVII: 5- Uit dit landfchap
-sintren ook Jooden, op het eerfte Pinkfterfeest, te
Jerufalem , tegenwoordig, HAND. II: IO. En
de Apostel PAULUS heeft, op zijne reizen door
Klein - Afië , om het Euangelie te verkondigen ,
tweemaal, dit landfchap doorreist, HAND. XIII.
bij welke gelegenheid, twee fteden van het zelve
gemeld worden.
P E R G E ,
het welk van STRABO befchreven wordt, als gelegen
aan de rivier Cefirus, LX ftadiën (dat is,
twee en een halfuur gaans,) van de zee, in de
nabuurfchap dezer ftad ftondt, op eene verhevene
plaats, een Tempel, aan DIANA, welke die
van Per ge, even als die van Efieze, voor de befcherm-godin
hunner ftad vereerden, en die bij
oude Schrijvers , Diana Pergcea , de Diana van
Perge , genoemd wordt, gewijd. Aan deze ftad
landde PAULUS en die aan, toen hij van Cyprus,
na Pamfylië, was overgeftoken , HAND. XIII:
13. Hier verliet JOANNES MARKUS het gezelfchap
, en keerde weder na Jerufialem, terwijl
t AU LUS voortreisde na Antiöchië in Pifidië, vs.
14. Bij de terugkomst, Perge weder aandoende,
predikten PAULUS en BARNABAS , aldaar het Euancelie,
HAND. XIV: 25. — In de volgende tijden,
bloeide hier het Christendom , en de ftad was een
bisfchoppelijke zetel, onder het Patriarchaat van
Konfiantinopolen, zelfs voerde dezebisfchop den titel
van" Metnpolitaan, die daarna met dien van Aardsbis.
fchop verwisfeld is. - Heden wordt de ftad bij
de Turken, Pirgi genoemd f » Van
(a) IACHIEBS III. Dtel, III. Stuk. Hadz. 66%, 66 9.

DES BIJBELS. X. BOEK, VII. HOOFDST. 171
Van Perge vertrokken, met voornemen , om
na Antiöchië in Syrië weder te keeren , gingen
PAULUS, en zijn gezelfchap te
A T T A L I A
fchéep. Deze ftad, dus genoemd naar zekeren
ATTALUS F Z L A D E L P U S , misfchien dienzeJfden
Koning van Pergamus, die zijn rijk, bij uiterflen
wil, aan de Romeinen vermaakte, lag aan
eene bekwaame zeehaven , en is naderhand een
Bisfchopszetel geweest. Thans heet zij Antalia ,
of Satalia , en is eene vrij groote en verfterkte
flad, aan eene baai of inham van de Middelandfchezee,
naar deze ilad , de baai van Satalia genaamd,
in eenen zeer vruchtbaren oord, doch ,
alwaar de hitte tevens in den zomer zoo onverdraaglijk
is, dat de meeste inwoners, als dan,
naar de nabuurige bergen wijken. De haven alhier
kan enkel kleine vaartuigen toelaten. De
ftad beflaat uit drie deelen, die door muuren afgezonderd
zijn , wordende alle drie nog door
eenen gemeenen muur omringd. De huizen zijn
flecht gebouwd, en de ftraaten eng. De Grieken
hebben hier eene kerk, en eenen Aardsbisfchop.
Bij den Nubifchen Aardrijksbefchrijver
komt Oud- en Nieuw - Antalia voor (a).
IMAKKABB. XV: 23. komt eene flad
S I D E
voor.
Deze houdt men, gemeenlijk voor eene
flad
(a) ïACHiESE III. Deel. III, Stuk. bladz. 670. B u-
• C H I N C Af.f. isr.

174 A A R D R IJ K S - K U N D E
ftad van Pamfylië, op de grenzen van dit landfchap
na Cilieië toe. ,, Ik heb er niet tegen , "
fchrijft MiCHAëtrs, ,, maar merk toch aan ,
,, dat ook in Pontus, niet verre van Samfon, een
„ Sidehg, waarvan Sidene den naam hadt. "
p i s i D i ë
was eene binnenlandfche Provintie van Klein»
Afië, befloten, tusfchen Pamfylië, Karië, Frygië,
en Lykaönië, zeer bergachtig, met bergen,
die tot het Taurisch gebergte behooren.
A N T I Ö C H l ë
is de eenigfte plaats van dit landfchap, welke in
den Bijbel gemeld wordt. Zij moet niet verward
worden, met Antiöchië, de hoofdftad van Syrië,
waarom zij ook, gemeenlijk, ter onderfcheiding,
Antiöchië in Pifidië, genoemd wordt, HAND. XIII:
14 enz. Zij was , gelijk dat in Syrië , en meer
fteden, van dezen naam, gefticht, door SELEÜ-
KUS NIKATOR, en dus ter eere van zijnen vader
ANTIÖCHÜS genoemd.— Door de Romeinen werdt er
eene volkplanting heen gezonden , en wel onder
de regeering van Keizer AUGUSTUS, waarom
zij bij PtiNiüs Colonia Cafarea heet — P AU-
LUS heeft één en andermaal deze ftad bezocht ,
en er het Euangelium verkondigd, HAND. XIII;
15 — 52. XiV: 19 — 23. Ten tijde van het
Christendom in Afië, was aldaar de zetel van eenen
Bisfchop, die Metropolitaan der Christenger
meenten, door geheel Pifidië, geworden is, ftaande
onder den Patriarch van Konftantinopolen. Hede
r
, z^gt men, wordt de naam dezer ftad Tachia
ook wel Verfakgeli uitgedrukt. Bij Burdur of Burdern,

BES BIJBELS. X. BOEK, VII. HOOFDST.
ift.
dern, een klein dorp, in het Distrift Isbarteh ;
vindt men uitgebreide puinhopen van eene voormalige^
aanzienlijke ftad , en deze gist men, dat,
misfchien de overblijfzels zijn van dit Antiöchië in,
Pifidië ( a ).
L Y K A Ö N l è '
insgelijks een binnenlandsch gewest van Klein-
AJië , Oostwaard van Pifidië, hebbende Frygië
en Kappadocië ten Noorden, Cilieië ten Oosten,
en Pamfylië ten Zuiden , waardoor het van de
zee werdt afgefcheiden. Ook dit gewest hebben
PAULÜS en BARNAB AS doorgereisd, en voornaamlijk
in de fteden van het zelve, welke
HANDEL. XIV. voorkomen, Ikonië, Lyflre, en
Derbe, met vrucht, het Euangelie verkondigd.
I K 0 N 1 e ,
wordt door de meeste oude Landbefchrijvers tot
Lykaönië gerekend , alleen XENEFON fchijnt
haar in Frygië, op de grenzen van dat landfchap,
te plaatzen , en fommigen hebben gedacht, dat
ook LUK AS HAND. XlV: 6. Ikonië buiten Ly.
kaönië plaatst, omdat hij daar fchrijft , dat de
Apostelen PAULUS en BARNABAS van.daar gevlucht
zijn, naar de fleden van Lykaönië, doch
het is klaar, dat hij met die fpreekwijze andere
iteden van dat landfchap bedoelt, alzoo wij geene
reden hebben , om het gezag van XENEFON in
dezen, boven het genoegzaam eenparig getuig
e-
(«)POCOCKE Rsize III. Deel. I. Stuk bladz. 83.

174 AARDRIJKS-KUNDE
genis van alle de overige oude Aardrijkskundigen
, te Hellen. In de befchrijving dezer Had,
verfcheelen ook STRABO en PLINIUS merklrjk,
de eerfte noemt het een fiadjen, de laatfte fpreekt
er van , als van eene zeer beroemde fiad, en dit
laatfte komt meest overeen met het bericht van
LUKAS HAND. XIV: i. dewijl de Jooden aldaar eene
Sijnagoge hadden, en er in groote menigte woon»
den. Het Euangelie, door PAULCS en die gepredikt
, maakte hier , in 't eerst, eenen grooten
opgang, maar dra verwekten de ongelovige
Jooden een' opftand , waar door zij de Apostelen
noodzaakten , gelijk wij gezien hebben , na andere
fteden van Lykaönië de vlucht te nemen.
Vergelijk 2TIMOTH. III: n. Evenwel hebben
deze Apostelen, in het wederkeeren na Antiöchië,
de ftad andermaal bezocht, en toen de Christen
gemeente, door hetaanftellen variOudcrlingen, geordend
HAND. XIV: i — 6. 21 — 23.
Ikonië was, ten tijde der Christenen, eene bisfchoppelijke
ftad , onder het Patriarchaat van
Konftantinopolen. Ook verhaalt EUSEBIUS, dat,
hier, eene algemeene Kerkvergadering is gehouden
, over den doop der Ketteren, het welk BA-
KONIÜS ftelt op het jaar na cHRISTUS 258.
De ftad wordt nu Cogni,' Cogne , ook Konia,
bij ABULFEDA Kunijak geheten. Zij is de hoofdplaats
van een district van den zelfden naam, en
de zetel van den Beglerbeg^ of Pacha , of Gou.
verneur, der Provintie, die thans Karamanië genoemd
wordt. (0) Zij ligt, omtrent drie mijlen,
van een gedeelte des bergs Taurus, Gaur Dagli
genaamd , aan het kleine riviertje Mariam, het
welk
(a) BACMIKKE III. Deel. III. Stuk bladz. 673—676;

DES BIJBELS. X. BOEK, VII. HOOFDST. x ? s
welk zich in de tuinen verliest , (#) i n
eene
groote vlakte, die rijk is in tuinen en wijngaarden.
De menigvuldige beekjens, welke van dè
bergen komen, die ten Westen, of, geliik ABUX-
FEDA zegt, ten Zuiden, van de flad liggen, lopen
na de flad, nadat zij de omliggende tuinen en
velden bewaterd hebben, en maken vervolgends
een meirtjen uit, dat, volgends ABTJLFEDA'S
befchrijving, op eenigen afltand, ten Noorden
van de flad gevonden wordt, en van alle kanten
met beemden en bergen omringd is. De ftad is
met een'muur ingefloten, op welke B E L O N marmerfteenen
met kruisfen en grieksch fchrift gezien
heeft, waarfchijnlijk, van afgebroken kerken.
Zij heeft ook een gragt en kasteel, is groot
en wel bewoond , doch flecht gebouwd. Zoo
wel de Armeniërs als Grieken, hebben hier elk eene
kerk; ook is er nog bij de ftad een klein Grieksch
klooster Xyli genoemd. De omliggende oord,
draagt boomwol of katoen en velerleië vruchten,
tot welken een voortreflijk foort van abrikozen
behoort, die Kamereddinkaïfi , of volgends A B Ü L-
Ï E D A , Kamroddini genoemd worden. Men kweekt
hier ook eene plant, welke eene blaauwe bloem
draagt, met welker korrels het bereidde Corduaanfche
leder blaauw geverfd wordt. De ftad
was voor dezen de zetel der Seljukkifche Sultans
Rum. Ten tijde van ABULFEDA was hier,
op het kasteel, een gedenkteken „ opgericht ter eere
van den Wijsgeer PEATO (Z>).
E Y S T R E ,
insgelijks eene ftad van Lykaönië, is in de ge-
fchie-
(a) FOCOCKE Reize UI. Deel. I. Stuk. bladz. 87.
(*) BUICHIMO Jf.f. 115,

Ï16
A A R D R I J K S - K U N D Ë
fchiedenis der Apostelen merkwaardig , omdat ~,
als dezen daar een wonderwerk omtrent eenen
kreupelen hadden verricht, het volk dier flad
hen eerst vergoodde; maar onmiddelijk daarop,
PAULUS fteenigde en ter flad uitfleepte, zijnde
door de ongelovige Jooden daar toe opgehitst ,
HAND. XIV: 7 — 2. vergel. 2TIM. III: n.
Evenwel heeft PAULUS andermaal, en zelfs op
zijnen tweeden togt, door Klein-Jfië, ten derdemale
, deze flad bezocht , die ook daarom
merkwaardig is, omdat zij de geboorteplaats
was van TIMOTHEUS, aan wien PAULCS zijne twee
Brieven gefchreven heeft, HANDEL. XVI: i — 5.
Men vindt ze als de eerfle onder de Bisfchoppelijke
fteden van Lykaönië, op de lijst derzelven , anders
hebben wij er niets wetenswaardigs van gevonden
(a).
D E B . B E ,
het welk, naderhand , insgelijks eene Bisfchoppelijke
ftad van Lykaönië geweest is, heeft insgelijks
het Euangelie het eerst ontvangen door de
prediking van PAULUS HAND. XIV: 6. en op
zijnen tweeden togt HAND. XVI: 1, Hier te
Derbe was GAJUS geboren, daarom GAJUS van
Berbe , HAND. XX: 4. die daarna één der reisgenoten
van PAULUS geweest is , en van welken
hij , in zijne brieven , meer dan ééns , gewag
maakt.
L Y C I ë,
is eene Zeeprovintie , westelijk van
Pamfylië,
ter
{a) BACHIENE III. Dsel, III. Stuk, bladz. 676—67S.

DES BIJBELS. X. BOEK, VIL HOOFDST. 177
tegen over het Eiland Rh dus, 1 MAKKAB. XV:
23. ten Noorden had zij Karië, en, misfchien een
gedeelte van Pifidië. Wij vinden alleen twee fteden
van dezelve, in den Bijbel gewaagd, Patara
en Myra.
P A T A R A,
eene bij de Ouden bekende ftad, wegens eenen
Tempel van APOLLO, in welken ook Godfpraken
gegeven werden , gelijk te Delf — PTOLE­
MEÜS FILADELFUS, die deze ftad vergrootte ,
hadt haar den naam Arfinoë , ter eere zijner gemalin
gegeten , maar zij bleef haaren ouden naam
behouden, gelijk zij ook, op de lijst der Bisfchop*
pelijke fteden, met dezen naam ftaat, en nog heden
zelfs Patera geheten wordt.
Toen PAULUS uit Griekenland kwam, om na
Jerufalcm te reizen , kwam hij "laatst van Milete
f
in drie dagen , te Patara, het welk aan zee lag,
HAND. XXI: i. en van hier ftak de Apostel, met
met een ander fchip, in zee, na Fenicië.
In eene andere reize van PAULUS, toen hij,
als gevangen, na Rome gebracht werdt, komt de
ftad
M Y R A
in Lycië HAND. XXVII: 5. voor. STRAÖO rekent
deze plaats onder de zes grootfte fteden van
Lycië, ook onderfcheidt hij , daar, dit Myra ,
van Limyra , aan de rivier Limyra , fchoon de
ééne en andere door hem, op gelijken afftand van
de zee , te weten , XX fiadiën , dat is , weinig
meer dan één uur gaans, gefteld worden; wanneer
derhalven LUKAS zegt: de zee, „ die langs
„ Cilieië en Pamfylië is , doorgevaren zijnde
VI. Deel. M „ kwa!

178 A A R D R I J K S K U N D E
„ kwamen wij aan te Myra t
in Lycië, " zal men
dit moeten begrijpen, van de haven dezer ftad ,
van welke de ftad zelve 20 ftadiè'n , landwaards
in, kan gelegen hebben. Hier veranderde de
Apostel insgelijks van fchip , en ging op een
fchip over, dat te Alexandrië t'huis hoorde, vs. 6.
en met koorn bevracht was vs. 38. Men vindt de
ftad, insgelijks, op de lijst der Bisfchoppelijke fteden
, en wel als de eerfte, of Metropolitaanfche , kerk ,
boven aan, thans ligt zij verwoest, maar hare
overbijfzels worden nog aangewezen , omtrent
10 uuren gaans, van Pat ara (a).
In het 1 Boek der M A K K A B E C N , XV: 23.
wordt nog eene flad
F A S E L I S
genoemd, eene haven, op de grenzen van Lycië
en Pamfylië.
K A P P A D O C l ë ,
wordt HAND. II: 9. en 1 PETR. I: u genoemd,
doch, dit is alles, wat wij er in den Bijbel van
vinden , in welken ook geene fteden van dat landfchap
bijzonder voorkomen. Het was het oostelijkfle
landfchap van Klein - Afië, palende aan den
Eufraat, door welke rivier het van Armenië werdt
afgezonderd. Ten Noorden , grensde het aan
Pontus, ten Westen, aan Galatië, Frygië, en Lykaönië,
en ten Zuiden aan Cilieië. Volgends
fommigen zal het in het Oude Testament onder
den naam Thogarma begrepen zijn ( V. Deel bladz.
172O

DES BIJBELS. X. BOEK, VIL HOOFDST. i 7 9
172.) In laater tijd was het een vermaard Koningrijk
tot het onder de magt der Romeinen
kwam , die er eene Provintie van hun gebied van
maakten — Onder de ftedsn van dit landfchap ,
die waardig zijn , hier , aangeftipt te worden ,
fchoon zij niet in den Bijbel voorkomen , zijn Nazianzum,
naar welke de vermaarde GREGORIUS
Nazianzems den naam heeft, die daar Bisfchop
geweest is, en Nis/a, op de grenzen van Klein-
Armenië , naar welke een andere GREGORIUS
Nysfenus geheeten wordt, ook Tyana, de geboorteplaats
van den bedrieger APOLLONIUS TYA-
NAEUs,
enz.
P O N T U S,
noordwaards van Kappadocië, aan den Pontus Euxinus
, of de Zwarte zee , ftootende oost waards
aan Armenië, en wordende, ten westen, door de
rivier Hulys, van Paflagonië gefcheiden, een vermaard
Koningrijk , beroemd door den grooten
MITHRIDATES, die, bijna 40 jaren met de Rotneinen,
geduurige oorlogen heefc gevoerd, komt,
insgelijks, op de twee gemelde plaatzen der Hei.
lige Schrift voor, HAND. II: 10. en 1 PETR.
I: 1. Ook was uit Pontus geboortig de Jood
AQUILA, en zijne huisvrouw PRISCILLA, welke,
tot het Christendom bekeerd zijnde, aan hetzelve
zoo uitmuntende dienden hebben bewezen ,
HAND. XVIII: 2. doch , dit is ook alles, wat
Wij van dit landfchap in den Bijbel vinden. — Ik
teken hier alleen nog aan , dat van de ftad Cera*
Jus, in dit landfchap, de eerfte kersfenboomen afkomftig
zullen zijn, die ook daarvan, den naara
behouden hebben.
Het landfchap
M 2
PA.

iSo A ARDR IJ KS.KUNDE
P A F I A G O N l ë
westwaards van Pontus, aan deze ] fde zee gelegen,
met BACHIENE, voorbijgaande, omdat er de
Bijbel van zwijgt, komen wij tot
B I T II Y N i ë,
het welk , ten Westen van Paflagonië volgde ,
en ten Westen aan de Propontis ltiet , ten Zuiden
aan Myfië, Frygië, en Galatië. Het Koningrijk
Bithynië kwam, door erf making van den laatften
Koning, NIKOMEDES , aan de Romeinen, die
het, terftond , in eene Provintië veranderden. Het
wordt enkel i PETR. I: i. gewaagd, en HAND.
XVI: 7. In dit landfchap lag de ftad Nicea, zoo
vermaard , door de Kerkvergadering , aldaar tegen
de Aridnen, in het jaar 325 gehouden , en de
Niceïfche Geloofsbelydenis , aldaar toen opgefteld ,
welke men achter de gewone uitgaven van -onze
Nedèrduitfche Bijbels geplaatst vindt , als behelzende
het rechtzinnig geloof, nopens de verborgenheid
der Drieëenheid.
G A L A T I ë
was eene binnenlandfche Provintië van Klein-Afië.
Ten Noorden , grensde zij aan Bithynië en Paflagonië
, ten Oosten aan Pontus , ten Zuiden aan
Kappadocië , en ten .Westen aan Frygië. Ook
hadt, in.de daad, deze landftreek, weleer, tot
Frygië behoord ; maar omtrent 300 jaren voor
CHKISTÜS geboorte, waren de Galli, welke in
hun land geene genoegzame ruimte vonden, om
te beftaan, in eene aanzienlijke menigte , onder
anderen ook in Afië gekomen, en hadden zich in
dit

DES BIJBELS. X. BOEK, VII. HOOFDST. 181
dit gedeelte van Frygië , het welk zij vermeesterd
hadden , met der woon gevestigd , en zich daar
met Grieken en anderen vermengd , waarom dit
landfchap Gallo-Grcecia (Gallisch Griekenland) en
korter Galatië is genoemd geworden. De Romeinen
hebben hen naderhand overwonnen , en eindelijk
dit land tot eene Provintië gemaakt, i MAK-
KA B. VIII: 22., In dit landfchap heeft PAULUS ,
een en andermaal, niet zonder vrucht, het Euangelie
verkondigd, HAND. XVI: 6. XVIII: 23.
PETRUS fchreef ook aan de Galatiërs, onder meer
andere gemeenten, zijnen eerften Brief, 1 PETR.
I: 1. en PAULUS Brief aan de gemeenten in Galatië
is bekend. Men vindt ook, op de Bisfchoppelijke
lijsten, zeven Bïsfchoppelijke fteden, in
vervolg van tijd, gemeld , maar van die fteden,
in welke deze gemeenten, ten tijde van PAULUS,
gefticht zijn, komt in den Bijbel geene bijzondere
melding voor.
F R Y G I ë
verdeeld in Groot- en Klein • Frygië, is , wat het
eerfte betreft, een binnenlandsch gewest geweest
in Klein - Jlfië , hebbende Galatië ten Oosten - y
Klein • Frygië ftrekte zich tot aan de Mgeïfche zee
uit, doch de grenzen van dit landfchap zijn zoo
onbepaald , en hebben zoo veele veranderingen
ondergaan, dat wij niet durven ondernemen, dezelve
ftiptelijk aan te wijzen ; te meer , omdat
Groot - Myfië en Klein - Frygië, dikwijls , onder
één verward worden. Hec zuidelijkfte gedeelte,
Frygia Pacatiana genoemd, fchijnt, ten minften gedeeltelijk
, ook tot het eigenlijk Afië gerekend te
zijn , zoo dat fommige fteden , bij voorbeeld,
Labdicea en Hiërapolis, welke in Frygië lagen ,
M 3 tot

182 A A R D R IJ KS - K U N D E
tot het eigenlijk Afië gerekend worden , waarom
wij ze ook, bij die gelegenheid, befchrijven zullen—
HAND. II: 10. worden ook Jooden uit
Frygië genoemd, en uit HAND. XVI: 6. weet
men, dat PAULUS ook dit landfchap doorreisd
heeft, en andermaal HAND. XVIII: 23.
De Frygiërs beroemden zich , wegens de oudheid
van hun volk, waar over zij ook , volgends
HERODOTUS , eenen twist met de Egyptenaars
gehad hebben. Dewïil zij meer in opene vlekken
dan in fteden woonden , hadden zij eenen boerfchenaart,
en waren zoo laag van geest, dat zij
door dwang en flagen tot hunnen pligt moesten
gebracht worden ; van het één en ander waren bij
de Latijnen de fpreek woorden ontftaan : Phryx emendaturplagis
, waar geen dwang is, daar is geene
eere , en: Sero fapiunt Phryges , de gekken leer en
met fchade.
Met
M T S I ë
is het omtrent even eens gelegen , als met Frygië
9
wij lezen van een Groot- en Klein - Myfië,
doch beider grenzen zijn niet genoeg bepaald ,
ook bevatten beiden andere kleine landfchappen, of"
ook, gedeelten van Myfië worden weder tot andere
landfchappen betrokken. Genoeg is het, derhalven,
aantemerken , dat beide deze deelen, of geheel
Myfië , de JEgeïfiche zee ten Westen, en de Propontis
ten Noorden hadden, en ten Oosten grensden
aan Bithynië en Frygië. Dit landfchap wordt,
in den Bijbel, maar ééns gemeld, HAND. XVI:
8. Op den tweden togt van PAULUS en SI LAS,
Wilden die Apostelen , na Frygië en Galatië doorgereisd
te hebben , zich wenden na het eigenlijk
genoemd Afië, en dus ter linke zijde, doch, werden,

DES BIJBELS. X. BOEK. VIL HOOFDST. 183
den , door den Heiligen Geest, daar in' verhinderd
, en als zij vervolgends tot aan Myfië voorCgereisd,
zich rechts wilden wenden na Bithynië,
werden zij ook daar in belet , zoo dat zij Myfië
latende liggen, voortreisden na Tro'ds, van waar
zij het gereedst konden overfteeken na Macedonië,
het welk de bedoeling der Voorzienigheid was.
BACHIENE («) en anderen hebben hier eenige
zwarigheid gevonden, hoe de Apostelen Myfië
konden laten liggen , het welk juist in hunnen
weg lag, tusfchen Frygië en Tro'ds, doch, als wij
in aanmerking nemen, het geen wij van de onzekerheid
der grenzen van Myfië gezegd hebben,
wordt de zwarigheid ligt opgelost, ook kan men
zeggen , dat zij Myfië lieten liggen , voor zoo ver
zij zich daar niet hebben opgehouden.
T
R o a s
bij deze gelegenheid gemeld , kan zoo wel de benaming
van een bijzonder landfchap , als van
eene ftad zijn; het landfchap hadt den naam van
de zoo vermaarde ftad Troje , en daartegen hadt
het, ten tijde van PAULUS, eene ftad Tro'ds, welke
ook tot Frygië, of van anderen tot Myfië, gerekend
wordt , gelijk dit geheele landfchap Trods.
Deze ftad Trods heeft PAULUS bij eene tweede
reize na Macedonië aangedaan, HAND. XX: 1.
vergeleken 2 KOR. II: 12, 13. en wanneer hij
uit Macedonië, te rug keerde, kwam hij weder te
Trods, HAND. XX: 4, 5. hier hadt hij ook zijnen
reismatel , benevens eenige boeken en papieren
gelaten, om welke hij aan TIMOTHEUS fchrijft
STIM. IV: 13.
Dez«
(*) UI. Deel. III. Stuk. bladz. 69Ï.
M 4

i$4 A A R D R IJ K S - K U N D E
Deze ftad Tro'ds heette eigenlijk Alcxandria,
voorheen ook Antigonia, maar wordt ter onderfchtiding
Trods naar het landfchap genoemd, en
lag aan de JEgcïfche zee, niet verre van de Hel-
Jespontifche zeeëngte — De ftad heeft naderhand
eene aanzienlijke Christengemeente, en ook eenen
Bisfchop gehad — Thans heet zij Eskis/ïambol,
en ligt op eene hoogte, die met hooge klippen
aan de zee tegen over het Eiland Tenedos eindigt
(a),
A S S U S O / A S S U M .
Eene Had, in Myfië , omtrent 6 of 7 uuren
gaans, Zïiid-oostwaards van Trods, aan eeneruime
baai gelegen , en met eene haven voorzien.
STRABO béfchrijft haar, als door natuur en kunst
verlterkt, en gelegen op eene fteile hoogte , die
van den zeekant eenen rechten en langen opgang
hadt. Volgends HINIUS heette zij Asfiort Troadis,
of Asfiou , in het landfchap Trods, ook werdt
zij Apollonia genoemd — Eens is PAULUS hier te
voet van Trods gekomen HAND. XX: 13, 14. (b)
A D R A M Y T T E ,
of Adramyttum , was insgelijks eene ftad van Myfië,
en wel van dat gedeelte, het welk bij de rivier
Tiaïkus lag. I Deze ftad zelve was gelegen
aan dezelfde baai der JEgeïfche zee, welke de
ftad
(ö) ïOSCHIf'G Aflcn ƒ 91. POCOCKE Reize IIJ. Deel.
II. Stuk bladz. 117. CHANDLER. Reize door Klein - Jftë,
bladz. 40 volgg.
{b) BA,ctfiÉNB III, Deel. \\\. Stuk. bladi. 704,

DES BIJBELS. X. BOEK, VII. HOOFDST. 185
ftad Asfus befpoelde. Daar hoorde het fchip
t'huis, met het welk PAULUS, op zijne reize na
Rome, van Ccefarea tot Myra in Lyciëgevaren was,
HAND. XXVil: 2. en geenszins te Adrumetum ,
op de kust van Afrika , gelijk de Latijnfche Overzetting,
de Vulgata, aan BONFRERIUS en anderen
aanleiding tot deze misvatting gegeven
heeft («).
Verfcheiden andere fteden , en ook landfchappen
van Klein - Afië, worden , voords , begrepen
, onder den naam van
H E T EIGENLIJK GEZEGD ASlë,
bij voorbeeld , behalven een gedeelte van Frygië,
de landen Lydië, JEolië, lönië, en Karië, met
één woord , alle de landfchappen van het westelijk
Deel van Natolië, tusfchen de Middelandfche
zee , den Archipel, en de Propontis ; zoo nogthans,
dat, ook in het vervolg, deze benaming van
eigenlijk gezegd Afië zich dan ééns ruimer uitftrekie,
dan weder naauwer bepaalde, gelijk ik
hier voor reeds heb aangemerkt.
De reden dezer benaming , aan verfcheiden
landfchappen gegeven, is eenvouwig deze, dat de
Romeinen, volgends uiterften wil van A T T A L U S ,
Koning van Pergamus , deze landen , die zijn Koningrijk
uitmaakten, in bezit kregen, en er hec
eerfte Wingewest in Afië van maakten , welks
beftuuring zij aan landvoogden , met den titel van
Prcstor, maar na de tijden van AUGUSTUS, met den
titel van Proconful, van waar Afia Proconfularis,
hebben toebetrouwd , ten welken opzichte zij ,
na
(*) BACHIBKE 1. c. pag. 705.
M 5

186" AARDE. IJ KS-KUNDE
na de bemagtiging van andere landfchappen van
Natolie', meermalen veranderingen in de uitgeftrektheid
dezer landvoogdij hebben ingevoerd.
Een of andermaal, misfchien , uitgezonderd,
bij voorbeeld HAND. XIX: 26, 27. XXVII: 2.
wordt door Afië, in het Nieuwe Testament voorkomende
, dit eigenlijk gezegde Afië verftaan ,
van het welk ook de titel van Afiarchen HAND.
XIX: 31. zijnen oorfprong heeft, die in de gewone
vertaling , Overfien van Afië heeten ; ongelukkig
zeker ; zij waren eene foort van Priesteren
, die de beftelling hadden , over de ftrijdfpelen,
in de openbare Schouwplaatzen , en over
andere bijzonderheden, den openbaren Godsdienst
en deszelfs piegtigheden betreffende (a).
De ingezetenen van de meeste landfchappen ,
die tot deze Rotneinfche Provintie behoorden, waren
Grieken , niet alleen in de algemeene betekenis
van Heidenen, maar Grieken van oorfprong en
afkomst, gelijk wij boven, toen wij van Klein-
Afie, in 't gemeen, fpraken, reeds hebben aangemerkt,
maar ook bevonden zich hier vele Jooden
, en, zedert de prediking van PAULUS,
die, fchoon éénmaal, door den Geest, verhinderd ,
daar hetEuangelie te verkondigen, omdat hij elders
geroepen werdt, echter, naderhand, in deze
landftreek, bijzonder te Efcze, een' geruimen
tijd , verkeerd heeft, ook vele Christenen. Z00-
danigen waren die gemeenten van Afië, welke de
Christenen teKorinthe, door den Apostel, lieten
groeten 1 KOR. XVI: JQ. En tot deze gemeenten
behoorden bijzonder, die zeven Gemeenten
van Afië OPENB. II. en III. genoemd, Efieze,
Smyr-
(a) R, iBTfiiN DlJJ KPhilol,Crlt.de Jftarchis Traj. 1753.

DES BIJBELS. X. BOEK, VII. HOOFDST. 187
Smyrna, Pergamus , Thyatire , Sardes, Filadelfia,
en Labdicea , welke fteden juist die ligging hebben,
dat z : j, in de opgegeven, en in JOANNES
Openbaring voorkomende orde , als in eenen kring
liggen , zoodat een rondgaand gefchrift, volgends
deze orde, aan hun allen kon worden medegedeeld.
— Wij zullen deze lieden, kortlijk,befchrijven,
en er die bijzonderheden van optekenen
, welke tot opheldering van den letterlijken
zin , uit de Aardrijkskunde , ftrekken kunnen ,
zonder ons, voor tegenwoordig, in te laten in
het verfchil onder de Uitleggers , of men deze
Brieven naar de letter , of in eenen Profeetifchen
zin, hebbe optevatten,
E F E z E
gelegen, in dat gedeelte van het Eigenlijk Afië,
dat Iönië genoemd werdt, aan eenen inham der
Egeïfiche zee, niet verre van daar de Kaïfirus, of
de kleine Meander in die zee valt, was van ouds
eene aanzienlijke ftad, de eerfte van geheel Afië ,
gelijk zij op de oude gedenkpenningen genoemd
wordt, groot , fchoon, en volkrijk , eenen uitgebreiden
koophandel drijvende, en voornaamlijk
uitmuntende in geweerfabrieken , waar op men
meent, dat PAULUS doelt EFEZ. VI: 10—17.—
Men zeide, dat zij, door de Amazonen, zou geflicht
zijn — hare grootfte vermaardheid hadt zij
te danken , aan den Tempel van DIANA, welke
voor de befcherm-godin dezer flad gehouden, en
deze, om het beeld dezer godin, dat men voorgaf,
van den hemel gevallen te zijn, en dat in dezen
Tempel vereerd werdt, dtKerkbew aar fier genoemd
werdt, HAND. XIX : 47. 35. Deze Tempel,
na dat de eerfte door HEROST RATUS, om zich
eenen

188 A A R D R IJ KS -KUNDE
eenen naam te maken , in brand was geltoken, in
denzelfden nacht , toen ALEXANDER dc Groote
geboren werdt, is op gemeene kosten van alle
lieden van Afië weder opgebouwd , en werdt
voor éénen van de zeven wereld-wonderen gehouden.
Hij werdt in 220 jaaren voltooid, zijnde
geflicht, naar de Tótiifiche bouworde , hebbende
de lengte van 425 , de breedte van 220
voeten, en wordende gefchraagd door 127 pilaren,
die de hoogte van 60 voeten hadden. Ook
hadt men er een"' prachtigen Schouwburg, alwaar
kamp vechten, ter eere van DIANA, gevierd werden
, en over welke de Afiarchen, daar boven
van gefproken is , het betluur hadden , in welken
fommigen meenen , dat ook de Apostel FAUlus
eenmaal veroordeeld geweest zou zijn , om
met de wilde beesten te vechten, 1 KOR. XV:32.
fchoon anderen dit gezegde van den Apostel liever
anders verklaren. PAULUS heeft deze ftad
één en andermaal bezocht, en er zich, zelfs een
geruimen tijd van omtrent driejaren, onthouden ,
HAND. XVIII: 19. en XIX. -Hij Helde, hier,
TIMO'THEUS tot Bisfchop , of opziener der gemeente,
aan, aan welken hij twee Brieven, met
voorfchriften, omtrent de regeling en het beiluur
der gemeente gefchreven heeft, gelijk nog eenen
Brief aan deze gemeente zelve. Volgends het
verhaal van EUSEBIUS heeft, na het overlijden
van TIMOTHEUS , (wien de overlevering wil,
dat eenige baldaadige Efeziërs, op een' feesttijd
, met knodzen , zouden hebben doodgeflagen,)
de Apostel JOANNES , die zich meest aldaar
onthieldt, het beiluur dezer gemeente en
der omliggende , op zich genomen. Aan haar
is ook, in de daad, de eerfte der zeven Brieven
in de Openbaring, volgends het opichrift , gericht,

DES BIJBELS. X. BOEK, VIL HOQFDST. 18»
richt, toen deze Apostel zich op het Eiland Pathmos
in ballingfchap bevondt ; in dezen Brief
wordt aan deze gemeente , wat de letter betreft,,
gedreigd, dat , zoo zij zich niet bekeert, de
kandelaar, dat is, het licht van het Euangelie ,
van haar zal weggenomen worden , het welk ook
volftrekt vervuld is geworden.
Doch, laat ons, eer wij dit aanwijzen, nog het
één en ander van, Efeze aanmerken. JoaNNE»
de Apostel zal , wedergekeerd zijnde , uit zijne
ballingfchap, zich, het overige van zijne levensdagen
, te Efeze onthouden hebben, en wanneer
hij, door ouderdom, niet meer in ftaat was, om
door prediken de gemeente te {lichten , zal hij
nog telkens , in de vergadering , de gemeente
hebben toegeroepen : Kindei kens hebt malkanderen
lief! volgends HiëitON YMUS , het welk waarfchijnlijker
luidt, dan dat hij , door een wonderwerk,
DIANA'S Tempel zal hebben doen inftorten
, of ook , dat de Maagd MAR ia , een' tijd
lang, binnen deze ftad zal gewoond hebben.
TROFIMUS, één der eerfte Leeraaren, en een
vriend van PAULUS was een Efeziër HAND. XXI: 29.
vergel. XX: 4. — Op de lijst der Bisfchoppelijke
kerken , komt ook deze gemeente voor als eene
Bifchoppelijke, gerangfchikt onder het Patriarchaat
van Konftantinopolen. • Ook is hier het derde
algemeene Concilie of Kerkvergadering gehouden,
in het jaar 431. waar in de leere van NESTORI us
veroordeeld is geworden.
In de nabuurfchap dezer ftad, wordt nog een
grot of hol aangewezen , in het welk zeven jongelingen
van Efeze, ten tijde der vervolging, onder
den Keizer DECIUS, zich verfcholen hadden,
en aldaar in flaap geraakt, tot aan de regering
van den Keizer THEODOSIUS II. van het 252
tot

iyo AARD-R IJ KS -KUNDE
tot- 446 en dus geduurende 194 jaren zouden
doorgeflapen heèben, wanneer zij , wederom ontwaakt
, te voorfchijn kwamen , zich verbeeldende
, niet meer dan éénen nacht geflapen te hebben.
Dit hol wordt daarom bet hol der H. zeven
Jlapers genoemd. Zeldzaam is het, dat ook MO­
HAMMED in zijnen Koran van eenige lieden gewaagd
, die eenen tijd van 309 jaren geflapen
hebben , en Mufulmannen zullen geweest zijn ,
wier graf de inwoners van Nickowfe , eene plaats
in het rijk van Algiers, zich beroemen te bezitten
(a), terwijl de Arahiers de fpelonk der zeven
flapenden,-maar eenige uuren ver van Taas ,
aan den berg Sabber, in Temen , willen ontdekt
hebben. Zij noemen den Koning, onder wiens
regering deze flapenden in de fpelonk zouden gegaan
zijn, DIKKIANÜS , (DECIUS). Die
geen van hun, welke, na eenen tijd van 309 jaren,
na de ftad gezonden werdt , om levensmiddelen
te kopen, zou THEMUS IBN HAMUS ABU
ABBAS , en de in dien tijd regerende Koning zou
ABDUERACHMAN geheten hebben. De hond
Kathmtr, die hen bewaakte, zou, met dit geheele
eerwaardige gezelfchap, ook eene plaats in
den hemel gekregen hebben, enz. ( Z>)
Thans zijn er van Efeze niets dan puinhopen
©ver, ten westen van Aja Soluk of Aja-Juni, een
vervallen kasteel en klein dorp, het welk , wegens
de omliggende menigvuldige Moskeen, voor
dezen , eene aanzienlijke Mohammedaanfche flad
fchijnt geweest te zijn, zijnde den naam, waarfchijnlijk
, oorfpronglijk van Hagios Theologos of
Haia)
SHAW Reize I. Deel. bladz. 98.
(*) NIEJBHR Befcltr. van Arab. bladz. 2,29, ajo.

DES BIJBELS. X. BOEK, VII. HOOFDST.
id*
Hagios Jodnnes, de Heilige joaNNES, de THEO-
IOGUS , gelijk de Apostel JOÜNNES van de Ouden
pleegt genoemd te worden, omdat de Grieken
geloven , dat deze aldaar begraven is. De
voorige heerlijkheid van Efeze , vertoont zich
alleen in de overblijfzelen , in verwarde hoopen
van Marmerlteenen, omgeworpen muuren, (lukken
van kolommen en kapiteelen beflaande , met
welken de grond, overal, bezaaid is, en die men
voor overblijfzels houdt van D I A N A'S Tempel,
den Schouwburg, enz. welke thans voor roovers en
moordenaren tot eene Schuilplaats verflrekken ,
ook heeft het omliggende land , hoe woest het
ook ligt , nog tekenen van vorige vruchtbaarheid
Qa). — Daar zijn nog eenige weinige inwoners,
die zeer flcchte leemen hutten, van horden
toebereid, tot hunne huizen hebben , flaande
onder het gebied van eenen Kadi, of Richter ,
die , op een oud Kasteel, op eenen heuvel gefticht,
zijn verblijf heeft. Alle de inwoners zijn
eeniglijk Turken , en er is onder dezelven geen
één Christen (£>). „ De Voorzegging OPENB.
II: 5. is zoo letterlijk vervuld, dat er zelfs niet
één Christen , binnen de twee uuren gaans van.
deze plaats te vinden is. " (c) Enigzins anders
echter fchrijft er CHANDLEB. van ( d), nogthans
zoo, dat hij, in de hoofdzaak, met het aange-
haal-
(a) BuscHIKo Af f. 99. Men ziet de befchrijving en
afbeelding van alle deze bouwvallen bij DE BRUIN, Reizt
bladz. ap volg. Verg. POCOCKE til. Deel. I. Stuk. bladz.
aj. volgg.
{b) EGMOND VAN DER NYENBURO Reize I. Deel.
bladz. 118.
(c) POCOCKE Reize III. Deel. ï. Stuk bladz, 24,
(d) Reize deur Ktin. Jfiè' bladz. aoö, 207.

ïo*
A A R D R IJ K S-K U N D E
haalde, overeenkomt. ,, De hedendaagfc'he Efèï
ziè'rs , zegt hij , zijn eenige Griekfche boeren ,
die, in groote armoede, afhanglijkheid, en ongevoeligheid
. leven. Een glorierijk volk verbeeldende
, bewonen zij de puinhopen van deszelfs
voormalige grootheid ; fommigen de grotten der
prachtige gebouwen, die het gedicht heeft, anderen
de gewelven onder het Jladium , dat weleer
het gedrongen toneel van deszelfs vermaken was;
en wederom anderen de graven bij de fteile hoogte
, die de bewaarplaatzen van deszelfs asfche waren
-— Zulken zijn de tegenwoordige burgers
van Efeze , en zoodanig is de flaat, tot welken
deze vermaarde ftad allengs gebracht is. Hare
ftraten zien er treurig uit, en zijn met gras bewasfen.
Eene kudde geiten werdt, tegen den
middag , derwaards gedreven , om befchutting
voor de hooggeftegen zon te vinden , en eene
krasfende vlugt kraajen , uit de fteengroeven,
fcheen hare woeste eenzaamheid te befchimpen.
Wij hoorden , in het binnenruim van den Schouwburg
en hec fladium, het patrys roepen. De plegtige
ftatie naars heidenfchen godsdiensts wordt
niet meer gedacht , en de Christelijke , welke
hier , door de Apostelen geplant , door de Algemeene
Kerkvergaderingen aangekweekt werdt,
tot dat dezelve tot zijne manlijke kracht wies ,
leeft nu nog even, in eene naauwlijks bemerkbare
beftaanlijkheid. " (a)
S M Y R N A
eene, nog heden ten dage, vermaarde en aan-
zien-
(a) Vergelijk over Efeze BACH IE ME UI.Deel. Ul.Stuk,
bladz. 7 17—733.

DES BIJBELS. X. BOEK, VU. HOOFDST. 193
zienlijke ftad , gelegen noordwaards van Efeze,
aan dezelfde JEgcïfche zee , naar de bepaling van
STRABO, in eene rechte lijn, op den afftand van
CCCXX Jladiën , het welk bijna overeenkomt met
14. of 15 uuren gaans , die men , thans , aan den
afftand dier beide fteden van elkander geeft (a>
Weleer behoorde zij tot het landfchap ïönië, en
lag op de noordelijke grenzen van dit landfchap
nabij JEölië, de rivierMeles vloeide langs de muuren
dezer ftad.
Volgends PLINIUS zal deze ftad door de Amazonen
gefticht zijn; volgends STRABO, zal het
oude Smyrna , door de Lydiërs verwoest, en geduurende
vier eeuwen, als een dorp bewoond zijn
geweest, tot dat het , door ANTIG ONUS , naderhand
door LYSIMACHUS, twee van ALEXAN­
DER s Veldheeren, en Koningen van Afië, weder
herbouwd , en , in zijnen tijd , ééne der
fchoonfte fteden was geworden. Deze nieuwe
ftad, die, omtrent een uur gaans, van de oude
was afgelegen, was, voor een gedeelte, op eenen
berg gefticht, doch , een ander deel lag, in
eene vlakte, langs de zeehaven , uitgeftrekr. De
ftraten waren , zoo veel doenlijk , naar eene rechte
lijn getrokken, met fteenen beftraat, en aller -
wege bezet met prachtige gebouwen, onder welken
, bij STRABO, geteld worden , eene openbare
Bibliotheek, eeneLeerfchool, en eenige Tempels
, onder anderen een, aan HOMERUS gewijd,
omdat de burgers van Smyrne zich beroemden ,
dat hunne ftad de geboorteplaats was van dezen
Prins der Dichteren.
Men moge het voor waarfchijnlijk houden ,
dat
(a) KORN. DE BRUIN Reize bladz. 39,
Vi. Deel.
N

m
A A R D R Ï J K S - K U N D E
dat P A U L U S , geduurende zijn verblijf te Efeze,
H A N D . XIX: 10, 26. te Smyrne eene Christen
gemeente gedicht hebbe , echter is het niet zeker,
en zelfs meenen fommigen, dat, te dezer
plaatze, geene Christen gemeente zich gevestigd
heeft , voor den ondergang van Jerufalem, maar
de tweede Brief van de zeven Brieven in J O Ü N -
JNES Openbaring, O P E N B . II: 8 —11. is aan
dtn Engel der gemeente te Smyrna gericht, zoodat
er toen zekerlijk eene Christen gemeente in
die ftad 'geweest is, wanneer de Openbaring gefchreven
is geworden , doch, het welk waarfchijnlijk
eerst geweest is , na Jerufalems verwoesting.
De Kerkgefchiedenisfen verhalen ons,
dat P O L Y K A R P U S , een leerling van den Apostel
J O S N N E S , Bisfchop dezer gemeente geweest is,
tot dat hij, in het jaar 167 , in de vervolging
onder den Keizer I U C I U S V E R U S , aldaar den
marteldood ondergaan heeft; men vertoont nog
den Schouwburg, daar hij voor de leeuwen geworpen
, of volgends anderen, verband zou zijn ,
ook zijne kapel en de overblijfzen van zijn graf,
enz. (0).
Van het tegenwoordig Smyrna fchrijft B U-
S C H I N G , uit de Reisbefchrijveren , het volgende
: (b) „ Ismir is de Turkfche naam der ftad Smyrna,
welke aan het einde eener baai, in welke hier
de kleine rivier Meles valt, en aan den voet van
eenen berg, die de ftad van drie kanten influit,
gelegen is; op den bovenften top van dezen berg
ftaat een vervallen kasteel, met eenige ftukken
kanon, het welk J O M N N E S D U K A S gefticht
heeft.
(a) BACHIENE IIT. Leel. III. Stuk. bladz, 734—737.
{b) f J$*n f, 95 1 9

DES BIJBELS. X. BOEK, VII. HOOFDST. 195
heeft. Aan de haven ftaat nog een oud kasteel,
en bij den mond der baai, aan het einde van eene
landtong , twee groote uuren van de ftad , nog
een. De ftad , met het daarbij gevoegde landfchap,
behoort aan de Valide Sultane, dat is, aan
des Sultans moeder , welke daar een Musfelin aanftelt,
om de inkomften te ontvangen, maar een
Khadi is de opperfte gebieder in de ftad. Zij is
groot, en valt, wegens hare ligging aan bergen,
als men haar van den waterkant of uit de fchepen
ziet, zoo wel bij dag als des nachts , wanneer het
licht in de huizen brandt, zeer goed in het oog:
maar de ftraaten zijn zeer naauw , en de huizen
meestal flecht. DE BRUIN zegt, dat men het
getal der inwoners op 40,000 rekent, TOUR-
NEFORT fchatte ze maar op 27,000 , een Jefuit,
m de Nouveaux Nemoires des Misfions, op 60,000,
TAVERNIER Op 90,000, POCOCKE, Op JOO,000.
Volgends LUDEKE maken de Osmannen, of Turken,
alleen bij de 40,000 zielen uit , en de Baron
VAN RIEDEZEL meldt , dat men alle de inwoners
op 120,000 zielen fchat. De Osmans hebben
, volgends het bericht van SMITH en WEH-
EER, 13, maar volgends TOURNEFORT, 19
Moskeen. Volgends hun zijn de Grieken de talrijkften
, welke eenen Metropolitaan, of zoo als
LUDEKE zegt, eenen Bisfchop, en twee kerken
hebben. Op dezen volgen de Jooden, van welken
er meer dan 12,000 zijn, gelijk LUDEKE bericht,
welkeer, volgends hem, zeven Sijnagogen
hebben. Na hen komen de Armeniërs, welke
wel eenen Bisfchop , doch niet meer dan ééne
kerk, hebben. De Franken , of Europe'dnen, maken
het kleinfte getal uit, en bewonen eene bijzondere
ftraat, die aan de haven gelegen is, en naar hun
de Frankenjlraat genoemd wordt. Zij is de beste
N 2 in

JQ

DES BIJBELS. X. BOEK, VII. HOOFDST. 197
baaren ("«). In grasmaand 1739 werdt, volgends
aantekening van P O C O C K E (b) de ftad
grootlijks ontfteld , door eene vreeslijke fchudding,
waardoor verfcheiden huizen omgeworpen
werdén. Vele inwoners werden op hunne bedden
verpletterd, en er was niet één huis in Smirna , of
het was op eene jammerlijke wijze gehavend. —
„ Ook is de ftad door brand dikwijls zeer verwoest
geworden. In 't jaar 1763 brandde dat
deel der ftad, waar de Europeanen wonen, bijna
geheel af, met vele koopwaren; 1772 de wijken
der Osmannen, Jooden, en Grieken, en zeer vele
Pakhuizen en winkels ; in 1778 onmiddelijk na
eene hevige aardbeving (c), bijkans een derde gedeelte
van de ftad. Hier zijn geheel geene gedenkftukken
der oudheid meer voor handen, behalven
een reusachtige kop van marmer, in het
kasteel op den berg, dien men voor het hoofd
eener Amazone uitvent , maar die , volgends de
verzekering van den Baron V A N R I E D E Z E L ,
een A P O E L O verbeeldt. "
De ilad heeft ook, door de oorlogen , veel gel
e d e n
> en is , menigmalen, ingenomen, geplunderd,
en vernield geworden, waar van men een
kort verhaal heeft bij C H A N D L E R , maar „ zedert
1428 is zij in de magt der Osmannen, In
den zomer , verheft zich daaglijks , tegen den
middag, een zeewind, Imbat genoemd, die vlak
in de baai inwaait, eerst zacht , dan fterker,
waait, maar met den avond weder liggen gaat,
het welk W O O D in zijn EJJav on the originalgenius
( a ) C H A N D L E R Reize bladz. 109.
(b ) Reize III Deel l. Stuk. bladz. ia.-
(c) Van deze aardbeving , en derzelver gevolgen , zie
»en BJORWSTSHLS Reize IV. Deel. bladz, ioö,
N 3
of

198 A A R D R IJ K 3 - K U N D E
of Homer , en L U D E K E , berichten. De eerstgemelde
houdt Smyrna voor de geboorteplaats
van HOMERUS. "
Ten Zuid-oosten van Smyrna zijn warme baden.
In de nabuurige vlekken , Bujaw, Segikui,
Norlekui, en Hadielar , hebben de Europeanen
, die te Smyrna wonen, landhuizen , en bij
het vlek Bonavre is eene groote begraafplaats der
Osmannen, op welke men vele fleenen van oude
gebouwen vindt.
P E R G A M U S ,
was de hoofdftad van het Pergamenisch Koningrijk,
het welk een aanzienlijk gedeelte van Klein-
Afië_ in zich bevatte , en van deszelfs Jaatften
Koning ATTALUS, gelijk wij, hiervoor, reeds
gemeld hebben , bij uiterften wil , aan het Romeinfche
volk vermaakt is geworden. Eigenlijk
was zij gelegen in Groot-Myfië, omtrent 20 uuren
gaans , noord-oostwaard , van Smyrna , aan
de rivier Kaïkus, die, volgends STRABO, daar
langs ftroomde, en in de JEgeïfche zee uitwaterde.
In deze ftad hadt de Koning EUMENES eene
vermaarde Boekerij aangelegd , die meer dan
£00,000 boeken bevat zal hebben , en met die
van Alexandrië om den voorrang twistede. De
boeken daar toe behorende , waren eerst op papier
gefchreven , dat is , op vliezen of binnefchorsfen
van de Egyptifche papier - plant. Maar,
dewijl de Egyptifche Koning P T O L E M E Ü S , uit
naarijver , den uivoer van het papiergewas uit
Egypte verboodt , legde men in Pergamus zich
toe , o.n beesten-vellen tot fchrijfftoffe , om op
tefchrijven, te bereiden, welke daaróm ook nog
heden Perkament of Pergament, naar deze ftad
ge-

DES BIJBELS. X. BOEK, VII. HOOFDST. 199
genoemd wordt (#), Ook is de ftad aanmerklijk
, omdat GALENus, die vermaarde oude Geneesheer,
daar geboren is.
Van de eerfte flichting eener Christen gemeente
te Pergamus, lezen wij niets, in de Plandelingen
der Apostelen, maar de derde der zeven Brieven, in
de Openbaring , is gefchreven aan den Engel der
Gemeente te Pergamus. Doch , in dezen Brief
komen bijzonderheden voor, welke men in de gemeente
van Pergamus , naar de letter , niet kan
aanwijzen ; bij voorbeeld , als er gezegd wordt,
dat aldaar de troon des Satans is, fchoon fommigen
dat hebben willen ophelderen, uit den dienst
van iESKULAPius, den God der Geneeskunde,
die, binnen deze flad, zeer ijverig gediend werdt,
en die altijd met eene Slang verbeeld wordt. —-
Doch, dit is zekerer, in de eerfle eeuwen van
het Christendom, is deze flad een Bisfchopszetel
geweest, onderhorig aan den Patriarch van Kon-
Jlantinopolen.
Thans heet de flad Pergamo of Bergamo, en ligt
in eene vlakte, aan den voet, en gedeeltelijk ook,
op het afhangen van fierke, hooge en fleile bergen
, op eén' van welken een vervallen flot of
kasteel ftaat. Ten zuiden loopt er eene rivier
langs, die in oude tijden Kaïkus heette , en die
hier
(a) Hier echter is het Pergament niet het eerst uitgevonden,
maar alleen meer in gebruik gebracht , en de uitvinding
verbeterd. Het is opmerklijk, dat ons hedendaags
Papier nog den naam draagt, naar het Egyptisch papiergewas
, ons Verkament naar Pergamus, gelijk men ook fpreekt
van een vel papier, als ook van een blad papier, doelende
het eerde op de bereide bssstenve'lett, en het laatfte op de
veel oudere wijze van fchrij/en op bladen van Palm- of Dadelbomen.
Zie BACBIENE III. Deel. 111, Stuk, W. 733,735»
N 4

zoo
A A R D R IJ K S - K U N D E
hier de beek Selinus opneemt. Zij ligt zes of zeven
Franfche mijlen van zee af, aan welke zij
eene haven heeft (a). • Zij is nog redelijk wel in
ftaat. Alhoewel er geen gebrek is , aan ptinhoo-
•pen van verwoeste woningen ; praalt ze echter
nog met vele, (naar de gefteldheid van dat land,
zou men zeggen,) fraaie gebouwen, van vierkante
fteenen opgetrokken. Niet te min wordt de
ftad meest door Turken bewoond , alleen zijn er
eenige weinige armoedige Griekfche Christenen,
-die in eene kerk, aan den heiligen THEODORUS
gewijd , hunnen godsdienst vieren. Deze leiden
een armoedig leven, en geneeren zich, met den
arbeid in de moestuinen , en andere geringe bezigheden
; zich weinig over hunnen ftaat bekreunende,
bijaldien zij flechts zoo veel bij elkander
mogen rapen, dat zij hun hoofdgeld aan de
Turken kunnen opbrengen , als zijnde aan hunne
dienstbaarheid, door langheid des tijds, gewoon
geworden (b).
T H Y A T I R E
ligt zuidwaards van Pergamus , omtrent halverweg,
tusfchen die ftad en Sardes, volgends de
Reisbeschrijving van ANTONINUS , LVI1I Ro-
.mehifche mijlen, dat is, omtrent 20 uuren gaans
van Pergamus , waar voor men echter XLVIII
mijlen, dat is, 16 uuren gaans, fchijnt te moeten
lezen ; de meeste oude Schrijvers plaatzen
haar in het landfchap Lydië , fchoon STRABO
zegt, dat fommigen Thyatire, eene volkplanting
der
(a) BUSCIIING JJiè'n ƒ. 92.
{bj BACHIENE III. Dte'i. lil "Siuk. bladz, 741.,

BES BIJBELS. X. BOEK, VII. HOÖFDST. 201
der Macedoniër* (Grieken), voor de uiterfte ftad
van Myfië gehouden hebben , zoodat zij zal gelegen
hebben op de grenzen dezer beide landfchappen.
De ftad Thyatire , die van ouds ook Pelopia
heette, is, in den Bijbel, alleen bekend, door Ly
dia, eene purperverkoopfter, welke van Thyatire
afkomftig, te Filippi in Macedonië zich bevondt,
toen_ PAULUS aldaar het Euangelie predikte,
en die, door deze prediking, tot het Christendom
bekeerd werdt, HAND. XVI: 14, 15. Sommigen
hebben wei gedacht , dat LYEIU niet de
eigen naam dezer vrouw, maar een volksnaam ,
naar het landfchap Lydië, geweest zij, en dus alleen
zou aanduiden, dat zij eene Lydifiche vrouw
was , maar LUK AS zegt uitdrukhjk , dat haar
naain LYDIÜ was. Ook dient hier , ter opheldering,
dat de kunst van het purperverwen, bij
de Lydiërs, in 't gemeen , en , bij de inwoners
van Thyatire , in-, 't bijzonder , in grooten bloei
was, en dat deze kunst, benevens het verkopen
der purperklehrde ftoffen , voornaamiijk , door
vrouwen geoefend werdt (#). Verders is de
vierde Brief in de Openbaring van JOÈLNNES aan
den Engel der gemeente te Thyatire gefchreven
OPEJNB. II: 18— 22.
De ftad heet tegenwoordig Akhesfar ,. of Akhisfiar,
of Akfaraï, dat is , wit kasteel, van de
Grieken , bij verkorting , Akjar-, of Axar. Te
weten , in 't begin der vlakte , waar m de ftad
gelegen is, heeft,, voor dezen, op eene hoogte ,
een kasteel van dezen naam geftaan, dat nu ge
heel vervallen is. Toen de Osmans hetzelve verlie-
ia) BACMIBME HL Deel III. Stuk bladz. 743, 744.
N
S

tot A A R D R IJ K S . K U N D E
Keten, en zich op de plaats der voormalige ftad
Thyatire nederfloegen , hebben zij aan deze nieuwe
plaats den naam van het gemelde flot.gegeven.
Daar zijn van de ftad Thyatire nog overblijfzels
en bi'zonder nog opfchriften voorhanden. — De
tegenwoordige ftad is flecht gebouwd , en morslig
, alzoo zij bijkans alleen van Osmannen of Turken
bewoond wordt, anders zou zij ligt zindelijk
kunnen gehouden worden , wegens het menigvuldig
water , dat daar overal door de ftraaten
vloeit.
Alhoewel de ftad Thyatire nog in volgende eeuwen
op de lijst der bisfchoppelijke fteden van
Lydië gevonden wordt , is het Christendom daar
echter reeds lang vervallen, men heeft er tegenwoordig
flechts weinige en armoedige Christenen,
die er zelfs niet ééns eene kerk hebben, (a)—-
Van hier gaan wij voort na
S A R D E S ,
de hoofdftad van het landfchap en koningrijk Lydië
, gelegen elf uuren gaans van Thyatire , ten
zuiden , genoegzaam in eene rechte lijn , tusfchen
die ftad en Filadelfia , aan den voet van
den berg Tmolus, oudtijds Timolus, thans Boztfag
C dat is , vreugdeberg,) aan de rivier Paclolus ,
die, uit dezen berg voortkomende, midden door
de ftad ftroomde. Deze rivier was bij de ouden
zeer vermaard , wegens het menigvuldig ftofgoud
, dat zij met zich voerde, waar aan men
onder anderen de bron der rijkdommen van KRE-
SUS, Koning van Lydië, toefchreef. Te weten,
ten
(a) BUSCHING Jf.fi 93.

BES BIJBELS. X. BOEK, VII. HOOFDST. 203
ten tijde der oude Babylonifche Heerfchappij ,
was Lydië een aanzienlijk Koningrijk , waar van
Sardes de hoofdftad was, en het welk zich , in
zijnen bloeiftaat, tot aan de rivier Halys uitftrek- \
te. KRESUS, wegens zijne rijkdommen vermaard,
was Koning van dit rijk, toen CYRUS
de Groote, het rijk der Perfen ftichtede, en aan
het hoofd der verbonden Vorften, die zich tegen
de aangroejende magt der Perfen verzetteden..
Men verhaalt, dat hij, in het begin des oorlogs,
het orakel raadplegende, over de uitkomst deszelven
, het dubbelzinnig antwoord zou ontvangen
hebbende , dat hij, den Halys overtrekkende,
een groot rijk zou omkeeren , het welk KRESUS
van het Perfisch rijk verklaarde , maar bij de uitkomst
bleek, dat zijn eigen rijk bedoeld was. In
een hoofdtreffen werdt hij van CYRUS geflagen
en levend gevangen genomen , de overwinnaar
zal hem verwezen hebben, om verbrand te worden,
doch als hij aan den brandftapel gekomen,
herhaalde keeren, uitriep, ö SOLON! SOLON!
liet CYRUS hem bij zich brengen, aan wien hij, |
op zijne vraag naar de reden van dezen uitroep,
verklaarde , dat deze Griekfche Wijze , ééns aan
zijn Hof zich bevindende , hem geleerd hadt,
dat men niemand voor zijn dood gelukkig kon noe- |
men , uit hoofde van de wisfelvalligheid en onbeftendigheid
der ondermaanfche zaken, gelijk hij
dit thans ook ondervonden , en nu aan SOLON
gedacht hadt. Dit trof CYRUS, die hier door
bewogen werdt, hem het leven tefchenken, en
zelfs aan zijn hof in waarde te houden.
Toen Sardes, en het gantfche Koningrijk Lydië,
onder de magt der Perfen ftondt, is het gé.
beurd , dat de löniërs, door Griekfche, inzonderheid
Atheenfche, hulptroepen onderfteund, tegen

io4 A A R D R IJ K S - K U N D E
gen de Perfen opftonden, en de ftad Sardes innamen
, en verbrandden, fchoon zij het Slot niet
konden meester worden. Dit geval is daarom
merkwaardig,omdat het de aanleidendeoorzaak is
geweest van de menigvuldige en zwaare oorlogen
, tusfchen de Grieken en de Perfifche Keizers,
welke oorlogen eindelijk den ondergang aan het
Perfisch rijk, onder ALEXANDER den Grooten,
hebben aangebracht. •
Als de ftad, door eene zwaare aardbeving, geheel
verwoest was, heeft.Keizer TIBERIUS ze
weder laten opbouwen.
Aan de gemeente der Christenen te Sardes, is
ook een brief in de Openbaring gericht OPENB.
III: i — ó'. Zoo lang het Christendom in het
Oosten bloeide , was zij een Bisfchoppelijke, en
zelfs een tijd lang, een Aardsbisfchoppelijke zetel,
tot dat de Turken haar, met het overige land, bemagtigd
hebben. Thans is zij een dorp of vlek,
het welk van geringe Turken, die veehoeders zijn ,
en van arme Griekfche Christenen, bewoond wordt,
welke laatften er noch kerk, noch Priester, hebben.
Van de oude ftad zijn nog aanzienlijke
puinhopen overig ; en POULLET gewaagt nog
van een groot landmeir 6 of 700 fchreden van dê
ftad af (a ).
F I L A D E L F I A
volgt in de orde der befchrijving dezer fteden ,
hebbende haaren naam van den Koning ATTA-
LI/S F I L A D E L T U S , denzelfden , naar wiens eigen
(a) BACHIEÏE III, Detl. III. Stuk bladz. 741—-748.
fUJCHINO u3f. ƒ. 94,

DESBIJBELS. X. BOEK, VIL HOOFDST. 205
gen naam ATTAtus, de flad Attalië in Pamfilië,
genoemd is geworden, (boven bladz. 171.) 8 e "
lijk er meer fteden van dezen naam gevonden
worden , eene in Arabië, te voren Rabba , de
hoofdftad der Ammoniten , (V. Deel bladz. 362.)
dus genoemd, naar den Egyptifchen Koning EI*
LADELFTJS, eene andere in Cilicië enz. (0)
De ftad was gelegen, in het landfchap Lydië,
XXVIII Romeinfche mijlen, dat is, ruim 9 uuren
gaans, van Sardes, aan den voet van den berg Tmo'
lus, heden, gelijk wij, bij Sardes zagen, Bozdag,
van waar zij een aangenaam uitzicht heeft, in de
daar onder liggende vlakte, ten Noorden en Oosten.
— STRABO zegt ons, dat deze ftad zeer
aan aardbevingen onderhevig was.
De zesde Brief in de Openbaring van JOSNNES,
is aan de Christen gemeente te Filadelfia, OPENB.
III: 7 —13. — Ook is de Bisfchoppelijke waardigheid
aan deze ftad , langen tijd , verbonden
gebleven, en het Christendom heeft daar niet,
dan door de groote overmagt der Turken, kunnen,
bedwongen worden, hebbende de ftad , onder alle
fteden van Klein - Af ë, den Turken het langst
wederftand geboden, tot dat zij zich , doch niet
dan onder redelijke voorwaarden , aan dezelven
onderwierp. Sommigen verhalen, dat zij , door
den Turkfchen Keizer BA JAZETH den eerften, in
het einde der XIV eeuw, ten eenemale verwoest,
en met den grond gelijk gemaakt zou zijn, maar
de
(a) De naam zou eigenlijk betekenen Broederliefde. WIL-
11 AM PEN, het hoofd der Kngelfche kwaakers , vondt denzelven
zoo fchoon , dat hij in 't jaar 1682, die landftreefc
in Noord - Amerika bevolkende , welke naar hem Penfylvanië
genoemd is, aan de eerfte ftad, die hij, tot derzelver hoofdftad,
deed ftichtea, den finm van Filadelfia gegeven heeft —

so5 A A R D R IJ K S-K U N D E
de geleerde WESSELING (0) heeft bewezen ,
dat de ftad Filadelfia nog , na de gevangenis en
dood van BAJAZETH, zich, in goeden bloeiftand,
bevonden heeft, en meent daarom , dat
men de verwoesting der ftad , en den wreeden
moord aan de Christen inwoners van dezelve eer
aan TIMURBEG of TAMERLAN zal moeten toefchrijven.
Daar ftaat nog , anderhalve Romeinfiche
mijl, buiten de ftad, een muur , ter lengte
van 1800 voeten, die, van de beenderen der
Christenen , welke toen om het leven gebracht
zijn , met fteenen doormengd , opgebouwd is ,
een gedenkteken van wreedheid, zegt B ACH IE-
NE, waarvan men, bezwaarlijk, een voorbeeld
vinden zal,
De ftad draagt nog heden, bij de Christenen ,
den naam van Filadelfia , doch, van de Turken,
wordt zij Alla-Chahir of Allah - Scheker, (Gods-
Jlad) genoemd. Zij heeft een' vrij grooten omtrek,
en wordt niet alleen van Osmannen of Turken,
maar ook nog van een paar honderd Griekfiche
Familiën bewoond , welke vier kerken, en
eenen Bisfchop hebben {b).
De laatfte der zeven kerken in Afië, die in de
Openbaring voorkomen , en aan welke de zeven
Brieven aldaar gericht zijn, is
L A Ö D I C E a »
Zie OPENB. III: 14 — 22. Daar waren meer
fteden , met dezen naam La'ödice'd , onder anderen
(

BES BIJBELS. X. BOEK, VIL HOOFDST. 207
ren in Syrië enz. (aj, daarom wordt dit Laödiced,
ter onderfcheiding, Laödiced aan den Lykus,
genoemd, aanwelke rivier zij gelegen was.
Zij was eertijds, volgends PLINIUS, met twee
andere namen , eerst Diospolis, daar na Rhoas ,
bekend geweest , maar de Syrifche Koning A N-
TIÖCHUS II. haar, merklijk, vergroot en verbeterd
hebbende, noemde haar, ter eere van zijne
gemaalin LAÖDICE , Laödiced. Zij lag ,
eigenlijk, in dat gedeelte van Frygië, het welk
Pacatiana wordt bijgenaamd, aan den zuider- of
linker-oever der rivier Lykus, die daarna in den
Meander valt, omtrent 17 Romeinfche mijlen , of
twee uuren gaans , zuid waards, van Hi'erapolis.
STRABO, en andere oude Schrijvers, beelden
haar af, als eene groote, rijke, en zeer beroemde
koopftad. In de weilanden, rondom de ftad,
werden eene menigte fchapen gevoed; wier wol-
Ie, in zachtheid en kleur, vele andere overtrof.
Daartegen, heeft zij, dikwijls, veel te lijden gehad
van aardbevingen ; eens is zij geheel door
eene aardbeving omvergeworpen (Z>), maar door
haar eigen vermogen, fpoedig weder opgebouwd.
Van de Christen gemeente te Laödiced, welke
door PAULUS niet bezocht is geworden in perfoon
KOLOSS. II: i. was misfchien EPAFRAS
de ftichter , aan wien PAULUS KOLOSS. IV:
12, een goed getuigenis geeft, van zijnen ijver
voor deze gemeente , als ook voor die van Kolosfen,
(a) Vergelijk SHAW Reizen II. Deel. bladz. I. Ik befpeur,
dat ik in mijne Aanmerk, op Openb. lil: 14. in eenige
bijzonderheden , deze beide fteden heb verward, hebbende
te onbedachtzaam gevolgdeen bericht uit ESHUCHB
in de Nederl. Lttterverluji. II. Deel. bladz, 350.
(b) TACITÜS Am, XIV. 37.

so8 T A A R D R IJ K S - K U N D E
Jen, en Hierapolis. • Dewijl Laödiced niet vérder
dan 7 uuren gaans westwaards van Kolosfe lag ,
was het ligt , dat die van Kolosfe den Brief van
PAULUS aan hun gefchreven , ook aan die van
Laödiced mededeelden, hetgeen de Apostel van
hun begeert, KOLOSS. IV: 16. gelijk zij ook lezen
moesten eenen Brief, die uit Laödiced, dat is,
van die gemeente aan p A ULUS, gelijk waarfchijnlijk
is, gefchreven was. In later tijd wordt
de flad Laödiced gevonden op !de lijst der Bisfchoppelijke
fleden van Frygia Pacatiana , wier
Bisfchop den Titel van Metropolitaan voerde, ook
is hier in het jaar 365 eene groote Kerkvergadering
gehouden. — Thans ligt zij geheel in puinhopen,
en heeft den naam van Eskihisfar (het
oude flot,) men vindt hare overblijfzelen op
eenen heuvel, van welken de rivier Lykus omtrent
een half uur af door eene vlakte tusfchen
Laödiced en Hiërapolis loopt (#)•
K O L O S S E,
of, gelijk zij, in fommige Handfchriften des N.
Testaments , en ook doorgaands bij de oude
Schrijveren genoemd wordt Kolas/e ( Z > ) laten wij
in orde volgen , daar wij nu de overige fleden
van Klein- Jfië , willen befchrijven , die in den
Bijbel gemeld worden. Zij lag insgelijks in 't
zuiderdeel var Frygië het welk , naderhand, Fry~
gia Pacatiana genoemd is , en wel aan de rivier
Ly-
( a ) Vergelijk B A C H I E N E III. Deel. III. Stuk. bladz.
752—761. BUSCHINO Jf. f. 104. POCOCKE lil. Deel.
I. Stuk. bladz. 68.
(b\ PETR. WESSELING ad Uïerocl. Synecd. pa%. 666.
aangehaald bij BACHIENE lil. Deel. lil. Stuk. bladz, 768.

DES BIJBELS. X. BOEK, VIL HOOFDST. 209
Lykus, waar deze rivier zich , volgens STRABO,
voor een' poos , onder den grond verbergt, ea
vijfftadiën verder, weder tcvoorfchijnkomt ; en
niet, gelijk fommige nieuwer landkaarten haar
plaatzen, aan den Meander, in de nabuurfchap der
fleden Laödiced en Hiërapolis. - De Christen gemeente
aldaar is, waarfchijnlijk, gefticht door denzelfden
EPAFRAS, van wien wij boven gefproken
hebben, in de befchrijving van Laödiced, KOLOSS.
I: 7. en IV: 13. gelijk hij ook uit Kolosfe geboortig
fchijnt geweest te zijn, KOLOSS. IV: 12.
Aan deze gemeente heeft PAULUS eenen Brief gefchreven
, dien wij nog, onder zijne Brieven,
hebben. Te Kolosfe woonde ook FILEMO N, aan
wien deze Apostel, insgelijks, eenen Brief gefchreven
heeft, bij gelegenheid, dat deszelfs flaaf
ONESIMUS, dier zijnen meester ontlopen , maar
te Rome, door PAULUS, tot het Christendom bekeerd
was, tot zijnen heer te rug keerde, wien
deze Brief tot eene voorfpraak moest dienen. ——
Vervolgends, is de ftad een Bisfchoppelijke zetelplaats
geweest. — Thans heet de plaats Chonos of
Konos, en is een kasteel op eene rots , met een
daar onderliggend vlek , afvaar flechts eenige
weinige armoedige Griekfche Christenen zijn, die)
geene kerk hebben
SleRAPOLIS',
komt flechts éénmaal voor in den Bijbel, Koti
IV: 13. alwaar de. gemeente van die ftad, met
die van Laödicea en Kolosfe, gevoegd wordt, als
U
O ) BUJC R IN 8 Af.f. 104,
yi. Deel. . O

aio
AARDRIJKS-KUNDE
de bijzondere voorwerpen der zorg en ijver
van E PAFRAS. — Ook Jagen deze fteden niet
verre van eikanderen , Hiërapolis flechts VI Romeinfche
mijlen, dat is, twee uuren gaans, zuidwaard
van Laödicea, in het eigenlijk gezegd Afië,
doch,eigenlijk, in het landfchap FrygiaPacatiana.
De naam betekent Heilige flad , naar de menigte
van Heiligdommen en Tempels , toen de ftad nog
Heidensch was. Trouwens , daar zijn meer fteden
, om die zelfde reden , met dezen naam bekend;,
nqg.eene in het zoogenoemde.Frygia Salutaris
, eene in Syrië enz. Zij is naderhand eene
Bisfchóppelijke ftad geweest , thans heet zij Pambukkelafi,
Katoenenvesting, wegens de kleur der
rotzen , in de nabuurfchap , die zoo wit is als
die van katoen, de flad is thans.geheel verwoest
en onbewoond j men heeft in de nabuurfchap
warme baden , wier water fmaakt als het Pijr*-
mondswater , fchoon het niet zoo fterk is (0),
zij bevatten eene groote hoeveelheid zwavel. De
Ouden hebben waargenomen , dat deze wateren
zeer goed waren, om te verwen , en dat de wortels
der boomen, omtrent deze plaats, eene verf,
aan karmozijn en purper gelijk, gaven. Deze
wateren hebben eene verfleenende kracht, zoo
dat de zijde des bergs , langs welken het water
loopt , met eene witte korst bedekt is. Ook was
hier omftreeks een Plutonium , of hol, waar uit
een damp opfteeg , welke voordieren doodlijk was.
Te weten.,, het is reeds eene oude aanmerking,
dat deze ftreek door vuur en water ondermijnd
is; van daar dé menigvuldige heete wellen , en
dat deze landftreek aan zoo menigvuldige aard»
bee-
(«) POCOCKE III. Deel. I. Stuk. bladz. 7

DES BIJBELS. X. BOEK, VII. HOOFDST. 21 r
beevingen onderworpen was (0). Ondeftusfchenhebben
noch POCOCKE, noch CHANDLER,
het gemelde zwavelhol , \vaar STRABO van
fpreekt, gevonden. (£)
M I L E T E
lag eigenlijk , in Iönië, fchoon fommigen haar
tot Karië rekenen , doch de grenzen dezer landfchappen
waren of niet recht bepaald , of veranderden
fomtijds, hoe het zij, de flad lag zuidwaards
van Efeze, aan de Mgeïfche zee, daar de
rivier Meander in die zee valt — zij was eene
zeer oude flad, en oudstijds zeer welvarend en
vermogend, die verfcheiden volkplantingen hadt
uitgezonden langs den Pontus Euxinus , of Zwarte
zee , en de Propsntis of Marmer zee. Zij handhaafde
hare vrijheid tegen de Koningen van Lydië,
ook lang tegen de Perfianen, tot zij
t
in het
laatfte der regering van DARIUS HYSTASPES,
door zijnen Veldheer ARTAFERNES veroverd en
verwoest is geworden. Herbouwd zijnde ,
boodt zij eenen wakkeren tegenftand aan ALEXAN­
DER den Grooten. De ftad roemde op verfcheide
groote mannen, die binnen hare muuren geboren
waren , H E K A T E U S , den gefchiedfchrijver ,
THALES, een' der zeven Griekfche Wijzen enz.
Men noemde haar de kroon en hoofdftad vari
lönië, het bolwerk van Af%ë , de eerfte in oorlog
én vrede, de magtige ter zee , de vruchtbare
moeder , die hare zoonen in alle gewesten uitzondt,
(Ö) CHANBLER Reize na Klein-4fie, hladz. 359.
(J>) Vergelijk ook B A C H I E N E III. Deel. lil Stuk. bh
768 — 770.
O 2

212 AARDRIJKS-KUNDE
zondt, ook telde zij niet min dan 75fteden, allen
van haar afftammende. Daarna echter kwam
zij tot zulk een diep verval , dat het een fpreekwoord
is geworden : De Milejiërs waren eertijds
groot !
De ftad hadt eenen vermaarden Tempel ter
eere van APOLLO gefticht, in welken Godfpra-
'Ttèn, gelijk te Delfi , gegeven werden. Toen de-
*ze Tempel, door xEEXES , was afgebrand, hebben
de Milefiërs eenen nieuwen in de plaats gefticht
, den grootften , die ergens bekend was ,
zoo zelfs, dat hij, wegens zijne grootte, met geen
dak kon verzien worden. Hij was volgends PLI-
Nius CLXXX ftadiè'n van de ftad af, en in de
daad, men meent er nog overblijfzelen van te
vinden, bij het voorgebergte Pefidonium, dicht bij
zekere plaats Ura genoemd , omtrent twintig ftadiè'n
van de zee.
Tweemaal wordt deze ftad gemeld in- den Bijbel,
HAND. XX: 18 —35. wanneer PAULUS
uit Macedonië na Jerufalem reisde , ontbood hij
te Milete de Ouderlingen der gemeente van Efeze
bij zich, het welk omtrent 15 uuren gaans van
daar gelegen was, en 1 TIM. IV: 20. fchrijft hij
aan T I M O T H E U S , dat hij TKOFIMUS te Milete
krank gelaten hadt, het welk, bij eene latere
reize van den Apostel, fchijnt gebeurd te zijn.
'Milete was, naderhand, eene Bisfchoppelijke
ftad, die op de lijst der Bisfchoppelijke fteden van
Karïë gevonden wordt (a).
Thans is de ftad geheel vervallen , en heeft
flechts eenige fchaapherdershutten , een paar
Turk-
Cd) Vergelijk
BACHIENE III. Deel. III. Stuk. Nadz.
770 — 774.

DES BIJBELS. X. BOEK, VII. HOOFDST. 213
Turkfche huisgezinnen, wonende in eene oude
Moskee, zijn de hedendaagfche bewoners van
Milete, zegt CHANDLER (0). De hedendaagfche
naam der plaats, Palas of Palats, geeft,
echter de heerlijkheid der oude flad nog te kennen
, en doelt op de puinhopen der voormalige
paleizen aldaar. (£) — Het is een misflag der
Grieken, als zij zich verbeelden, dat het hedendaagfche
. Melasfo , het oude Milete is, Melasfo is
het oude Mylafa (c) , echter is ook BACHIE-
NE, als mede deszelfs verkorter VAN EMDRE, in
dezen misflag vervallen.
K N I D U S
of Cnidus, eindelijk, was eene voorname ftad in
Karië, in dat gedeelte, het welk , bijzonder Doris
genoemd wordt , zijnde een fchier - eiland,
in den zuidwestlijken hoek van Klein-Afië
y
behorende,
ten tijde van het Christendom, onder
de Bisfchoppelijke fteden. Zij wordt flechts,
éénmaal, in't voorbijgaan, genoemd, in het verhaal
der reize van den Apostel PAULUS na Rome ,
HAND. XXVII: 7.
En hier mede onze befchrijving van Afië voltooid
hebbende , zullen wij na Europa overlteken,
om, kortelijk, die landfchappen en fteden van
het zelve te befchrijven, die in den Bijbel voorkomen.
(a) Reize door Klein - AJIë bladz. 234.
{b) B U S C H I N G Af.f. 100.
(a) POCOCKE Reize III. Deel. I. Stuk bladz. 47.
03 ACHT-*

214 A A R D R IJ K S - K U N D E
A C H T S T E H O O F D S T U K .
Griekenland.
Dewijl ortee Aardrijkskundige befchrijving nu
gevorderd is, tot meer bekende landfchappen,
en gewesten , zal ik mij in dezelve, vervolgends,
merklijk, bekorten, en den Lezer, die naar
breeder berichten mogt begerig zijn, tot die werken
van oude en hedendaagfche Schrijveren verzenden,
welke over die landfchappen gehandeld
hebben, welke nog te befchrijven overig zijn.
Zoodra wij, uit Afië , de Egeïfiche zee westwaards
, overfteken, ontmoeten wij Griekenland ,
als het eerfte land van Europa , een land , door
vele merkwaardigheden, door den roem der vrijheid
, wijsheid , kunften en wetenfchappen , en
den bloei der volken, die het bewoonden, in de
oude tijden boven alle volken der wereld vermaard.
— Het fchijnt reeds , in heel vroege eeuwen,
bewoond te zijn geweest, welk ook de reden
is, waarom de berichten der Griekfche Schrijveren
, ten aanzien der oudheid van hun volk,
zich in Fabelen verliezen. — In den Bijbel des
Ouden Testaments komt het voor, met den naam
van JA VAN, welken men , misfchien, beter zou
uitfpreken JON, wanneer hij overeenkomst heeft
met de oude benaming van de Grieken en Griekenland,
Tdnië, en Iöniers, en welke naam ontleend
is van JA VAN, vierden zoon J A F E T H , ^ kleinzoon
van NOÜCH; gelijk getoond is in het V Deel
bladz.

DES BIJBELS. X. BOEK, VIII. HOOFDST. 215
bladz. 175 volgg. De LXX Taaismannen heb^
ben daar voor Hellas, en Hellenes, zoo als Griekenland
, bij de Griekfche Schrijveren, en ook in
het Nieuwe Testament genoemd wordt , gelijk
men wil naar HELLEN, een zoon van DEUKA-
LION , Koning van Thesfalië; de Latijnfche
Schrijvers hebben het Grcecia (van waar de naam
Griekenland afkomftig is,) genoemd, zoo als men
wil, van eenen Koning GR^CUS, doch foortgelijke
naams-afleidingen zijn veel-al geheel onzeker,
omdat dergelijke oude Vorften onbekend of
fabelachtig zijn.
Deze naam Griekenland werdt, in verfcheiden
uitgeftrektheid van betekenis , oudtijds genomen.
Het eigenlijk Griekenland bevattede die
landfchappen, welken, in laater tijden, Achaïa
geheten hebben , meer uitgebreid , werdt Griekenland
genomen voor dat gantfche land , het
welk als een Schiereiland van Illyricum, Dardanië
en Macedonië, zich zuidwaards uitftrekt, en het
welk wij, heden, doorgaands, onder dien naam
begrijpen. Eindelijk, in eenen zeer uitgebreiden
zin , werdt Griekenland genoemd , alles , wat
de Grieken , met hunne volkplantingen bezet, of
door hunne overwinningen vermeesterd hebben,
voornaamlijk, onder ALEXANDER den Grooten.
De naam van Griek en Grieken betekent in het
Nieuwe Testament , niet alleen bewoners van dit
land , of menfchen, die hunne afkomst uit dit
land en volk afleiden, dat is, eigenlijk , Grieken
zijn, maar zeer dikwijls , wordt de naam genomen
, in 't gemeen, voor Heidenen, die dan tegen
de Jooden worden overgefteld. De reden van
dit gebruik van dezen naam is, in de uitgebreidheid
der Griekfche Alleenheerfching, door ALEXAN­
DER den Grooten gefticht, te zoeken, zedert
O 4
wel.

*i6 A A R D R IJ K S-K U N D E
welken tijd overal zich in het Oosten Grieken gevestigd
, en ook hunne taal ingevoerd en algemeen
gemaakt hebben , waar van zoo aanftonds
meer. Het verdient hier , tevens, aangemerkt;
te worden, dat Griek of Grieken, in onzen tijd ,
m de Levant niet meer de volksbetekenis heeft;
maar de naam Griek is weder een godsdienstnaam
geworden, buiten alle betrekking van geboorteplaats
of taal; een Griek is iemand, die zich aan
de Griekfche kerk houdt, in tegenöverftelling van
de Roomskatholijken. De Turken noemen eenen
Griek Rumi, en Romh of Rumli, en een Griek
Zich zeiven Romios , en eene Griekin Romesfa ,
Romelië of Roinanië is , bij de Turken , het landfchap
, waar in Konfiantinopolen gelegen is, maar
verders wordt die benaming ook uitgeftrekt, tot
alles, wat de Turken in Europa bezitten , en dus
Ook tot Griekenland , het welk alles voorkomt uit
d^ tijden , toen de Romeinen in het Oosten
heerschten en een Keizerrijk hadden (

DES BIJBELS. X. BOEK, VIII.' HOOFDST. 2 r 7
deze laatften is het afgezonderd van Italië.
De Hoofdlandfchappen , in welken dit land
plagt verdeeld te zijn , waren , Macedonië, Thesfalië,
Albanië, Epirus, Achaje , (of het eigenlijk
Griekenland,) en het Schier - eiland Peloponnefus ;
doch welke weder in verfcheiden bijzondere landftreken
gefmaldeeld waren , wier namen menigmalen
veranderd zijn.
Aan de meeste oorden , is Griekenland met bergen
gevuld , onder welken meest vermaard zijn
de berg^?r/w , Olympus, Pindus, Parnasfus, Hehkon
, enz. die veel bij de Dichters , genoemd
worden. — Van den berg Atlios, in Macedonië,
op eene land-engte gelegen, en thans Hagion oros,
monte Santo, of de Heilige berg genoemd, verdient
het volgende aangetekend te worden. Deze
berg , die zeer hoog is , en eenige dagreizen in
den omtrek heeft, is de hoofdzetel van de Ordensgeestlijken
der Grieken. Deze Monniken
die nevens een groot getal kluizenaars, in'22
kloosters en holen wonen, leven zeer lang, menigen
hunner over de 100 jaren, het welk aan de
gezonde lucht, en'hunne ongemeen matige levenswijze,
toe te fchrijven is. — Niemand van
het vrouwlijk geflacht
$
zelfs niet ééns een vrouwlijk
dier , mag binnen de grenzen van hun gebied
komen. Zij leven , meestendeels , van brood
%
kruiden, vijgen, gedroogde olijven, en dergelijken;
op zekere dagen, mogen zij ook visch eten,
uitgezonderd ten tijde van hun vasten. Zij moeten
allen voor de kost arbeiden , behalven die
welken in het klooster ftudeeren. In de kloosters
zijn vele en groote boekerijen, uit handlchnften
beftaande , doch wier rijkdom grootendeels
werken der Kerkvaderen bevat. Eiken
Q 5
Zon-

2r8 A A R D R I J K S - K U N D E
Zondag (a.) wordt, op den berg Athos markt
gehouden, de Monniken verkopen Heiligen en
8 5
kopen brood, (b)
De rivieren kunnen, aangemerkt de fmalheid
der landftreek , niet zeer groot zijn. De voornaamften
worden genoemd de Strymon , nabij de
grenzen van Thracië, de Chabrius, de de
Aliakmon, de Veneus, de Sperchius, enz.
Griekenland wordt zeer geprezen, ten aanzien
der gezonde lucht, en vruchtbare grondgefteldheid.
Men heeft er een goed graangewas, en
vette weilanden, het brengt de heerlijkfte druiven,
olijven, citroenen, oranje-en granaat-appelen
voort; behalven dat, heeft men er zilvermijnen
, lood , en aluin, alhoewel de Turken zich
thans zeer weinig bekommeren over de fchatten,
welke daar uit zouden te halen zijn.
De inwoners hebben, van ouds , in den lof
van vermaardheid geftaan , zij merkten zich zeiven
als het eenigst befchaafde volk aan, en noemden
alle andere volken , buiten hen , barbaren ,
waar van wij zelfs de fpooren in den Bijbel vinden
, ROM. I: 14. HAND. XXVIII: 2. IKOR.
XIV: 11. enz.
Van godsdienst waren zij Heidenen, die eene
menigte van allerhande godheden eerbiedigden ;
ja zoo ver ging hunne bijgelovige godsdienftigheid,
dat die van Atheenen zelfs eenen altaar oprichteden
, voor dien God , die hun nog onbekend
ware; waar van PAULUS zulk een fchoon
ge-
(a) Anderen elke Zaturdag.
(b) M O R B E R G in BjÖRMSTaHL Reize VI. Deel. bladz,
3*9. Vergel. E L S H B R Befchrijv. der Griekfche Christenen,
bladz. 116,

DES BIJBELS. X. BOEK, VIII. HOOFDST. 215
gebruik tot zijn oogmerk wist te maken, HAND.
XVII.
Onder hen bloeiden kunften en wetenfchap -
pen, allermeest, de wis- natuur - en flarrekunde,
ook de zeden- en dichtkunde, waar in zij de meesters
waren van alle nabuurige volken. Hunne
taal was in algemeen gebruik; en zelfs de Romeinen
, en andere volken zonden hunne kinderen
. derwaards, om deze taal en de wetenfchappen
! der Grieken te leeren. Het is dan , met wijze
inzichten , dat de Boeken van het Nieuwe
Testament, in welken de leere van JESUS, die
over de geheele aarde moest worden uitgebreid ,
ie vat is, in het Grieksch befchrsven zijn , ten
i einde te ligter van alle volken , aan welken zij
j het eerst werden medegedeeld , gelezen en ver-
. ftaan te kunnen worden. De wijsbegeerte
was , bijzonder , de geliefdkoosde oefening der
I Grieken. Hunne VII Wijzen zijn vermaard, THA-
! LES de MUefiër, SOLON, de Atheniënzer, CHI-
ION, de Lacedemoniër , PITTAKUS, de Mhy-
1 lener, Bias, van Priëne, KLEOBULUS, van Lm-
dus, enPERiANDER, de KorinthiSr , mannen,
die niet blootlijk eene befpiegelende Wijsbegeerte
' beoefenden, maar Wetgevers, Staatsmannen, en
Weldoeners van hun Vaderland geweest zijn.
Met dit al, worden den Grieken van andere
volken , groote gebreken te last gelegd. CICERO
zegt van hun, dat zij meer begeerte tot twist ,
dan tot de waarheid, betoonden, dat zij geene
trouw hielden, in 't geven van getuigenisfen en
beloften , dat hun aart zeer tot bedrieglijkheid
overhelde, en dat zij alle wegen kenden , om aan
geld te geraken, en niet te goed waren , om alles
voor geld te doen. Van daar de fpreeekwijze
grtsca fide mercari, dat is, iet met gereed geld
i
ko-

*2o A A R D R IJ K S - K U N D E
kopen, dewijl men hun niet geern borgen wilde.
Ook moeten zij, ten aanzien van eigenzinnigheid*
en ongezeglijkheid ten kwade bekend geftaan
hebben, dewijl wij nog een eigenzinnig mensch,
die altijd zonderling is , en zich naar niemand
fchikken wil, een Griek gewoon zijn te noemen.
"Van óuds reeds dreven de Grieken eenen uitgeftrekten
Koophandel, waarvan wij zelfs bij
EZECH. XXVII: 13. 19. berichten lezen.
Alömme legden zij volkplantingen aan , en zelfs
werdt het benedenfte deel van Italië, Groot-Griekenland
genoemd , omdat die landftreek genoegzaam
alleen door Griekfche volkplantelingen bewoond
werdt.
Aan krijgsdapperheid en ervarenheid ontbrak
het den Grieken niet, hier van getuigen hunne heldendaaden
en gevoerde oorlogen. — In de alleroudfte
tijden was Griekenland in bijna zoo vele onafhanglijke
heerfchappijè'n verdeeld, als er fteden
in gevonden werden , welke fommigen door Koningen
, die ook Tijrannen genoemd werden,
zijnde dit woord toen nog niet in die kwaade
betekenis, als naderhand, doch meerendeels, op
de wijze van een gemeenebesc, beftuurd werden,
Naderhand gingen verfcheiden fteden van het eigenlijk
Griekenland en Peloponnefus , en dus het
zuidelijk gedeelte, met eikanderen een algemeen
Bondgenootfchap aan, het welk hen in ftaat ft elde
, om de overmagt van de Perfifche Keizers het
hoofd te bieden; doch inwendige twisten on oorlogen,
bijzonder de vermaarde Peloponnefifche oorlog
, die 27 jaaren lang , tusfchen de Athenienzen
en Lacedemoniërs, benevens de wederzijdfché
Bondgenoten, gevoerd is geworden, hebben hen
zoo zeer verzwakt, dat zij, eindelijk, door de
magt en ftaatkun.de van FUIPPÖS, koning van
Alat

DES BIJBELS. X. BOEK. VIII. HOOFDST.
22Ï
Macedonië , overheerd werden , die, veryolgends,
zich tot algemeen Opperhoofd der Griekfche
krijgsmagten hebbende laten aanftellen, een
ontwerp vormde, om de geheele Perfifche Heerfchappij
te vernietigen. Zijn ontijdige dood belette
hem , hetzelve ten uitvoer te brengen, doch,
het is, door zijnen zoon ALEXANDER den Grooten,
volbracht, die de Griekfche Alleenheerfchïng
gefticht heeft. Na zijn dood, was het Koningrijk
Macedonië, één der vier Hoofdrijken, in
welke zijne heerfchappij zich verdeelde, welk
rijk omtrent anderhalve eeuw geftaan heeft, hebbende
fteeds grooten invloed , op de overige
Griekfche Staaten , tot dat de Romeinen FILIP-
PTJS II. van dien naam, onder de Macedonifiche
Koningen , overwonnen , en hem wel zijn erfkoningrijk
lieten , maar geheel Griekenland vrij
verklaarden; zijn zoon PERSEUS was de laatfte
Koning van Macedonië. Deze met de Romeinen
in oorlog geraakt, verloor zijne vrijheid , leven,
en rijk , het welk door de Romeinen , tot eene
Provintie werdt gemaakt. Vervolgends ftaken
zich de Romeinen meer en meer in de zaken van
Griekenland, het welk genoegzaam afhanglijk van
hun was, tot dat zij het na den Achaifichen oorlog
geheel bemagtigden, en er eene tweede Provintie
van maakten , onder den naam van Achaje,
reden, waarom Macedonië en Achaië doorgaands
in den Bijbel, bij elkander genoemd worden,
HAND, XIX: 21. ROM. XV: 26. 2 KOR.IX: 2.
1 THESS. I: 7,8.
Dit geheele Land is tegenwoordig, onder het
gebied der Turken, die, na dat zij 1453 d e hoofdftad
Konfiantinopolen ingenomen , en van het Oostersch
Keizerrijk een einde gemaakt hadden , aan
het welk Griekenland , na de verdeling van het
Ra-

% 2a A A R D R I J K S - K U N D E
Romeinsch Keizerrijk behoorde, zwaare oorlo-
, gen , om het bezit van Griekenland gevoerd hebben
, bijzonder met de Venetianen . tot dat, eindelijk
, bij de vrede van Pasferowitz , in 't jaar
1718 , dit'geheele land aan den Turkfchen Keizer
A C H M E T B den III. voor altijd is afgeftaan.
De Turken, belijders der leere van MOHAM­
MED, zijn, door alle deze landen, wijd en zijd,
verfpreid, en bezitten ook alle de Staats- en
Krijgsbedieningen, doch, voor het meerderdeel
beftaan de inwoners uit Christenen, van de Oosterfche-
of Griekfche kerk, die allen onder hunnen
Patriarch Haan , welke binnen de hoofdftad
des Turkfchen rijks zich onthoudt. Deze Christenen
leven hier , in groote onkunde, en Havernij,
zoodat het te verwonderen is , dat zij den
Christen godsdienst nog zoo getrouw blijven.
Geduurende de voorfpoedige oorlogen der Rus/en,
in de laatfte jaren, wanneer men Rusfifche "Vlooten,
in den Archipel, zag, deedt zich hoope van
verlosfing voor deze ongelukkige menfchen op ,
doch , deze is geheel weder verdweenen — welke
gevolgen de tegenwoordige toeftand van zaken in
Europa, op den ftaat der onderdrukte Grieken,
hebben zal, zal de tijd leeren moeten.
Wij gaan over tot de bijzondere befchrijving a
en beginnen met
M A C E D O N l ë
het welk als eene Romeinfche Provintie befchouwd,
het noordelijkfte gedeelte van Griekenland bevatte,
cn dus het eigenlijke Koningrijk Macedonië, beneyens
Thesfalië, en Albanië, in dit laatfte woonen de
Amauten, welke volken naarijverig zijn omtrent
hunne vrijheid, en door hunne geduurige opftanden

DES BIJBELS. X. BOEK, VIII. HOOFDST. 223
den en invallen in de nabuurige gewesten , den
Turken vele moeite veroorzaken , en den inwoneren
lastig vallen (0). In dit landfchap Macedonië,
heeft P A U L U S , daar toe opgeroepen, door een
nachtgezicht, het Euangelie verkondigd, en het,
ten dien einde, meer dan ééns doorreisd, met dat
gelukkig gevolg , dat hij er verfcheiden aanzienlijke
gemeenten van Christenen gefticht heeft,
welke, in vele deugden , bijzonder in mededeelzaamheid,
uitmunteden, en deswegens, door den
Apostel geprezen worden. Zie H A N D E L . XVI:
8 — 10. 1 COR. XVI: 5. H A N D E L . XX: 1 , 2.
ROM. XV: 26. 2 KOR. VIII: 1—5. enz.
Daar zijn bijzonder zes fteden, van deze Provintie
Macedonië, welke in het Nieuwe Testament
genoemd worden , en voorkomen, en die
wij hier kortelijk befchrijven moeten.
N E A P O L I S
was de eerfte ftad, waar P A U L U S , met zijn gezelfchap,
aanlandde, toen hij uit Jlfië na Macedonië
overkwam H A N D : XVI: n. denaam betekent
Nieuwjlad, en is aan vele fteden gemeen geweest,
van welken er niet min dan 13 geteld worden.
Zelfs werdt de ftad Sichem in Falajlina, in later
tijdj, Neapolis geheeten. Ook weet elk, hoe de
hoofdftad van het Rijk der beide Sicilië, Neapolis öf
Napels genoemd wordt. Dit Neapolis in Macedonië
lag aan de zee, tegen over het eiland Thafus,
tusfchen de rivieren Strymon en Nestus, eigenlijk
in het zoogenoemde toegevoegde Macedonië, waar
van ftraks nader. ; — Verder vinden wij geene bijzonderheden
van deze ftad, dan dat zij op de lijst
-der Bisfchoppelijke fteden van Macedonië in het vervolg
voorkomt.
Meer
(«) Zie van dezejieden ons V. Deel, bladz, 124.

224 AARDRIJKS-KUNDE
Meer vermaard is,
F I L I P P I ,
waar PAUIUS zich onmiddelijk heen begaf, Neapolis
fkchts doortrekkende, en van welke LUK AS
aantekent, dat zij was de eerfte ftad, van dit deel
aan Macedonië, HAND» XVI: 12. Men vraagt,
hoe men dit te verftaan hebbe ? Eerfte, kan niet
^zijn de eerfte flad van Macedonië , daar men aankwam,
immers dit was Neapolis, gelijk wij gezien
Iiebben. Zal dan eerfte zijn, de voornaamfle ,
aanzienlijkfle? dan moet men wel opletten, dat
XUKAS niet zegt, van Macedonië, want daar van
•was Thesfalonika de hoofdflad , maar de gefchied-
• fchrijver zegt, van dit deel van Macedonië, te weten,
de Romeinfche Veldheer PAULUS ^EMILIUS
hadt Macedonië in vier deelen verdeeld, en dat
gedeelte, waarin Filippi lag, werdt het eerfte Macedonië
genoemd. Voorheen hadt dit gedeelte
'zelfs tot Thracië behoord, maar FILIPPUS , de
vader van ALEXANDER den Grooten, hadt het
overheerd, en bij Macedonië gevoegd , waarom
CELLARIUS hetzelve Macedonia adjeëta (het bijgevoegde
Macedonië) wil noemen, het lag tusfchen
de rivieren Strijmon en Nestus , door welke laatfte
het van Thracië was afgezonderd (a). Van dit
.gedeelte was eigenlijk Amfipolis de hoofdflad.
Maar, hoe zal men dan LUK AS verftaan, die Filippi
tot de eerfte of voornaamfle flad maakt ?
Sommigen verkiezen daarom, met eene kleine
verandering te lezen, „ welke flad Filippi tot het
„ eerfte deel van Macedoniëhzhooxtdoch, dit is
on-
(«) BACHIENB III. Detl. III. Stuk. bladz. 779. 8o».

BES BIJBELS. X. BOEK, VIII. HOOFDST. 2 25
onnodig , immers de Romeinen kunnen thans dit
voorrecht aan Amfipolis ontnomen en aan Filippi gegeven
hebben , daarenboven, het is niet zonder
voorbeeld, dat meer dan ééne Griekfche Had den
eernaam van de eerfte plagt aan te nemen , in het
zelfde landfchap , en dus zal Filippi dit, zelfs
op hare munten, waar van men voorbeelden aanhaalt,
gedaan hebben (a).
Voords lag de flad XII Romeinfche mijlen van
Neapolis , en XXXIII van Amfipolis, volgends
de Reisbefchrijving van ANTONINUS, dat is
van de eerfte 4, van de tweede elf uuren gaans.
PLINIUS plaatst haar in het binnenland, waartegen
echter niet flrijdt, het geen wij lezen HAND.
XX: 6. dat PAULUS, en zijne reisgenoten , van
daar afgefcheept zijn , alzoo men het dus kan verliaan,
dat zij eerst langs de rivier Zygastes van de
ftad Filippi zijn afgevaren tot aan zee, en van daar
meteen ander fchip, na Troas. Bij deze flad is
de veldflag voorgevallen, in welke KASSIUS en
BRUTUS , door OCTAVIANUS en ANTONIUS,
overwonnen werden. Van ouds zal zij Kranides
geheten hebben, naar de menigte bronnen , die
haar bevochtigden, daar na Datos — totdat Koning
FILIPPUS, deze landftreek aan de Thraciërs
ontnomen hebbende , haar herbouwde, en
naar zijn' eigen naam, Filippi noemde. Bij deze
ftad was eene goudmijn, die aan gemelden Vorst
groote fchatten heeft opgebracht. Toen de Romeinen
haar hadden bemagtigd , brachten zij er
eene volkplanting van Romeinfche burgers in ,
waarom LUK AS haar ook den naam van eene Kolonie
, of volkplanting, geeft, HAND. XVII: 12.
met
O) Zie den Bijbel verdedigd IV. Deel. bladz, »6i, 26z,
VI. Deel.
P

226 A A R D R IJ K S . K U N D E
met welken titel de ftad ook op penningen pronkt,
die van haar overig zijn; om die zelfde reden noemen
zich de inwoners Romeinen , HAND. XVI:
21. Doch, er bevonden zich ook vele Jooden,
welke aan de rivier Zygastes , die voorbij de Had
vloeide, eene bidplaats hadden, HAND. XVI: 13,
16. maar geene Sijnagoge, ook fchijnen zij er in
geene groote achting geweest te zijn, gelijk men
kan opmaken uit HAND. XVI: 20, 21. Hier
werden PAULUS en SILAS in de gevangenis geworpen,
doch ,. op eene wonderbare wijze, verlost
, HAND. XVI: 16-39.
Door PAULUS prediking werdt hier, niet te»
genftaande deze vervolging, eene aanzienlijke gemeente
van Christenen gefticht, HAND. X V I :
40. die hij vervolgends andermaal bezocht heeft,
HAND. XX: 6. Ook heeft hij aan de gemeente aldaar
den Brief gefchreven , dien wij nog lezen , toen
hij te Rome gevangen was. — Ook hebben wij nog
eenen Brief van POLYKARPUS, een leerling van den
Apostel joaNNEs, en opziener van de gemeente te
Smyrna, aan de Christen te Filippi, die door LE MOYNE
is uitgegeven, met aantekeningen in 't jaar 1685.
De ftad hadt, vervolgends, een Bisdom, welks
Bisfchoppen, daarna, rot den rang van Metropolitanen
of Aardsbisfchoppen zijn verheven; in onzen
tijd is de ftad geheel verwoest, en ligt in
puinhopen , bij welke men een flecht dorp jen
vindt, alwaar echter een Aardsbisfchop van de
Griekfche kerk zijn verblijf heeft ( a ).
A M F I P O L I S
lag' op den afftand van XXXIII Romeinfche mijlen
(«) BACHIBNB III. Deel. III. Stuk. bladz. 799 — 817.

DE« BIJBELS. X. BOEK, VIII. HOOFDST. 227
Jen of elf uuren gaans van Filippi, aan de rivier
Strymon , die weleer de grensfcheiding van Macedonië
en Thracië geweest was, wordende de ftad
van die rivier , zich even boven de ftad in twee
armen ver deelen de , omringd. Zij behoorde tot
het bovengemelde bijgevoegde Macedonië , waar
van zij de hoofdftad was. Zij was , in vorige tijden
, eene volkplanting der Atheniënzen, ter bevordering
van hunnen koophandel. — ln den Bijbel
Wordt zij flechts éénmaal in 'c voorbijgaan gemeld,
HAND. XVII: r. alwaar gezegd wordt,
dat PAULUS en die, van Filippi op Thesfalonica
reizende, den weg door Amfipolis genomen hebben.
Evenwel is er , vervolgends , eene Christen
gemeente gefticht, dewijl de ftad, onder de
Bisfchoppelijke fteden van Macedonië, met den
naam van Amfipus voorkomt. Thans zal zij
Emboli heeten, of volgends anderen Esborus , of
Contésfa (a).
A P O L L O N I A
Was eene andere ftad, door welke PAULUS trok
op zijne reize van Filippi na Thesfalonica , HAND!
XVII: 1. Daar zijn verfcheiden fteden van dezen
naam in de oude Aardrijkskunde bekend, onder
anderen eene in het Joodfche land, waarvan gefproken
is V. Deel bladz. 9. De hier bedoelde
ftad Apollonia in Macedonië lag XXXII Romeinfche
mijlen of ruim 10 uuren gaans , van Amfipolis
en XXXVI zulke mijlen van Thesfalonika.
Men vindt haar insgelijks, op de lijst der Bis*
fchop-
(a) POCOCKB Reize IlL Deel. I. Stuk bladz. 191. Vergelijk
B AC H IE NE UI. Deel, lil. Stuk. blaaz.. 817-820.
P &

228 A A R D R I J K S - K U N D E
fchoppelijke fteden van Macedonië —• zij fchijnc"
thans geheel verwoest, en vervallen te zijn , men
kan ten minften er niets , met zekerheid , van
aanwijzen.
Meer vermaard , en nog heden aanzienlijk en
bekend, is de ftad
T H E S S A L O N T K A ,
liggende in het middenpunt van Macedonië, aan
het uiterfte eener lange Baai, die zich met de
Egetfehe zee verè'enigt. In de oudfte tijden ,
werdt zij Therma of Therme genoemd , gelijk dan
ook de baai of zeeboezem, daar zij aan ligt, nog
lang Sinus ThermaHcus of de Thermaïfche zeeboezem
geheten heeft; maar of de Koning FILIP­
PUS , of KAss ANDER, zal de ftad vernieuwd en
verbeterd , en , misfchien na eene overwinning
op de Thesfaliëts Thesfalonika, of wel naar THES­
SALONIKI, zuster van A L E X A N D E R den Grooten
, genoemd hebben. De Romeinen, Macedonië
vermeesterd hebbende, maakten deze ftad tot de
hoofdftad van die Provintië, dewijl de ftad, alle
gelegenheid hebbende tot den koophandel, daar
door, zeer aanzienlijk en volkrijk was geworden.
De Jooden hadden hier eene Sijnagoge , H AND.
XVII: i. Hier verkondigde PAULUS hetEuangelie,
2THESS. II: 2. HAND. XVII: 2, 3. met
dat gelukkig gevolg, dat hij, weldra, eene aanzienlijke
gemeente in deze ftad ftichtede, niettegenftaande
hij dezelve toen , om een tegen hem
verwekt oproer, in ftilte verlaten moest, wijkende
na Bereë. —- Hij heeft ook aan deze gemeente
twee Brieven gefchreven, in welke hij niet zonder
lof van haar gewaagt. — De ftad is ook ,
yervolgends, eene Bisfchoppelijke ftad geweest.
en

BES BIJBELS. X. BOEK, VIII. HOOFDST. 229-
en in bloeiftand gebleven, tot het jaar 1321 toen
zij onder het geweld der Turken gekomen is.
Thans wordt zij Sahnichi genoemd, en de Basfa
of Turkfche Gouverneur van Macedonië heeft
in dezelve zijnen zetel. Zij is nog groot, volken
neeringrijk. Daar wonen vele Jooden , en
Christenen der Griekfche kerk , die eenen Aartsbisfchop
hebben. Men kan van het aantal der
Christenen in deze ftad oordeelen, uit de 13 kerken,
die. men zegt, dat zij, werklfjk , bezitten.
In het jaar 1759 heeft de ftad veel geleden door
een zwaaren brand, die meer dan 4,000 huizen
verteerde , en vele ingezetenen jammerlijk deedt
omkomen (a). — „ De hedendaagfche muuren,
meestal, naar het fchijnt, onder de Griekfche
keizers gebouwd , zijn vijf of zes mijlen in den
omtrek, en fluiten' den effen grond in , op welken
de ftad nu ligt. Zij ftrekt zich naar den top
des bergs .opwaards, en grenst aan het kasteel.
De tegenwoordige ftad beflaat niet boven de helft
van den grond , binnen de ftads muuren beflot
e n
; — De ftraten zijn niet wel aangelegd , en de
huizen flecht gebouwd van ongebakken tichelfteenen,
hebbende de meesten van dezelven tuinen.
— Het aantal der Jooden in deze plaats , rekent
men dat der Christenen en Turken famen genomen
, te boven te gaan, in zoo verre dat zij
eenen grooten invloed in de ftad hebben. De
Engelfchen , Franfchen , Hollanders, en Venetianen,
hebben hier hunne Konfuls. De voorname
uitvoer beftaat in zijde, wasch, en katoen
na Smyrna, om daar na Europa ingefcheept te
worden , en in eene groote menigte Tabak,
enz. "
(«) BACHIEMB III. Deel. III. St,«k. bladz. 8ai - 834.
* 3

* 3
o A A R D R I J K S - K U N D E
enz. " (a). — Zie hier nog een bericht van een
hedendaagsch Reiziger : Thesfalonika ge->
lijkt van den zeekant een antiek theater , en is
meer , wegens den handel in wijn , koorn , en
katoen, dan wegens ziin eigen aanzien en fraaiheid
merkwaardig. Zij is met eenen Hechten
ouden muur omringd, en fchijnt voor 100,000
inwoners geene huizen genoeg te bevatten. Onder
de daar zijnde Moskeen verdienen inzonderheid
drie opmerking — In de Sofiè'kerk vertoont men
den predikfloel van den heiligen PAULUS van oud
ijzer, het welk men echter eer voor een foort van
donker marmer zou houden. — Het land rondom
Thesfalonika is over het geheel wel bebouwd en
vruchtbaar : er liggen rondom heen hooge bergen
— in eenige vloeden, niet verre van Thesfalonika,
vindt men zand, het welk ijzer bevat,
en de eigenfchap heeft, dat het ijzer, het welk
daar uit gemaakt wordt, zich laat buigen , maar
niet breekt • des zomers is het in deze
ftreek zeer warm, en de lucht ongemeen ongezond
enz. " •—
B E R E ë ,
het welk men niet moet verwarren, met Bereë in
Syrië, hedendaags Aleppo V. Deel bladz. 356. of
met eene andere ftad van denzelfden naam in Tracië,
wordt ook gefchreven Berrheë, en lag ook in Macedonië
LI Romeinfche mijlen of 17 uuren gaans
zuid-
(

DESBIJBELS. X. BOEK, VIII. HOOFDST. 231
zuidwaards van Thesfalonika en XVII van diezelfde
mijlen of omtrent 6 uuren gaans van Diuni ,
dus nabij Pella, alwaar ALEXANDER de Groote,
geboren is. De daar voorbij vloeijende rivier
werdt eertijds Axius , daarna Bardarius genoemd.
Ook heeft STRABO aangemerkt, dat zij lag, aan
den voet van eenen berg , bij de Ouden , Bermius
geheten. Derwaards vluchtede PAULUS en
zijne reisgenoten, toen zij te Thesfalonika vervolgd
werden, en die van Bereë worden geprezen , als'
edeler dan dievan Thesfalonika, dewijl zij, het geen
PAULUS hun predikte, onderzochten en met de
oude Schriften der Profeeten vergeleken, HAND.
XVII: 11. Ondertusfchen , wanneer de ongelovig
gebleven Jooden van Thesfalonika vernamen ,
dat het Euangelie te Bereè opgang maakte , begaven
zij zich derwaards , en wisten ook hier onder
het volk een oproer tegen PAULUS te verwekken.
— Om deze redeij befloot PAULUS de
flad te verlaten , en uitgeleid wordende , door
eenige broederen, ging hij als na de zee, HAND.
XVII: 14. waar uit wij befluiten , dat zij eerst
den weg oostwaard hebben ingeflagen , na den
Thermaïfchen zeeboezem, in den fchijn, als of zij
daar meenden fcheep te gaan , ten einde, door
de vijiinden niet vervolgd te worden. Doch ,
zoodra zij, buiten 't gezicht der ilad , waren ,
zwenkten zij zuidwaard , gaande door Thesfalië
na Atheene.
De Christen godsdienst, toen, door den Apostel
binnen 'deze ftad geplant , is , in volgende
eeuwen, telkens befluurd , door eenen Bisfchop,
zijnde op de lijst der Bisfchoppelijke fleden van
Macedonië, met den naam Berya, als de vijfde in
rang , geplaatst.
Thans is er niets van overgebleven , dan een
P 4
ge-

232 A A R D R I J K S - K U N D E
gering vlek, het welk bij de Christenen Verea,
bij de Turken Boroë genoemd wordt (a).
Dewijl er geen meer fleden, die tot Macedonië,
of ook Thesfalië behoren, in den Bijbel voorkomen
, gaan wij , met onze befchrijving , voort
tot de tweede en zuidelijke Provintie van Griekenland,
A C H A ï E.
De naam Achaje werdt, oudtijds, gegeven, aan
een klein gedeelte van Griekenland, en wel van het
fchier-eiland Peloponnefus , hetwelk, door eene
landengte, met het overige verknocht is , van welk
Achaië Korinthe, op die landengte gelegen, de
hoofdflad was, gelijk deze landftreek, naderhand,
den naam van het eigenlijk gezegde Achaje behouden
heeft — vervolgends , werdt deze benaming
uïtgeftrekt tot geheel Peloponnefus, en daarna
tot het gantfche zuidlijk deel van Griekenland.
— Toen PAULUS, in Achaje, het Euangelie
predikte, werdt deze Provintie , van wege de Romeinen,
beftuurd , door een Proconful, toen GAL-
LIO, een broeder van den Wijsgeer SENEKA,
HAND.» XVIII: 12 — 17. Somtijds wordt het
ook, ter onderfcheiding van Macedonië, Griekenland
genoemd, HAND. XX: 1—3. Het bevatte,
behalven het eigenlijk Achaje, en de overige
deelen van het fchier-eiland Peleponnefus, die geheele
landftreek, benoorden den zeeboezem van
Korinthe, welke hedendaags Livadië heet, en de
daar gelegen gewesten, Attika, Boeötië, Lokris ,
Doris, Etolië, AKarnanië, enz. en waarfchijnlp,
(

ÖES BIJBELS. X. BOEK, VUL HOOFDST. , 233
Jijk , ook Epirus , of deszelfs zuidelijk gedeelte.
Dus fpreekt PAULUS van de gewesten van Achaje
2 KOR. XI: ro. en van geheel Achaje, 2 KOK.
I: 1. Wij vinden, nogthans, niet meer dan de
volgende fleden van dit landfchap in den Bijbel gemeld
, Atheene, Korinthe, Nikopolis, en misfchien
Sparta of Lacedemon in de Boeken der Makkabeen.
•— Wij zullen dan, hoofdzaaklijk, van dezen
iet zeggen moeten.
A T H E E N E
was gelegen in het landfchap Attika , waarvan zij
de hoofdflad was. De naam, dien men van Athena,
dat is, MINERVA, de befchermgodin dezer
fcad, afleidt , is aan meer andere fleden gemeen
geweest, maar de vermaardheid van deze hoofdflad
van Attika heeft den glans der anderen zoo
verdoofd , dat velen naauwlijks weten , dat er
een ander Atheene dan dit, in de wereld geweest
is — zij was zoo groot, toen zij in haren bloei
was , dat zij CCJladiën in haren omtrek hadt, en
dus half zoo groot, als Babel, zal geweest zijn,
in de vijfde eeuw befloeg zij eene uitgeftrektheid
van XXI Romeinfche mijlen, en dus meer
dan Rome zelve, in den omtrek — zij lag niet rakende
aan de zee, maar omtrent een half uur
van zee af, waarmede zij echter gemeenfchap
hadt, door twee kleine rivieren Ilisfus en Eri~
danus. Aan den uitloop derzelven hadt men
het vlek en de haven Pireus , die , op raad van
THEMISTOKLES, door de Atheniënzen gebruikt
begon te worden, in de plaats van de haven Falerus
, daar zij zich, te voren , van bedienden ;
deze haven hadt, na een' naauwen ingang, eene
kom of ruimte , die 400 fchepen kon bergen.
P 5
Door

234- A A R D R IJ K S - K U N D E
echter deze ftad gefladig moeten worftelen met op- u
Door twee muuren, die van de ftad beginnende ,
tot aan de zee waren voortgetrokken, werdt de
gemeenfchap tusfchen de ftad en de haven verzekerd,
zelfs werdt het vlek Pereus met een' muut
omringd, en tot eene tweede ftad gemaakt, welke
Atheene zelve fchier -evenaarde. Men fchrijft.
hare flichting toe aan CEKROPS, den eerften Koning
van Attika, naar wien zij Cekropia zal genoemd
zijn ; eigenlijk beftondt de ftad uit twee
deelen, de bovenflad, Akropolis, of het flot, en
de benedenjïad in de vlakte. — De burgers dezer
ftad hebben zich, door dapperheid en liefde tot
de vrijheid, vermaard gemaakt, in de oorlogen
der Grieken met de Perfen, toen MILTIADES,
THEMISTOKLES, ARISTIDES, CIMON, en
andere vermaarde mannen aan het hoofd van den
ftaat waren , en de legers en vlooten geboden.
Door de wuftheid van 's volks geh'artheid , en door h
allede gebreken, aan eene volksregering eigen, heeft ,
fchuddingen en inwendige beroerten. In den Pelo- \
•ponnefifchen oorlog, verloren de Atheniënzers hun- ]
ne waardigheid, en moesten voor de Spartanen bukken,
en eindelijk werdt de ftad door SYLLA ingenomen,
en onder de heerfchappij der Romeinen get
bracht, die haar echter altijd begunftigden , en zelfs,
(
onder de Keizers, de vrijheid gaven, om naar hare j
eigene wetten te leven , zoo dat zij eene vrije ftad
{
genoemd wordt bij PLINIUS en anderen. 1
Voornaamlijk was Atheene vermaard door den
roem der geleerdheid en alle wetenfehappen en
kunften , welke aldaar onderwezen werden , en
om welke, niet min als om den koophandel, de
ftad door eene menigte vreemdelingen bezocht ;
werdt. Men hadt er de leerfcholen van verfchei- j
den Wijsgeeren , der Epikuristen , Stoicynen, Perl-
\

BES BIJBELS. X. BOEK, VIII. HOOFDST. 335
ripatetifchen , Cynifchen, Sceptifchen enz. van welken
de twee eerstgenoemde gezindten HAND.
XVII: 18. gemeld worden. Hier zien wij de
reden , waarom zoodanige fchoolen , in welken
de jeugd in voortreflijke wetenfchappen onderwezen
wordt, naar deze zelfde ftad Atheene, A-
thenea genoemd worden. En , alzoo men nabij
Atheene eene plaats hadt, Akademie genoemd, naar
derzelver Eigenaar A K A D E M U S , welke plaats
vervolgends tot eene leerfchool van PLATO en
zijne opvolgers diende , hebben, naar dezen
naam, deHoogefchoolen den naam van Akademiën
gekregen. Dus was het ook met den naam Lyceum,
die bijzonder eigen was, aan de plaats, in
welke de leerlingen van ARISTOTELES, de Peripatetifchen
genoemd, onderwijs ontvingen.
Met dit alles waren de ingezetenen van Atheene
zeer afgodisch HAND. XVII: 16. de flad was
opgevuld met Heiligdommen , Tempels , Beelden
, Altaren, onder welken er PAULUS eén
vondt, toegewijd aan den onbekenden God, welke
hem gelegenheid gaf, om, op de markt te Atheene
, openlijk , den eenigen waaren God te prediken;
en zijne leere, vervolgends, inde plaats,
Areopagus genoemd, met eene uitmuntende redenvoering
te verdedigen. Dit Areopagus, was,
gelijk de naam reeds uitwijst, een heuvel, aan
den afgod Mars gewijd , in de bovenftad , alwaar
het opper-gerichtshof der ftad, en .deszelfs leden",
Areopagiten genoemd , vergaderden. On:
der de genen, welke, bij die gelegenheid, door
den Apostel overreed werden , om het Christendom
aan te nemen, was één van de leden van de*
zen Raad, DIONYSIÜS Areopagita , onder den
naam van St. Denys bekend , die te Atheene de
eer-

astf A A R D R IJ K S - K U N D E
eerfte Bisfchop zal geweest zijn , en van wien
men verhaalt, dat hij door Paus KLEM EN S na
Lutetie of Parys zal gezonden zijn , om daar de
Heidenen te bekeeren, en dat hij aldaar den marteldood
zou geftorven zijn , wordende te Parys
onthoofd, maar omtret twee uuren ten noorden
van die ftad begraven, alwaar de Abtdij van Su
Denys, ter zijner gedachtenis is gefticht geworden
, in welke de Koningen van Frankryk plagten
begraven te worden , en in welke men het
graf van dezen Heilig en zijne Reliquiën aan het
bijgelovig volk plagt te vertonen.
De Christen gemeente te Atheene, is naderhand
zeer aanzienlijk geweest, en werdt eerst door eenen
Bisfchop, toen door eenen Metropolitaan, vervolgends
door eenen Aardsbisfchop beftuurd,
De ftad wordt thans Attines, ook Setines , en Satena
genoemd , en is nog tamelijk groot; men
rekent derzelver inwoners, wel op 8 of 9000 ,*
van welke maar een vierde gedeelte Turken, alle
de overige Griekfche Christenen zijn , die aldaar,
gehjk rondom in de nabuurfchap, nog vele kerken
en kloosters bezitten. Zij ftaan onder het
opzicht van eenen Aardsbisfchop , die vier Bisfchoppen
onder zich heeft, en aan den Patriarch
van Konflantinopolen ondergefchikt is. De Jooden
worden daar, volgends SPON en WEHLER,
met geduld,misfchien zouden zij ook, met de ingezetenen
, niet wel over weg kunnen, dewijl
deze niet min listig zijn, dan de Jooden, en men
neeftin dat land een fpreekwoord: „ God bewa-
„ re ons van de Jooden van Salonica , van de
„ Grieken van Atheene, en van de Turken van Ne-
3, gropont. " Daar zijn hier nog vele overbljfzelen
der oudheid , Tempels , Schouwburgen ,
beel-

DES BIJBELS. X.BOEK,VHi. HOOFDST. 337
beelden enz. die door SPON, POCOCKE, en andere
Reizigers, verzameld en afgebeeld zijn (a).
Niet min vermaard, dan Atheene, was ook
K O R I N T H E ,
door het langduurig verblijf van den Apostel
PAULUS aldaar, HAND. XVIII. en door zijne
twee Brieven aan de Christenen te Korinthe gefchreven.
Deze ftad hadt eene zeer gunftigê
ligging , om eene aanzienlijke koopftad te wezen,
te weten , omtrent recht voor den ingang
tot het Schier-eiland Peloponnefus, aan de landengte
, welke dit Half - eiland rnet het overige
van Griekenland verè'enigt, zijnde de Ifthmus Corinthiacus
of land-engte van Korinthe genoemd,
waarnaar de IJlhmifche fpelen den naam hebben.
Deze land-engte liep tusfchen twee Baaijen of
zee-boezems, van welken die ter rechtehand , de
Satonifehe, en die ter linkezijde, de Korinthifche
zeeboezem heette, thans de eerfte de golf van
Engia , naar het daar in liggend Eiland Engia ,
de ander de golf van Lepanto, naar de ftad Lepanto
, welke aan den ingang dezer baai ligt.
Aan elke dezer baaijen was de ftad van eene bekwame
haven voorzien. Die aan de Saronifche
Baai droeg den naam van Kenchreë, HAND. XVIII:
18. de andere dien van Lecheë, elk naar een vlek.
SIRABO fpreekt, met grooten ophef, van het voordeel
, dat aan de ftad , door die beide zeehavens
ter bevordering van haren Koophandel, werdt aangebracht;
dewijl uit de haven van Kenchreën, de
weg openftondt naar alle de Elanden van den Archipel,
(a) BACHIEHB III. Deel. III. Stuk. bladz. 843-- 857.

s 38 A A R D R I J K S - K U N D Ë
pel, na Natolie', en geheel Afië, en uit die vari
Lecheë, na Italië en andere gewesten van Europa.—
Tevens was Korinthe, door hare gelegenheid , de
fleutel van geheel Pekpmnefius, waar toe zij ook
fterk gemaakt en bevestigd was , voornaamlijk
hadt zij een onverwinlijk flot of kasteel, Akrokorinthe
genoemd , gebouwd op eene fteile rots, die
loodlijnig de hoogte hadt van drie en één halve
itadiën , zijnde , aan alle kanten , ongenaak*
baar, uitgezonderd in het zuiden , waar een opgang
was , met verfcheiden bogten , ter lengte
van 30 itadiën. Op den top van deze rots ,
itondt een Tempel aan VENUS gewijd, van waar
men een heerlijk uitzicht hadt , over de beide
zeeboezems, en het omgelegen land.
^ De oudfte naam dezer ftad zal Efyra geweest
zijn , welke bij de Latijnfiche Dichters nog dikmalen
voorkomt. De naam Korinthcn zou oorfpronglijk
zijn van zekeren Koning KORINTHUS,
die deze ftad verbeterd en uitgelegd heeft — 145
jaren voor CHRISTUS geboorte, is deze ftad, in
den Achaïfichen oorlog, door de Romeinen, onder
xucius MUMMIUS, geheel verwoest geworden,
en heeft
v
ruim eene eeuw lang , in puinhoopen
gelegen , wanneer JULIUS CJ£SAR .haar weder
deedt herbouwen , en er eene volkplanting heenen
zondt, om ze op nieuw te bevolken. De gelegenheid
der ftad deedt haar fpoedig weder in
bloei komen , alzoo vele Grieken uit de naburige
plaatzen, en ook Jooden , zich derwaards
vervoegden , welke laatflen ook eene Sijnagoge
in die ftad hadden, HAND. XVIII: 4. Zij nam
door den Koophandel zodanig toe , dat STRABO
haar , in zijnen tijd , eene groote en rijke ftad
notmt, gelijk zij ook de hoofdftad was van degeheeie
Provintie Achaje, zoo als wij gezien hebben.
Doch.

DESBIJBELS. X. BOEK, VIII. HOOFDST. 339
Doch , tevens met den rijkdom namen de
pracht, weelde , overdaad en alle buitenfporigheden
in deze ftad de overhand. Men had
er eenen Tempel aan Venus gewijd , in welken
meer dan 1000 hoeren onderhouden werden. Wegens
de wellustige en overdadige levenswijze
noemde men Korinthizeeren of op zijn Korinthisch
te leven, dartel en wellustig leven , en een Korintisch
meisjen, was hetzelfde als hoer. Men
vindt van dit alles de fpooren in de Brieven ,
die PAULUS, aan de Christenen dezer ftad, gefchreven
heeft.
Te weten, in deze ftad, heeft de gemelde A-
postel eene aanzienlijke gemeente van Christenen
gefticht, aan welke ook KLEMENS, Bisfchop
van Rome, eenen brief heeft gefchreven, die nog
voor handen is. Zij was vervolgends eene Metropolitaansche
of Aardsbisfchoppelijke kerk. Doch ,
zedert de overheerfching der Turken, is aldaar,
gelijk elders , onder het Turkfche gebied , het
Christendom, in eenen zeer kwijnenden toeftand,
zijnde, naar het bericht der Reizigers , geen
volk onkundiger in de granden van hunnen eigen
godsdienst, dan de Christenen te Korinthe, fchoon
zij nog eenen Aardsbisfchop hebben. De ftad
zelve is geheel vervallen, zonder muuren, en met
weinige inwoners , en gelijkt, (het kasteel uitgezonderd)
meer naar een groot dorp , dan naar
eene ftad (a).
N I K O P O L I S
wordt flechts éénmaal gemeld, TIT. III: 12. alwaar
PAULUS aan T I T U S , die zich thans op
het
(a) BACHIENE III. Deel. III. Stuk. bladz. 8s7««37i5.
pocc-CKE Reize III. Deel. I. Stuk, bladz, aji, 23a.

24o
A A R D R T J K S - K U N D E
het Eiland Kreta bevondt, TIT. I: 5. fchrijft ,
dat hij te Nikopolis bij hem zou komen, dewijl hij
voornemens was, aldaar te overwinteren. Vol*
gends het onderfchrift van dezen Brief zal dezelve
door den Apostel gefchreven zijn te Nikopolis in
Macedonië , doch het gezag van dit onderfchrift
wordt juist daar door reeds twijfelachtig, omdat
het ontleend fchijnt te zijn uit de bovengemelde
plaats van den Brief zelve , alhoewel men veel eer
daaruit befluiten zou, dat PAULUS zich, bij
het fchrijven van denzelven , nog niet te Nikopolis
bevondt, dewijl hij daar dacht te overwinteren.
Daar zijn verfcheiden fteden , met den naam
Nikopolis
f
in de oude Aardrijkskunde bekend, gelijk
wij reeds in het IV. Deel bladz. 364. gezien
hebben , dat Emmaus in het Joodfche land, naderhand,
ook Nikopolis is genoemd geworden, te
weten , de benaming betekent, in het Grieksch ,
eene ftad , bij welke eene merkwaardige overwinning
behaald, en , die ter gedachtenis daar van
benoemd is, dewijl er nu geene nadere bepaling
bij Nikopolis TIT. III: 12,. gevonden wordt, is
het onzeker , aan welk Nikopolis men te denken
hebbe , gelijk wij reeds zeiden , het onderfchrift
van den Brief wijst ons op Nikopolis in Macedonië,
nu lag er wel in dat landfchap geene ftad van dezen
naam, maar dezelve naam kan hier zoo ruim genomen
zijn, dat hij ook Thracië, het welk aan Macedonië
grensde , in zich bevat, en dus zou hier
Nikopolis in Tlrracië te verftaan zijn, gelegen aan
de rivier Nestus of Nesfus, die de grensfeheiding
tusfchen Macedonië en Thracië uitmaakt, zoo dat
deze ftad niet heel verre van de ftad Filippi was
afgelegen , welke gedachte SCHUTTE (a) omhelsd
(«) Heil. Jaarb. UI. Deel bladz.- 146.

DES BIJBELS. X. BOEK, VilL HOOFDST. 241
helsd heeft, voorgegaan door CHRYSOSTOMUS
en THEÖ DO RETUS , terwijl BACHIENE f>),
opliet voetfpoor van H IÈ'RON Y^ÜS, meer neigt,
om te denken aan Nikopolis in Bpirns, aan de golf
van Lepanto , aan het welk AUGUSTUS dezen
naam gaf ter gedachtenis van zijne overwinning
op ANÏONIUS, bij het voorgebergte Aëium,
en het welk thans Prevefa heet — zoo veel is wel
zeker, dat geene der andere fteden, die den
naam Nikopolis gevoerd hebben , hier in aanmerking
kan komen , doch aan welke der twee boven
gemelden wij de' voorkeuze moeten geven ,
blijft onzeker, temeer, omdat wij niets bepalen
kunnen aangaande de reize, welke PAULUS bedoelde,
en op welke hij den winter te Nikopolis
wilde doorbrengen.
s P A it T k,'
of ook L A C E D E M O N , de hoofdftad van het La*
tonisch gemenebest, gelegen in het Schier-eiland
Peloponncfus , hedendaagsch Mbrea , vermaard ,
door de dapperheid van deszelfs burgeren , en de
wetgeving van L Y K U R G U S , roeren wij enkel,
m het voorbijgaan, aan , omdat er geen gewag
van gemaakt wordt, in den Bijbel, maar in hec
1 Boek der M A K K A B E E N , lezen wij van een bloedver
wandfchap tusfchen de Jooden en Spartiaten ,
en van eene Briefwisfeling, tusfchen deze beide
volken , ten tijde der Makkaheefche broederen ,
alwaar, gelijk ook 2MAKKAB. V: 5 — 10. gemeenlijk
deze Spartanen of Lacedemoni'érs , door de
Uitleggers verltaan worden , doch, de geleerde
O) Hl. Deel. III. Stuk bladz. 88».
yi Deel. O
Ml*

242 A A R D R IJ K S - K U N D E
MI CHABLIS heeft , des aangaande, eene andere
en zeer waarfchijnlijke opheldering beproefd ,* dan
dewijl wij daar van reeds in het III. Deel bi. 270.
gefproken hebben , zullen wij den Lezer derwaards
verzenden.
Als een aanhangzel op de befchrijving van Griekenland,
voegen wij hier bij, dat PA ULUS, in zijne
brieven, nog van twee landfchappen gewaagt,
welke Noordwestwaards van Griekenland gelegen
waren, te weten Illyrikum en Dalmatië, welk laatfte
, eigenlijk , een deel van het eerfte uitmaakte.
I L L Y R I K U M ,
wordt gewaagd ROM. XV: 19. alwaar PAULUS
fchrijft, dat hij het Euangelie,vervuld , of ten
vollen uitgebreid heeft, van Jcrufalem aan , tot
Illyrikum toe. Het wordt bij de Grieken doorgaands
Illyris, en de inwoners Illyres , of Illyriërs,
geheten. Het ftrekte zich uit langs de noordoostelijke
kust der Adridtifche zee , of Golf van
Venetië, reikende landwaards in bijna tot aan de
rivier Savus of de Saw, alwaar het de landfchappen
Pannonië en Opper - Mefië tot grenzen hadt.
Ten Zuid - oosten lag Macedonië ,en in het bijzonder
dat gedeelte van hetzelve, het welk Albanië genoemd
werdt, waarvan het , door de rivier Nara
, werdt afgefcheiden. «— Ten tijde van PAU­
LUS , was Illyrikum of Illyrië, een wingewest
der rlomeinen. • Het geheele landfchap was
verdeeeld , in Opper--en Neder - Illyrië , of wel
in Liburnië en Dalmatië , zijnde den naam van
het eerfte, naderhand , in Morlachië verSnderd ,
gelijk het heden genoemd wordt.
DAL-

BES BIJBELS. X. BOEK, VIII.HOOFDST. 243
D A L M A T I ë,
het ander deel van Illyrië, het geen nog tegen*
woordig zijnen ouden naam behouden heeft,
wordt, insgelijks , flechts éénmaal, in den Bijbel,
gewaagd 2 T I M O T H , IV: 10. alwaar P A I U -
L U S aan T I M O T H E U S fchrijft, dat hij T I T U S
na Dalmatië gezonden heeft. Het was het grootfte
en beste gedeelte van Illyrië, het welk zijnen
naam , naar het fchijnt, hadt van de ftad Delminium
of Dalminium ook Dalmium , die S T R A B O
als eene^ groote fchoone flad befchrijft. Het behoorde
in de laatfte tijden onder de Republiek Venetië
,tot het nu onlangs door de Keizerlijke troepen
in bezit is genomen, zonder dat wij zeggen kunnen,
of het aan den Keizer al, dan niet, blijven zal.
NEGENDE
HOOFDSTUK.
De Eilanden der zee.
Meermalen wordt in de Heilige Schrift gefproken
van Eilanden der zee. Ik heb (I. Deel bladzijde
23.) aangemerkt , dat door deze fpreekwijze,
gemeenlijk, niet alleen de Eilanden der
Middellandfche zee , maar in 't gemeen, de overzeefche
gewesten verftaan worden , dat is, de landen
, die, ten westen des Joodfchen lands, en aan
de andere zijde der Middellandfche zee, (van Palaflina
af te rekenen) gelegen zijn (a). Te weaiil
ten.
(

244 A A R D R I J K S - K U N D E
ten, de zee, is, in deze fpreekwijze, de Middellandfche
zee, tot welke ook behoort de Mgeïfiche
zee , zijnde die boezem der Middellandfche zee ,
welke tusfchen Griekenland en Italië infchiet; als
ook de Adriatifche zee, tusfchen Italië en Dalmatië
, en meer anderen. Alle de Eilanden, in de
Middellandfche zee gelegen, behoorden, ten tijde
der.Apostelen, aan de Romeinen. ->— Van deze
Elanden der zee , worden er geene in 't bijzonder
in de Schriften van het Oude Testament , maar
wel in 't algemeen , van dezelve meermalen gewaagd
, in de voorzeggingen , die de uitbreiding
van den waaren godsdienst voorfpellen. PSALM
LXXII: 10. JES. XLII: 4. 12. LI: 5. LIX: 18.
LX: 9. ZEFANJA II: 11. enz. maar, in 't N.
Testament, komen er verfcheiden voor, waarom
zij, kortelijk, verdienen befchreven te worden.
In de
J E G E Ï S C H E Z E E ,
tusfchen Europa en Afië, thans de Archipel, liggen
eene menigte van eilanden , van welke fommigen
de Cykladifiche , als of men zeide, Kring • eilanden,
genoemd worden , omdat zij , in hare ligging ,
eenigermate eenen kring of ronden cirkel fchijnen
te vertonen, de overige, en noordelijke, heeten
de Sporadifche , verfïreoide eilanden , omdat zij,
hier en ginds, in deze zee verftrooid liggen, terwijl
fom-
Schrijvers beftendlg , door het woord (Eilanden) bedoelen
eilanden of vaste landen bewesten de Middelandfihe zee.
Neen, ik fprak van de fpreekwijze, Eilanden der zee. De
Wel-Eerw. VAN EMDRE, fchijnt mij dus"niet wel begrepen
te hebben, iiie zijne Geographie der Heilige Schrift,
hladx, 2.

DES BIJBELS. X. BOEK, IX. HOOFDST. 245
fommigen tot Afië, anderen tot Europa, gerekend
worden te behookn. Dewijl er van de eerfte
foort geene in den Bijbel vermeld worden (a) ,
bepalen wij ons alleen tot de Sporadifche eilanden,
die meest voorkomen in de befchrijvingen der
Reizen van den Apostel PAULUS , tusfchen Afiü
en Griekenland.
Het eerfte, dat in aanmerking komt, is
S A M O T H R A C E ,
s , • ;iCl : : i .a v. AH , n
één der noordelijkfte Eilanden van déze zee,
dicht onder de kust van Thracië' gelegen , waar
van het niet meer dan XXXVIII Romeinfche
mijlen, dat is omtrent 13 gemeene mijlen of uuren
gaands, verwijderd was, volgends PLINIUS,
genoegzaam rechtitreeks tegen over de uitwatering
van de rivier Hebrus. Het zal eerst, eenvouwig
, Satnos geheten hebben , doch , naderhand
, ter onderfcheiding van een ander eiland
Samos, onder de kust van Tönië, Samothrace, dat
is, Samos bij Thracië genoemd zijn. Het bedraagt,
weinig meer, dan 10 uuren gaans in
zijn omtrek, en er is maar ééne ftad of vlek op. —
Toen PAULUS uit Troas na Macedonië overvoer ,
bleef hij, met zijn reisgezelfchap , éénen nacht
over, tc Sar. >.:.r, H A N D . XVI: ir. Méér
is er van dit Eiland in den Bijbel niet opgetekend
(A).
Op eene andere reize van den Apostel, uit Ma-
ce-
(a) Allcca wordt het Eiland Delus gemeld , i MAKKAU.
XV: 33. .
. . A C I U E N B Hl. Deel. IV. Stuk. bladz. 808. Poq
GcKii II. Deel. II. Stuk. bladz. 502,
Q.3

24

DES BIJBELS. X. BOEK, IX. HOOFDST. 247
Frankryk, en vele gewesten van het Oosten (0).
Van hier afgevaren, bereikten PAULUS eh
zijn gezelfchap , des anderen dags, het Eiland
C H I O S,
of kwamen tegen over hetzelve, HAND. XX: 15.
Dit Eiland ligt zuidwaards van het vorige Lesbus,
in het gezicht van Ib'nië, waar van het door
eene naauwe zee-engte is afgefcheiden. Het is
een groot eiland van 900 ftadiè'n, volgends STRA­
BO, dat is, tusfchen de 37 en 38 uuren gaans,
in den omtrek , het heeft eene ftad van denzelfden
naam op de oostelijke kust, en is heden nog
met den naam Scia bekend. Men vindt bij PO­
COCKE (/;) verfcheiden bijzonderheden van dit
Eiland , waar uit blijkt, dat het nog vrij wel
bebouwd en bewoond is.
Van Chios zuid - oostwaards lag het Eiland
S A M O S ,
ook onder de kust van lönië, en in de nabuurfchap
der ftad Efeze. gemeld , in het bericht
van dezelfde reize van PAULUS, HAND. XX: 15. ook
komt het voor 1 MAKKAB. XV: 23. Men rekent
den omtrek van dit eiland op 75 Engelfche
mijlen , het is berg - en , gelijk alle de andere
eilanden , zeer rotsachtig. Oudtijds hadt dit Ei.
land zijne eigene koningen of dwingelanden , van
welken POLYKRATES, wegens zijn geluk, ten
laatften in het rampzaligst ongeluk verkeerd , de
ver-
(a) POCOCKE II. Deel. II. Stuk. bladz, 490 volgg.
(*) Reize II, Deel. 11. Stuk. bladz. 469. volgg,
9.4

248 A A R D R I J K S - K . U N D E
vermaardfte is. PYTHAGORAS, de Wijsgeer
was een inboorling van dit Eiland,maar de dwingelandij
, welke aldaar heerschte, niet kunnende
verdragen , reisde hij na Egypte, Babel, en ten
Jaatiten na Italië, alwaar hij overleden is. Samos
wordt meest door Griekfche Christenen bewoond,
die er eenen Bisfchop hebben, en in de verfcheiden
lieden en vlekken verfcheiden kerken , ook vijf
kloosters , maar geen Nonnenkloosters. Meer bijzonderheden
van dit Eiland zal men bij POCOCKE
vinden (4).
In hetzelfde verg HAND. XX: 15. wordt nof
gewaagd van
T R O G Y L L I U M ,
alwaar het reisgezelfchap vernachtede. TrogyU
Hum was een kaap , of voorgebergte, van Klem-
Afië, tegen over het Eiland Samos , maar ook een.
klein Eiland, het welk daar voor ligt. Dus het
onzeker is , of bij LUK AS dit voorgebergte of
wel het Eilandjen bedoeld is. Thans bevondt
zich PAULUS dicht bij £/f?z

DES BIJBELS. X.BOEK,IX.HOOFDST. 249
jche zee behoort , en gelegen is , tegen over den
zuidwestelijken uithoek van Klein - Afië, XV Romeinfche
mijlen, dat is , V zeemijlen , die met
de uuren gaans overeenftemmen , van de ftad Halikarnasfius
, en hebbende C Romeinfche mijlen ,
dat is, 33 uuren gaans, in den omtrek. — Het
wordt thans Longo , of het Lange - Eiland , genoemd
; het hadt eene ftad van denzelfden naam;
'en is het vaderland van IIIPPOKRATES, die in
de geneeskunst, en van APELLES, die in'de
fchilderkunst zich vermaard heeft gemaakt.
Den tweeden dag , na hun vertrek van Milete,
kwamen zij te
R H O D U S,
een der beste eilanden van die zee, en bekend
door de vruchtbaarheid van zijnen grond. Eertijds
, gelijk ook nog , was dit Eiland vervuld
met fteden en inwoners. Het heeft den omtrek
van bijna 40 uuren gaans. Het is vermaard door
het metalen Kolosfus beeld , aan de zon gewijd ,
het welk aan den ingang der haven voor de itad
ftond , die mede den naam- van Kolosjus droeg ,
zijnde zoo groot, dat een fchip, met volle zei!
len, onder en tusfchen de beenen van dit Beeld,
de haven kon in- en uitvaren. .PLINIUS geeft
aan het zelve de hoogte van 70 ellen. Het is onder
de VII wereldwonderen gerekend geworden.
Doch , na niet meer dan 56 jaren geftaan te hebben,
is het door eene geweldige aardbeving nedergeftort
en verbrijzeld O). Sommigen
- heb-
(a) Meer van dit Kolosfusbeeld, zie in de Aantek. van
c RAMBRUS op POCOCKE Reize IJ. Deel. II. Stuk bladz,
417 , 418 . . .

s5o
A A R D R I J K S - K U N D E
hebben gedacht, dat de inwoners van dit Eiland,
naar dit beeld, Kolosfiers zullen geheten hebben,en
dat aan hun , en niet aan de gemeente der ftad
Kolosfe of Kolasfe , in Klein • Afië, de Brief van
den Apostel PAULUS ZOU gefchreven zijn , doch
dit wordt, vrij algemeen, en met recht, verworpen.
Hier zijn flechts zeer weinige Turken, uitgenomen
in de hoofdftad, wordende het Eiland
door Griekfche Christenen bewoond. Dit Eiland
wordt ook IMAKK. XV: 23. genoemd.
In de laater kerkgefchiedenis heeft dit Eiland
eenen naam gekregen, door de St. Jans Ridders ;
wier orde , geduurende den zoogenaamden Heiligen
oorlog, in Palcejlina werdt opgericht, maar
die, het hier te bang krijgende, naar dit Eiland
overfcheepten, en het voor zich bemagtigden ,
in het jaar J 3
op. Doch, twee eeuwen daarna
werden zij, door den Turkfchen Keizer , SOLI-
MAN II. weder van daar verjaagd. Zedert is
hun door Keizer KA REL V. het Eiland Maltha
gefchonken, het welk zij nog bezitten , en waarnaar
zij Ridders van Maltha genoemd worden (a).
V A T M O S,
éindelijk, verdient, onder deze Eilanden, ook genoemd
te worden, het ligt zoo nabij de Cykladifiche
Eilanden, dat men in bedenking zou ftaan,
om het daar toe te brengen, indien de Ouden het
niet uitdruklijk tot de Sporadifche gerekend hadden.
Eigenlijk ligt het in de Ikarifche zee ,
zuidwaards van die kleine Eilanden, die tusfchen
Nikaria en Samos zijn. PIINIUS begroot deszelfs
(«) BACHIBME III. Deel. IVl Stuk. bladz. 004—9»*.

DES BIJBELS. X. BOEK, IX. HOOFDST. 25 x,
zelfs omtrek op XXX Romeinfche mijlen , of X
uuren gaans , door de hedendaagfche Grieken
wordt die omtrek op XXXX Engelfche mijlen gerekend
, maar naar 't fchijnt, is zelfs de eerstgemelde
opgave reeds te groot. Het is dus geenszins
onder de grootfle Eilanden der Mgeïfche zee
te Hellen. Het is vermaard, omdat de Apostel
JOSNN'ES op het zelve zijne Openbaring ontvangen
en gefchreven heeft, toen hij zich hier bevondt,
om het getuigenis van JESUS, OPENB. I: 9.
Aan de oostzijde van dit Eiland, het welk thans
Palmofa heet, is er eene diepe baai , en aan de
westzijde twee, makende het noordelijk en zuidelijk
deel des Eilands tot fchier-eilanden. De
landengte, die ze famenvoegt, is niet boven een
vierde eener Engelfche mijl breed. De flad lag
eertijds aan den oostkant der landengte; maar
het volk verhuisde, uit vreeze van de zeerovers,
van daar naar den berg aan de zuidzijde , en
bouwde, omtrent het klooster , op den top van
den hoogflen berg gelegen, eene flad.
Half weg den berg opwaard is er een kleiner
klooster, Apokalypfe geheten. In dat klooster is
eene fpelonk, nu zn eene kerk veranderd, in welke
joaNNEs, naar men verhaalt, woonde, toen
hij naar dit Eiland gebannen was, en er ook de
Openbaring fchreef. Zij is negen fchreden lang,
en vier breed, geheel en al in de rots uitgehouwen,
behalven de noordzijde, daar zij na de kapel
van St. Anne open is. In het midden der
fpelonk flaat een vierkante pijlaar, gemaakt, naar
het fchijnt, met een oogmerk, om de rots te onderfchragen.
Ten oosten van dezen pijlaar is
eene fcheur, welke zich dwars door de geheele
fpelonk uitflrekt. Volgends het zeggen der Kloosterlingen,
fprak de H. Geest, door deze fcheur;,
met

452 AARDRIJKS-KUNDE
met joaNNEs , toen hij de Openbaring en het
Euangdie fchreef, want, naar het getuigenis van
fommige oudvaderen , beweeren de munniken ,
dat hij hier het Euangelie , zoo wel als de Openbaring,
gefchreven heeft. Zij zeggen, dat hij 17
jaren op dit Eiland geweest is, het welk, waarfchijnlijk,
een misflag is, in plaats van zoo vele
maanden.
Dit Klooster is eene foort van Nieuwelinghuis
óf Kweekfchool. Het is aan het groote klooster
ondergefchikt , en wordt door eenen Hoogleeraar,
dien zij Didaskalos noemen, en welke nog
een' meester onder zich heeft, beftuurd. Zij geven
er lesfen in het oude Grieksch , door hen Helienike
genoemd, in de natuur- en overnatuurkunde
, en in de Godgeleerdheid. Deze
School wordt voor de beste in het gantfche Oosten
gehouden. Hier zijn omtrent 50 leerlingen,
die uit verfcheiden gewesten komen. De meesten
van hun woonen in de twee kloosters , doch
ook fommigen in de ftad.. In de ftad is ook
een Nonnenklooster , insgelijks van het groote
klooster afhangende. Het was door eenen van
hunne Abten gefticht, en wordt door omtrent
30 oude vrouwen, van haar handwerk levende,
bewoond.
In de ftad zijn 700 huizen, maar flechts 160
perfonen , die hoofdgeld betalen , uitgenomen ,
die aan het klooster behooren , welke omtrent
200 zijn. De meesten der inwoneren zijn van andere
plaatzen geboortig. Het klooster betaalt
jaarlijks 200 beurzen aan den Kapitein basfa,
voor het Eiland.
De inwoners , die allen Christenen zijn , zijn
of zeelieden of fcheepstimmerlieden ; want het
Eiland is eene barre rots, en alle noodwendigheden

BES BIJBELS. X. BOEK, IX. HOOFDST. 153
den worden van buiten aangebracht. Zij zijn
onmidlijk aan den Patriarch onderworpen. Men
telt drie honderd kerken op het Eiland Ca).
j Dus verre, van de Eilanden der JEgeïfche zee,
die, dus, door den Apostel PAULUS, wel voorbij
gevaren , en eenigen derzelven , bij die gelegenheid
, ook wel bezocht zijn , maar flechts
voor een' zeer korten tijd, die hem niet toeliet,
om aan de inwoners het Euangelie te verkondigen
: waar uit men befluiten mag , dat, in die
zelfde Eilanden, het Christendom niet zeer vroeg,
en qiet door de Apostelen zelve, geplant zij, uitgezonderd
, in het Eiland Pathmos , alwaar de
Apostel joaNNES eenigen tijd verkeerd heeft.
Echter , zijn de inwooners dezer Eilanden , daarna,
tot het Christendom bekeerd. En verfcheiden
Christen gemeenten dezer Eilanden, die door
bijzondere Bisfchoppen , bediend en beftuurd
zijn, ftrekken daarvan tot bewijzen. Ja, hoewel
zij , tegenwoordig, onder het gebied des
Turkfchen Keizers ftaan , worden zij , echter ,
nog voor het meerendeel, door Oosterfche of Griekfche
Christenen bewoond, welke, ten aanzien van
hetgeestlijk Rechtsgebied,aan den Patriarch der
Hoofdftad Konflantinopolen, onderworpen zijn (b\
Onder de
.
EILANDEN DER MIDDELLANDSCHE ZEE,
tot welken wij nu overgaan, is één der grootften
en merkwaardigften, het Eiland
DS»I is . j mi «cjfci
(a) POCOCKE R e; ze I L De*l. II. Stuk. bladz. 516. enz.
V*) BACH.KNE III. D,el. IV. Stuk. bladz. 909.

2S4
A A R D R I J K S - K U N D E
C Y P R U S ,
het welk , volgends j o s E F U S , door de Chittitn
het eerst bevolkt zal wezen , waartoe hij zich op
den naam der ftad Citium , op dit Eiland gelegen,
beroept. Zie daar van ons V. Deel bladz. 187.
Het ligt in den Noord - oostelijkften hoek der
Middellandfche zee, tusfchen Syrië, Cilieië, en
Pamfylië , zijnde , in gedaante, niet ongelijk aan
een' driehoek. Het is zeer groot , fchoon de
grootte verfchillend wordt opgegeven , BACHIENE
zegt, het heeft, omtrent 50 uuren gaans, in de
lengte, en 30 in de grootfte breedte (#), STRA­
BO geeft, aan deszelfs omtrek, met alle de Baaijen
of Bogten , daar onder begrepen , niet min
dan 3,042 ftadiën , het welk weinig minder dan
127 uuren gaans bedragen zal. Den naam Cyprus
vinden wij reeds in het Oude Testament , volgends
de Nederlandfche vertaling , te weten ,
HOOGL. I: 14. en IV: 13. alwaar zij vertalen,
e en tros van Cyprus , in de wijngaarden van Engedi. —
Doch, van deze plaats hebben wij gefproken
III. Deel bladz, 96. en gezien , dat men daar aan
de Alhenna- plant denken moet. — Door het land
der Chitüm of Chittiërs EZECH. XXVII: 6. verftaan
fommigen insgelijks het Eiland Cyprus, vergelijk
V. Deel bladz. 192. Zekerer is het, dat
het Eiland van ouds, onder verfcheiden namen is
bekend geweest, waar van er, behalven dien van
Cyprus, door PLINIUS nog tien anderen worden
opgegeven. Men zegt, dat het koper in dit
Eiland in de mijngroeven het eerst ontdekt is,
het welk daaröm cuprum of

DES BIJBELS. X. BOEK, IX. HOOFDST. s^.
zal zijn. Verder laten wij ons in gisfingen nopens
den oorfprong van den naam Cyprus niet in.
Hoewel de lucht van dit Eiland voor eenigerrnate
ongezond gehouden wordt, prijst men echter
zeer deszelfs grondgefleldheid , als bekwaam ,
om allerlei foort van vruchten voort te brengen,
hebbende overvloed van koorn , eene menigte
van olijf. citroen - en oranje - boomen , en heerlijke
wijnftokken. Dat dit Eiland ook uitnemend
volkrijk moet geweest zijn , mag men oordeelen
uit het getal van 15 fteden, welke PLINIUS
zegt, dat op hetzelve gelegen hebben.;
Dit Eiland , oudtijds in vele koningrijken verdeeld,
werdt, van tijd tot tijd, door de Egyptenaars,
Feniciè'rs, CYRUS, Koning van Ferfië,
en ALEXANDER den Grooten, veroverd. Na
den dood van dezen laatften viel het zijnen opvolgeren
, den koningen van Egypte, ten deel. Van
dezen kwam het onder de magt der Romeinen ,
en vervolgends onder die der Griekfche Keizeren.
Terwijl het onder de heerfchappij van dezen was,
werdt het door de Arabieren verwoest. In het
jaar 1191 overwon de Koning van Engeland, RI-
CHARD I, dit Eiland , en gaf het aan GUIDO
VAN LUSIGNAN, Koning van Jerufalem. Zijn
geflacht bleef er aan de regering tot het jaar 1423,
toen het door den Egyptifchen Sultan veroverd
werdt. Deze vergunde den Cypriërs hunnen eigenen
Koning, mids dezelve aan hem zekere
fchatting betaalde. In het jaar 1473 ftondt één
dezer Koningen dit Eiland af aan het Gemeenebest
van Venetië. Deze Republiek , de jaarlijkfcne
fchatting, wegens Cyprus, aan Egypte betalende
, ;
hielde het in haar bezit , tot dat het
haar , in 't jaar 1570 /r'door den Turkfcn Sultan
SELIM II.. ontnomen werdt.
Zedert is het
on-

356 A A R D R IJ KS-KUNDE
onder het Turhfche gebied gebleven , en worde
door eeuen Bas/a beftuurd, die te Nikofia, de tegenwoordige
hoofdflad, zijn verblijf houdt.
Menigmalen wordt in de Schriften desNieuwen
Testaments van dit Eiland Cyprus of Cypren , gewag
gemaakt. Derwaards heen vluchteden bij
gelegenheid der vervolgingen te Jerufalem , na
den dood van STEFANÜS, verfcheiden Christenen
, die toen in dit Eiland het Euangelie verkondigden,
HAND. XI: ip. gelijk ook Cyprifche
Jooden , dat is, zulken , die in dit Eiland t'huis
hoorden , gelijk daar vele Jooden woonden, die
er, in verfcheiden fleden, Sijnagogen hadden,HAND.
XIII: 5. bij diezelfde gelegenheid , na Antiöchië
kwamen, en daar Gods woord predikten, HAND.
XI: 20. zulk een Cyprisch Jood , zijnde uit den
Ham. Levi, doch, tot het Christendom bekeerd,
was JOSES, door de Apostelen BARNABAS,
of zoon der vertroosting genoemd , die zijn goed
verkocht, en het geld daar voor ontvangen den
Apostelen ter hand ltelde, tot algemeenen dienst
der Christen gemeente, HAND. IV:36, 37. en naderhand
de reisgenoot van den Apostel PAULUS
geweest is , op zijne reize door Klein - Afië. Ook
is er nog een inboorling van Cyprus in den Bijbel
gemeld, MNASON, een oud leerling , doch die
te Jerufalem woonde, en bij wien PAULUS zijn
intrek nam , HAND. XXI: 16. Na dit Eiland
Hak PAULUS en BARNABAS allereerst over , om
het Euangelie te verkondigen, daartoe van de gemeente
van Antiöchië in Syrië, afgezonden ,HAND.
XIII: 1 —- 4. Het welk te ligter gefchieden kon ,
omdat dit Eiland rechtflreeks voor de haven van
Seleueië, en niet heel ver van de kust van Syrië ligt,
op den afftand van omtrent 20 zeemijlen. — Zij
doorreisden, van MARKUS verzeld , het geheele
Ei-

DES BIJBELS. X. BOEK, IX. HOOFDST. 357
Eiland, te Salamis aanlandende, en daarna te Paf es
weder afvarende, vs. 5. en 13. — Naderhand,
is PAULUS, op zijne reize, uit Griekenland ter
zee na Jerufalem , dit Eiland voorbij gevaren,
• latende het zelve ter tlinkehand jleggen , en dus
benoorden het zelve heen varende , H AND EL.
XXI: 3. Op zijnen togt, toen hij van Ccefarea,
als een gevangene, na Rome gebracht werdt «
was het fchip , waar in hij zich bevondt, voornemens
, Myra in Cilieië aan te doen, en zou dus
boven dit Eiland , dat is , benoorden, tusfchen
hetzelve en de kust van Cilieië, door gezeild zijnj
in dien de wind, uit het Westen of Noordwesten
waajende, niet tegen geweest was, waarom men
nu beneden of onder het Eiland moest koers zetten,
(HAND, XXVII: 4, y.) dat is ten Zuiden,
en niet, gelijk B ACHIENE , en ook SCIJDTTE ,
het op hunne kaarten vertonen, ten Noorden
van dit Eiland, immers, gelijk doorgaands het
Noorden als hooger of boven wordt aangemerkt, int
de Bijbelfche Aardrijkskunde, (vergelijk ons I. Deel
bladz. 64.) zoo is beneden, het zuiden, zoo dat zij ten
zuiden, zoo dicht mogelij k. onder de kust, het Eiland
omftevenende , terftond, naar de gewoonte
van die tijden, de kust van Klein-Afië weder opzochten,
en dus, de zee, die langs Cilieië en Pam-
/y/i? loopt, doorzeilden, om te Myra te komen; trouwens,deze
zee moesten zij, in het één zoo wel als
het ander geval, overfleken, om Myra te bereiken.
Van de beide fleden dezes Eilands Salamis erf
Pafos, boven gemeld, die door PAULUS en BAR­
NABAS op hunne reize HAND. XIII. bezocht wer*
den, was
S A L A M I S
de eerst voorsianliggende, op de Oostkust, heb»
VI. Deel. R ben-;

258 A A R D R I J K S . K Ü N D E
bende eene zeer goede haven. — POMPONÏVS
H E L A geeft haar , nevens Pafos , als ééne der
voortrefiijkfte fteden van dit Eiland op , ook
wordt zij, menigvuldigmalen, in de oude gefchiedenisfen
genoemd. Men moet haar wel onderfcheiden
van het Eiland Salamis , in den Saronifchen
zeeboezem bij Korinthe, bij welk Eiland de
Grieken, door het beleid van T H E M I S T O K L E S ,
eene heerlijke overwinning ter zee op de vloot
van XERXES, Koning van Perfië, behaalden, en
ihem daar door noodzaakten, Griekenland te ruimen
, en met zijn leger, na Jfiëte keeren. On-
'dertusfchen wil men, dat de Rad Salamis op Cyprus
maar dit Eilend haren naam zal hebben, als zijnde
•eene volkplanting, uit dat Eiland, door T E U C E R ,
zoon van T E L A M O N , Koning van hetzelve, die
door zijnen vader verdreven was, derwaards
overgebracht.
Hier te Salamis, verkondigden PAULUS en
BARNABAS het Euangelie, in de Sijnagoge der
Jooden, HAND. XIII: 5. zonder dat de gefchiedenis
nogthans verhaalt, met welke vrucht of
uitflag — Dat deze BARNABAS de Leviet, PAULUS
reisgenoot, op dezen togt, van Cyprus geboortig
was, hebben wij reeds gezien uit HAND. IV: 36.
doch de overlevering wil bijzonder , dat hij uit
de ftad Salamis was. Hij zal, binnen deze ftad,
geduurende de vervolging, onder N E R O , den
marteldood geftorven , en daar begraven zijn, in
de kathedrale of hoofdkerk, die ook aan hem was
toegewijd, en die verwoest, maar naderhand weder
herbeuwd is geworden. Men vindt, trouwens,
eene Engelfche mijl ten westen van de puinhopen
van Salamis het klooster van St. BARNABAS,
met eene groote kerk, aan hem gewijd. De
grondvesten van het oostëinde der oude kerk ,
zijn

DES BIJBELS. X. BOEK, IX. HOOFDST. 259
zijn in drie halfronden overgebleven (a).
De ftad Salamis is , ten tijde van den Keizer
TRAJANUS, door de Jooden verwoest. Naderhand
herbouwd, werdt zij KONSTANTI A geheten,
waarfchijnlijk, naar den Keizer KOKSTAN-
TIUS. Onder HERAKLIÜS, werdt zij andermaal
geflecht, en na dien tijd niet weder opgebouwd;
men vertoont hare puinhopen aan de Reizigers,
twee Romeinfche of Italiaanfche mijlen, ten oosten
van de ftad Famagufa, alwaar men ook, onder
anderen, aanwijst de gevangenis van de H.
KATHARINA, wier vader KOSTA genoemd , in
deze ftad weleer gewoond, ja, die ook gefticht
zou hebben Qb).
P A F O S ,
is de andere ftad, welke , bij de bovengemelde 1
gelegenheid, door PAULUS en BARNABAS, bezocht
is geworden. — Zij ligt aan de westkust
van het Eiland , gelijk Salamis op de oostkust ,
zoodat deze Apostelen, letterlijk, het Eiland waren
doorgegaan, HAND. XIII: 6". Eigenlijk,
zijn er twee ftedenvan dezen naam geweest, niet
meer dan LX ftadien , of twee en een half uur
gaans van elkander gelegen, de ééne Oud- de andere
Nieuw-Pafos genoemd. Echter zoo dikwijls
de Ouden van Pafos, in 't gemeen , gewag maken,
zonder bijvoeging van oud of nieuw, wordt,
zegt men, altijd Nieuw-Pafos gemeend. Dit zal
dan ook bij LUK AS bedoeld zijn. Deze beide
fteden zijn eens, door eene aardbeving, geweldig
ver-
(a) POCOCKE Re'ize II. Deel. II. Stuk. kladt. 361.
(e) B ACH IKKE III. Deel. IV. Stuk. bladz. 917, olf« 1
R 2

üfo A A R D R I J K S - K Ü N ,D E
verwoest geworden; maar r door Keizer AUGUSTUS
herfteld, en daarom tot zijne eere 'Jugusta geheten,
fchoon deze naam niet lang 'in gebruik
fchijnt gebleven, maer de vorige naam Pafos weder
ingevoerd te zijn.
Oud-Pafos, was vermaard door de Godin Fe-
.nus, die aldaar geboren zal zijn, waarom zii VE-
•NUS FAFia heette, ook hadt zij in deze flad
een' prachtigen Tempel, en werdt met jaarlijkfche
feesten vereerd , het welk men , ligtelijk ,
denken kan , niet zonder ongebondenheden ge'
fchied te zullen zijn.
Te Pafos gebeurde, bij de bovengemelde gelegenheid
van het verblijf der beide Apostelen aldaar
de bekeering van den toenmaligen Landvoogd
des Eilands SERGIUS PAULUS , tot het
Christendom, waartoe veel toebracht, dat PAUtus
den toveraar ELYMAS, die hem wederftondt,
met blindheid floeg, HAND. XIII: 7-12.
Uit hoofde van deze bekeer in g van den Landvoogd
, fchijnen de beide Apostelen ongehinderd
hunne prediking te hebben kunnen verrichten
alhoewel de overlevering wil, dat zij daar eene gevangenis
zouden ondergaan hebben, gelijk dan nog
dehedendaagfehe daar woonende Griekfche en Latijnfche
Christenen , eene zoodanige gevangenis
vertonen, onder een fteenen verwulfzel, in eene
oude vervallen kerk , welke men het gevangen-
Mis van PAULUS en BARNABAS noemt. Doch
deze overlevering mag men op dezelfde lijst zetten,
met die, welke wil, dat de vorengemelde
lempel van VENUS, op het gebed dezer godvruchtige
mannen , zou zijn ingeftort. De Apostelen
waren noch beeldenbrekers , noch Tempelverwoesters,
maar verkondigers der waarheid,
«ue, door hare eigene kracht, over het bggeloof
ze-

BES BIJBELS. X. BOEK, IX. HOOFDST. 261
zegeviert (a).' Nieuw-Pafos wordt tegenwoordig
Oud-Baffa genoemd, en flechts door weinige
Christenen bewoond. Voords is het een klein
dorp, omtrent ééne mijl ten zuiden van de tegenwoordige
ftad Baffa. — De tegenwoordige ftad
Baffa, welke naam Van Pafos gevormd is, ligt
op eene rotsachtige hoogte, in eene naauwe valei
, aan de zee. , De Turken hebben hier eene
kleine bezetting van eenen Aga, en fommige fanitzaren,
in een kasteel bij de haven, en de Grieken
hebben er eenen Bisfchop
• •
fO* R E T A,
Is een ander Eiland in de Middelandfche zee , meer
dan 140 mijlen west waards van Oy/ï/w, gelegen. Het
is zeer onzeker, van waar dit Eiland zijnen naam
ontleend hebbe,; het geen ons de ouden daar van,
zeggen, is al te fabelachtig , trouwens van geen
land in de wereld- worden zoo vele fabelgefchiedenisfen
verteld, als van Kreta. Hier zal EÜRo-
PA, de dochter van AGENOR, Koning van Fenicië,
aangeland zijn , toen zij van JUPITER, in
de gedaante van een' ftier, gefchaakt was , en
zij zal haren naam aan het werelddeel, het welk
wij bewonen , medegedeeld hebben. Hier wist
men te verhalen van de minnarijè'n van ARIHDNE
en PASIFAÖ, van den MINOTAURÜS, van XJJE-
DALUS en IKARUS, enz. BOCHART meende,,
dat de naam afkomftig was , van de Filiftynen,
die in ééne en andere plaats van het Oude Testament
den naam van CeretLim dragen, doch, wel-
. ... ke
(a) BACHIENB III. Deel. IV. Stuk. blatli. 919—021.
{b) POCOCKB Rtize II. Deel. II. Stuk bladz.'w - «co.
R 3

2Ó2
A A R D R IJ K S - K U N D E
kehij, ongelukkig, met de Krethi, DAVIDS
lijfwachten, verward heeft, zie IV. Deel bladz.
478-. Hoe het zij , zekerer is , dat het Eiland
oudtijds Hekatompohs genoemd is, dewijl naar het
rond getal genomen , in hetzelve, honderd heden
gevonden werden. Ook getuigt een later Reiziger
Prins RADzivir, dat de menigte der puinhoopen
van verwoeste fteden dit bericht der oude
bchnjveren oogfchijnlijk bevestigt.
Dit Eiland , het welk tot Europa gerekend
wordt te behorën , en beneden Griekenland ligt ,
thans Kandia genoemd, is aan Cyprus, in grootte,
gelijk, zo niet hetzelve overtreffende, gelijk
POMPONIUS MELA zich wel uitdrukt. Het
behoeft, zoo min in vruchtbaarheid, als in grootte,
voor het Eiland Cyprus te wijken, al wat het
aardrijk elders verfchillende voortbrengt , tot onderhoud
van het menschlijk geflacht, vindt men,
in dit Eiland, famen bij elkander, dus het voor
zich zelve genoegzaam is. — KOOTWYK en anderen,
die dit Eiland bezocht hebben , fpreken ,
met den grootften lof, van het koorn , den wijn,'
allerlei flag van boomvruchten, tam- en wild
vee, enz. die, op dit Eiland overvloedig worden
aangetroffen.
Maar, de inwoners hebben niet zoodanigen
lof bij de oude Schrijvers , als wel de landftreek.
STEABOzegt, daaromtrent, dat ja wel, in de*
vroegfte tijden , Kreta den roem van befchaafdheid
en uitmuntende Wetten gehad hebbe, maar
voegt er tevens bij, dat zedert alles van gedaante
ten kwade was veranderd, en in een groot verval
geraakt. De ingezetenen zijn berucht, als lieden
van Hechten aart, en PAULUS TIT. I: 12. haalt
een getuigenis aan van éénen hunner Dichteren
EPIMENIDES , uit wien het ook K A L L I M A-
CHÜS

DES BIJBELS. X. BOEK, IX. HOOFDST. 263
CHUS hadt overgenomen, waar in deze zegt:
„ Kretenzen, altijd leugenachtig, roofdieren , luie buiken."
Het karakter der hedendaagfche inwoners vind
ik bij POCOCKE O) dus afgebeeld: „ Het
ontbreekt den inwoneren des Kilands geenszins
aan natuurlijke gemoedsgaven, hoe nalatig zij ook
in de verbetering derzelven zijn. Zij zijn fcherpzinnig
en fchrander , het welk hun gezicht venraadt.
De jonge lieden zijn zeer fraai en bevallig,
en hebben fchoone oogen. — Wegens hunne
fpitsvindigheid en vermaak in het verfpreiden
van verdichtzels beantwoorden zij aan het karakr
ter der oude inwoneren. Ook zijn zij, naar het
fchijnt , ligtgelovig , en genegen , om vreemde
dingen voor waarheid aan te neernen. " 1
Verders meldt ons deze Reiziger, dat men niet
boven de 300,000 zielen op het Eiland telt, en
dat het getal der Christenen meer dan tweemalen
grooter is, dan dat der Turken. De Christenen,
fchoon zij er eenen Aardsbisfchop hebbon , en
verfcheiden Bisfchoppen , leven hier , in eene
harde flavernij , een ellendig leven ; zij worden
door de knevelarijen en afpersfingen der Turken,
daaglijks armer, en velen gaan tot den Turklchen
godsdienst van tijd tot tijd over, het zij om ftraf
te vermijden , of om zich te wreken over eenen
Turk, dewijl geen Christen eenen Mohammedaan
flaan mag.
Wat de voornaamfte lotgevallen van dit Eiland
betreft; het hadt, in aloude tijden , zijne eigene
Koningen, onder welken SATÜRNUS, JUPIr
ER, e» MINOS, geweest zijn. De laatfte ver­
deel-
( a ) Reize II. Deel II. Stuk. bladz. 4Ü4,
R 4

'*H AARDRIJKS-KUNDE
dedde dit Eiland in drie deelen, deze drie rechtsgebieden
, werden drie gemeenebesten. Naderhand
veroverden de Romeinen het, onder de aannm
T a " ?""""f"*
d
i e d a a r ö t
" den eer.
naam Kreticus kreeg. Bij de verdeeling des Riïks
-viel het den Oosterfchen Keizeren ter? deel m
het jaar 823 bemagtigden de Mooren van Spanje
1, 1. a n d \ e n ü l
, ^ t e d e n ^ ftad Kandia, waarnaar
het geheele Eiland thans den naam voert,
i oen de Oosterfche Keizers in andere oorlogen
S li( Ê d I » gaven zij het Eiland aan
twaalf edele geflachten , onder voorwaarde, dat
zij deszelfs verovering ondernemen zouden. In
ftet begin der veertiende eeuw, werdt het door
de Oosterfche Kejzers aan de Venetiaanen ver-
Kocht, aan welken het, na eenen langduurigen
oorlog, tn1 het jaar 1660 door de Turken ontweldigd
is. Bij de vrede te Pasferomts 1718 is het
plegtig aan de Turken afgeftaan.
^ Gemeenlijk gelooft men, en wel, met de meeste
waarfchijnhjkheid , dat de inwoners van dit
Eiland bedoeld zijn, door die Ureters,
H A N J )
Jl: ir. die mede op het eerfte Pinkfterfeest der
Christenen tegenwoordig waren, evenwel dacht
LICHTFOOT liever, aan de Cheretim, of FM fa.
«en, men zie ons V. Deel bladz. 478. Hoe het
zij, het Christendom was op dit Eiland al vroeg
gevestigd, en dat PAULUS , in perfoon , op di?
Eiland geweest is, fchoon het door LUKAS in de
Handelingen der Apostelen , niet gemeld wordt
weten wij, uit het geen hij fchrijft, in zijnen
Brief aan ri rus J: 5. welke TITUS volgends
het onderfchrift van dezen Brief, de eerfte verkozen
Opziener of Bisfchop van Kreta zal geweest
l l j n ' °£. d r e i z e v
?. an PAULUS na Rome.
eerwaards hij $ s e e n
gevangene overgebacht
^

DES BIJBELS. X. BOEK, IX. HOOFDST.
atfj
was , heeft hij ook nog eenmaal gelegenheid gehad
, om Kreta aan te doen. Te weten , toen
zij tot tegen over Knidus (boven bladz. 213.)
gevorderd waren, moesten zij, door tegenwind,
beneden Kreta , dat is , ten zuiden van het Eiland
heen varen, dus kwamen zij tegen over
SALMONE,
Een voorgebergte of kaap, het welk bij STRABO
Samonium genoemd, en befchreven wordt, als de
oostehjkfte uithoek van het Eiland Kreta. Thans
wordt het kaap Salomo geheten. Deze kaap of
uithoek nauwlijks, dat is, met groote moeiten ,
ter naauwernood , te boven geraakt zijnde, bereikten
zij eene plaats , genaamd
SCHOONE
HAVENS,
of, gelijk wij zeggen zouden , goede ree, of Goe~
derede, dicht bij de ftad Lafea. Het heeft den
Aardrijkskundigen moeite gekost, deze Schobne
Havens, als ook de ftad Lafea op te delven. BA-
CHIENE (a) zocht dezelve insgelijks op de
oostzijde van het Eiland, doch, de grond , op
welken hij zich verlaat, is niet vast genoeg , te
weten, hij vat het woord, naauolijks, op, in den
zin, van terflond, na dat zij het voorgebergte Salmone
te boven waren , daar echter dit woord ,
gelijk Wjj zeiden , de moeilijkheid der vaart te
kennen geeft, maar niet den afftand. Doch ,
fococKE (b) bericht ons, dat twee uuren van
de
(a) III. Deel. IV. Stuk. bladz. 935.
{b) Reize II. Deel. II. Stuk. bladz. 439,
R 5
'
1

266 A A R D R I J K S - K U N D E
de Baai Mafala, op de zuidzijde van het Eiland,
eene andere kleine Baai is , die de Grieken nog de
goede of fchone havens (kalous limeones") noemen ,
en niet ver van hier vindt men op de tafelen van
PTOLEMEÜS ook de ftad Lifia geplaatst , het
welk buiten twijfel de ftad Lifea bij LUK AS zal
wezen.
Geern hadt PAULUS , in deze haven, willen
overwinteren , omdat het jaargetijde verlopen
en de winter op handen was , geduurende den
welken de fchepen in de havens plagten opgezet
en onttakeld te worden , maar de Stuurman en
Schipper hoopten nog de haven
F E K I X
te zullen bereiken vs. 12, die veiliger ën beter
gehouden werdt. Deze haven, met eene ftad van
denzelfden naam, vinden wij bij PTOLEMEÜS,
op de zuidkust van het Eiland, deze haven ftrekte
Zuidwest en Noordwest, dat is , waarfchijnlijk,
zij hadt twee monden, of ingangen, waarvan
de één Zuid- de andere Noordwest ftrekte. Op
die zelfde reize hebben fommigen vs. 13. nog
eene ftad
A S S O N of A S S O S ,
meenente ontdekken,hetwelk echter gemeenlijk,
door nabij, dicht aan , vertaald wordt, hetwelk
ik daarom te liever zou volgen, omdat geen ftad
van dezen naam, op het Eiland Kreta, voorkomt
bij de oude Schrijvers.
Naauwlijks was men in zee geftoken , of het
fchip werdt door eenen ftormwind Euroklijdon ,
dien men thans een Levantmni of Levantijn noemt,
en

DES BIJBELS. X. BOEK, IX. HOOFDST. 267
en die gewoonlijk uit het Oosten of Noord - Oosten
waait, (0) overvallen , en zuid waards weggedreven
, tot zij onder ten klein Eiland heen
liepen, genaamd
K L A U D A ,
bij PTOLEMEÜS Klaudos, dicht bij de Zuidwest
kust van het Eiland Kreta. — Dit Eilandjen, hoe
klein ook, had echter, eertijds, nog eene ftad
van denzelfden naam , die tot de Bisfchoppelijke
fteden van het eiland Kreta gerekend werdt , welke
onder het beftuur van den Aardsbisfchop van
Gortyna ftondt. Thans wordt hetzelve Gozo , of
van de Grieken Gauda geheten. Hier is eene reê
voor fchepen ten Noorden. Het Eiland wordt
door omtrent dertig huisgezinnen, uit het landfchap
Sfachia , die er eene Griekfche kerk hebben
, bewoond. Ook hebben zij er eenen tolk,
dewijl er dikwijls fchepen aanlanden, om versch
water en levensmiddelen in te nemen. De Malthezer
Rooffchepen voorzien zich daar gemeenlijk
van leeftogt. Ten westen van daar is het zeer
kleine Eilandjen Pulla Gauda , of klein Gauda
(\b).
Na veertien dagen verders door ftorm op de
Adri'dtifche zee geflingerd te zijn geweest, leedc
frAULus fchipbreuk, op het Eiland
M E L I T E ,
alwaar hij, met alle de fchepelingen, behouden
aan
(a) Be Bijbel verdedigd Vil. Deel bladz. 307.
(J>) PÓCOCKBTI. Deel. II. Stuk'.'bladz. 4a 3.

«68 A A R D R IJ K S-K Ü N D E
aan land kwam , HANDELINGEN XXVIL,
XXVIII: i. Men weet, dat de ouden het Eiland,
het welk thans Maltha heet , Melite noemden.,
maar daar is nog een Eilandjen Melite , in. de A-
dridtifche zee, onder de kust van Illyrië, het wélk
thans , door de Italiaanen i}
Meledi wordt geheten,
behorende, met meer andere , daarbij gelegen,
kleine Eilanden, onder de heerfchappij der
Republiek Ragufa. Nu ontftaat de vraag :
welke dezer beide Eilanden is dat 4
op het welk
PAULUS fchipbreuk heeft geleden ? Het gewone,
gevoelen plijt voor Maltha , maar enkele ouder
en later Uitleggers voor Meledi (a). — De re,
den , waarom men het gewoon gevoelen gemeend
heeft te moeten verlaten, is voornaarrjlijk, omdat
Lu KAS, in het verhaal dezer reize van PAULUS,
HAND. XXVII: 27. aantekent, dat zij, eer zij
het Eiland Melite genaderd waren, veertien dagen
in de Adridtifche zee , hebben omgedreven.
De Adridtijche zee nu, dus naar Adri'd of Hadria,
genoemd, eene voorname ftad , aan dezelve, bij
den mond van de Rivier de Pe, oudtijds Eridanus,
is eigenlijk die lange groote Baai, of inham
, uit de Middellandfche zee voortkomende,
en zich noordwéstwaards uitftrekkende , welke
Italië van Illyrië fcheidt , en die than? naar de
ftad Venetië den naam voert van de 'A 'van V. t-
tiè. Evenwel is dit bewijs hifit genoegzaam, tin
ons het gewone gevoelen te doen verwerpen , dewijl
de benaming van AJriAtifcht zee, bij de Ouden
zich ook veel l verdef uitftrekt , dan enkel rot
de Golf van Venetië, te weten over die gatufche
zee, tusfchen Sicilië, Italië, Grhitnlatui, het
Schier-
(«) BACKIEKK Ili. Deel. IV. Stuk bladz. 945,

DES BIJBELS. X. BOEK, IX. HOOFDST. 26$
Schier - eiland Peloponnefus, en het Eiland Kreta,^
die men anders gewoonlijk de lö'nifche zee plagt^
te noemen , gelijk BOCHART daar toe plaatzen
heeft aangehaald uit oude Schrijvers. Doch, er
is nog een bewijs bijgebracht, ten voordeele van
het Ilyrisch Melite , of Meledi te weten , toen
PAULUS , na zijne Schipbreuk bij het vuur zich
droogende, een' hoop rijzeren opvatte, om die
op het vuur te werpen, kwam er- een adder te
voorfchijn , die hem om de hand flingerde , en
daar aan bleef hangen, zonder hem echter te benadeden,
dewijl hij die in het vuur affchudde ,
het welk de Eilanders als een wonderwerk aanmerkende,
hem, dien zij eerst, omdat de adder
hem om de hand flingerde , en zij daar uit zijn
dood verwachteden
s
als een overgegeven booswicht
hadden befchouwd,wien de Godlijke wraak
vervolgde , nu bijna voor eenen God hielden ,
HAND. XXVIII: 2- 6". Maar men zegt, dat, op
het Eiland Maltha, geene adders, flangen', noch
eenige andere vergiftige dieren, worden aangetroffen
, doch wel op het Illyrisch Eiland Meledi.
Nu zeggen wel de Overleveringen, die ook door
den Kardinaal BAR ON ius worden aangehaald,
dat zedert dien tijd, ten einde de kracht van PAU­
LUS , door genade, aan dit Eiland toegedaan,
des te meer bekend kon worden , en blijken zou ,
dat dit geenszins , door eene natuurlijke hoedanigheid
, veroorzaakt zij , de flangen van dit Eiland
, of geheel uitgeroeid zijn, of ten minften,
als geen vergif meer hebbende, hoewel zij iemand
bijten , geen letzel veroorzaken , ja zelfs zal de
grond van dit Eiland een tegengif tegen het ƒ?-
nijn wezen. Maar wie zal op de Overleveringen
ftaat maken, voornaamlijk, wanneer zij zoo groote
wonderheden vermelden, daar de gefchiedenis
niet

27o A A R D R
IJ K S - K U N D E
niet van weet ? — Met meer recht kan men , op
de gemaakte tegenbedenking , tegen het gemeen
gevoelen , dat Melite Maltna is, uitzonderen ,
dat het niet zoo geheel zeker zij, of er geene flangen
en adders op Maltha gevonden worden. De
bekende Reiziger NIEBUHR fchijnt zulks wel te
geloven , ja hij fchreef, dat zij, misfchien, op
den dorren rotsachtigen grond van het Eiland niet
leven konden, naderhand , echter, heeft hij ten
minften de mogelijkheid erkend, dat er flangen
op dit Eiland zijn. Ja , volgends de berichten,
die MI CHABLIS mededeelt, in zijne Aanmerkin*
gen op de Handelingen der Apostelen , zijn zij er
wezenlijk. Doch , gefield , zij waren op dit Eiland
niet, of niet vergiftig, kon dan deze adder
niet op de ééne of andere wijze , bij voorbeeld,
met het geflrande fchip, zijn overgevoerd? enz. (a)
Ondertusfchen fchijnen alle de overige omflandigheden
der fchipbreuk van PAULUS duidelijk
aan te wijzen, dat dit Melite, in de daad, Maltha,
en dus het gewone gevoelen, het ware zij.
Het ander Eiland Melite , onder de Illyrifche
kust, lag , voor een fchip , dat van het Eiland
Kreta na Rome wilde, te ver uit den weg, om
daar of daar omtrent te kunnen genaken , ten
ware het door eenen ftorm uit het zuiden , hevig
voordgefluwd ware , en dan zou het bijna onnogelijk
zijn, vooral in den toenmaligen ftaat der
zeevaart, dat het niet reeds vroeger op het één
of ander Eiland in de golf van Venetië gelegen,
. («) Bijbel verded. VI. Deel bladz. 131, 13a. Men ziet
dit gevoelen , dat Melite niet Maltha , maar Meledi is,
verdedigd , in eene Akademifche Verhandeling van j. DE
UHOER, onder voorzitting van r. WEÏSBLIN», de Paul!
Naafragio,
of

DES BIJBELS. X. BOEK, IX. HOOFDST. 271
of op de kust van het vaste land, geftrand zou
zijn — Doch de flormwind, die PAULUS fchip
overviel, woei uit het Oosten of Noord - Oosten ,
en moest dus het fchip naa het Zuiden of Zuid-
Wtsten drijven. En dat dit, in de daad , het
geval was, zien wij uit het 17 vm, alwaar wij
lezen, dat zij op de Syrtis vreesden te zullen vervallen.
De Syrtis, welk woord eene ondiepte betekent
, is eene droogte , of wel twee droogten,
waar van de ééne de groote, de andere de kleins
Synis heet, of een bank , in die groote Baai,
met welke de Middellandfche zee , de Barbaarfche
kust infpringt, bij het Koningrijk Tripoli, Zuidwestwaard
van het Eiland Kreta. Indien
het fchip zich toenmaals in ds golf van Venetië
hadt bevonden , hadden de fchepelingen niet
aan deze Syrtis kunnen denken. — Nog meer.
Toen zij op dit Eiland overwinterd en drie maanden
doorgebracht hadden, gingen zij in een fchip
van Alexandrië, dat na Italië wilde, en aan het
Eiland insgelijks overwinterd had. Nu hadt een
fchip van Alexandrië wel het Eiland Maltha in
zijnen weg na Italië en Rome , maar geenzins het
Eiland Meledi, zoo diep in de golf van Venetië
op de Illyrifche kust. Wanneer men verder let'
dat de Reize van Melite, na het einde van den
winter, na Puteoli, langs Syrakuze, op het Eiland
Sicilië gelegen, (alwaar zg zelfs aangeland, en
drie dagen gebleven zijn , HAND. XXVIII: 12.)
en langs Rhegium,op den uiterften hoek van Italië
was ingericht, laat zich ook dit niet vereffenen
met de gelegenheid van het Eiland Meledi,
dewijl een fchip, dat van dit Eiland naa Puteoli
%
vaaren moest, langs eenen verren omweg , wel
Rhegium, maar geenszins de ftad Syrakuze, zou
behoeven aan te doen ; daar het, integendeel
van

i?a A A R D R IJ K S - K U N D E
van Üfa/ta naa Puteoli willende, 'die beide fteden j
en wel, in dezelfde orde , zoo als zij in die Reizé
genoemd worden, naamlijk , eerst Syrakuze, en
daarna Rhegium j noodzaaklijk'moest vooorbij varen.
Behalven, dat wel te denken is, dat , bijaldien
dié fchipbreuk , bij het Eiland Meledi was
voorgevallen , de Hoofdman JÜLIÜS veel lie^
ver , terftond , het onder zich hebbend volk ,
naa het vaste land van Illyrië, daar de ftad Fpidau-*-
rus zoo nabij gelegen was, zou hebben doen overvoeren
, dan, op dit ellendig Eiland , den geheelen
winter over te brengen , te meer, daar de
zee-engte, tusfchen dit Eiland en de vaste kust,
geen drie of vier mijlen breedte heeft. Men
wijst, op Maltha, ook nog de plaats aan, waar
PAULUS en die aan land zouden gekomen zijn,
in het Noordelijk deel van dit Eiland, zijnde eene
baai of inham , die, ter gedachtenis, nog la cala di
St. Paolo, dat is j de aankomst van den H. PAU­
LUS genoemd wordt. Desgelijks draagt eene
Haven dezer Baai den naam van St. Paulus Haven ,
gelijk ook eene kerk of kapel, alsmede een Vuur^
toren , den naam van dezen Apostel, tot heden
bewaard hebben (a).
Dus dan het gewoon gevoelen volgende , dat
Melite het Eiland Maltha is, zullen wij er eenige
bijzonderheden van aantekenen.
Het Eiland ligt, omtrent 17 of 18 zee - mijlen
, Zuidwaards, van Sicilië, naar den kant van
Afrika. Het is , door de Feniciërs , de inwoners
van Tyrus en Zidon, het eerst bevolkt, en komt
dus als eene volkplanting der Feniciërs bij de Ouden
voor ; wat den naams • oorfprong betreft *
daar-
(o) BACHUÜS III. Deel. IV. Stuk, lladz. 943. volggi

DBS BIJBELS. X. BOEK, IX. HOOFDST. 27%
daaromtrent is men geheel in het onzeker , er
Worden wel verfcheideh gisflngen bijgebracht ,
doch, even zoo ligt verworpen, als gefteld.
Dewijl de ingezetenen van Fenicifcken oorfprong
waren, ett dus, even gelijk de Karthaginiënzen,
van dezelfde afkomst, ook de Punifche of Fenicifche
taal gebruikten, gelijk nog heden de taal
der landlieden op dit Eiland daar voor gehouden
wordt, ziet men de reden, waarom deze Eilanders
bij de Romeinen en Griejten, Barbaren of Uitlanden
heeten, gelijk zij dus ook HAND. XXVIIL
genoemd worden. Voords heeft het Eiland eene
langwerpig ronde gedaante , en is van eenen tamelijk
grooten omtrek , hebbende omtrent ic*
uuren gaans , in de lengte , en vier uuren, in
de breedte. Het is , aan de meeste plaatzen ,
berg - en rotsachtig, en daar door niet in ftaat,
om genoegzaam koren te leveren voor zijne inwoners,
waarom het hun uit Sicilië moet toegevoerd
worden. Het voornaamfte, dat er groeit,
Zijn wijnftokken en andere vruchtbomen.
Terwijl PAULUS zich op dir^ Eiland bevondt,
genas hij , wonderdadig , verfcheiden kranken ,
en wel voor eerst, den vader van zekeren PUBLIUS,
een voornaam man, van de roode loop en koorts.
Nu wilde Overlevering, dat deze PUB nu 3, tot
het Christendom bekeerd zijnde, door PA Ü LUS
tot Bisfchop aldaar zal aangefteld zijn , als ook
dat hij eenigen tijd daarna, uit Melite na Atheeni
Verplaatst, en aldaar, in de Bisfchoppelijke waardigheid
, de opvolger zal geweest zijn van DIQ-
NYsius A R E Ö P A G A T A , als ook, dat hij aldaar
de martelkroon zal ontvangen hebben.
Zoolang dit Eiland, aan de Romeinen, onderworpen
bleef , kan het Christendom aldaar in.
Hand zijn gebleven, doch, wat van hetzelve ge-
VI. Deel. S wer-

374 A A R D R IJ K S - K U N D E
worden zij, zedert de Saracenen, die de kust van
Afrika bewoonden , dit Eiland bemagtigd hebben
, zedert het jaar 828 , is ligt te vermoeden ,
uit den haat, dien alle Mohammedanen den Christenen
toedragen. Toen hebben zelfs de gemelde
•fhraceenen, uit dit Eiland , den Christenen van Eurofa
t
veel nadeel toegebracht, door het kapen van
derzelver fchepen , die de Middellandfche zee bevoeren.
Het gelukte,eindelijk,aan ROGIER,Graaf
van Sicilië, in het jaar 1089 of 1090 de Saraceenefi
uit dit Eiland te verdrijven, en het aan zijne
eigene Heerfchappijën te hechten.
Dus is_ Maltha met Sicilië verëenigd geweest ,
tot het jaar 1530 ; wanneer Keizer KAR EL V ,
tegelijk Koning van Napels en Sicilië zijnde, dit
Eiland, door toedoen van PAUS K I E K E N S VII.
aan de geestlijke Ridder-orde van St. jan van
Jerufalem, gefchonken heeft. Deze Ridders hadden,
zedert zij, uit het H. Land, door de Saraceenen
verdreven waren, eerst, zich meester gemaakt
van het Eiland Rhodus: maar, als zij, in
het jaar 1527, door den Turkfchen Keizer SOLI-
M AN II. genoodzaakt werden, om ook dit Eiland
te verlaten, is hun, eindelijk, na dat zij eenigen
tijd hier en ginds hadden omgezworven, het Eiland
Maltha, tot een beftendig eigendom , verleend,
door den bovengemelden Keizer; die daar
in voornaamiijk bedoelde, om , door den bijftand
dezer Ridders, z'tjn Koningrijk Sicilië, tegen de
ondernemingen der Turken, te dekken. De Turken
hebben, meer dan ééns, getracht , dit Maltha
te vermeesteren, het welk hun telkens mislukt
is. Gemelde Ridders hebben, terzelver tijd £
zich verbonden , om een' altijd duurenden oorlog*
niet alleen tegen de Turken, maar ook tegen de
Uarbanfche zeerovers van Tunis
3
Algiers, en Tripoli,

DES BIJBELS. X. BOEK, IX. HOOFDST. 275
poli, te voeren; waar door zij, aan dezelven, allen
mogelijken afbreuk, ter zee,trachten te doen;
en, in het bijzonder, de fchepen der onderdanen
van alle Christen Mogendheden van Europa, tegen
de gemelde Rovers, te befchermen : waar in
zij, gemeenlijk, zich zoo wel plagten te kwijten,
dat daar door gemelde zeerovers in ontzag werden
gehouden. Zedert dien tijd, werden zij, gemeenlijk,
Ridders van Maltha, of de Malthezer
Ridders geheten, doch, ook wel Ridders der Religie.
Zij hebben hunnen Grootmeester, die zijn.
verblijf heeft te La Valetta, de voornaamfle ftad ,
en fchier onwinbare fterkte op dit Eiland. Doch
8
dezelfde Kidders bezitten ook.aanzienlijke goederen,
in Duitschland , Frankryk, Italië, en elders.
De ftad La Valetta heeft eenen Roomsen-Katholijken
Bisfchop, die aan den Aardsbisfchop van
Palermo, in Sicilië, onderworpen is («).
Het laatfte Eiland in de Middellandfche zee ,
het welk wij, ter loops, moeten aanroeren, is
S I C I L l ë ' ,
liggende Noord waards van Maltha, en allernaast
bij Italië, waarmede, het eertijds, volgends oude
geruchten , verknocht zou geweest zijn , doch^
het zij , door het geweld der zeebaren , het zij ,
door Aardbevingen , (waar aan deze gantfche,
oord, meer dan eenige andere Landftreek, onderhevig
is,) daar van afgefcheurd zou zijn, en na
eene zee - engte tusfchen beiden gekomen. Het
i?, buiten kijf, het grdotfte van alle Eilanden, die
in de gemelde zee gevonden worden. In gedaante,
O) BACHIEHB i, c. Bladz. 940"9S?,
s *

876" A A R D R I J K S - K U N D E
te, gelijkt het naar een Driehoek , van daar de
oude naam Ttinacria, en Triquetra, aan dit Eiland
eertijds gegeven.
Daarna is het Sicilië genoemd , naar de Sicuïï
een volk, te voren, in Italië t'huis hoerende'
het welk daarna in dit Eiland zich heeft nedergezet.
Bij dezen , (die men voor de eerfte bewoners
van het Eiland houdt,) hebben zich daarna
verfcheiden Grieken gevoegd , die hier geheele
volkplantingen heen gezonden hebben. En, zoo
lang dit Eiland, onder de heerfchappij der Karihagtniënzen
ftondt, is het ook door verfcheiden
inwoners van Karthago, en de omgelegen fteden,
Feniciërs van oorfprong, bevolkt. Vanhier, dat
«e inwoners van Sicilië oudtijds Trilingues genoemd
werden, omdat zij drie talen fpraken, de
Latijnfche, Griekfche, en Fenicifche.
Tegenwoordig wordt daar enkel de Italiaanfcle
«aal gefproken , en het Eiland is met het Koningrijk
Napels verëenigd , onder éénen Koning,
die Kening der beide Sicilië betiteld wordt. De
godsdienst is de Roomsch - Katholijke.
Het is een land, vol Bergen : onder welken de
Berg Etna, bij de Inwoners Monte - Gibelk genoemd
, meest vermaard is; die een Volkaan of
brandende berg is , en dikwijls vuur fpuwt en
groote fleenen, en menigte van asfche uitwerpt
en oorzaak is van menigvuldige aardbevingen '
-welke, meermalen, op' dit Eiland groote verwoestingen
hebben aangericht. Voords , is het Eiland
één der gezegendflen , die ergens bekend
zrjn. Het Koorn wast aldaar , in meer overvloed,
dan de inwoners voor zich zeiven behoeven.
De Romeinen plagten dit Eiland, daarom
de Koornfchuur van hun rijk te noemer ,
A i£
vruchtbomen, en inzonderheid, heerlijke Wm-
» ?. et-'

DES BIJBELS. X. BOEK, IX. HOOFDST. 277
Hokken hebben de inwooners insgelijks geen gebrek.
De Siciliaanfche Wijn , inzonderheid die
van Syrakuze, is door geheel Europa vermaard.
Deze flad
S Y R A K U Z E
is de eenigfle op dit Eiland, die, in den Bijbel,
en dat flechts éénmaal, genoemd wordt. , De
naam wordt bij de oude Schrijvers altijd in het
meervoud gevonden, omdat de flad , eigenlijk,
uit vier voorname deelen beflondt, die door hunne
eigene muuren van den anderen waren afgezonderd,
en dus zoo vele fleden , als 't ware, uitmaakten.
Het eerfte deel was genaamd Na/os ,
of het Eiland , te voren Ortygii', en door .eene
brug met de overige flad verè'enigd. Dit hadt
twee Havens, waar van de ééne ten Westen, de
groote, en de andere, die.Oostwaards lag, de
kleine haven plagt genoemd te worden. De andere
deelen waren Akradine , Tyche , en Neapolis ,
boven dien hadt de dwingeland DIONYSIUS nog
een vijfde deel, Epipele, met eenen muur omgeven
, en bij de ftad gevoegd, doch het welk min
bewoond was. Deze famen befloegen, volgends-
STRABO, eenen omtrek van CLXXX ftadiën, dat
is, zeven en een half uur gaans.
Volgends denzelfden STRABO, zal de flad door
de Korinthiërs gefticht zijn , meer dan 700 jaren
voor CHRISTUS geboorte. Zij nam fpoedig zoodanig
in rijkdom toe , dat het een fpreekwoord
werdt: Gij bezit niet het tiende deel der Syrakuzers !
Zij was ook , van ouds, beflendig de hoofdftad
van Sicilië, wier Koningen, onder hen met den
Titel van Tijrannen waren bekend , welk woord,
in 't eerst, bij de oude Grieken, geene kwaade
S 3
be-

273 A A R D R Ï J K S - K U N D E
betekenis van Dwingeland , maar in 't geméén ,
die van Forst of Koning hadt. — In den tweeden
Punijihen of Karthaagfchen oorlog, werdt de ftad
door de Romeinen, onder het Opperbevel van
MARCELLUS, ingenomen,geduurende welke belegering,
de Wiskunftenaar ARCHIMEDES zich
eenen onflerflijken roem verworven heeft, hij zelve
kwam, bij het veroveren der ftad , óm het leven.
Ten tijde der Burger - orlogen , onder de
Driemannen, werdt.de ftad door POMFEJUS verwoest
, maar door AUGUSTUS herlteld, en met
eene volkplanting op. nieuw bevolkt, Zedert het
Eiland Sicilië eene Romeinfche Provintie was geworden,
hielden de landvoogden (Prcetores) van
het Eiland binnen deze ftad hun verblijf, in het
Slot, weleer door den Koning Hié'Ro gefticht,
op het Eiland Ortygië.
Deze was de ftaat van Syrakuze , toen PAULU S
daar , op zijne reize na Rome, aanlandde, en drie
dagen verbleef, HAND. XXVIII: 11,12. Al
vroeg is de ftad eene Metropolitaanfche Christen
kerk van geheel Sicilië geworden, thans heet zij
Siragufa, doch , gelijkt zich zeiven niet meer,
als men haren vorigen bloeiftaat overweegt.
Voornaamlijk is zij zeer verminderd , zedert het
jaar 10^3, toen, in de maand January, de meeste
huizen dezer ftad , door eene vreeslijke Aardbeving,
zijn ingeftort , en vernield geworden.
Echter heeft zij nog eenen Bisfchop, ftaande on*
der den Ardsbisfchop van Montreale, nabij Palertno
gelegen (

DES BIJBELS. X. BOEK, X. HOOFDSt. z 79
T I E N D E H O O F D S T U K .
Italië
en Spanje.
Dewijl de reize van PAULUS, van welke wij
reeds;meermalen gewaagd hebben , op Italië, en
deszelfs hoofdflad Rome , gericht werdt, zullen
wij , uit Sicilië irlsgeYqks, na Italië, met onze befchrijving,
overgaan, het welk alleen door eene
zee-engte , naar de daarbij gelegen hoofdflad van
Sicilië, de zee-engte van Mesfina geheten, daar
van afgezonderd is.
Italië kan als een groot fchier-eiland worden
aangemerkt, als zijnde van drie kanten door da
Middellandfche zee omgeven , welke ten Westen
met onderfcheiden namen wordt uitgedrukt, de
Ligustifche zee , naar het landfchap Ligurië, (nu
Genua,) de Tyrrheenfche zee , naar Tyrrhenië,
(Toskanen,) en meer benedenwaard , de Napelfche
zee, naar het daar naastbij gelegen rijk Napels.
Ten Noord-Oosten heeft men de Adridtifche
zee , of golf van Venetië, welke naam ook
aan de Middellandfche zee, ten Zuiden van Italië ,
tusfchen Sicilië en Griekenland, gegeven werdt,
gelijk wij boven (Bladz. 268. ) gezien hebben ;
alleen ten Noorden is Italië verëen'igd met Frankryk,
Zwitzerland, en Duitschland, door het hoog
Alpiseh gebergte — gelijk het Apennynsch gebergte
geheel Italië, overlangs, doorloopt, en als in
twee deelen onderfcheidt.' *
S 4
Men

280 AARDRIJRS-KUNDE
Men vindt in Italië eene menigte van rivieren,
wel niet groot, maar , van ouds vermaard , de
Po (Eridarms) de Adige , de Arno, de Tiber,
die door Rome loopt.
De grondgefteldheid is, aan de meeste oorden,
zeer voordeelig; doch, de menigvuldige Aardbevingen,
die aldaar, van tijd tot tijd, groote verwoestingen
hebben aangericht, benemen veel van
deszelfs aangenaamheid, om te bewonen.
Wij hebben in het V. Deel bladz. 187. reeds
gezien, hoe velen van gedachten zijn, dat Italië,
mdeBoeken van het Oude Testament, voorkomt,
onder den naam van het land Chittim, hoe dit
zij, het is onder verfcheiden namen bij de Ouden
bekend geweest, Hesperië , Aufonië , Saturnië ,
Oenotrië, en eindelijk Italië, welken Jaatften naam
het fteeds behouden heeft.
Met dezen naam komt het ook voor in de
Schriften van het Nieuwe Testament, HANDEL.
XVIII: 2, XXVlI: 1, j

DES BIJBELS. X. BOEK, X. HOOFDST. 281
te worden. Ook gewaagt de Oudheid van zekeren
EVANDER , die 60 jaaren voor den ondergang
van Traje , uit Arkadië, met eene fterke
volkplanting, zich, in het middendeel van Italië,
waar de ftad Rome ligt , zou hebben nedergeflagen.
De inwoners, die, ten aanzien van den Godsdienst
, Heidenen waren , ftonden bekend voor
een befchaafd volk , bij het welk alle kunften en
wetenfchappen werden aangekweekt, welke zij
van de Grieken hadden aangenomen. Onder dezen
was de krijgsknnde geenszins de geringde ,
waar toe veel toebracht , dat de bijzondere fteden
, en menigvuldige kleine ftaaten, geduurige
oorlogen onder eikanderen voerden , waar van
het gevolg geweest is, dat , door het overwinnen
van de kleiner Staaten, allengs grooter Mogendheden
ontftonden , tot dat zij allen door de
Romeinen, inwoners der ftad Rome , overheerscht
werden, welke eene der grootfte en uitgebreidite
heerfchappijën gefticht hebben , die ooit in de
wereld geweest zijn, en welke, ten tijde van JE­
SUS, en de Apostelen, in haren grootften bloeiftand
was.
Door deze uitgebreidheid des gebieds heeft ook
de Taal der Romeinen, de Latijnfche Taal (a) genoemd
, naar het Landfchap Latium, en het volk
der Latijnen, welks verè'eniging met de Romeinen,
na hevige oorlogen , den waaren grondflag gelegd
heeft tot de,grootheid van Rome, eene uitt
ge-
Dezen naam heeft die Taal blijven behouden, fchoon
het gebied , het Romeinfche gebied , genoemd werdt, even
gelijk de naam'der Hebrgeuwfche Taal gebleven is, fchoon
het volle, het welk ze gebruikte, den naam van lfr«?itten
iadt aangenomen.;

882 A A R D R IJ K S - K U N D E
gebreidheid verkregen, gelijk de Griekfche , door
de uitbreiding en voortgang der Griekfche wapenen,
onder ALEXANDER den Grooten.
Van Italië komen ons flechts weinige fteden en
plaatzen in het .Nieuwe Testament, in de reize
van PAULUS, voor HAND. XXVIII : 13 — 16.
Te weten, na dat PAULUS, drie dagen, te Syrakuze,
op het Eiland Sicilië, was gebleven, voer
hij van daar Noordwaards de. zee - engte tusfchen
Sicilië en Italië door , en na Rhegium , de eerfte
plaats op her. vaste land, voorbijgevaren te zijn ,
kwam hij fpóedig, alzoo de wind-zuiden was , te
Puteolen , en aldaar eenige Christenen vindende ,
bleef PAULUS daar zeven dagen, en ging toen
te land, den naasten weg , door Jppiusmarkt, en
de drie Tahernen , naa Rome. Wij zullen den
Apostel op zijne reize verzeilen , en ontmoeten
dus. het eerst
R H E G I U M .
Deze is de uiterfte ftad van Italië, in dat gedeelte
van hetzelve, het welk bij de Ouden, het
land der Bruttiërs, thans Kalabrië, genoemd werdt,
aan de zee-engte, die Italië van Sicilië fcheidt.
Men meent, dat de naam der ftad van een Grieksch
woord, het welk fcheuren , affcheuren , betekent,
zal afkomftig zijn , en tot gedachtenis verftrekken
van de geweldige affcheuring van Sicilië,
door eene zwaare Aardbeving, van Italië, waar
aan het, gelijk men meent, voorheen verbonden
was.
In de zee-engte, tusfchen Sicilië en Italië, heeft
men de bij de Ouden zoo vermaarde Scylla en
Charybdis , zijnde het één eene fteenklip , en de
laatfte eene foort van draaikolk , die dus tegen
el-

DES BIJBELS. X. BOEK, X. HQOFDST. 283
elkander over gelegen waren , dat mtn de eene té
veel willende mijden , op de andere verviel, van
! waar het Latynfche fpreekwoord:
Incidit in Scyllam, cupiens ritare Charybdin.
Of, gelijk wij zeggen, die den regen fchuwt, valt
in de floot. Door den voordeligen wind , dien
het fchip toenmaals hadt, kwam men dit gevaar
thans zonder hinder te boven, en voer , na den
hoek van Sicilië te zijn omgeftevend, de zee-engte
gelukkig door , en kwam dus te Rhegium aan.
Dat PAULUS, binnen deze ftad, zekeren STE-
FANUS, tot derzelver eerfte Bisfchop zal hebben
aangefteld, rust op eene oude overlevering. De
ftad is thans de zetel van eenen Aardsbisfchop ,
die tien Bisfchoppen onder zich heeft. Zij wordt
heden Reggio geheten, met den toenaam in Kalabrië
, om haar van eene ftad van dien naam, in
het Hertogdom Modena gelegen, te onderfcheiden.
Van Rhegium verder Noordwaards gevaren ,
kwamen zij te
P U T E O L E N of P U T E O L I .
Deze ftad ligt weinig minder dan 70 zeemijlen
van Rhegium , evenwel was de.reize thans, door
den gunltigen wind, in twee dagen volbracht
De ligging der ftad is in eene bij uitftek lustige
en vruchtbare landftreek , eertijds Kampanië genoemd
, twee groote uuren Westwaards van Nafels,
de hoofdllad van het Koningrijk Van uien
naam. Zij was van eene zeer bekwame zeehaven
voorzien ,. welke, bijzonder, door' fchepen. uit
Alexandrië, zeer dikwijls werdt aangedaan en bezocht.
Dus deedt TITUS VESPASISNU^ eens
de reize uit Judcë na Rome , insgelijks met een
Alexan-

284 A A'R DRIJKS-KUNDE
Alexandrynsch vrachtfchip, en deedt toen ook eerst
Rhegium, en daarna Puteoli, aan, van waar hij na
Rome voortreisde (a). In deze Haven landde
ook de Joodfche gefchiedfchrijver JOSEFUS aan,
op eene reize na Rome, op welke hrj ook fchipbreuk
leedt , in 't midden der Adridtijche zee,
zoodat er van de 600 menfchen , die aan boord
waren , flechts 80 behouden werden, door een
voorbijvarend fchip uit Cyrene, dus kwam hij
behouden aan te Dicce'drchia of Puteoli, gelijk,
zegt hij, (b) de Italianen, die ftad het liefst willen
genoemd hebben.
Dus was dan de oude naam der ftad Diccearchid,
dat is , eene ftad, waar de hoogjle gerechtigheid
bloeit, maar, de Romeinen, de ftad bemagtigd
hebbende , gaven haar den naam van Puteoli, het
welk de Grieken, gelijk ook LUK AS, Potioli fchrijr
ven, het zij naar de menigte van Putten, zoo van
koud als warm water , die in den omtrek der
ftad, worden aangetroffen, of van het Latijnfche
word putere, /linken , omdat de lucht, omtrent
die plaats, met de zwavel - en aluin-dampen, uit
deze putten opftijgende, fteeds vervuld was. Hoe
het zij, de later Reizigers gewagen allen van de
warme baden , welke buiteri deze ftad, die hedendaagsch
Pozzuolo genoemd wordt, gevonden
worden.
Hier te Puteolen ontmoette PAULUS fommige
Broederen, dat is, Christenen, die hem verzochten,
een dag of zeven bij hun te blijven, HAND.
XXVIII: 14. het welk de Hoofdman JULIUS
hem fchijnt vergund te hebben.
Van dit Puteoli tot aan Rome, was nog eene
reize
O) SUBTON. yespaf. Cap, V.
(b) Ia vtta J. 3'. )

DES BIJBELS. X. BOEK, X. HOOFDST. 285
reize van 34 of 35 uuren gaans, af te leggen ,
welke PAULUS en zijn gezeifchap te land volbracht,
waarfchijnlijk, omdat het Alexandrynfche
fchip hier zijne lading losfen moest, en geene
' verdere beflemming hadt. Op dezen weg hebben
de Reizigers verfcheiden Heden moeten doortrekken,
eer zij te Rome aanlandeden, onder anderen
Kapua, het welk , omtrent acht uuren
gaans, Noordwaards van Puteoli, gelegen was,
doch , deze allen gaat LPKAS , met flilzwijgen,
voorbij ; waarfchijnlijk, omdat zij er niets bijzonders
ontmoeteden. Alleen maakt hij gewag,
van twee plaatzen , Appius-markt, en de drie Tahernen,
welke aan de via Appia of weg van At? lus
| gelegen waren.
Te weten, van Kapua tot Rome was de ver-
: maardeHeenweg, de weg van APPIUS, via Appia,
genaamd, ter eere van den Romeinfchen Cenfor
of Schatmeester, APPIUS KLAUDIUS, die denafclven
hadt aangelegd , en daarmede begonnen ,
ïn het jaar 441 na de bouwing der flad Rome. Hij
was de oudfle van alle beflraate wegen, welke ,
tot gerijf der Reizigers, van Rome naar elders
heen liepen , overal, op den afiland van elke
1,000 fchreden , met fleenen merkpalen voorzien
, die het getal der mijlen afflands van Rome
aanwezen. Deze weg werdt naderhand tot Bruni
.dufium voortgezet; hij wordt nog heden ten dage
gebruikt, en is zoo breed, dat twee Rijtuigen
op den zeiven elkander ontmoeten kunnen , ook
vindt men langs denzelven , vooral in de nabuurfchap
van Rome, vele overblijfzelen der oudheid
(a>
Aan
(a) Zie KEYSLERS Reizer. II. Stuk badz. 359. en meer
PU «ACHIENE IJl. Bul. IV. Stak. bladz. ioa?, 1030.

235 A A R D R I J K S - K U N D E
Aan dezen weg lag dan, gelijk wij zeiden,
A P P I U S - M A R K T ,
alwaar Christenen van Rome PAULUS te gemoét
kwamen, HANÖ. XXVIII: 15. In hetLatijn heet dezeplaats
Appii forum, welk woord,forum, eene markt
of'marktplein betekenende, LUKAS ook in het Grieksch
behouden heeft. Ook. wordt het woord genomen
in den zin van eene gerechtsplaats , omdat men f
van ouds, gewoon was , op de markten, en op
marktdagen , wanneer daar een groote overvloed
van .volk was, in 't openbaar, het recht uit te fpreken.
Dit gefchiedde , eertijds , in de openlucht
naderhand werden daar toe openbare gebouwen
gefticht,. daarom ook feta , anders curies genoemd.
Van hier leidt men de gewoonte af, om
de Raadhuizen of Stadhuizen, op markten te bouwen.
Steden of Vlekken, waar zoodanige marh
ten en gerichtshoven gevonden werden , heeten bij
de Romeinfche Schrijvers insgelijks Forum , met
bijvoeging van den naam des ftichters, gelijk hier
Forum Appii («). — Het fchijnt, dus, cat deze
ftad door denzelfden Appius, die den bovengemelden
ftraatweg heeft aangelegd, gefticht, of verbeterd
, tn met eene Markt of vrijmarkt begunftigd
is , of dat hij daar een Forum^ of
Raadhuis gefticht heeft, fchoon men er bij de
oude Schrijvers geene uitdruklijke berichten van.
leest.
Vol-
(o) Sommigen meenen, dat bij 009 de BoUanfihe Dorpen,
Voorburg, Foorhout, en yoorfchooten. in het Baljuw-
Hhap van Khynland, van dit Latijnfche WOprd forum l
ook
hunnen neani zullen ontleend hebben.

BES BIJBELS; X. BOEK, X. HOOFDST. 287
Volgends de oude Reisbefchrijving van ANTO-
3JINÜS, lag deze markt of marktflad van APPIUS
XLIII Romeinfche mijlen, dat is, iet meer dan 14
uuren gaans van Rome, In de Jerufalemfche Reisbefchrijving,
door W I S S E L I N G uitgegeven,
rekent men dezen afftand iet meer, te weten ,
XLVI Romeinfche mijlen (a).
De andere plaats aan den weg van APPIUS,
bij LUK AS genoemd, is
DE DRIE TABERNEN, of
HERBERGEN,
trouwens Taberna betekent , bij de Romeinen,
eene Herberg. Daar lag nog eene andere plaats,
met dezen naam, de drie Tabemen, in Italië, dicht
bij Ravenna, behalven nog eene derde, in Epirus,vm
welke beiden deze aan. den Appifchen weg,
onderfcheiden moet worden. Waarfchijnlijk ,
waren hier drie voorname Herbergen , ten
dienfte van vreemdelingen , die hier eene rustof
pleisterplaats hadden y volgends de Reisbefchrijving
van ANTONINUS, lag deze plaats X
Romeinfche mijlen, dat is, ruim drie uuren gaans ,
nader^aan Rome, dan de markt van Appius , en
dus XXXIII van die mijlen , of elf uuren gaans,
van gemelde hoofdftad. Zoo fpreekt ook CICERO
van die beide plaatzen, derwijze, dat het blijkt,
dat de markt van APPIUS verder van Rome gelegen
heeft, dan de drie Herbergen. Deze laatfte
plaats wordt den Reizigers nog heden aangewezen.
KEISLER vondt ze bij Cafa Nuova, tusfchen
Sermoneta en Piperno, hij zegt: (b) „ Ter
ït lin-
(-) BACHIKNK UI. Deel. IV. Stuk. bladz. 1030—1032.
{b) Reize 11. Stuk. bladz. 358. ,

m
AARDR.lJKS-KÜN'DE
„ Jinkerhand zijn eenige overblijfselen van oude
„ muurwerken, Tre Taverne geheten, die voor de
„ plaats gehouden worden, welke HAND. XXVUL
„ drie Tabemen genoemd is.
Het merkwaardige , het Welk LUK AS goedvondt
aan tc tekenen , is, dat te dezer beide
plaatzen, Christenen van Rome den Apostel PAO-
LÜS te gemoete kwamen , die van zijne zaken
gehoord hadden, HANDEL. XXVIII: 15. trou-"
wens, dat de Broeders, zoo als LUK AS eigenlijk
fpreekt, Christenen zijn, blijkt uit het even voorgaande
vx. 13- Dit verdient opgemerkt te worden,
alzoo daar uit blijkt, dat er toenmaals, voor
PAULUS komst te Reme, reeds Christenen, en wel
in een aanzienlijk getal, geweest zijn, die eene ge*
meente te Rome uitmaakten, want fommigen kwamen
hem bij de drie Herbergen, anderen heel bij AP­
PIUS markt te gemoet. Dus zien wij, hoe fommigen ,
gelijk EVANSON, ten onrecht, en zonder grond,
de echtheid van den Brief van PAULUS aan de
Romeinen in twijfel hebben getrokken, omdat zij
meenden , dat er, voor des Apostels komst te
Rome, geene Christen gemeente , aan welke zijn
Brief hadt kunnen gefchreven worden , zal geweest
zijn, het welk zij willen befluiten uit het
zelfde gefchiedverhaal van LUK AS , HANDEL.
XXVIII: 21, 22. omdat de Jooden te Rome aan
PAULUS zeggen, dat zij geene brieven aangaande
hem, uit Judeë ontvangen , en dat ook niemand
van hunne geloofsgenoten iet kwaads van
hem bericht of gepraat hadt , dat zij derhalven
geern van hem wilden vernemen, welke zijne gevoelens
waren; want, dat hun in 't gemeen van
deze gezindte bekend was, dat zij alömme werdt
tegengtfproken. — Maar, deze anders fchrandere
lieden hebben niet in het oog gehouden,
dat

SES BIJBELS; X. BOEK, X. HÖÖFDST. 289
dat hier Jooden fpreken, die nog ongelovig waren
doch , die echter van eene gezindte der
Christenen weten, als ook, dat PAULUS zekere
hem eigene, door hem bijzonder voorgedragen
en gepredikte, gevoelens hadt, welke overal tegenfpraak
vonden , maar van welken zij enkel
verwarde , duistere denkbeelden hadden. — Dan,
dit verder uit te voeren, veró'ischt eene andere
plaats en gelegenheid. ——
Eindelijk, kwam PAULUS J met zijne reisgenoten
, te
R O M E
aan, de toenmalige hoofdflad der wereld , welker
befchrijving zoo vele geleerde oudheidkundigen
heeft bezig gehouden , dat alleenMe Naamregisters
dier Schrijveren fchier een boekdeel zouden
uitmaken. Wij zullen ons in deze ftoffe niet
inlaten, maar alleen , als met den vinger, de voornaamfle
hoofdzaken aanflippen.
De flad ligt omtrent XVI Romeinfche mijlen
9
dat is, weinig meer dan vijf uuren gaans , van
de Middellandfche zee , die aldaar de Tyrreenfché
zee plagt genoemd te worden , en heeft met dezelve
gemeenfchap, door de rivier Tibris, of de
Tibei-y die , bij zijne uitwatering , twee monden
heeft , welke altijd tot bekwame havens voor des
ftad verftrekt hebben. Ondertusfchen wordt het
voordelige van deze ligging daar door veel verminderd
, dat het water dezer rivier, den meesten
tijd van het jaar, zoo troebel is, dat men er
zelfs geene paarden uit kan laten drinken, en dat
het met, dan na drie dagen ftil geftaan te hebben
, om te bezinken , eerst bruikbaar wordt.
Daarbij is het bed der rivier , door alle de daarin
; V
VI. Deel. T fpoe-

2$o A A R D R IJ KS - K U N D E
fpoelende vuiligheden, uit de nabij gelegen ïmv*
zen der ftad,dermaten verhoogd, dat, bij aanhoudende
zuidenwinden, veeltijds, overftroomingen,
zoo binnen als buiten de ftad, daar door veroorzaakt
worden, en dit water, in de binnenlanden
ftilftaande, en door den tijd vervuilende, vervult
de lucht , daar omftreeks, met befmetlijke dampen
, die allerieië kwaadaartige ziekten verwekken
kunnen. Behalven dat door den menigvuldigen
ilib, weikin den Titer afkomt, deszelfs monden
allengs verzand en verflijkt worden, waardoor
de uit- en invaart nu zeer bezwaarlijk gemaakt
wordt. — Ten dezen opzichte heeft de ftad Rome
, derhalven, eene groote en nadeelige verandering
ondergaan, want, van eenige ongezondheid
der lucht, heeft men aldaar voorheenen niets
geweten. '
Dewijl Rome meer dan twaalf malen van vijanden
ingenomen en verwoest is geworden , heeft
het eenigermate van grond moeten veranderen.
Zelfs kan men thans bezwaarlijk de zeven bergen
van het oude Rome ontdekken , dewijl waarfchijnlijk
de laagten, door welke die_bergen van
eikanderen afgezonderd waren, van tijd tot tijd
door puinhopen van ingeftorte huizen , bij de gemelde
verwoestingen, zijn aangevuld.
Volgends, het gemeen gevoelen , waarin veel
fabelachtigs voorkomt, zal de ftad Rome harennaam
van haren ftichter ROMUEUS, welke, met
zijnen broeder REMUS, hare grondvesten zal gelegd
hebben, 753 jaren voor de geboorte van CHRIS­
TUS, bekomen hebben. Zij waren uit het geflacht vanden
Trojaanfchen JENEAS, en geboren uit RHEA
SYLvia, dochter van NTJM ITOR,die eeneFejïaalfche
Maagd zijnde, geliik men voorwendde, door
den God MARS bezwangerd , deze beide broeders
tez

DES BIJBELS. X. BOEK, X. HOOFDST.
sar
(tf) Obferv. Sacr. Lib. I. Cap. 17. pag. 91.
T t
ter eencr dragt , ter wereld hadt gebracht , welke
, op bevel van hun's grootvaders broeder,
in den Tiber hadden moeten geworpen zijn, doch
alleen in een bosch nedergelegd , en daar van eene
wolvin gezoogd , en vervolgends dit door zeke*
ren Herder FAUSTUS ontdekt zijnde, door dezen
opgevoed waren geworden , gelijk zij dan ook,
groot geworden , hunnen grootvaders broeder
AMULIÜS overvallen, en gedood, en hunnen
grootvader NUMITOR, in zijn rijk in de Had
Jlba, hexileld zullen hebben , op wiens vergunning
zij Rome gefticht , en daar eene volkplanting
aangelegd hebben. Dit alles luidt, in de daad,
zeer fabelachtig , ook heeft het weinig fchijn ^
dat de naam Rome van ROMULUS ZOU afkomftig
zijn, maar veel_ eer ROMULUS van Rome, gelijk
dan ook fommigen beweeren , dat Rome reeds
lang voor ROMULUS en REMUS, ja zelfs, voor
den ondergang van Troje, gefticht zal wezen, en
toen Valentia zou genoemd zijn , het welk de
Griekfche Volkplanting , onder EVANDER in
Italië overgekomen , in hunne Griekfche taaie ,
Rome zullen hebben vertaald , berekenende het
één en ander woord Sterkte , en op de fterkte der
plaats doelende. VITRINGA (a) giste, dalde
naam Rome afkomftig was van het Hebreeuwfche
Ö1"| (room of rum) het welk betekent,
hoog, verheven zijn, welke naam bij de Hebreen
gegeven werdt aan fteden , op bergen gefticht.
Anderen hebben andere gisfingen , de ééne onwaarfchijnlijker
dan de andere. Men moge daar
over raadplegen, met het werk, in het welk de
kundige STUAST, de Romeinfche gefchiedenisfen,

wyi A A R D R I J E S - K U N D Ë
fen, in eenen zoo- bevalligen als deftigen ftijl be*
handelt.
Hoe het zij, de ftad Rome is, uit kleine begin--
zelen, zeer groot en uitgeftrekt geworden, zoodat
zij zeven bergen befloeg , waarop men meent,
dat gedoeld wordt OPENB. XVIII: 9-. alwaar de
Protejlantfche Uitleggers , doorgaans, aan Rome
denken , het welk, in dit Profeetisch Boek , vol
Allegoriën , of Leenspreuken, onder de benaming
van Babyion, zal voorkomen, fchoon de Roomsch
Katholijkfche Schrijvers zulks niet geern willen
erkennen , of ten minften alleen van het Heidensch
Rome verklaren, terwijl zij, integendeel ,
ten einde te beter te kunnen beweeren, dat PE­
TRUS te Rome de eerfte Bisfchop geweest zij,
fterk aanftaan, dat Babyion , het welk in zijnen
eerften Brief vs. 13. voorkomt, geene andere ftad
dan Rome zij, een voorbeeld , hoe veel invloeds de
zucht, om zijne partij te fterken, dikwijls, op de
Uitlegkunde des Bijbels heeft. Dan , dit behoortniet
tot ons tegenwoordig beftek. Ten tijde van
VESPASIANUS bedroeg de omtrek dezer ftad ,
volgends PLINIUS, weinig meer danXIIIRomein'
fche mijlen (eigenlijk 13,200 fchreden,) her»
welk omtrent met vier en een half uuren gaans
overëenftemt. Aan die bepaling van PLINIUS,
die zeer naauwkeurig fchijnt, wordt meest geloof
gegeven, te meer, dewijl dit met de grootte
van het hedendaagsch Rome, naamlijk van XIII
Itali'danfche mijlen, na genoeg overeenkomt. —
'I oen de ftad in haren bloei was, was zij ook
volkrijk, zoodat men verbaasd ftaat over het getal
van hare burgers, bij de tellingen, die elk
vijfde jaar gefchieden moesten , fchoon men tevens
in het oog moet houden , dat het Burgerrecht
ook genoten werdt, door velen , die niet
'm

DES BIJBELS. X. BOEK, X. HOOFDST. 293
in de flad Rome woonden , maar alömme in het
Romeinfche rijk daarmede bevoorrecht waren, gelijk
wij zulks ook van PAU LU S gezien hebben.
De inwoners dezer flad, wier grondgebied
zich, in 't eerst, niet verder dan XV Romeinfche
mijlen, dat is , vijf uuren gaans buiten de Had
uitflrekte, hebben , door hunne menigvuldige
oorlogen en overwinningen , eindelijk genoegzaam
de geheele aan de ouden bekende wereld aan
hun gebied onderworpen , zoo dat het zelve zich
uitflrekte, van Portugal en Spanje tot aan den Eufraat,
ook plagten hunne Schrijvers het Romeinfche
gebied , de geheele wereld , hoewel niet zonder
grootfpraak, te noemen, ja hunne Vorften
zelve noemden zich: Gebieders der geheele wereld,
gelijk dus Keizer AUGUSTUS een bevel liet uitgaan,
dat de geheele wereld zou befchreven worden
, LUK. II: 1. Schoon fommige Uitleggers
daar liever zouden willen vertalen, het geheele
Joodfche land.
In het 1 Boek der MAKKABECN in het VIII
Hoodftuk, heeft deszelfs Schrijver eenige bijzonderheden
, nopens het Romeinfche volk en gebied,
aangetekend; in welken hij, echter, verfcheiden
misflagen begaat, dus zegt hij, dat zij aan éénen
man , dien zij jaarlijks verkozen , het oppergebied
gaven enz. De waarheid is , gelijk men
weet, dat Rome , eerst, door Koningen is geregeerd,
geduurende 247 jaren, wanneer de laatfte
Koning T AR Q.U IN ius, Superbus, of de Trotfche,
bijgenaamd, door toedoen voornaamlijk van BR u-
TUS, met zijn geflacht verdreven, en eene Re*
publikeinfche Regeeringsvorm vastgefteld werdt ,
wordende de Staat beftuurd , door den Senaat,
of grooten Raad , waarbij het volk ook invloed
verkreeg, zijnde de uitvoerende magt bijzonder
T 3
toe-

294- A A R D R IJ K S-K U N D E
toebetrouwd aan twee Overheidsperfonen , die
den titel van Confules voerden , en jaarlijks verkozen
werden , welke wij , doorgaans , Burgemeesters
noemen; deze regeringsvorm, onder het
Burgemeesterlijk bewind , bleef, bijna vijf eeuwen,
ftand houden, maar werdt, niet lang voor
de geboorte van JESUS, na zwaare inlandfche
beroerten, en burger - oorlogen, in eene éénhoofdige
of monarchale Regering, verwisfeld, die weldra
tot een volftrekt 'Despotisme overfloeg. Deze
Vorften , of alleenheerfchers, hebben, na CA jus
JULIUS CAESAR, den eerften derzelven , allen den
naam van Cccfar aangenomen , waar door deze
naam , die eigenlijk een geflachtsnaam is , met
den tijd, in eenen Titel is veranderd , welke de
Grieken Kaifar, en wij Keizer, hebben uitgedrukt.
_— Onder deze Keizers bleef het Romeinfche
Rijk, meer dan vier volle eeuwen, onverdeeld,
doch , op het einde der vierde eeuw , na
C H R I S T U S geboorte, heeft Keizer T H E O D O-
SIUS, de Groote bijgenaamd, dit rijk in het Öostersch
en Westersch Keizerrijk verdeeld, blijvende
van h e t eerfte Konfiantinopolen de hoofdftad ,
alwaar KONSTA'NTYN de Groote, reeds zijne hofplaats
gevestigd hadt, en Rome, de hoofdftad
van het Westersch Keizerrijk : JHet Oosten verkreeg
zijn oudfte zoon A R K A D I U S , en het Westen
werdt aan zijnen jongften zoon H O N O R J U S
overgelaten. - Dit Westersch'Keizerrijk werdt
fpoedig, in de vijfde, en twee daarna volgende,
eeuwen, door eenen zwerm van vreemde, meest
Noordfche, volken, de Gothen , Hunnen, Wandalen,
en anderen, overvallen, én'jammerlijk verwoest,
ja nam geheel een einde , en fchoon het
m de achtfte eeuw, door K A R E I , den Grooten
Koning der Franken, die in het jaar 800 door des
Ro.

DES BIJ BELS. X. BOEK, X. HOOFDST. 295
Romeinfchen Paus LEO lil tot Roomseh Keizer werdt
uitgeroepen , fcheen herfteld te worden , echter
heeft het zich nooit kunnen herhalen, maar is ,
gelijk men weet , in Europa, in vele Koningrijken,
Republieken , en andere kleine Heerfchappijè'n ,
verdeeld, alleen wordt nog de Titel van Roomsck
Keizer gevoerd, door het Opperhoofd des Duitfchen
Rijks , die zijn verblijf te IVeenen, in Oostenryky
heeft.
De groote uitgeftrektheid van het Romeinfche
gebied was , ondertusfehen , eene zeer gunftige
omftandighei-i voor de uitbreiding van het Euangelie.
De Apostelen , die het zelve verkondigden,
vonden, overal, het gemak van de Romein'
fche zeden en fpraak, die zoo vele volken verëenigden,
zoo dat zij, onverhinderd, door alle gewesten
en Landfchappen reizen, en hun groot
werk voortzetten konden.
Onder de menigvuldige vreemdelingen, die uit
alle oorden der wereld, na Rome toevloeiden, bevonden
zich vele Jooden, welke ook in deze
hoofdftad, gelijk elders, vele Heidenen overhaalden
tot het aannemen van den Joodfchen godsdienst
, als redelijker en verftandiger , dan de
ongerijmde afgodsdienften , welken den godsdienst
des Romeinfchen volks uitmaakten , van
deze Jooden en Joodengenoten, waren er ook tegenwoordig
, bij het eerfte Pinkfterfeest der Christenen,
HAND. Iï: 10. Zij worden daar uitlandfche
Romeinen genoemd, men kan het ook vertalen,
die hier te Jerufalem gezeten waren , en verkeerden.
Niet on waarfchijnlijk is echter de ge
dachten van den kundigen VANEMDKE (a), dat
deze
{#) Bijbelverklaring, betreklijk TPalnejlina, bh 141, 14a.
T 4

2Q6" AARDRIJKS- K U N D E
deze Romeinfche Jooden en Joodengenoten dns genoemd
worden, in tegenfteliing van zulke Jooden
en Joodengenoten, die wel Romeinfche burgers waren
, maar nogthans te Rome niet t' huis hoorden,
hoedanig een, bij voorbeeld, PAULUS zelve was.
Deze waren Jooden en Joodengenaten, die, eigenlijk,
te Rome woonden. — Zelfs waren de Jooden
te Rome in achting en aanzien, fchoon Keizer
KLAUDIUS, alle Jooden, doch flechts voor.
eenen korten tijd, uit Rome bande, om opfchuddingen
s
door hun verwekt, en dg mishandeling
aan eene edele R.omcinfche vrouw, door vier deugnieten
, die zich voor wetgeleerden hadden uitgegeven^
aangedaan, welk geval JOSEFUS uitvoerig
beïchrijft; op de voorspraak van AGRIPPA
en HER O.D ES , echter, werdt dit Keizerlijk bevel
fpoedig ingetrokken, en de Jooden, door het
geheele Romeinfche gebied , in hunne voorrechten
herfteld. — Wij roeren deze gebeurnis aan, omdat
er gewag van gemaakt wordt, door LUK AS ,
HANDEL. XVlil: i, 2. alwaar van AQ.UILA,
een' Jood uit Pontus , die naderhand gewigtige
dienften aan het Euangelie bewezen heeft, gezegd
wordt , dat hij te Korinthe overgekomen was, uit
Italië , omdat de Keizer K L A U D I U S bevolen,
hadt , dat alle Jooden de ftad Rome zouden hebben
te verlaten. Welke AQUILA , zoodra het
bevel werdt ingetrokken ,zich, met andere Chris- .
tenen, echter weder na Rome zal begeven hebben
, dewijl hij, benevens zijne huisvrouw BRig-
CJLLA, en anderen, door PAULUS, ROM. XVI:
3> 7» ir. gegroet wordt, en, zich d^s dies tij ds
te Rome bevonden heeft,
Hoogstwaarfchrjnlijk is het, dat de bovengemelde
Romeinfche Jooden en Joodengenoten, die het
?iW$$xjeeii ;e Jetufalm bijgewQojid, en de wan-
' der»

DESBIJBELS.X.BOEK,X.HOOFDST. 497
derbare nederdaling van den Heiligen Geest aanfchouwd
hebbende, den Christen Doop aangenomen
hadden , t' huiswaards gekeerd , de eerfte
gronden tot eene Christelijke gemeente te Rome,
gelegd hebben, waarbij misfchien naderhand anderen
gekomen zijn , toen, bij gelegenheid van
den dood van STEFANUS, de gemeente van Jerufalem,
allerwege verftrooid raakte, HAND. XI:
19. Misfchien hebben zich onder deze laatften
bevonden ANDRQNIKUS en JUNIAS , van welke
PAULUS zegt ROM. XVI: 7. dat zij bij de
Apostelen in achting, en reeds voor hem, Christenen
waren , dus werdt, gelijk ook de Gefchied-
Schrijver OROSIUS getuigt, de Christelijke godsdienst
reeds , in het begin der regering van den
Keizer KLAUDIUS, gelukkig te Rome geplant,en
wel door den dienst der gelovige broederen, die
uit Judëe derwaards waren overgekomen.
Van den bovengemelden AQUILA zal de Apostel
PAULUS berichten, nopens deze gemeente te
Rome, ontvangen te hebben HAND. XVIII: 2.
welke van die natuur waren, dat zij dezen Apostel
opwekten , om ook Rome in perfoon een bezoek
te geven , bij de eerfte gelegenheid , die
hem zou voorkomen, HAND. XIX: 21. Ondertusfchen,
abefioot hij eenen Brief aan dezelve gemeente
te fchrijven , welke de eerfte geplaatst is
onder alle de Brieven , die wij van dezen Apostel
hebben, en die door F E B E , eene dienaresfe der
gemeente te Kenehreë, de haven van Korinthe ,
derwaards is medegenomen, ROM. XVI: r, 2.
Deze Brief bevat eenen korten inhoud der geheele
Christelijke godgeleerdheid; ook verklaart PAU­
LUS in denzelven Hoofdfi.l: 9—15. XV:22—25.
zijn verlangen , om deze gemeente in perfoon
te zien, en zijn voornemen, om , wanneer hg
T 5
zijne

79% A A R D R I J K S - K U N D E
zijne reize na Spanje zou doen, den weg over Rome
te, nemen.
Eenigen tijd daarna , volgens fommigen , na
verloop van twee en een half jaar, kreeg de A-
postel ook, in de daad, gelegenheid, om Rome
te zien, doch , niet volgends zijn gemaakt beftek,
maar, te Jerufalem, in een oproer der Jooden
tegen hem, door de Romeinen gevangen genomen
zijnde , en bij den «Stadhouder , zich op
den Keizer, toen N E R O , beroepen hebbende,
werdt hij , benevens anderen , als een gevangen
na Rome overgebracht, en daar, wel in een eigen
gehuurd huis, maar , nogthans onder bewaring
van eenen Soldaat gefield, aan wiens arm hij,
waarfchijnlijk , volgends de gewoonte van dien
tijd, ( H A N D E L . XII: 6.) met eenen keten was
vastgemaakt, waarom hij van zijne ketenen en
banden gewaagt H A N D . XXVLT: 20. E F E Z . VI:
20. F I L I P P . 1: 7, 13, i6\ K O L O S S . IV: 18.
P I L E E M O N VS. IO, 13.
Twee jaaren bleef P A U L U S in deze bewaring,
geduurende welken tijd hij het Euangelie predikte
, aan allen , die hem kwamen bezoeken , en
ook verfcheiden Brieven aan verfcheiden gemeenten,
aan die van Galaiië, van Efeze, Filippi, Kolosfe,
aan Fileemon, en misfchien ook aan de Hebreen
, of Christenen in Falce/lina, gefchreven
heeft. Na verloop van twee jaaren , zeggen ons
de oude berichten , welke in zoo verre met den
Bijbel overè'enflemmen , dat P A U L U S dit verwachtede
F I L I P P . I: 26. II: 24. F I L . VS. 22.
dat de Apostel ontflagen, en op vrijè' voeten gefield
is , wanneer hij nog eenige reizen, mis*
fchien ook wel die voorgenomen reize na Spanje ,
volbracht heeft, doch , van dit alles, verhaak
L U K AS ons niets. — Hoe het zij, vojgends de
Kerk»

DES BIJBELS. X. BOEK, X.HOOFDST, 299
Kerklijke gefchiedenisfen , is PAULUS, na twee
jaren zijne vrijheid genoten te hebben, weder te
Rome gekomen zijnde, daar op nieuw gevangen
genomen , en onder Keizer NERO, onthoofd ,
omdat hij , gelijk CHRYSOSTOMUS verhaalt ,
e'éne van des Keizeren Bijzitten , POPPEA LI VIA,
van hare ontuchtige levenswijze afgetrokken , en
tot het Christendom bekeerd hadt. Hij fchreef
toen , kort voor zijnen dood , zijnen tweeden
Brief aan TIMOTHÏÜS, die toen te Efeze was.
Zijn graf wordt, niet ver van Rome, op den weg"
na Ostia, nog vertoond, op eene gewezen landhoeve
, zoo men zegt, van zekere Raadsheersvrouw,
LUCINA, die door den Apostel bewogen
was , om het Christendom te omhelzen. In de
wijze van de dood van dezen Apostel zien wij de
reden , waarom hij altijd, met een zwaard in de
hand, wordt afgebeeld.
Indien wij de overleveringen geloof geven, zal
ook PETRUS zich, met PAULUS, te Rome bevonden
hebben, en daar de eerfte Bisfchop geweest
zijn , wiens opvolgers de Pausfen van Rome zullen
wezen, en hij zal, tegelijk met PAULUS, den marteldood
ondergaan hebben , zijnde gekruist geworden
, omdat hij niet, gelijk PAULUS, een Rameinsch
Burger was. Ondertusfchcn wordt van
velen, onder de Protestanten-, in twijfel getrokken,
of PETRUS ooit te Rome geweest zij, ten
minften uit 1 PETR. V: 13. kan dit niet bewezen
worden, dewijl er gene reden is, om Babyion
aldaar gemeld van Rome, of van eenig ander Babyion
te verftaan , dan van de nieuwe ftad van dien
naam, aan den Eufraat, of het geheele Landfchap
Babylonië, zie boven in dit Deel bladz. 44.
Is zelfs het verblijf van PETRUS te Rome onzeker
, nog veel min zeker is het, dat hij aldaar
Bis.

3oo A A R D R I J K S - K U N D E
Bisfchp geweest zij, en allerminst zal men kun»
nen bewijzen , dat de Roomfche Bisfchoppen, of
Pausfen, als zichtbare Opperhoofden der Kerk ,
zijne opvolgers zijn. Doch, in deze zaken, als
van mijn tegenwoordig onderwerp yreemd zijnde,
behoeve ik mij niet verder in te laten, alleen
zal ik, bij verkorting, uit BACHIENE (a) overnemen,
het geen het Pauslijk gezag betreft.
De eerfte Bisfchoppen of Opzieners der Christenen
te Rome, hadden geduurende de drie eerfte
-eeuwen na CHRISTUS, terwijl de Keizers nog
den Heidenfchen godsdienst beleden, en er menigmalen
vervolgingen tegen de Christenen werden
aangericht , niet veel gelegenheid, om zich
een gezag of meerderheid boven hunne medebroederen
aan te matigen.
Maar, zoodra KONSTANTYN de Groote, aan
de regering kwam , en bijïonder , toen hij het
Christendom omhelsde, en dat tot den godsdienst
van den Staat maakte, fteeg het gezag der Bisfchoppen
, in 't gemeen, en dat van den Roomfchcn
in het bijzonder, bovenmate, te meer, dewijl
alles in de Kerk , en derzelver beftuur, zich
voegde naar de regeringswijze, die in het Romeinfche
Rijk plaats hadt. De Bisfchoppen der Hoofdlieden
van de Provintiën of Gewesten eigenden
zich den Titel van Metropolitanen, en vervolgends
van Aardshisfchoppen, aan, en dewijl de ftad Rome
meer was , dan de hoofdftad eener bijzondere
Provintie , te weten , de algemeene Ploofdftad
van het gantfche Keizerrijk , moest uit deze aangenomen
onderftelling volgen , dat de Bisfchop
van Rome den voorrang kreeg boven alle Bisfchop
•?
(*) III. Deel, IV. Stuk, bladz, ïooo. volgg,

SE» BIJBELS. X. BOEK, X. HOOFDS!"* 301
fchoppen der gantfche Christenheid, ten minfteia
m Europa.
Nog geduurende de regering van KONSTAN-
TYN, werden er ook, terflond, éne Patriarchaten
opgerecht, in de drie hoofdlieden, die van Eu*
ropa, te Rome, van Afië, te Antifahië , en van
Afrika, te Alexandrië. Deze Patriarchen hadden
het bewind over de Metropolitanen , en deze weder
over alle de Bisfchoppen, elk van zijne Provintie.
. Dus werdt de Hiërarchia Ecclcfiastica of
Heilige Kerkregering, ingevoerd en vastgefleld.
KONSTANTYN, den zetel des rijks na Kon-
Jiantinopolen verlegd hebbende, werdt deze hoofdftad
ook tot een Patriarchaat verheven, en hetzelve
in de Kerkvergadering te Konftantinopolen,
in het jaar 381. bevestigd, en bepaald, dat de
Bisfchop van Konftantinopolen den rang zou hebben,
na den Bisfchop van Rome, en wel, dewijl
deze ftad nieuw Rome was.
Spoedig ontftondt, toen, tusfchen deze twee
Bisfchoppen, of Patriarchen, twist om den voorrang,
en elk hunner dong naar den Titel van Patriarcha
Qecumenicus , of algemeen Opper - Bisfchop,
tot dat in den aanvang de zevende eeuw,
de Patriarch van Rome BONIFACIUS III. de erkentenis
van dezen voorrang en Titel wist te verkrijgen
van den Griekfchen Keizer FOK AS, die
zijnen voorganger , den Keizer MAURITIUS ,
met zijn geheele geflacht vermoord , en van kant
geholpen hadt, waarop , naderhand , eene volftrekte
fcheuring van de Oosterfche en Westerfche
Kerk, bij gelegenheid van zekere verfchillen over
de leere, gevolgd is, terwijl de Roomfche Paus, in
zijne geestelijke magt, over de Westerfche Kerk,
is bevestigd geworden, zoo zelfs dat daze oppermagt
pan den Paus in zaken des geloofs een hoofdar-

§oz
A A R D R I J K S - K U N D Ë
artikel van het geloof der Rooms - KatholijKê'
Christenen is gemaakt, en hoewel dezelve, zedert
de Kerkhervorming , merklijk , is verminderd
5
evenwel wordt zij, gemeenlijk, door de Roomsch-
Katholijken beleden.
Doch, de Pausfen van Rome hebben ook een
wereldlijk gebied , in dat gedeelte van Italië ,
het welk Stato della Chiefa , de Kerklijke Staat,
genoemd wordt, en weiks bezitting zich op een'
zeer betwisten giftbrief van Keizer KONSTANden
Grooten, grondt. — Ook plagt de ftoel
van Rome, in Frankryk, het Graaffchap Avignon,
en in het Koningrijk Napels, de ftad Benevento te
bezitten.
De hedendaagfche flad Rome is nog eene groote
en uitgeftrekte flad, die men acht, omtrent Xllf
Italiaanfche mijlen , welke met de oude Romeinfche
mijlen van iooo fchreden gelijk Haan, in den omtrek
te hebben, zoodat men meer dan vier uuren
nodig zou hebben, om ze rond te wandelen.
Doch, zij is niet dicht bebouwd. Men ziet er
vele ledige plaatzen, die tot hoven, weilanden,
enz. gefchikt zijn. Zij is in 14 wijken , Rioni
genoemd , verdeeld , die elk haren bijzonderen
Capitaneo of hoofdman hebben. Het getal der inwoners
fchat men , gemeenlijk , op 150,000
menfchen.
Zij heeft een Kasteel of Citadel, St. Angelo genoemd,
dat meer dan ééns, in tijden van oorlog
of oproer, voor de Pausfen tot eene Schuilplaats
verftrekt heeft.
De Paus bewoont doorgaans het Vatikaan, een
Paleis, naar den berg van dien naam dus genoemd
, op welken het gefticht is. In dit Paleis,
het welk van eenen wijden omtrek is, ziet men
ook het Conclave, of de Vertrekken, waar in de
Kar-

ÖES BIJBELS. X. BOEK, X. HOOFDST. 36$
Kardinalen, tot de verkiezing van eenen nieuwen
Paus, worden opgefioten.
Met het Vatikaan verëenigt zich de onvergefijkjijke
Pauslijke Kathedrale kerk, aan St. Picter
toegewijd. Een gebouw , dat in zijne gedaante
een Latijnsch kruis verbeeld, en door zijne onge->r
meene groote en kostlijkheid de aanfchouwers
doet verbaasd ftaan. Zij zal reeds, in den aanvang
der vierde eeuw, door Keizer KONSTAN-
TYN den Grooten gefticht zijn, maar, is daarna,
van tijd tot tijd, vergroot, en met allerleië fiera-,
den der nieuwer bouworde vermeerderd. In 't
midden dezer kerk ziet men de graven van PE­
TRUS en PAULUS , waar in de overblijfzels dezer
Apostelen zouden bewaard gebleven zijn. Om
dezelven te verëeren, plagten Bedevaarten van alle
oorden gedaan te worden , welke genoemd werden,
ad limina Jpostolorum, dat is, tot de dorpels
der Apostelen, ziende op de trappen der kerk
t
welke bij die gelegenheid, al knielende, worden
opgeklommen. In deze kerk is ook de St. Pieten
Stoel geplaatst, die door den Apostel, als eerften
Bisfchop van Rome, zal gebruikt zijn, en in welken
de Paus, bij plegtige kerkdienften , ook nog
heden zit. De kerk is ééne der zoogenaamde ze~
ven Kerken van Rome, die, op Feestdagen door
het volk bezocht worden , om aflaat te verkrijgen.
De zes overigen zijn: 1) de kerk van St. Jan
in Laterano, op den berg Celius gefticht, welke,
voorheen de Pauslijke Domkerk was ; ook worden
de Pausfen daar , na hunne verkiezing, ingewijd,
gelijk, in vroeger tijden, de Roomfche
Keizers, in deze kerk, door den Paus, gekroond
werden. In deze kerk is in htat jaar 1512 onder
het Pausfchap van JULIUS II de vermaarde Kerkvergadering
begonnen gehouden te worden, die

304 A A R D R I J K S K U N D E
bekend is bij den naam van het Concilium Latera»
man. 2) De Paulus Kerk, wier flichting insgelijks
aan Keizer K O N S T A N T Y N den Grooten ,
wordt toegefchreven. Zij ftaat een eind wegs
buiten de ftad, omtrent de plaats, ad aquas Sextias
genoemd, waar men zegt, dat deze Apostel onthoofd
is, gelijk dan ook zijn hoofd, als men de
overlevering geloof wil geven, in deze kerk nog
bawaard wordt- 3) De Kerk van Sto.Marie Mag*
giore, ftaande binnen de ftad, op den berg Celius.
4) De Kerk van St. Sebastiaan, die buiten
de ftad, aan den Appifchen weg gebouwd is, en in
welke, in het eerst, de ligchamen van PETRUS
en PAULUS gerust zullen hebben. 5) De Kerk
van St. IAURENTIUS, mede buiten de ftad ,
ter plaatze, waar de Heilige LAURENTIUS, gewezen
Diaken der gemeente te Rome , op een
rooster zou gebraden zijn, gelijk zijne overblijfzelen
daar nog vertoond worden. 6) De Kerk
van het H. Kruis van Jerufalem, zoo men zegt,
door H E L E N A , moeder van K O N s T A NTYN den
. Grooten, gefticht, op den berg Celius, in welke
een ftuk van het Heilig Kruis, en meer andere
Reliquiën, tot de kruifiging van den Zaligmaker
behorende, vertoond en geëerbiedigd worden.
Behalven deze zeven beruchte Hoofd - Kerken
van Rome, zijn er nog vele anderen binnen deze
ftad, het getal der Parochie - of Kerfpel - Kerken,
werdt op 288 begroot , om niet van het ongelooflijk
getal van Kloosters , Kapellen, Gasthui^
zen, Bedehuizen, Kweekfcholen, en meer andere
geestelijke gebouwen te fpreken. Doch , meer
van deze vermaarde wereldftad hier bij te brengen,
zal onnodig zijn, de Lezer , naar meer begerig,
zal zijnen weetlust , bij K.EISLER, VOLK­
MAN, enz. voldoen kunnen.
Ein«

BES BIJBELS. X. BOEK, X. HÖOFDST. 305
Eindelijk zijn wij gevorderd aan het laatflé
land, het welk in den Bijbel gedacht wordt, en
het welk tevens het Westelijkfle van geheel Europa
uitmaakt, naamlijk
SPANJE,
waaronder ook Portugal moet begrepen Worden 2'
oudtijds Lufitania, als zijnde van ouds voor eeri
deel van Spanje gehouden, fchoon [het thans een
afzonderlijk Koningrijk uitmaakt. Het is, als
een Schier-eiland * van alle kanten van de zee
omringd, uitgezonderd ten Noord-Oosten, waar
het, door het Pyreneefche gebergte, als door eene
natuurlijke greftsfcheiding, van Frankryk, oudtijds
Gallië, is afgefcheiden.
De öudfle naam, waarmede het in den Bijbel
bekend is j is Tarjisch , naar Tharjïsch , kleinzoon
van Jafet, uit Javan, men zie daar vah
ons V. Deel.bladz. 180, 181. bekend door de
Scheepvaart, onder sALOMo's regering, endoor
de gefchiedenis van den Profeet JONA , fchoon
eigenlijk deze naam Tarfis zich bepaalde tot de
flad, Tartesfus bij de Ouden genaamd, en deszelfs
omliggend gewest,' welke men thans voor de flad
Kadix houdt, en die eene volkplanting der Feniciërs
was, waarop dezen ook een' flerken Koophandel
dreven. Bij de Ouden Werdt het ook Ibetia,
en Hesperia, of het Westland, genoemd, en wel
Hesperia Ultimd , ter onderfcheiding van Italië ;
het welk van de Grieken insgelijks dus genoemd
werdt, omdat het Westwaards van hun gelegen
was. Maar de naam Spanje is vervoigends meest
gemeen geworden , eri aan dit land , tot onzen
tijd toe, eigen gebleven. BOCHART meent, dat
deze naam door de Feniciërs aan dit land gegeven
.VI. Deel. V ziii

3©

DES BIJBELS. X. BOEK, X. HOOFDST. 30?
waar van tot bewijs verftrekken , verfcheiden
groote mannen, die uit dit gewest oorfpeonglijk
waren, als de beide SE NEK A'S, vader en zoon,
de dichters LUKANUS, en MARTIALIS , pok
0. ÜINTILIANUS, en de Aardrijksbefchrijver
FOMPONIUS MELA.
Toen ook is de Christen godsdienst in deze
landftreek ingevoerd , daar van hadden de oude
Hebreeuwfehe Profeeten reeds voorzegd , als zij
dé uitbreiding van den waren godsdienstzin later
tijden, bezongen. Dus brengt men hier toe
PSALM LXXII: 10.
„ Dat Tharfis Vorften met gefchenken
„ Hem hunne hulde biên ! '*
en JES. LX: 9.
„ Reeds wachten op mij zelfs de Verst gelegen kusten i
„ En Tharfis fchepen zijn het allereerst gereed,
1, Om uwe kind'ren van zoo ver u toe te voeren,
„ En met hun te gelijk hun zilver en hun goud,
„ Al aan den dienst gewijd van uwen God JEHOVA,
„ Van hrels Heilig God, die u zoo fchitt'rend maakt.'*
Of een Apostel, en wie, in Spanje het Euangelie
het eerst gepredikt hebbe, is niet zeker. Ingevolge
eenen ouden Schrijver zal het PETRUS
geweest zijn. Doch, de meeste Spanjaarden willen
, op de aanwijzing van eenen hunner eigene
Schrijvers, ISIDORUS van Sevilje of Hispalenfis,
(die op het einde der VI eeuw leefde,) de eere
daar van aan den Apostel JAKOBUS, gemeenlijk
den Grooten genoemd, den zoon van ZEEEDEUS ,
en broeder van JOÜNNES , hebben toegefchreven,
dien zij daarom den Apostel van Spanje noemen
, en hem voor den BeJ'chermheilig (Patroon)
van dit Rijk erkennen. Zij zeggen , dat hij, ter
gelegenheid der verflrooijing van de Christen
V 2
géj

308 A A R D R I J K S K U N D E
gemeente te Jerufalem , naa het Westen , inzonderheid
, naa Spanje zon gekomen zijn, en aldaar
vele Heidenen bekeerd, en de voltrekking van het
werk aan zijne leerlingen toebetrouwd hebbende ,
naa Jerufalem zij wedergekeerd. De overlevering
doet er bij, dat JAKOBUS, te Jerufalem onthoofd
zijnde, door bevel van HERODES CHAND. XII:
1,2.) zijn ligchaam, door zijne leerlingen, uit
het Joodfche land, over zee na Spanje zou vervoerd,
en te Kompoflelle, eene flad in de Provintie
Gallicië gelegen , begraven zijn, welke flad,
ter gedachtenis van dezen Apostel, St. Jago, dat
is, St. Jakob de Kompojlella wordt genoemd. Deze
overblijfzelen (reliquiè'n') des Apostels worden
, binnen deze ftad , naar de gewoonte der
Roomschgezinden , vereerd , verfcheiden wonderwerken
daar aan toegefchreven, en bedevaarten
derwaards ingericht, De geleerde is. vossius
(a) meent, dat deze dezelfde flad zij , die
bij de Romeinen Iria Flavia genoemd was, doch,
dat de Spanjaarden, zoodra het verdichtzel, van
het overbrengen van het ligchaam van JAKO­
BUS, na deze ftad, in de wereld kwam, die flad
hadden beginnen te noemen, ad Jacobum Apostolum,
het welk de laater Spanjaarden hebben uitgedrukt,
Jacomo Pojlolo, en dat daar van de naam
van Kompojlella, bij verkorting, zijnen oorfprong
zou hebben.
Indedaad, indien men de bekeering van Spanje
tot het Christendom, aan eenen Apostel zal moeten
toekennen, zal men zeker het naast aan PAUtus
moeten denken. Trouwens, datdezeApostel
voornemens geweest is, om na Spanje te reizen,
jii tOMtfiS. MBL. pag. 231.

DES BIJBELS. X. BOEK, X. HOOFDST. 309
zen , ten einde ook daar het Euangelie te verkondigen,
geeft hij zelve, op meer dan ééne plaats
van zijnen Brief aan de Romeinen, te kennen, ROM.
XV: 24, 28. enz. Het is waar, wij weten niet
zeker, of de Apostel dit zijn voornemen voltrokken
heeft , en daadlijk derwaards gegaan zij.
Echter, daar hij uit zijne eerfte hechtenis te Rome
ontflagen, en in vrijheid is gefteld geworden, en
er twee jaren verlopen zijn , eer hij in die ftad op
nieuw gevangen werdt, is er vele waarfchijnlijkheid
, dat hij zijn voornemen en verlangen volbracht
zal hebben. Ook geloven dit verfcheiden
Kerkvaders , ja , fommigen voegen er bij, dat
PAULUS, deze reize van Rome naa Spanje ondernemende
, onder weg, aan de Waldenzen, die ,
op de grenzen van Frankryk en Italië, de valeiën
vanPiëmont bewonen, het Euangelie verkondigd,
en velen van dezelven tot het Christelijk geloof
gebracht zal hebben («).
Hoe dit zij wij hebben zekere berichten , dat
het Christendom in Spanje, in de tweede eeuw,
reeds was doorgebroken, en zoo lang het bewind
van zaken , in handen der Christen Keizers te Rome,
bleef, heeft het Christendom in Spanje zijnen
bloeiftand niet verloren, maar veel moest hetzelve
Christendom lijden, toen in de V, VI, en VII.
eeuw de onbefchaafde volken van het Noorden
ook dit landfchap overftroomden , en de Vandalen,
Alanen , Sneven, en West-Gothen zich hier
nederfloegen. Het werdt echter ook door dezen
aangenomen en omhelsd, maar hadt eenen nieuwen
aanval in de VIII Eeuw, van de Saraceenen ,
die van overzee , uit Africa, bijzonder uit Mau-
ri-
(

gio
AARDRIJKSKUNDE
ritianiè', waarom zij Mauren of Mooren genoemd
werden , overgekomen , het geheele Zuiderdeei
van dit land bemagtigden , en een bijzonder Koningrijk
ftichteden, waar van Korduba de Koninghjke
Hofplaats was. Toen werdt de leer van Mohamed
door deze Gewesten verfpreid. Allengs
echter herftelde zich het Christendom weder, toen
verfcheiden Christen Koningrijken in Spanje het
hoofd opflaken , en, door fchier onophoudelijke
oorlogen, de Saraceenen allengs verzwakten, tot
dat, deze kleine Koningrijken in FERDINAND,
den Katholijken bijgenaamd , en zijne gemaalin
ISABELLA, verëenigd zijnde, de Mooren in de
XV eeuw geheel uit Spanje verdreven zijn geworden,
terwijl tevens, opdat zij niet in het geheim
daar zouden kunnen nestelen, in Jiet jaar 1478 de
Inquifitie, of het Geloofs -onderzoeks - gerichtshof
, is ingevoerd, het welk wel dit uitgewerkt
heeft, dat geene Mooren ooit in Spanje weder het
hoofd hebben kunnen opfleken , maar tevens
oorzaak is geweest, dat dit fchoone land van de
waare verlichting door het Euangelie is verftoken
gebleven , en het Protestantendom nooit opgang
aldaar heeft kunnen maken.
En hier mede is dit werk ten einde gebracht,
waar in ik alle die landen en plaatzen heb befchreven,
van welken de Bijbel gewag maakt. Ik
zal hetzelve met twee aanmerkingen befluiten.
^Vooreerst: Ook hier hebben wij weder een bewijs,
hoe de Bijbel waarlijk meer dan een bloot
menschlijk opftel is. Ook in het geen de Aardrijkskunde
betreft, is ons geene enkele misvatting
van de Bijbelfchrijveren des Ouden- of des Nieuwen
Testaments voorgekomen , niettegenflaande
de weinige kundigheden, welke de menfchen in
zoo

DES BIJBELS.X. BOEK, X. IIOOFDST.
31 j
zoo oude tijden hadden, en bij mogelijkheid konden
hebben , van deze wetenfchap , toen de
onderiinge betrekking der volken verre of na op
dien voet niet gebracht was, als in onze dagen ,
waar de zeevaart dezelven tot zoo hoogen trap
van volmaakheid verheven heeft.
Ten tweeden, elk oplettend Lezer zal de aanmerking
maken , die reeds door verfcheiden
Schrijvers gemaakt is, dat de uitbreiding van
den Christen godsdienst' uit het Oosten zijn begin
nemende, in Palceflina,. zich voornaamlijk Westwaards
heeft uitgebreid. — Dezen gang van de
•uitbreiding des waaren Ctiristendoms hebben de
Profeeten voorfpeld , welke , wanneer zij van de
eerfte gelukkige voortgangen des Chiistendoms
voorzeggen , hetzelve altijd van het Oosten naar
het Westen laten voortgaan , dus zingt de Dichter
PSALM L: 1.
,, God roept deez' aard te faam, van daar de Zon
„ ln 't Oosten rijst, tot daar ze in 't Westen daalt. "
PSALM CXIII: 3.
,, Van daar de Zon in 't Oosten rijst,
„ Tot daar zij neerdaalt in het Westen ,
„ Verheffe men JEHOVA 'S roem! "
En bijzonder klaar MALEACIII I: rr. alwaar
de Profeet, onder Beelden, van den ouden offerdienst
der Ifraïüten ontleend, de Godheid dus
fprekende invoert:
,. Maar, eenmaal, zal mijn naam .vandaar de Zon in't Oosten
„ Verrijst, tot daar ze, in't West, beneên de kimmen zinkt,
„ Bij al het Heidendom , groot en verheven wezen ,
Daar men mij overal den zuiv'ren wierook brandt,
„ En rein fpijs - offer brengt; groot zal mijn roem ééns wezen,
„ Bij al het Heidendom; fpreekt joVA ZEBAÜTH, "
V 4
In-

$12 AARDRIJKSK. DESBIJB.X.BOEK, &c.
Integendeel, wanneer JESAÏA, van de laatfte
gelukkige tijden der wereld voorzegt , wanneer
IIV£7
llCh
5 v }T is h e e l d e
^TeTd zal
beftralen, wendt hij de fpreekwijze om , en laat
tZTJ^
d
£ Z e r v e r l i c h t i nS van het Westen
naar het Oosten voortgaan,
J £ s. LIX: 19.
„ Dan zal men JOVA'I naam eerbieden, en ziin dien

A L G E M E E N
R E G I S T E R .
A.
e/^JLardbevingen in Palajlina.
I. au.
Aarde. Hebreeuwfche en
Griekfche benamingen van
dezelve I. so. of de Heil-
Schrijvers haar als rond
kennen"? I. 20,
•• ( geheele ) voor. het
Joodfche land I. 21, 144.
—— {Einden der) Z. Einden.
AÏKON i waar geftorven ? I.
26. III. 370.
Aardrijkskunde des Bijbels ,
wat in zich bevat? I. 1.
volgg. noodzaaklijkheid en
belangrijkheid van dezelve
I. t. moeilijkheden in de
Bijbelfche Aardrijkskunde,
'I. 11. volgg. redenen daar
van I. 12. middelen, om
die weg te nemen. I. 16.
volgg.
1
- der Heil. Schrijveren,
I. 5. van waar zij
die ontleend hebben ? I. 6.
Aardsvaderen. Hunne omawervingen
en togten in
Kanadn , III. 172.
'Abana, rivier van Damaskus,
V.
3 G 4.
Abarim, gebergte I. 337. III.
386. Heuveltjens, III.383.
Abdon, IV. 144.
Abel, IV. as 1.
——< Bethmaacha, IV' 25.
fyri Kerdmim, IV. 191.
Abel Maim, IV. 2jr.
Mehola , IV. 18r.
• Mitzraim, lil- 185.
•—- Sittim, in. 389.
Abel's Graf, IV. 251.
Abendela, V. II.
Abllene , IV. 41e. 251.
Abimae'l, V. 234.
Abraham. De belofte, aan
hem gedaan, is , naar de
letter, vervuld, IV. 263.
Abrahams Kasteel, II. 270.
Abrona, Legerplaats der I-
fraè'liten, III. 373.
Rivier, VI. 97.
Accad, naderhand Zoba , is
Nijibis , VI. 101.
Acco ( Befchrijving van ) II.
252. namen, II. 252. ligging,
II. 254, lotgevallen,
II. 256.
Achabara, V. 2.
Achaje befchreven, VI. 232.
Achlab, IV. 102. 168.
Achmeta, Ekbatana, VI. 13 4.
Achor, (Dal) I. 352.
Ach/af, IV. 102.
• ftad, misfchien Acco
of Ptolemaïs, III. 214.
Achzib ftad, III. 120. IV.
104.
Adada, IV. 15.
ADAM , of na Ceilon gekomen
is? V. 151.
Adam, ftad, III. 392. iv.
112.
Adami - Nekeb, IV. I f 1.
Adar, III. 130.
V 5.
Adafa,

314 A L G E M E E N
Adafa, V. 2.
Addan , eene onbekende
plaats, VI. 104.
Addura, V. 2.
Aden, vlek op den Libanon,
I. 399.
Adida, V. 3.
Adithaïm, IV. 23.
Adora , ftad in Idumeë, III.
224.
Adoraïm , IV. 296.
Adramytte, ftad, VI. 184.
Adriatifche zee, I. 193. uitgeftrektheid
dezer benaming
, VI. 268.
Adu'lam, ftad, III. 118.
Adummim, opgang, I. 362,
380.
Mlia en JElla Capitolina, Jerufalem,
II. 10.
Afalea, V. 12.
Afarfathchiten, VI. 155.
Afarpen, VI. 155.
-4/**, I. 157. ftad, III. 206.
IV. 104. 203.
Afeka , flad, III. 206, 207.
Aferema , ftad, IV. 97. Zie
JE/W}//».
Afgaan, in welken zin deze
fpreekwijze genomen
wordt. I. 60. volgg.
Aftcping der wateren. Zie
Afchdod,
Afra , (Het huis van) IV
423.
Afraïm, vlek, IV. 97.
Af/land der plaatzen, onder»
ling, hoe in den Bijbel uitgedrukt,
I. 84.
Ajger Bamascenus, II. 270.
Agla, V. 3,
Ahava, rivier, VI. 81.
Aï, ftad, III. 87. ingenomen
doerjowa, III. 416.
Ajalon, ftad, IV. u 7. volgg.
Ajalon,
Luna , Hl. 240.
Ajefin, IV. 248.
Aïn', IV. 20.
Akademle, plaats te
dal, thans Val de
Aüieene,
VI. 235. (355.)
Akeldama , of Bloed - akker ,
II. 164.
Akkaron , zie Ekron.
Akko , ftad , IV. 102.
Akra is niet de naam een,er
ftad, majr van den burgt
op &iön, V. 4,
— — heuvel, II. 54. of de
burgt der Syriërs , op denzelven,
geweestis? II. 55.
door KORTE veikeerd ge»
plaatst, II. 66, 91.
Akrabatene , Toparchie, IV.
36S.
'- deel van Idttmeè,
IV. 363.
Akrabbim opgang, I. 363,
waarfchijnlyk Akkaba, I.
153-
Akrabbin, V. 5.
Alammelech, IV. 102,
Aleppo befchreven, V. 355.
Alexandrië in Egypte is niet
No of No - Ammon , VI.
51. befchreven, VI. 52.
volgg.
Alexandrafchene, V. 5.
AH, valei, II. 225.
Allon, IV. x 10.
Aimanach van Palaftina, I.
225. Zie Kalender.
Almon of Allemetli, IV. I40.
——— Dibiaiha'ïm , Legerplaats
der JfraëHten, III.
384.
Alotlt, IV. 267.
I K O N . IV, 16. lees."
Beëloth of Badloth , zie
Baalgad, en III. 254.
Al-

R E G I S T E R . .3*5
Altaar der Overjordaanfche
Stammen, III. 149.
Alula, V. 5.
SAlus, V. 5.
legerplaats der Ifraëliter.
, III. 332.
Amad, IV. 102.
Amalek, V. 411.
b
erg, IV. 173.
Amalekiten , V. 414. volgg.
Amam, IV. 18.
Amana , (top van) I. 302.
Amma, heuvel, IV. 229.
Ammatts, ftad enToparchie,
IV. 364.
Amathus, V' 6.
Amathitis , land, V. .6".
Amat ut ha, V. 7.
r—ftnwmtajj , uadiu CU ligging,
V. 357. lotgevallen,
V. 358.
Amoriten worden dikwijls genomen
voor alle de i£iznaaniten
, III. 42 , 48.
hunne woonplaats enz. III.
47.
Amfipolis, ftad, VI. 184.
, IV. 31.
Anablatha. V. 7.
Anajnim, V. 216.
Anania , IV. 420.
Anatolia, VI. 157.
Anatoth, IV. 138.
Ancharath, IV. 97.
ANDROMEDA'S gefchiedenis ,
of te jfo/jpe gebeurd is? II.
289.
, V. 7.
^7«i?7tf , IV. 97.
^«er, IV. 142.
Anim, IV. 3t.
v?*»tf . V. 8.
Annas (Huis van) te ^ra*
falem , II. 13^
Anfariè, V. 128.
Antaradus, III. 36,
Ar. the Jon, V. 8.
Antilibanon (onderfcheid tusfchen
den ) en Libanon ,
I. 289. befchreven, -I. 30,
de Hermon der H. S. Zie
Hermon.
Antiochia , hoofdftad van 5y-
V. 347. ftad in Pip
die , VI. 172.
Antiöpia , oudtijds Hazor,
III. 213.
Antipatris, IV. 466,
Antonla, Slot of Kasteel, II,
117.
Aphra , V. 8.
Apollonia, V. 9. ftad in Macedonië,
VI. 227.
Appii forum of APPius-markt,
VI, 2 85.
APPIA via, VI. 285.
Aptha . V. 9.
Ar , of Ar - Moab , hoofdftad
der Moabiten, V. 369.
Arab. IV. 31.
Arabië, en deszelfs drie de -
len, tFoest, Petrceïsck, en
gelukkig Arabië,. V, 383.
naams-oorfprong, V. 3S9.
befchrijving van fV~oest-Arabië,
V. 390. van ,P«-
traïsch Arabië, V. 400.
Arabieren, V. 387. Befchrijving
, V; 396. Zie Mooren
en Bedouïnen.
— op hunne berichten
, aangaande merkwaardige
plaatzen , kan men
geen' ftaat maken, n\.
32f.
Aradus, Eiland, thans Ru-ath
of Rouwadde, III, 3Ö, V.
306.
Aram, uitgeftrektheid van&fze
benaming, V. 251. V.
307. volgg. A-

Si6 A L G E M E E N
Aram - Beth - Rscheb , Zie Arpad, Landfchap, VI. 106.
Beth - Rechob.
Aram-Naharatm. Zie Mefopotamië.
of Arphad , niet hetzelfde
met Ar ad, III. 39.
Arpha , V. II.
' Aram - Zoba , Nifibis , VI. Arubboth, IV. 265, 266,
101.
Arama, V. IO.
Aruma , IV. I&7.
Arus, V. II.
Arameërs over den Eufraat, Arvaditen , III. 36.
voor, iuwoners van Meftpêtamië,
D'AivtEux ,1. 110.
VI. 94-
Afan. IV. 25.
'Ararat, Armenië, V. 155. Aschdod, wat betekent? III,
Ara$ of Araxes , rivier var* 192. Stad III. 193.
Medië, VI. 132.
. Pisga , ftad van Ruben,
Arbela, V. 10.
III. 449.
» Beth - Arbel , VI. Ascher, rivier, VI. 97.
128.
Afchuriten, IV. 227.
Archelaïs, V. 10.
Asdod , ftad der Filiflynen,
Archeviten , VI. 155'
V. 43P- • .
Architen, IV. 44»
Afer, ftad, of dezelfde ismet
Archiviten, VI. 99.
Hazor ? III. 2II. IV. 50.
ARCULPHI Itinemrium Hiërofolymitanum,
ftam , deszelfs erfdeel,
I. 100.
IV. 98.
Areta, district , V. 75. Asfar, meir, L 427*
Arethufa, V. II.
Afiarchen, VI. 186.
ARFAXAD, V. 226. of hij de Afië, uitgebreidheid en gebruik
Stamvader der Cha-ldeè'n is ?
VI. 74-
van deze benaming,
VI. 156, 158.
Argob, III. 132 , 163.
(eigenlijk gezegd) Landfchap
Argonauten (lees, Arnauten)en
, VI. 185.
zie beneden op Arrtauten.
A kelon, V. 447.
Asmodad, V. 229.
Arimathea is Rama, II. 32'. Asna , IV. 21, 26.
Arka , ftad, befchreven, III. Afophen, V. 12.
32. V. 306.
Asphalt, of Joodenlijm, zie
Doode zee.
des Verbonds, hoe lang
' te Kirjath Jearim geweest
Afor. V. 12.
is? III.
Asfasfws , Berichten van dezeiven
, V. 125.
245-
'Arkiten, III. 31.
Arnauten (door een drukfout
Asfevan, zie Syëne.
ltaat er Argonauten ) naam
Asfon of Asfos, VI. 268.
der Macedtnifche foldaten
Asfur, V. 225.
bij de Turken , V. 124.
Asfus of Asjum , ftad, VI.
Amon, rivier, I. 453-
184.
Areër, twee fteden van dien Asfyrië befchreven, VI. 108.
naam, III. 146.
oudheid van het rijk van
As-

R E G I S T E R . 317
Asfyfiè. VI. 109. dit rijk,
gefticht door ASSUR, niet
door NIMROD, VI. 112.
AJlharoth, III. 133.
Aftho, V. 12.
Atach, IV. 225.
Atad, (dorschvloervan) III.
18Ö.
Atar gation, V. 13.
Alharnth, IV. 45. III. 145.
Atheene, ftad, VI. 233.
Athenea , dus naar Atheene
genoemd, VI. 235.
Athone, V. 13.
Athds, berg, befchreven, VI.
217.
Atroth - Addar , IV. 4

Sï8 A L G E M E E N
Salfemboomen bij Engedi,
III. 97.
Bamoth, IIL 388.
Eaamoth- Ba al, liad van
, lil. 44.7.
Baretlifaria, V. 14.
Baretiia, V. 14.
BARNABAS zal op het Eiland
Cyprus begraven zijn , VI.
• 258.
Bar - el -Jjam, de hedendaagfche
naam van Syrië,
V. 309.
Bafan , (berg ) I. 342.
• landfchap, III. 133.
Bafara, V, 14.
Baska, V. 14, 15.
Bataneë, IV. 405.
Bathanea, V. 15.
Bathura , V. 15.
Baaloth , IV. 18.
Bebeten , V. 15.
Beca'mi, IV. 234.
Bedevaarten na het Heilig
Land , oorfprong derzelven,
I. 99. Bericht van
de Bedevaartgangers naar
het Heilig Land , V. 89.
Bedevaart na Meska,V, 345.
Bedouinen , Bericht van dezelven,
V. 101, 396. Hunne
godsdienftige gevoelens,
V. 106.
Beek vau Egypte , 1.151.47 1.
Beeken, zie Dalen.
—. (menigvuldige), I.
3

R E G I S T E R . 310
Berg des boozen raads, II.
163.
—— der Ergernisfe , II. 145.
Ladder der Tyriërs, I.
der Luipaarden, I. 298.
der Opfchriften , III.
330.
der Verheerlijking , I.
317.
der zaligheden of zaligspreking
, I. 320.
zeepiisch berg bij Jerufalem
, II. 224.
Berith ( God), IK 365.
Beroea , V. 356.
Berotha , bij EZECHICI,, is
Berytus, IV. ISO.
Berothai, Berytus , V. 300.
B-.rfabe, vlek", III. IOÓ.
Berfeba, ftad, III. 100. IV.
77. •
Berytus , zie B.iiruth,
Betach, V. 329.
Betane, V. 17.
Betea, V. 17.
Beten, IV. 102.
Beth-abara , IV. 445.
Bethacad, V. 17.
Bethagabra, V. 17.
Bethagla, V. 18.
Bethal, V. 18.
Bethalagon, V. 18.
Bethamar, V. 18.
Beth- anad, IV. 37. 112.
Bethanië, II 220.
JBeth-anod, IV. 37.
Beth- araba, ftad, IV. 5.
• in 3Wa, IV.
• 37.
Beth-arbel, VI. 127.
ito/t - «ve«, IV. 59. dus worrit
Bethel fomtijds genoemd ,
III. 84.
- azmavetk , IV. 418.
Beth-Baal-Meam , Hl. 152.
Beth-bara, IV. 182.
Bethbiri, IV. 7 8.
Beth- cherem , IV. 245. V.
473-
Beth - Dagon, IV. 25. 102.
Se/Vie/ , betekent fomtijds
niet de ftad van dien naam,
maar een heiligdom ,
vatf God , I. !«. III.
78. Van deze ftad zie III.
74. of daar de Tabernakel
geweest is? III. 78. Jacobs
Bethel, door fommigen ,
voor Jerufalem gehouden,
UI. 86.
Bethelia, V 18.
Beth-emek, IV. 102,
Bethemts, V. 21.
Bethenim, V. 18.
Bethenabris , V. ig.
Bether of Bitter , V. 19.
Bether, Bergen, IV. 230.
Bethesda, badwacer, II. 189,
Beth fa ge , II. 220.
Bethgamal, V. 372.
Beth-Haëzel, IV. 423.
Beth-Hammarkaboih, IV.78.
.BeWt Hammerchak , IV. 248.
Beth - Haran, III. «49. naderhand
^«/MJ. Aldaar.
Beth- Heked, IV. 314.
, ftad, IV. 5.
— — Haro» (Opper- en Neder),
III. 421.
Jefimoth , legerplaats
der lfraëliten, III. 391.
Xisrr , misfchien Eben*
Haëzer, IV. 204. V. 473.
Lebaöth, IV, 20.
Be'hleptefon, Toparchie, IV.
355.
Bethlehem, befchreven , II.
225. naam , II. 216. onderfcheiden
van Bethlehem
in

320 A L G E' M E E N
, jn Zehulon, II. 217. ly.
85. Landouw van Bethlehem
vruchtbaar , II. 228.
ligging, II. 228. DAVIDI
ftad, II. 2 3 2. hedendaag.
fche gefteldh.eid, II 235.
afbeelding, II. 249.
Bethmaëla , V. 20,
Bethmaus, V. 2t.
Bethnabris, V. 2t.
jt?«/t- Nimra, III. 148.
Bethofra, IY. 423.
Bethome, V. 21.
Beth-Paled, IV. 18.
— — Pazek, IV. 98..
fVó>, Stad vau ,
III. 449.
Rechob, IV. 103. onderfcheiden
van Aram -
Beth - Rechob, V. 325.
Bethroma , V. 2 1.
Bcthfaïda, ftad, IV. 428.
(woestijn van) I.
, 381.
Bethfalifa, V. 2t.
Bethfan of Bethjtan, nadefbandScythopo.'is,
II. 352.
zie Scythopolis , gelegenheid
, II. 353. heden Al-
Byfan, II. 355.
Bethfemes in Isfafchar, IV. 98.
in Najtali , IV.
Ut) . .
Priefterftad in Juda,
IV. 136.
— in Egypte, Heliöpolis,
VI. 47.
Beth-Siita, IV. 180. of A-
bel-Sittim is? UI. 391.
Tappuah, zie lappuah,
Btthuëi, IV. 77.
Bethui. IV. 77.
Bethulië, is niet Safet , zit
Safet en V. 22.
Beth-Zacharia , V. 23.
Beth - zoba , V. 10.'
Bethzur , IV. 34.
Betoahea, V. 24.
Betoannaba, V. 24.
Betomefthem, V. 24.
Bezara , V. 25.
BeZedel, V. 25.
Bezek, waarvan ADONIÜE.
ZEK, Vorst was, in ^«af,*
gelegen, IV. 165.
.S

R E G I S T E R . 321
Sokkath, IV. 24.
Bozra , ftad der Moabiten ,
V. 372. zie Bosra.
BRETTEN^ACH, (BERNM.)
I. !05-
BROCARDUSOf B0RCH ARDUS,
ï. 104.
Bronnen , uit welken de
Aardrijkskunde des Bijbels
kan opgehelderd worden,
I. 93-
Bronnen (voornaamfte) m Palajlina
, I. 476.
„ hoe geflopt worden ?
I. 435.
BRUTN (DE) I. 111.
Bubajlus, oudtijds Pi - bezeth ,
VI. 62.
"Bijblus , oudtijds Gebal, III.
249. V. 304.
ttijën in Palajlina, I. 284.
C.
Het geen men op de C.
niet vindt, zoeke men
op de K.
afarea in Palejlina , IV.
€ 454«
„ Filippi, I. 435.
Cajihorim, V. 219. een volksftam,
V. 424.
Calvaria, zie Golgotha.
Campo Santo , zie Akeldama.
Canne, zie Kanne.
Carcltemis, zie Karöliemïs.
Casluchim,\. 218. een volksftam,
V. 424.
Cederen van Libanon, I. 294.
CEI.LAR.IUS, I. I [g,
Cendevia, Meir , I. 427.
Chaboras, zie Chebar.
Chabul, ftad, IV. ioa.
VL Deel,
Chabul landfchap, IV. 102,
269.
Chadrach, V. 330. .
Chaldeë, of Babylonië, befchreven
, VI. 67. volgg.
Chaldeën , onderzoek naaf
denoorfprong van ditvolk,
VI. 70. volgg.
Chaldeër, voor Starrenkijker,
III. 58. VI. 83.
Challon , IV. 24.
Chalotten , hebben hunnen
naam van Jskalon, V. 4S«.'
Cham, (land van) benaming
van Egypte, IV. 75 .waarom?
VI. 3.
CHAM , zijne nakomelingen
, V. 198.
Chanes in Egypte, VI. 64.
Charabe, V, 25.
Charakmota, V. 25.
Charybdis , draaikolk , VI1»
232.
Chasfor, V. 26. III. 139.
Chasjon, V. 26.
Chatalus, V. 26.
Chavila,Colchis,V. 145, 146.
• Chaulan , V. *o6j
247.
Chebar, rivier van Mefopotamië,
VI. 96. in MediS
a
VI. 131.
Chefira , ftad, III. 240.
Chelba, IV. 102 , 168.
Chelkat Hazurim, III. 239^
IV. 229.
Chellus, V. 2(5.
Cheres, zie Heres.
Cheret, (woud), IV. 221.
C/ieretim , naam der Filijiy»
nen, V. 478.
CAejf/, IV. 19.
Chefulloth, IV. 86, 96.
Chetlis, IV. 24.
C7;ez;é, ftad, III. lip.

322 R E G I S T E R .
Chiddekel, zie Hiddekel.
Ckiiin, IV. 235.
Chinees, voor bedrieger, III.
58.
Chirut, eene onbekende
plaats, VI. 104.
Chios, Eiland, VI. 247.
Chislot Thabor, IV. 86, 97,
98.
Ckittim, Italië, niet Macedonië,
V. 187.
— en Chutim, te onderfcheiden,
V. 191.
Choaspes, rivier, VI. 143.
Choba, V. 26.
Ckorazin, IV. 427.
Choriazan, IV. 25.'
Christenen , hun toeftand in
Palajlina, V. 86.
(.Griekfche) in Palajlina,
V. 93.
Chul, zie Hul.
Chun , 'een andere naam van
Berothai, zie Berotkai, en
. V. 304.
Cilieië, landfchap , VI. 166.
Cinnerëth , ftad , IV. iki.
zie zee van Cinnerëth.
• Landftreek , IV.
in.
Cctlefijrië, V. 317.
Crethi, Lijftrauwanten van
DAV[D, V. 478.
Cub , zie KubVèrs.
Cusch, V. 200. in Media,
V. 148.
Cutha, ftad of landfchap, VI.
122.
Cydis of Kades is , III. 220.
Cyprus, Eiland, VE 254.
• (tros van) III. 96.
• VI. 254.
D.
"jrjiaauw , veel in Palajli-
' J L J / na, I. i 7 9.
Daar gij gaat na , daar gij
komt enz. Wat deze fpieekwijzen
betekenen, III. 27.
Dabaretta, V. 26.
Dahhafith, IV. 86.
Dafne, bosch bij Antiöchië, V.
347. bij Pelufium, VI. 62.
Dagreizen , hoe veel bedragen,
I. 91.
Dal, over de dalen in Palajlina
, in het gemeen, 1.27.
Het zelfde Htbreeuwfche
woord betekent een Dal,
en een Beek , I. 27. 37.
343. in eenen zinbeeldigen
zin gebruikt, I. 343.
^ï, I. 355-
—— AH, zie AH.
—— Beracha, I. 350.
—— tegen over Beth • Peh,
I. 357.
— bij Beth - Rechob, I. 346.
—— der doode ligchaamen,
II. 163.
«—— des doorgangers, I. 356.
— des gezichts, I. 347.
Gibeöns en Ajalons , I.
34

R E G I S T E R . 323
Dal ZelSim, I. 355-
• lefata, I. 3S5-
Dalmanutha, IV. 443.
Dalmatië, Landfchap . VI.
243-
Bamascener , waaröm E LI e-
ZIE dus genoemd? V.
33'.
Damascenus ager, zie Ager.
Damascus, ftad , V. 33°naams-oorfprong,
V. 331.
ligging, V. 332- rivieren
van Damaskus, V. 333-
oudheid, V. 335. lotgevallen
, V. 335- tegen-
- woordige ftaat, V. 340.
Damast, dus genoemd naar
Damaskus. V. 346.
Damiate befchreven, VI. 58.
deszelfs belegering , VI.
59-
Dammim, zie Efes - Dammim.
Damnaba, V. 26.
Dan, Erfdeel van' dezen
Stam, IV. 112.
—— Stad , te voren La'is,
• of Lefem, IV. 120.
Dan-Jaan, IV. 121.-
Danna, IV. 30.
Daromas Toparchie. IV. 3 66.
Dathema, V. 27.
Dauefin , of den Duivel aanbidden?
V. 160.
XJAVIDS ftad, Bcthlehem ,
maar ook de burgt Sions .
II. 40.
Dèbir, ftad, HL 202.-in Juda,
IV. 6.
Dedan, V. 210.
• een volksftaci , V.
379-
Dehaviten, VI. i$6.
Dekapolis , landftreek , IV.
410.*
D E L 1 L A was geene Filijlynfche
vrouw, IV. J95-
DENYS (B.) Legende van
hem, VI. 236.
Derbe, ftad, VI. 176.
Desfau, V. 27.
Dibon, III. 141.
_ — Garf , legerplaats 'der
Ifraèïiten , III. 384.
Diccearchia, zie Putèüli.
Dtfath, zie Rifath.
Dikla, V. 234-
Dilan, IV. 24.
Dimna, IV. 146".
Dimona, IV. 15.
Dinaïtcn, VI. 107. 154.
Dinhaba, ftad, V. 413.
Diocletianopolis, V. 27.
Diospolis, anders Lydda, Zie
Lydia.
— zie No en No-Ammtn.
Dium of Dïön, ftad van Dekapulis,
IV. 414.
Dizahab, III. 375-
Dobratha, IV. 86.
Doch of Dok, V. 27.
Dodan, V. 220.
Dodanim, Dodone, V. roz.
Dofka , legerplaats der jjraêliten,
III. 332.
Donia, V %2§.
Doóde zee befchreven, I. 393.
benamingen , I. 394- of
eerst ontdaan is bij de omkeering
van Scdom ? I. 395-
gedaante en grootte, I,
399. of ook gemeenfchap
heeft met andere zeeè'n ?
1.40a. water,L'403. zeer
X 2 zout, ;

324 A L G E M E E N
zout, I. 404. Asfalt of
Joodenlijm , I. 407. damp
boven dezelve, I. 4ri.
Naftha en zwavel bij dezelve,
I. 412. heeft geen
visch, I. 413.
Dor, ftad , thans Tattura,
III. 222.
Dorp Beith Dfchiala, waar
geene Turken leven kunnen,
II. 252.
Dorpel , over den dorpel
fprin'gen, wat betekent,
V. 442.
Dorpen, wat dus genoemd
wordt in den Bijbel, I. 80.
Dothan, ftad, III. n 4.
Draaiwind, zie Wervelwind.
Draaken fontein, II. 176. ig r.
Droogte (langduurige) in Palajlina,
I. 201,
Drukkerij in Palajlina, V. 95.
Drumos, voor Saron, IV. 369.
Drujids, V. 28.
Druzen , bericht van dezelven,
V. 110.
Dudaim, welke plant ? I.
255. II. 300.
Duitfchers ftammen niet af
van ASICENAS, V. 170.
Duma, ftad, V. 385.
IV. 31. V. 28.
Dura, dal, VI. 87.
DVYN, I. 120.
Dwaallichten , in Palajlina,
I. 199.
E.
JE bal, Berg, I. 325.
Ebbe en Vloed , op de kust
van Palajlina, I. 30".
EB en • Haêzer, IV. 203. zie
Beth-Kar.
Ebez, onbekend, IV. 97,
Ecdippa, Ecdippon, III. 12a.
Éden, vlek, zie Aden.
— — ander vlek bij Tripoli,
V. 306.
dal bij Damaskus, V.
337-
de haven Aiin in A-
raiiè, VI. 104.
— — Landfchap, V. 149.
Eder, ftad, IV. 15. III. 130.
Edesfa, ftad, VI. 99.
Edcm; zie Iiumea.
Edtmiten, Berichten van hun,
V. 403. gefchiedenis van
dit volk, V. 406.
Edrei, in Nafthali, IV. 112.
Edrei, ftad , III. 135.
Eenhoorn, onderzoek naar dit
dier, I. 283. ;
Efes Dammim, IV. 217.
Efeze, ftad , VI. 187.
Efraïm (woud vanj I. gg^.
Efraïm, ftad, IV.'97. 240*.
• Het erfdeel van dezen
Stam „ IV. 43.
" afgunst van den Stam
Efraïm , tegen Juda, IV.
279. volgg.
'
het rijk der X ftammen,
IV. 295.,
Efrath, aiEfratha, naam van
Bethlehem
3
II. 2.26.
Efron, berg, I. 335. IV. 7.
ftad, IV. 103. 241.
297.
Eglaim, III. 94. V.. 371.
Eglon, ftad, III. 198.
EGMOND VAN DER KYENBUKO
en HEIMAN, I. 113
Egyp.

R E G I S T E R . 325
Egypte, befchreven , VI. 1.
volgg. Naams-oorfprong,
VI. 2. Gelegenheid, VI.
4. of tot Afiè of Afrika behoort?
VI. 5. verdeeling,
VI. 6. grond - en luchtsgefteldheid,
VI. 7. of het
in Egypte regent? VI. 9.
zwaare daauw aldaar , VI.
14. donder, hagel, fneeuw,
zeldzaam, VI. 14. grondgefteldheid,
VI. 15. of
Eikendal, I. 351. Zie Terpentijnboomendal.
Eiland betekent, in den Bijbel
, ook en half- of een
fchier-eiland, I. 23. der
zee, I. 23. volgg. VI. 243.
een land , tusfchen twee
rivieren, I. 24.
Eilanden in de JEgeïfche zee ,
Cijcladen, enSporaden, VI.
244. ,
• der Middellandfcht
zee, VI. 253.
Einden der aarde , betekenis
van deze fpreekwijze , I
22.
Ekbatana, ftad van Medii
VI. 134.
Ekron, ftad, V. 429. IV. 119.
ELAM, V. 224.
Elam , Landfchap, VI. 130.
Eleale, III. 150.
Elecifa, V. 29,
Elef, IV. 68.
Eleutheropolis, V. 29.
Eleutherus, rivier , I. 459.
V. 311.
Ellafar, misfchien in Mefopotamië,
VI. 98. 126.
Elle, maat van afftand ,1. 8J.
Egypt» een gefchenk van E LIA, geboorteplaats van
den Nyl is ? VI. 15. vruchtbaarheid
dezen Profeet, IV. %po.
, VI. 16. ver-
Elim, legerplaats d«r Ifraè'li-
fchuldigd aan den Nyl, VI. ten, III. 326.
22. zeden en regeringsbeftuur,
ELISA, Hellas, V. 177-
VI. 27. Oude en Elon, IV. 119.
heden daag fche toeftand, VI. Beth-Hanan, IV. II9.
28. volkrijkheid , VI. 32. Thabor, IV. 119.
Inwoners, VI. 35. moeilijkheid
Eltele, IV. 115, 119.
, in het opfporen Ekekon , IV. 37.
der oude fteden van dit Eltholad, IV. 19.
land, VI. 38.
Elymaïs, VI. 142.
EMDRE (VAN), I. 120.
Emek-Kezez, IV. 63.5
Emim of Emüen , 1IF. ir.
Emir, bericht van den Grccten
Emir, V. 74-
Emmaus, vlek, IV. 364.
Enadda, V. 30.
Enaïm, ftad , III. 124.
Enahiten, 111. 18. volgg.
Enam of Encam, IV. 23. zie
Enaïnt.
Endor, IV. 52.
En-Eglaïm, ftad, V. 371.
Engaddi, berg, I. 335.
, Engadda , Toparchie , IV.
366
En-ganmm , IV. 11. 22.
97-
X 3 *»•

32(5 A L G E M E E N
Engedi , ftad , oudtijds Ha
zezon Thamar, III. pi.
En-Hadda, IV. 97.
En-Hazor, IV. 112.
En-Mizpat, III. 359.
•E;zon bij Sstö», IV. 451.
En-Tappuach, III. 206. IV.
11.
Epifania, zie Hamath.
EriFANius , ijver tegen de
Heilige fchilderijën, V. 7.
Erebinthonoecus, V. 30.
Erech , Edesfa, VI. 99.
Erembon, V. 31.
Eremintha, V. 31.
Eripos, naam van Jericho, bij
PTOLEMEÜS, II. 278.
£ro£f, berg, II. 163.
JZrwten • akker , bijzonderheid
daar omtrent. II. 242.
Efau, IV. 31.
Efcher, rivier, VI. 97.
Esdroi, V. 31.
Esdrelon, (vlakte van) 1.368.
• zie Jizreèl.
Eskol, dal, I. 353.
Esfa, V. 31.
Efteme, of Eftemoa, IV. 31.
Efthcöl, IV. 21.
Etham, fontein, II. 183.250.
> ftad, II. 250,
rots, II/251.
• woestijn , III. 312.
322.
Etk-kafm, IV. 88.
Etkor, IV. 25.
Ettta, berg, VI. 276.
Eufraath , rivier, V. 143.
overftroomingen van dezelve,
VI. gr. zijne dijken
bij Babel, VI. 81.
Euroclydtm, I. 101. VI. 276.
EUSEBIUS , zijn Onomasticim
beoordeeld, I. 96.
Ezels in Pala-Jlina, I. 246.
Ezem, IV. 77.
EzECHiëi. (landverdeeliBg
bij") IV. 147.
F.
Ifarfar, rivier van Damas-
U L
kus, V. 334.
Fafelis, ftad, VI. 178.
tomae- voor Palceflina, 1.147
fWw»/, landfchap, deszelfs 1
naams-oorfprong, V. 269.
befchreven, V 268.
Fenix haven, VI. 266.
Feriziten, III. 8. 41.
#w/s, Meir, I. 426.
Fik, een vlek, oudtijds A-
fek, III. 209.
Filadelfia, ftad, VI. 204
*ïK/>P», ftad, VI. 224.' ia
welken zin de eerfte genoemd
wordt? VI. 225. "
Filiftynen , oorfprong , V
422. bijzonderheden' vaii
dit volk, V. 478.
Fonteinen in Palcsflina, I.
4 7 7
FOTO», betekenis van dit Latijnfche
woord, VI. 286
Franken voor Europeanen
oorfprong van deze betel
kenis, V. 88.
Frankenberg f de) IV. 245.
Frygië, Landfchap, VI. 1&1.
G.
fëlZaas, berg, I.
3 3 0.
• — beek, I 469,
Gabara, V. 31.

R E G I S T E R . 327
G-abaroth, V. 32.
Gabatha, V. 32.
Gad, Beek, I. 455-
—— bezitting of erfdeel
van dien ftem. III. 450.
Gadara, IV. 425.
Gadaraenen, IV, 424.
Gadora, V. 32.
Gaeba, V. 32.
Galatië, landfchap, VI. 180.
Galgulis, V. 32.
Galilei', oorfprong des naams,
III. 221. deszelfs betekenis
in *t O. Teftament aldaar.
befchreven, IV. 393.
Galileê'n , of Galileefche mannen
, eene plaats op den
Olijfberg, II. 100. 141.
GalüeSrs , zie Sabiirs.
Gallim, IV. 421.
Gar.ialitica , Landftreek, IV.
416.
Gannim, zie En • gannim.
Gareb, Heuvel, II. 162.
Garifime, V. 32.
Garfis, V. 32.
Ga/ara, zie Gezer.
Gath, ftad der Filifiynen , V.
431-
Cath-Hefsr , III. 206- IV.
89.
Gath-Rimmon, IV. 120. 142.
Gaulan , ftad , waarnaar het
landfchap Gaulanitis genoemd
is }
III. 16i'
Gaulanitis, Landfchap , IV.
406.
Gsza, ftad, V. 456.
Gazer, zie Gezer.
Geb of Dsjeb ,. Gibeön , III.
240.
Geba of Gaba, IV. 64.
Gtbal , zie Gibliten, is niet
Gebalene, IV. 366.
Gebatene, Toparchie , IV,
365-
Gebbar is Gibeö:i, III. 236.
Gebim, IV. 422.
Gebergte, zie Bergen.
, (klein) I. 301.
-r— — Nefthali, L 32r.
—— — Efratms, I, 329.
• — vanjuda, I. 331.
— der Ammten, I. 331.
Geder, ftad, III. 203.
Gedera , Gederothaim , IV,
12, 23.
Gederoth, IV. 24.
GeaV, IV. 36, 75.
Gefar, zie Go/ar.
Gelbus, IV. 33.
Gelegenheid van Kanadn, 1.159.
Geman, V. 23.
Gemeenebesten, Of de ÜTanadniten
in Kanadn ook gehad
hebben? I. 75.
Genefnr of Gennefar,IV. ili.
L 374-
Gennabaris of Gennabara, IV.
183-
Gennefar, landftreek, I. 374.
zie Genefar ,
Gerar, V. 425.
G;rar, Dal, 1. 345.
Geraritica , landftreek , IV.
368.
G«ra/i, IV. 426.
Gerafenen, IV. 424.
Gergazenen , of dezelfde zijn
met de Girgaziten? III. 51.
Gerizim, berg, I. 325.
Geruth Chimham, IV. 422.
Gejlachtrekeningen. Op dezelven
waren de Jfraëliten
X 4
zeer

328 A L G E M E E N
zeer gefield, III, 274. (
HE ROB ES de geflachtliji
ten heeft laten ophalen e
verbranden ? III. 275.
Gefuriten, V. 421. 327.
Geth, zie Gath.
Gethor, V. 256.
Getkfemane, II. 146.
Gevogelte in Palajlina, I. 28;
Gezer, ftad, III. 199.
of Gazer, III. 52.
(JOOST_VAN[ t Ginaa, V. 33.
CHISTELE
I. 104.
Gibbar , waarfchijnlijk vooi
Gibeön, IV. 418.
Gibbethon , IV. 119.
Gibea in Juda,lV. 34.
G/Z>ea, GifotA, Gibeiitk, IV,
69.
Gibelin, III. 106.
Gj'focra, gemeenebest. Des
zelfs zeden zoo niet bedorven
, als die der overige Kancaniten,
III. 195.
Gibeön, ftad , III. 236. Dal
Gibeöns , III. 238. Vijver
en groot water bij Gibeön
, III. 238. Groote
fteen bij Gibeön, III. 239.
Veldflag bij die ftad, III.
419.
Gibeöniten , bijzonderheden
van dezelven, III. 233.
Gibliten , inwoners van By.
blus, III. 249.
Gihon, dal, II. 163.
berg, II. i6r.
bron, II. 180.
• rivier de Aras, V. 146.
Gilboa, gebergte, I. 321.
Cilead , (land van) uitgeftrekjheid
van hetzelve,
'f I. 165. befchreven, IJl.
131. 189.
n Gilead, gebergte, I. 338.
Gilgal, legerplaats der Ifrailiten,
III. 393.
• III. 162.
" • ftad, III. 227. waar.
om Gilgal der Heidenen genoemd?
zie Gojiten.
Gilo, IV. 2r.
Gimzo, IV. 320.
Ginim, V. 33.
Girgaziten, III. 50.
Girziten, of dezelfde zijn mgt
de Girgaziten? III. 51. V.
421.
Giskala, V. 33.
Gitta, V. 34.
Gitthaim, IV. 232.
Glashandel, in FenicW en Palajlina,
I. 461. III. 258.
Godch, IV. 229.
Gob, IV. 251.
Gobalitis, zie Gebalene.
Godsdienst der Ifraèliten, III.
287.
Go/ar of Gefar , woestijn .
VI. 56.
Gofnitica Togarchie , naar de
ftad Gofna, IV. 361.
Geg,een gemeenenaam, een'
Vorst aanduidende, V. 174.
Gojiten, welk volk? III. 229.
VI. 98.
Golan, ftad, III. 161.
Golgotha, III. 147.
G o M E R , de Kimbrtn, V. 169.
Gopherhout, V. 154.
Go/en, ftad, IV. 31.
— — landfchap in Juda ,
III. 192.
Ge/en

R E G I S T E R . 329
Co/en, landfchap in Egypte,
waar de Ifrailiten gewoond
hebben, I. 151. III. 302.
Gozan , landfchap in Mefopotamië,
IV. 105. in Medië,
VI. 131.
Graanen in Palcejiina, I. 248.
Draf, (Heilig) is niet het
echte graf van CHRISTUS ,
II. 150.
. Kerk van het Heilige
Graf, II. 202.
van DAVID, II. 169.
Granicus, rivier, VI. 160.
Graven der Koningen Ifraèls,
II. 169.
Grenzen van Kanacin , binnen
den Jordaan, I. 149.
> beoosten den Jordaan,
I. 162.
Gritken, voor Heidenen, VI.
215-
• thans voor Ooster*
fche Christenen, VI. 216.
- een ongezeglijk korzel
mensch, VI. 220.
Griekenland, befchreven, VI.
214.
Griekfche Jooden , IV. 370.
Grondgejleldheid van Palajlina,
I. 213.
• ( ander ) misfchien
Tiberias, IV. 111.
Groot - Griekenla?id , VI. 280.
Hamathiten, III. 40.
Gudgod[, legerplaats der Jfrailiten,
III. 372.
Gur (de opgang naar) IV.
313.
Gurbaal, V. 428.
Guta , dal bij Damaskus, V.
253-
H.
JEIL'aarlemmers of Damiate
vfcröverd hebben ? VI. 59.
Habor, VI. 152,
Hachila, heuvel, IV. 221,
I'22.
Hadad - Rimmon , of de naam
is van eene plaats , of van
eenen man, III. 218.
Hadfa, IV. 24.
Hadid, IV. 419. misfchien
Aiida, zie Adida.
Hadoram, V. 231.
Hadfcharoï Hedfchr, V. 382.
Haferaïm of Hapharaim, ftad,
IV. 97-
Hagareenen, V. 381.
HAIMENDORF (FUKER v oN)
I. 106.
Halach , onderfcheiden van
Kalach, VI. 125. 151.
Haleb, zie Aleppo,
Halhui, IV. 34.
Hali, IV. IOÏ.
Halys, rivier, VI, 160.
Jiamadan Ekbatana , VI. 138.
Hamath , Landfchap van Syrië
, befchreven, V. 317.
nooit door de Jfraêlüen
veroverd, V. 318.
——— ftad , Epifania aan
den Orontes, V. 319. volgg.
Hamath - Zoba , landfchap ,
IV. 262. zie Hamath, en
V. 318, 3'9-
Hamman, IV. 103, 14/.
Hammoth - Dor, IV. 144.
Hananeëls torera, II. 67.
Hamathon, IV. 89.
Hanoch, volgends fommigen
Amtchta, V. 153.
X 5
Ba

33o A L G E M E E N
Hara, het landfchap Aria in
Medil, VI. is2.
Haran, V. 260.
Harad , ftad en Koningrijk,
III. 130.
JHarada, legerplaats der Ifraëliten,
III. 367.
Haran, in Mefopotamië, ook
Nahorsftad, V. 261. volgg.
——— in Arabië, V. 264.
Harar, IV. 252.
Har-heres, IV. 125.
Hand, bron, IV. 178.253.
Harozcth der Heidenen , III.
229.
Harvim, IV. 64.
Hasmona , legerplaats der ĥ
fraëliten, III. 359.
HÜSSELQUIST, I. Iifj.
Hauran, ftad, IV. 408.
Havens, zie Zeehavens.
Haviten, VI. 107.
Havvot-Jalr, III. 154.
Hazar-Addar, III, 130.
Hazarmaveth of Hadramauth >
V. 2ï9.
Hazezon • Thamar. III. 91.
Haziroth , Legerplaats der
Ifraëliten, III. 353.
Hazor, is niet altijd een eigen
naam, V. 385.
verfcheiden fteden van
dien naam, III. 212. IV. ic.
15. Koninglijke ftad van
Kanaan , III. 211. Koningrijken
van //azor, III.
213-
—— ftad in Nafthali , IV.
112.
• • Gatóa, IV. ig.
: S«fl7, IV. 18.
Hazor-Sufa of Sw/?ro, IV. 78.
Hebreën, oorfprong en ge ;
bruik van dezen naa;n,
III. 260.
(land der) I. 139.
1
Hebron, oudheid dezer ftad,
II. 259. oudfte naam , II.
261, of er twee fteden van
dezen naam zijn? II. •;6:>.
ligging, II. 262. lotgeval,
len , II. 263. hedendaagfche
gefteldheid, II. 267.
Hedfchr, zie Hadfchar.
Hef er , ftad- en landftreek,
III. 206. IV. 87.
Heidenen, zie Gojiten.
Ziganiërs , Gypziërs,
enz. derzelver oorfprong,
VI. 46.
Heilig Land, benaming vaa
Palceftina, I. 143.
Helam, IV. 238.
Helef, IV. 110.
HF.IEMJS ( Paleis van ) te
Jerufalem, II. 138.
Heliopolis, ligging dezer ftad,
VI. 48. zie Ón, Ir-Heres,
en Beth-Semes
Helkath, IV. 102.
Hellenisten, IV. 374.
Hemel en Aarde betekent, in
den Bijbel, het Heel al,
I. 17. vergeleken bij een
gebouw, heiligdom enz.,
I. 19. wat in eenen or ëigenlijken
zin betekent ?
I. 19.
Hemel • ligchsmen, bewoond ,
volgends den Bijbal , I.
18.
Hemeljlreken ( naamen der )
van vooren, van achter, linie,
rechte zijde, I..43.
He-

R E G I S T E R .
3 3 I
ffemelva;rt (plaats van JESUS)
li. 143. volgg.
Hena, VI. 106.
Herbergen (de drie) bij Rome,
zie Tabemen,
Herderen (dorp der) II. 243.
Heres, zie Har-heres.
— of Cheres , hoogte ,
IV. 185.
Hermon, berg, de Anti-Libanon,
I. 30r. geen andere
Hermon bij Thabor, I. 303.
Daauw Hermans, I. 304.
HERODES flot of burgt,
waar gelegen? II. 65. 117.
HEBODES AdRirPA , (Paleis
van) in Jerufalem, II.
137-
Herodium , Slot , en Toparcbis,
IV. 366.
Hesbon, ftad, III. 136.
Hesmon, IV. 18.
Hethiten voor Kanaaniten, III.
42. hunne woonplaats ,
III. 43-
Heuvels in Palajlina, I. 26.
Steden op dezelven , en
naar dezelven genoemd ,
I. 26.
Heviten, III. 53.
Hiddekel, rivier, de Tigris,
V. 143.
Hiërapolis, ftad, VI. 209.
Hiè'romiax, I. 4 $8.
HIÖRONYMUS , beoordeeling
vanzijnwerk.de locisHebr.
I- 96.
Hinnoms dal, I. 166.
Hippos, V. 34.
• flad van Dekapolis, IV.
414.
H»ba, onbekend, V. 337.
Hobran, IV. 149. zie Auranitis.
Hodfi, IV. 254.
(lage land) I. 374.
Hoeken, zijn de borstweeringen
op de muuren, II. 4*.
Hof, bedoten Hof, II. 245.
Hol - bewooners in Palajlina],
III. 15, 16.
Holen (groote) in Palajlina,
I. 30. woon- en fchuüplaatzen
, I. 30. volgg.
waaröm merkwaardige gebeurenisfen
in holen worden
aangewezen? I. 32-.,
H0I011, IV. 31.
ftad der Moiibiten, V.
37i.
Homonuia, V. 35.
Honig in Palajlina, I. 277.
Honigdamw in Palajlina, I.
18 r.
Hoogmoed des Jordaans, zie
Jordaan.
Hoos (water of wind) I 39.
Hor, berg , voor den Libanon,
I. 156.
—— berg , op welken Aa-
RON geltorven is, I. 336.
379-
Hooglied, door sALOMo gedicht
, in één zijner verblijven
op den Libanon, I.
299.
Honden in Palajlina, I. 283.
Horeb, berg, III. 338.
Hor-Gidgad, Legerplaats der
Ifraeliten, III. 372.
Horem, IV. 112.
Hortten, III. 23.
Horma, ftad, III. 126.
Horonaïm , ftad der Modbiten\
V. 371. Ho-

33» A L G E M E E N
fforoniter, IV. 419.
Ho/a, IV. 104,
Huis des wouds van Libanon,
I. 299.
Huizen hadden dikwijls den
zelfden voorhpf gemeen,
II. !37.
Hukok, IV. 102, III- 144.
HulofChul, V. 256.
Humta, IV. 32,
Hu/a, IV. 253.
J
'abbok,
I.
rivier, I. 456.
Jabes, in Gilead, IV.
I 4 1 ,

R E G I S T E R . 333
JerkJio Toparchie, IV. 368.
. (Beek en water van)
JESOBE3MS
gefchiedenis,
IV. a82.
Jerufalem. Uitvoerig befchreven,
lï, r. namen, II. 2,
naams - oorfprong , II. 7.
hedendaagfche namen , II.
11. eernamen, II. 11. zinbeeldige
namen Arigl, Dd
des gezichts , Libanon, II.
12. volgg. ftand en ligging,
II. 14- op bergen ,
II. 15. in welken ftam.II.
17. gedachten over de aanwijzing
, welke men, in
dezelve, nog heden doet,
van oude gebouwen , II.
22. oudfte toeftand der
ftad, II. 23, plattegrond,
in het eerfte Tijdperk, II.
37. ftraaten , II. 37. 59.
JlsreJs dal, I. 368.
Jisre"èl of Jizreëla , ftad en
vlakte. IV. 93.
fterkte, [ïl. 38. muuren, • Fontein aldaar', IV.
II. 44. torens, II.49. poorten,
zie poorten, eene fter-
Iktnië, ftad , VI. 173.
95-
ke ftad, in het eerfte tijdperk,
II. 53-
llnin, V. 33.
Illyricum, landfchap, VI. 242.
«"—— befchreven in het Immir, onbekende plaats ,
tweede Tijdperk na de Babylonifche
IV. 104.
gevangenis, II. Joünnes of St. Jans Christe-
54. zeer fterk , II. 60.
muuren, zie Muuren. Torens,
zie Ttrens, Poorten,
zie Poorten. Grondtekening
van Jerufalem, II. 87.
volgg. grootte , II. 92.
volkrijkheid , II. 98. voorrechten
, II. 102. gebouwen
, II. 107. Christen
gemeente aldaar , V. 57.
Patriarchaat, V. 60.
Jerufalem ( hedendaagsch) II.
193. volgg. V. 77.
— — lotgevallen , II.
207.
Jefana, IV. 297.
Jefchurun, betekenis van dezen
naami III. 266.
JefidièTS, V. 160.
Jejha, IV. 420.
Jtthira, V. 35,
J E T H R o , waar gewoomi
beeft, V. 375-
Jethur, V. 386,
'iftha, IV. 26.
Jiblaim, IV. 51. 142.
Jiftha-el, Beek, I. 462.
ftad, IV. 89.
Jim , IV. 19.
Jjon, IV. 299.
Jirpeël, IV. 68.
nen, zie Sabigrs.
JOBS Vaderland , Uz , V.
254.
Jobab, V. 247.
Jogbeha, III. 148
'Jokdeam, IV. 34.
Jokmeüm, IV. i 4r.
Joknedm, ftad, III. 222.
J o K T A v s nakomelingen, V.
227.
Jokteël, ftad, IV. 24. V. 412.
Jo-

3S4~. A L G E M E E N
JONA'S graf, IV. 87.
Aardrijkskunde , I. pj.'
Jooden, betekenis en gebruik J o s 1 a' , Koning van Juda,
van blezen naam, III. 166. de gefchiedenis van zijnen
hunne lotgevallen na dood, IV. 327, 328. waar
de Babylonifche ballingfchap, gefneuveld ? III. 2i 7.
IV. 371.
• tegenwoordige ftaat iu
Palajlina, V. 84.
tegenwoordige ftaat in
Egypte , VI. 38.
—; uit Rome verdreven ,
VI. 296.
Joodengenoten, III. 295.
Joodenlijm. zie Doode zee.
Joppe, ftad, befchreven, IJ.
286. of men van daar Jerufalem
kan zien? II. 288.
hedendaagfche ftaat , II.
296. IV. 368.
Jorba , IV. 329.
Jordaan, rivier, befchreven *
I, 42?- namen , I. 430.
oorfprong , I. 430. loop
h 432. breedte en diepte,
ï. 432. overftroming , I.
435- water, I. 438. vischrijk,
I. 440. in den Bijbel
vermaard; I. 440. bijgelovigheid
, omtrent deze ri-
"vier, I. 442.
Jordaan (verheffing en hoogmoed
van den) I. 35.
• ( Veiren des) zie Vei-
'ren, eri I.' 439.
Joris (St.) Legende van dezen
Heilig, IV. 340.
Jofafat, dal, I.348.
JOSEF, Erfdeel zijner beide
Stammen, IV. 38.
Jofefs vlek bij Sichèm, II.
3 7 4.
JÓSEFÜS (FLAVIUS) zijne
nuttigheid in de Bijbelfche
Josüa. Hoe veel tijds hij
befteed heeft, tot het veroveren
van Kanadn , III.
413- bemagtigt Jericho ,
III. 415., Ai, met krijgslist,
III. 416. hoe hij gezegd
wordt, zon en maan
te hebben doen ftilftaan ?
III. 419.
graf, IV. 126.
Jotapata, V. 36.
Jotbatha , legerplaats der I-
fraè'iiten, III. 372.
Irak , of deze naam betrekking
heeft op Erechl VI.
67.
Ir-Heres, is niet Heliopolis,'
VI. 47-
Iron, onbekend, IV. 119.
Ir-Semes, IV. 116.
Ifana, V. .36.
Iskarüith, IV. 454.
Ismaëiiten, V. 379.
IfraH, (land van) hoe ver
zich die naam uitftrekt, I.
138.
• • Koningrijk van dien
naam , IV. 291. fomtijds
voor Juda, zie Juda.
Ifraëliten. Algemeene berichten
van dezelven, III. 259.
hunne namen , III. 260.
gebruik van dejen naam,
III. 263. oorfprong van.
dit volk, III. 269 wat er
zij van hunne bloedverwantfchap
met de Spartanen
f

R E G I S T E R .
335<
tien ? III. 270. in XII. gevangenis', befchreven ,
Stammen verdeeld, IIL271. IV. 356.
. talrij tl iid, III. 273; hun Judei adjetta , B A C H I2 N E
karaKtuc, III. 281. godsdienst
, III. • 287. rsgeeringsftaat,
III 288. voorxechten
, III. 294. woonplaat?
in Egypte, III. 310.
togtei: door de woestijn,
III. 3*0. waar zij door de
Roode zee gegaan zijn,
III. 321. hoe zich in de
woestrn onderhouden hebben
, III. 361. hun recht
op in.a'n, III. 398.
of hunne oorlogen
teg. O d'_ Kanadniten kunnen
irrijgeplijt worden van
wreedheid? IJJ.
4 0 G.
N E.
men bezit van Kanadn, III,
411. hoe lang deze oorlog
geduurd heeft? III. 411.
Isfafckar , Erfdeel van dezen
Stam, IV. 89.
Italië, befchreven, VI.'270.
Ithha, onbekend, IV. np.
Itineraria edita a p.
WESSE-
LING, I. 97.
Iture,ë, befchreven, IV. 407.
Ivva, VI. 107.
Juda , aan den Jordaan, IV.
105—108.
koningrijk van dien
naam, IV. 285. wordt fomtijds
Ifraël genoemd, IV.
290.
erfdeel van dezen Stam",
IV. 4.
—— en Judea , voor het
geheele land Kanadn., I.
I4S-
Judea', na de Babylonifche
daar omtrent tegengefpro>
ken, IV. 358.
• verdeling in Topar»
chiën, IV. 356.
over den Jordaan , I.
146.
Julias, zie Beth-Haran.
Jut*, IV. 33-
K.
Ijy'aasmakers dal, in Jerti'
s£/E\. faUm, II. 59.
Kaaleberg, I. 337.
Kabzeël, ftad, IV. 15.
Kades en Kadesbamea, III.
355- 378.
Kadmoniten, III. 7.
Kadytis is Jerufalem, II. 8.
KAIHFAS , (huis vanj
Jerufalem, II. 136.
Kaïn, IV. 34.
te
Kaïro, het oude Babyion, van
Egypte, VI. 43.
KJM, VI. 135.
Kalbin , en Kdlbin , namen
der Asfasfins, V. 127.
Kalender van het weder in
Palajlina, I. 202;
• van het rijp worden
der vruchten, I. 255.
Kallirrhoë, I. 455. V. 3tf.
Kalne , ftad , Cteffon, VU
103-
Kameelen, zie Kemel.
Kamon, IV. 189
Kmona, V. 37.
Kana , in AJers Stam, IV. .
103.
Kt'

3S

R E G I S T E R . 337
Ifcheick'n zijn van de Kenittn
, uit welken JETHRO
•was ? III. 5. of dezelfde
met deKiniten? III. 7. IV.
332.
Kenizüen , oude .inwoners
van Palajlina, III. 7.
XmêfA, IV. 18.
Kefulloth, zie Chefulloth.
K B I U I A (afftammelingen
van,) V. 373.
Kibrock Tudvj, legerplaats der
Ifraëliten, III. 3S3>
KibZïim, IV. 141.
Kina, ftad, IV. 15-
Kinderen voor Stam 'of volk,
V. 102.
Kinderziekte, of D A V I D gehad
heeft ? I. 210.
Kiniten, zie Keniten.
Kir of Xur, landfchap en rivier
in Medië, VI. 132.
#!> - /few , of Kir - hares ,
ook Kir - Moab , flad , V.
37o.
Kiriath, IV. 71.
Kiriathaim , lil. 150. IV. 144.
I. 166.
Kiriath-Arba, aie Hebron.
Kirjëth - Baal , zie Kirjathjfearim.
Kirjath Jearim, ftad, III. 242.
Kirjath - Sannai zie Debir.
Kirjat • Se/er, zie Debir.
Kifiön, IV. 97.
Kis jon ' t
of dezelfde ftad met
met Keilt ? III. 219.
rivier, I. 462.
Kitron, IV. f57.
Kl'ude, Eiland, VI. 267.
Klein-Afië befchreven , VJ.
157-
t\Vi. Deel
Knidus, ftad, VI. 213.
Kochabi, V. 38.
Kola, V. 38.
Kolasfe, zie Kolosfe.
Kolosfe, ftad, VI. 20S.
Kolosfusbeeld te Rhodus, VI.249.
Kompis. De Bijbel kent maar
vier ftreken van het Kompas,
I. 41.
Koningen waren oudtijds de
hoofden der bijzondere
Stammen of Steden , enz.
I. 74.
Konings.- dal, I. 347.
Korraadje, beek, I. 468.
Koos of Ros Eiland, VI. 248-
KoOTWYK, (jOaNN.) I.
, 108.
Koper , heeft den naam vari
hetÊihndCyprus, VI.255.
Kopten, oude inwoners vari
Egypte, VI. 35.
Korea, V. 38.
Korinthe, ftad , VI. 337.'
(2370
KORTEKS, T. 115.
Kreta, Eiland, VI. 26"i.
Kreters , of de Kretenzen zijn ?
VI. 264.
Krith, beek, I. 50. 445.
Krokodillen in Egypte , VI. 26.
Krokodillen • meir, I. 428.
Kubicrs, een volk , VI. 66.
Kunstwoorden, betreklijk tot de
Aardrijkskunde, die in den
Bijbel voorkomen, I. 17- .
Kur, zie Kit.
Kurden of Keurden , V. 109-
of zij dezelfde zijn , als dé
Chaldeën? VI. 75.
Kufchiten(tï]\i der) te Babel,
VI. 73.

338 A L G E M E E N
Kyamon, V. 39.
Legio, V. 39.
Kyres of K'ides is? III. 220. Legune, V. 39.
Lehahim, V. 216.
E.
Lesbos, Eiland, VI. 246.
Letane, rivier, I. 439.
"if angte, wat in den Bijbel Levantijnen, ftormwinden, L
daar door verftaan wordt?" 191.
I- 374-
Levi, flam , hadt geen erfdeel
onder de Ifraèliten
Lacedemon, ftad, VI. 24L
r
Lachis, ftad, III. 197.
Lidder der Tyriêrs, [. 322.
zie en Scala.
Lahmis, IV. 24.
Laïs of Lezem, IV. 220. ander
LazV, IV. 422.
Likhm, IV. ur.
Land, voor Palajlina, I. 144.
Landbouw in Palajlina; thans
geheel vervallen, V. 79.
Landkaart. Aanmerkingen
over de Landkaarten van
Palajlina, i. 121. volgg.
1 (ou.ifte) van het
Heilig Land, I. 10.
—— —- (Rnbbynfche') van
het Heilig Land, I. 122.
L-r.odicedi ftad, VI. 206.
Larisja- is niet Anthedon, V. 8. Lod, IV. 336.
La/a of cezelfde plaats is als
Laïr of Dm, III. 27.
r.(|/ja r
ftad, VI. 265.
Lasfaron, UI. 210. zie Saron.
Lodebar, ftad van den ftam,,
Cad, III. 454.
Loretto, (heilig huisjen van)
II. 316.
Laf run, dorp van den be­
Lot, hoe Kanadn bij het Lot
keerden moordenaar , II.
225.
L'.tijvjcke taal naar de Latijnen,
VI. 281.
Ltbaölh, IV. 20,
I.rbona, IV. 201.
hechi, IV, 194.
Le.uwcn in Palajlina •> I. 28^
dorp, II, 225.
IV. 127.
Leviten , waren de Leersïrs
des volks, IV. 128.48. fteden
aan hun toegewezen .
IV. 130.
Libanon befchreven, I. 288.
• •' 1
• - Prinfen van den Li'
banen, V. 98.
Libna, ftad, III. 203.
• legerplaats der JJraS--
liten, Iir. 364.
Lihiuth of Sichor Libnath ?
III. 204.
Limina Apostolorum , (Bedevaart
ad) VI. 303.
LlTHGOW, I. 109.
Lithostrotos is de Xyjlus, II.
124. volgg.
verdeeld onder de Ifraëliten,
IV. 2. 56.
L o THs huisvrouw , I. 418.
Lucht in Palajlina, doorgaands
helder in den zomer
, I. 177.
Luchtsgejleldheid van Palajlina
, niet overal dezelfde *
I. 179. gezond, I. 171.
LudJt

R E G I S T E R . 339
tüd, V. 250.
Ludim, V. 214.
Luhalh, ftad, V. 37.
Luz, of dezelfde plaats is als
Bethel, III. 44. 75.
Lycië, befchreven, VI. 174.
Lydda, ftad, IV. 336. Toparchie,
II. 364.
Lykaönië , befchreven , VI.
173-
Lyjlre, ftad,' VI. 173.
274-
Mammelukken, door SALA-*
DIN, eerst opgericht, VI»
M.
31. befchreven, VI. 37-
JUraScha, V. 327. Mamre, eikenbosch, II. 271.'
*Z!r/f, Macedonië . befchreven,
onderfcheiden van More
VI. 222.
II. 272.
Machutie Dan, of,'leger der • rivier, VI. 97-
Daniten, IV. 193.
M A N A s s E , gevangen na Ba- 1
Macharus, een bergflot, bel gevoerd, IV. 325.
. — bezittingen van'
daar JOÜNNES de Dooper
onthoofd is, IV. 433. dezen Stam over den Jof
Muchpela , fpelonk en begraafplaats,
daan, III. 455-
II. 277. .., , — bewesten den Jat»
Mudd, de Weden , V. 275. daan, IV. 47.
Madmanna, IV. 2r.
Mandragora , bij fommigen
M&dmèh , itad, V. 370.
Madraena, IV. 422.
Dudahn ,
300.
in Galileë , 11»
Madon, ftad, III. 210. Maön, IV. 32. V. 70.
Magdala, IV. 440.
Mara, legerplaats der Ifraè'U*
M'jgdiël, V. 40.
ten, III. 323. volgg.
Magdohn is niet Megiddo,- Marala, IV. 86.
III. 217.
Marefa, IV. 28.
Magi, of Wijzen te Babel, Markten bij de Poorten, zi©
Poorten.
VI. 84. in Per/iê , VI.
145.
M-gog-, de Scythen en TaJaaren,
V. 173.
Mahanaim , ftad , III. 108.
MAILLET, I. I13.
Makaz, IV. 265.
Mekhelath , legerplaats der
Ijraëluen , III. 368.
Makkabeën (1 Boek der) nuttig
voor de Bijbelfche Aardrijkskunde,
I. 94.
Makkeda , ftad en fpelonk ,
III. 205.
Malatha, V. 4Ö.
Maltha , eiland , of flangen'
voedt? VI. 270.
(Ridders van) Vi;
MARKUS (de Eu angel ist)
eerfte Bisfchop van Alexandrië,
VI. 54.
Maroniten , bericht van dezelven
, V. 96.
Muroth, IV. 423.
Y * 'Mas ?

§4© ! ' A L G" E M t Ë If
/Wtfi, het Mafisch gebergte,
V. 2 S6.
Mafada, V. 40.
Ma fa, berg in Armenië, VI.
96.
MaRus, berg in Mefopotamië,.
VI. 95.
Masreka, ftad, V. 413.
Mattana, III. 388.
Mattarea , dorp in E'gypté,
merkwaardigheden van het-
' zelve, VI. 44.
MAUNDRELL, I. na.
Maurath, IV. 37.
Maximianopolis , III. ai 3.
Mazor, Egypte, V. 213, '
A/e«, toren, II. 68.
T^echanum, V. 41.
Mechona , IV, 420.
Medaniten, V. 373.
IWsdeba , ftad, III. 14».
Medië, befchreven, VI. 130.
Mefaöth of Mafaoth, ftad van
Ruben, 111. 448.
Megiddo, ftad, III. 215. bij
dezelve is Josiïïgefneuveld,
III. 217.
— (wateren) het meir
Cendevia, I. 426.
Meiren , zeegn genoemd, zie
Somtijds, wateren, I.
34. 387.
Melaatsheid, I. 209.
Meledi-, Eiland, VI. 268.
Melite of Maltha is? VI. atfr.
Memfis , ligging dezer hoofdftad
van Egypte , VI. 41.
Memmns beeld bij 2V«ei«, VI.
5«.
Merodach , naata van eenen
Afgod , niet van een Land,
VI 69.
Merom , (de wateren) het
msir Samocllonitis , I. 424,
Afew, IV. 175.
Mer rus , V. 41.
Mefa, V. 348.
Mefarkon, IV. rao.
Msfech , de Mofclüêrs, V,
193.
Mefopotamië, befchreven, VL
93- volgg.
Mesfalloth, V. 41.
Metheg - Amma . wat beter
Rent? V. 437. IV. 236.
Meunim, of Minsërs zijn ? V.
387. '
Meun'tth, IV. 191.
Michmas, IV. 212.
Michmetath, IV, 76.
Middellandfche zee, I. 388.
kust derzelve, I. 389. of
cp de kusr van Palajlina
ebbe en vloed heeft ? I.
391.
Midden, IV. 37.
Midi-dniten , hun afkomst, V.
372. een herdersvolk, V.
374. hunne woonplaats
(aldaar) gefchiedenis, V.
375.
Mieren, aanmerkingen over
dezelven , |. 285.
Migdal-Euer , II. 343.
• El, IV. 212.
Gad, IV. 24.
Migdol, III. 314;
— — ftad van Egypte, VI.
60.
Migron, IV. 315.
Milete, ftad, VI. 211,
Milio , Wat geweest is, IS.
41. 36S.
Mifal,

R E G I S T E R .
Mitzraim , V. 213.
» • 1-,—- naam van Egypte,
VI. 3-
Mizpa, RICHT. X. Of Ramoth
in Giltad is? III. 159. IV.
189, 190. ftad der Moabiten,
V. 372.
IV. 67. IV. 24.
Moabiten , hun naam , eorfprong,
grenzen . V. 363.
rijk in vee, V. 365. gefchiedenis,
V. 366. fteden,
V. 369-
' — (vlakke velden
der) III. 389.
Modin, V. 41.
Mierasfen, in den Bijbel bekend.
I. 34. 238.
Moerbeziënbtmen , I. 267.
op den Jjianon, j. 297.
(dal der)
i. 344.
Mof, Mem,'is, zie Memfis.
Molada , IV. 18.
'Mooren , liever Arabieren
V. 99-
Moreli , eikenbosch bij Sichem
, 11. 373. zj e
ook
R Tam re.
• Heuvel, IV. 178.
Morefcheth GadS, IV. 423.
Gath, V. 439-
Moriii heuvel, II. 34. of het
land Maria, deze heuvej
zij? II. 35.
Moferak en M-fereth , legerplaats
der Ifraë/iten ,\lll,
3°9. 370.
MOSES, van waar hij zijne
Aardrijkskunde ontleend
heeft? I. 6. volgg.
« —— bijzonderheden van
zijn graf, I. 358.
flfotoualis, berichten vsfl dezelveH,
V. ïai,
Moza, IV. 68.
Muil-ezels, in Palajlina .'
I. 247.
Muizen . rivier , I. 445.
Muur van menfehenoeenderen,
VI. 206.
Muuren, fterk te der oude
fteden. II. 44. wat is Huitetivoormuur
? II. 46. volgg.
muuren van Jerufalem,
II. 61.
Mijlen, I, 8-7.
Mijnwerken , in Palajlina
t
I. 279'
Mijra , ftad, VI. 177.
MYRIKB , I. 112.
Myjië, Landfchap, VI. 182.
N.
tlSfaama, IV. 25.
Naamen, eigen naamen van
rieden enz. dikwijls moeiélijk
te ondeifcheiden van
algemeeae naamen, I. 14.
aó.
—• van Palajlina , l.
131. volgg.
Naara, IV. 46. V. 44.
Naban , V. 43.
Nabatheërs, V. 583.
Nabolos , Nabotus, Naploufa ,
is Sicltem , zie Sichem.
NaeUon, IV. 235.
Nadabath , V. 43.
NafaNi-Dor, zie Dor.
Nafis, volksftam. V. 386,
387.
Nafihali, erfdeel van dezen.
ftam, IV. 104.
Nafluchim, V. 217.
A'ahala/, IV. 89. 98.
Nahaleël. beek , I. 455.
—-——?- Of Nelialtel , UI
388.
V 3
Nam,

342 A L G E M E E N
Naïn, IV. 443-
Najath bij Karna, geen eigen
naam , IV. 218.
Nar bat ha, V. 43.
Nafib, V. 43.
Nafor, vlakte is Hazor, III.
213. I. 375.
Natolie, Landfchap, VI. 157.
Nas/ariërs of Nazarenen ; V.
128.
Nazarenus, war>röm JESUI
dus genoemd ? II. 309.
Nazareth , befchreven , II,
306. of daar al vroeg Christenen
waren, II. 311. hecendaagfche
toeftand , II.
812.
Nazianzum, ftad, VI. 179.
Nea, IV. 89.
Neapolis, Sichem, II. 360.
» andere ftad, VI. 233.
Nebajoth , V. 383.
Neballat, IV. 420.
Nebo , berg , I. 337.
' ftad, III. 152.
. ander Nebo, IV. 418.
NEBUKADWEZAB , zijne over.
winningen , VI. 77 , 78.
Nechelamiter , IV. 422.
NECHO (FARAO) hoe zijn
togt insrericbt was tegen
Asfvrië, VI. 77.
Nefthoack, fontein , II. 283.
Nehiël, IV. 102.
V EITSCHITZ, I. IOO.
Kefibis, zie Nlfibls,
Netofah, IV. 253.
Nezib , IV. 26
Nibfan, IV. 37.
N'icea, ftad, VI. 18e.
NIEBUHR, I- 117.
f/ikopolis , ftad in Achajen,
VI. 339»
flimra of Betit . Nimra. UI,
Nimr'tm , V. 371.
—— ( rivieren van ) I.
451.
NIMROD,
MOSES bericht
van hem opgehelderd, V.
212.
— — is niet de ftïchter
van het Afsyrisch rijk , VI.
112.
• — (land van) is Babylonië,
VI. 88. 113.
Nineve kon aan MOSES bekend
zijn, VI. i(2.
- deze ftad befchreven ,
VI. 116.
Nijtbis, ftad, oudtijds Zoba,
VI. 102.
No, ef No-Ammon , in E-
gypte, Diospolis of Thebe,
VI. 49. niec Alexandrië,
VI. 51.
Koiicii. geboden van Ncacsi,
III. 298.
Noi, IV. 219. misfchien oolr.
Nebo, IV. 418.
Nobah , ftad , III. 156.
Nad, landfchap , V. 153.
Nodab, volksitam, V. 587,
Nof of Mof, Mewfis , zie
Memfis,
Noorden, wordt genoemd, de
linkehand , I. 56.
• aangemerkt als de
bron van het kwaad, I. 57,
Noordenwind, of regen geeft ,
I. 196.
Noorderlicht, I. 3 00.
Nophah , lil. 1 43.
Nyl, befchrijving van de ztrivier,
VI. 18. naam (a/u.;
oorfprong (ald.) monden,
VI. 19. overltrooining, V\.
20. als Godlik geëerb.edigd,
VI. 24. water, VI.
s.5. vi'sckrij.k , V. 25.
icreisli

R E G I S T E R . 34-S
wordt ook zee genoemd,
Vf. SU
Jffysfa, ftad, VI. 179'
O.
iU)aita, V. 44-
Obal, V. 234.
Oboth , legerplaats der lfrai'-
Itteti-, Hl. 382.
Oceaan, komt in den Bijbel
niet voor, L 33.
Ofsl, welke plaats in Jerufa'
lem? II. 31. 90. in Sa/na.
rid, II. 338.
Ofir (reize op) of dezelfde zij
met die op Tharfisck, V.
185. zie meer van Qfir,
V. 237.
Qfni, IV. 64.
O/ra, IV. 64. 177.
O o, uitgeftrektheid van zijn
rijk, III. 190.
Olijfberg .befchreven,II. 139.
Otijfboomen , I. 2*58,
Olurits, V. 44.
On , Heliopolis , VI. 46.
O«o, IV. 336.
Onweêrsbuijën in Palajlina ,
I- 2S3-
Oogsttijd ïnPalteflina, I. 253.
Oorlog, gebruik om het volk
ten oorlog op te roepen,
bij de Druzen. V. 107.
Oosten , betekent de landen
over den Tigris, I. 46. het
oostelijk gedeelte van Palajlina
, I. 47.
' - (kinderen van het)
I. 47.
• uitgedrukt door de
fpreekwijze , het aangezicht
en voor, I. 47.
Oostenwind, droog, I. 191.
Opgaan, in welken zin óeze
fpreekwijze genomen
wordt, ï. 60.
Opgang bij Beth - Horon , l,
362.
- ..—• na Gur, I. 362.
na Luhit, I. 362.
_ der Olijven , I. 362.
— — van Ziz, I. 362.
Opfchriften, in de woestijn,
III. 331-
Orbe, ftad, IV. 3°3-
Oreb , Rotsfteen, IV. 184.
Orene, Toparchie , IV. 3Ó5.
Orfa , oudtijds, naderhand
Edesfa, itad, VI. 99-
Orontes, rivier, V. 3*3'
Orthofia , III. 37. V. 312.
Oude van den berg , wie daar
door verftaan werdt ? V.
Overjordaanfche, zie GlleciJ.
Overleveringen , wat ftaatop
dezelve te maken, II. 22.
129. 156.
P.'
"VJ)aarden in Palajlina, I.
JET 247.
Paddan-Aram , de vlakke
velden van Mefopotamië ,
V. 263.
Paflagonië, Landfchap , VI.
180.
J>4/ÜJ, ftad, VI. 259.
Paku , ftad , V. 413.
Palajlina , wat betekent ? I.
148. uitgeftrektheid, gelegenheid,
en grenzen , 1.
148. ïn het midden der
aarde, I. 168. luchts- en
weêrsgefteldheid, I. 169.
grondsgefteldheid, I. 213.
bergachtig, I, 313/niec
waterrijk, I. aaj.. vruchty
4
baar-

'%U A L G E M E E N
baarheid, I. 235. V. 62.
voortbrengzelen , I. 243.
aloude inwoners, III. 1.
verdeling na de Babylonifche
gevangenis , IV. 354.
Verdeling onder de Romeinen
in Prima, Secunda ,
en Tertia, V. 58. kerklijke
verdeling onderde Christenen
, V. 59. Aartsbisdommen
, V. 61. hedendaagfche
verdeling, V. 62.
tegenwoordige toeftand, V.
76. 137. regering , V. 83.
inwoners, V. 83.
Palmbomen , I, 271, zie
Palmjlad.
T.almjlad, benaming van Jericho,
II. 284. IV. 169.
Palmyra, IV. 271. zie Tadmor.
Pamfylië, befchreven, VI.
169.
Paneas, Landfchap, VI. 409.
Panids, ftad, naderhand Cafarce
-Filippï, IV. 435.
Panius, berg, I. 302.
Papier, dus genoemd naar de
. Egyptifche papierplant ,
VI. 199.
Papierplant, in Egypte , VI.
36.
Para, IV. 64.
.'Paradijs , waar gelegen ? V.
139. Naams-oorfprong,V.
»4?.
$—•— bij Damaskut, IV.
251.
Paran, woestijn, III. 354.
Pas-Dammim, zie Efes Dammim.
Patara, ftad, VI. 177.
Pathrös , Landfchtp in E-
' gypte, VI. 64. V. 221.
fëthrujipi, y, 217»
Patmos , Eiland, VI. 251*.'
Patriarch , betekenis van dezen
saam in den kerklijken
zin , V. 59. van Jerufalem,
zie Jerufalem.
PAUL LUK A», I. 113.
Paulus , of te Giskala , geboren
? V. 34. waaröm met
een zwaard afgebeeld? VI.
390
Pausüjk gebied , VI. 302.
gezag , oorfprong
van hetzelve , VI. 390.
Pelgrim van Percgrinus, I.
99. vergelijk Bedevaart.
Pella , ftad van Dekapolis,
IV. 414.
Toparchie , IV. 365.
Peloniter, wat betekent, IV.
343-
Pelufium of Sin is ? zie Sin ,
befchreven , VI. 57. is niet
Damiate, zie. Damiate.
Pentapolis , Voor het land der
Filifiynen, V. 473.
Perazim , berg, I. 332.
Pereë-, befchrijving, IV 403.
(eigenlijk) IV. 405. '
Pergament te Pergamus uit"
gevonden, VI. 198.
Pergamus , ftad , VI. 198.
Perge, ftad, VI. 170.
PerjepoVis, hoofdftad van Perfië,
VI. 140". "
Perfië, befchreven , VI. r 4e.
natuorgefteldheid, VI. 142.
ftaatsgefteldheid, VI. 144.
godsdienst, VI. 145.
Pest, in Palajlina, I. 209.
niet inheerusch in E-
gypte, VI.'8.
hetrceisch jirahië, V. 400.
Pethor, ftad, VI. ras.
Petra, ftad, V. 412.
jtifiTRus. ÓË te Rome gew««
U,Y|. 400.
Afjgf

R E G I S T E R , 345"
Peutlngeriana tabula , I. 97.
Pivaora, V. 44.
Pharaton , V. 44.
'Phofaëlis, V. 4S-
Pkatura , V. 45-
PHILIPPUS A S. TRINITATE , I.
HO.
Phul. zie Pul.
Phunon, legerplaats der Ifraëten,
III. 381.
Piaster, welke munt? I. 20©.
Pi-befeth, Bubafils, VI. 62.
Pi-hachiroth , III. 313.
Pirathon , IV. 192.
-P'^a, berg , I, 337.
Pifidië, befchreven, VI. 172.
Pijori de Phafis, V. J45.
Plthom, III. 305.
Plasregens , in Palajlina, I.
184.
/»»/»/, ftad, III. ui.
POCOCKE, I. 116.
POMPEJUS, Pilatr bjj A-
lexandrlë is eigenlijk van
SEVERU3, VI. 53.
Pontus, Landfchap, VI. 179.
Poorten der fteden , II. 50.
plaatzen van rechcsoefening,
II. 51. markten bij
de Poorten, II. 51. poorten
van Jerufjlem , II. 70.
worden thans op vrijdag
gefloten , II 196.
Porte Ottomaniaifche , II. 53.
Prediker, op den Libanon opgefteld,
I. 300.
Priesters waren ook Leeraars,
IV. 128. de priesterlijke
fteden, IV. 135.
Ptolemais, zie Ace».
Pul , misfchien het Eiland
Pliilee in Egypte, VI. 66.
Purper te Tyrus, V. 274.
Put, V. 22*1.
puteoli of Puteoieit, ftad ,
VI. 283.
Putten, zie PPiiterhakken.
Pyramiden, III. 376. 306.
Q-
^^uarantania, berg, T. 353.
— woestijn, I, 379.
QUARESMIUS, (FR.) 2, 11».
R,
"JO aadhuis te Jerufalem,
II. 119.
Radmfes , III. 394.
Rahba , Hoofdftad der Ammonittn,
V. 362.
V. $62.
in Juda , IV. 37.
Rabbith, onbekend, IV. 225.
RACHELS graf, II. 140. IV 209.
RABZ 1 VIL , I. 107.
Raëma , waar gelegen , V.
208.
Rafana, of Rafiana, ftad van
Dekapolis, IV. 413.
Rafidim , legerplaats der f«
fraëliten, \\\. 333.
Rffon, V. 45.
Ragau, zie Rages.
Rages, in Medië, VI. 138.
Raliab, Eftypte, VI. 4.
Rakkath, IV. III,
Rakknn, IV. 120.
Rama, befchreven, II. 320.
verft heiden fleden van dien
naam, III. 221. IV. 104,
112. geboorteplaats van SA.
MUCL, II. 325. lotgevallen,
III. 316.
Rawaih - Lechi, IV. 194.
Ramathaïm-Zofim , II. 325.
Ramuta , eene nieuwe ftad,
II. 318. befchreven (ald.)
Kamoth in Giieiid, III 158^
ook Ramotli Mispa, III. igg'.
Y S £«-

8+6 A L G E M E E N
Ramotlt of Remeth in Isfafihar,
IV. 9».
Raphia, V. IJ.
Ü3i el ain of Rofelein , befchrijving
dezer Regenbakken,"
IV. 283. 285.
RAUCHWOLF Of RAÜW0LF,
i. 107.
Raven, die ELia brood brachten,
waren geene Orebiten,
IV 303.
Rechob, IV. 103, 104.
Rechthuis ,te Jerufalem , II.
119.
Refaïten , III. 9.
(dal der) I. 35e.
Regeerings ' flaat der IfreUiten,
IK. a88.
Regen in Palajlina, I. 181.
vroege en fpade , I. 185.
noedzaaklijk, I. aot.
of het in Egypte ooit
regent ? VI. 9.
Regentijd, I. 183.
Rechoboth'Ir, VI. 124. V.
3^5.
— • Nahar, V. 326.
Reisbefchrijvingen , ( bericht
van de raerkwaardigfte)
I. 98.
Rekem, IV. 68,
EELANDI I. 119.
Rcmeth, IV. 97. zie Jarmutli.
Remmon, V. 46.
Remmus, V. 46.
X^/Ö , V. 47.
Jïsze/, VI. ICÖ.
Razen, VI. 125.
Rhegium , ftad, VI, 2Ï2.
Rhlnocolura , V. 47.
Jüiodanim in Gallië, V. T92.
Rhodus, Eiland, VI. 249.
%.h\nfche wijn in -Palajlina ,
I. 266.
JtiW», V. 46.
•s;wa, ftad, v. 323,
Rifath , welke volken, V. 171,
Rimmon, IV. 29. 88. 199.
—- Pertz , legerplaat»
öeï Ifraeliten , UI. 364.
Rimmono, IV. 89.
Risfa, legerplaats der Ifraeliten,
III. 365.
V. 47.
Rithma, legerplaats detlftai'-
Uten , III. 354.
Rivier van Egypte , I 471.
Rivieren», I. 36. in Palajlina
, I. 429. z:jn van weinigaanbelang,
V. 31t.
ROCQUE (L *) I. 113.
Rogel, fontein, II. 182.
Rogelim , IV. 250.
Rome, befchreven , VI. 289.
naams-oorfprong, VI.291,
grootte , VI. 29». zeven
kerken van Rome, VI. 203.
Romein
%
Romeinsch, betekent
bij de Grieken , Gritk,
Grieksch , VI. 216.
Romeinen , echtheid van den
Brief aan de Romeinen,
VI 288.
• —. (uitlandfche) VI.
=95.
Roob, V. 48.
Roode zee, III. 316.
Roos van Jericho , II. 284^
Rofein, zie Rafelain.
Retsjleen , door MOSES ge-
Hagen , of nog aangewezen
kan worden? III. 333.
Rotzen, zie Steenrotzen,
Ruben, het erfdeel van dezea
Stam , III. 443.
Ruma, IV. 329.
R,USSHL, I. 117.

R E G I S T E R . 347
S.
i&aab, V. 39.
Saalabbin , waarfchijnlijk ,
hetzelfde mee Sadlbim ,
IV. 117.
Sadlbim, zie Saalabbin.
Scialim , IV. 208.
Sadra, V. 49.
Saiiraïm , IV. 23.
Sabbaths-reize , I. 89.
1
rivier, I. 473. III.
33-
Sabiè'rs, of 5?. Christenen,
V. 133.
S.ibta, v/aar te zoeken? V.
ao8.
Sabtacha , V.. 211.
•5V;/ïz , zie Scopas.
Safat, Safet, of Sefat, befchreven,
II. 346. is niet
Bethulië, II. 347. toeftand
der Jooden aldaar, II. 350.
Sofia , of Safria, beek , I.
45 f-
Safir, berg, III. 3Ö6.
Sahazima, IV. 90, 98.
ftad van Egypte , VI.
54.
Salaba , V. 49.
Salamis, ftad, VI. 257.
S,alcha, II[. 157, 191.
Salem, is Jerufalem, II. 2.
S A L I G N A C Q ( KAR. 1 HOL. DB ) ,
I. 105.
Sta Hm, IV. 451.
Salifa, IV. 208.
Sallis, V. 49.
Salof, V. 229.
Salmone , ftad, Vj. 265.
S A L O M O . Uitgeftrektheid
van zijne heerfchappij, IV.
255.
Salonkhi, eertijds JheJJaiumka,
VL 225,
Samarld , Landfc'iap , IV.
375-
• •— ftad , befchreven ,
II. 334. was ingericht naar
het voorbeeld >van Jerufalem,
II. 338. vijver te Samaria,
II. 338. fterkte II.
339. lotgevallen, II. 339.
geilecht door H Y U K A N U S ,
II. 341. herbouwd en Sebaste
genoemd, II. 541.
tegenwoordige ftaat , II.
343-
Samaritanen, eene volkplanting
der Jsfyriërs, II. 340.
bericht van dezelven , IV.
377.
Satnega , V 49.
Sami'êl, zie fVind.
Sameciionitis me:r, I. 424.'
zie Alerom.
Samos , Eiland , VL 747.
Samothrace, Eiland, VI. 245.'
Sampho , V. 49.
Saniu, IV. JO. 189.
Samuël , (St.) Kasteel, II,
270.
—— dorpjen , II. 322.
oudtijds Ra ma , zie Rama,
Sanaa is Uzal, V. 231.
een mans - of ftads»
naam? IV. 419.
SA N DYS , I. 109.
Sanhedrin , wanneer opgericht?
III. 293.
S A N H E R I E S togt tegen Jerufalem
, IV. 324.
Sanim, V. 50.
Sanfanna, IV. 20.
Saracenen, V. 100,
Sarahen , IV, 78.
Sardes, (iad , VI. 203,
Sarepta , V. 298.
Sarid, IV. «5.
Hart», yUfcie, I, 372.

345 A L G E M E E N
Seronas, landftreek, IV. 36S.
Sariphea, V. 50.
Scala Tyrmum of Capo Blanco,
I. 322. V. 286,
Schaapen in Palajlina, met
vette (taarten, I. 247.
Schakals, menigvuldigjn Pa'-
lajlina, I. 282.
Scharlaken, V. 275.
Sc ham of Sjam, voor Damas-
*«"•> V. 33r.
ScHEBA, zoon van JOKTAK,
in Arabië, V. 234.
- — zoon van E ACM A,
V. 205.
Schebarhn, IV. 64.
Schelfzee, III. 315. eigenlijke
plaats van den doortogt
,derIfraêlitm door dezelve,
III. 320. legerplaats der
Ipraëliten bij dezelve , III.
329-
Scheuring van bet Ifraèlitisck
Koningrijk, IV. 280.
SCHMIDT, I. I20. Segor, zie Zoar.
Schoenus , eene Egyptifche SEÏR, of hij oorfpronglijk
maat, VI. 41.
Schome Havens, VI. 265.
Schreeden, maat van afftand,
I. 86.
Schrijvers over de Aardrijkskunde
des Bijbels, I. 93.
volgg.
• van de Heilige oorlogen,
I. 103.
SCHULTENS , Index GeSgraphicus,
enz. I. 98.
SCHWEIGCER, I. 108.
Scepas, eene hoogte buiten
Jerufalem, II. 225.
Scylla, fteenklip, VI. 282.
Scyten, hunne invallen in
•dfil, of Scythopolis, naar
hen genoemd zij ? II 353-
Scythopolis , oudtijds Beth.
fean, x>{ Bethfan , II. 352,
reden der benaming, II.
352.
Seba, zie Beërfsba.
Seba , is het Eiland Meroê ia
Afrika, V. 205.
Sebam, III. 153.
Sebaste , Samaria , dus door
HERODES genoemd , II. 342.
Secjiacha, IV. 37.
Sechin of Se quin, welke munt,
II. 206.
Sechu, IV. 218.
Seèratb, IV. 170.
Sefala, Sofala, 1 374.
Sefam, IV. 225.
Sefara of Safar, V. 248.
Sefarad , OBADJA, W. 20.
III. 271.
Sefarvaïm, VJ. 106.
&/W

Ï I E G I S T E R .
f&
Sirih, berg, I. 301.
Seph, V. 5r.
Sspphoris, V. 51.
SHAW, (ur.) I. 114.
Sibma, III. 153.
Sichar is Sichem, II. 3 $9.
Sichem, ftatf, befchreven, II.
358. daar is de Tabernakel
nooit geweest, II. 363.
naderhand . Neapolis , II.
3C7. of op dezelfde plaats Siniten, III. 33.
1
gelegen heeft , als thans — voorÈgytenaren, JES.
II. 360. hedendaagfche toeftand,
11. 37L grsven der
Aardsvaderen te Sichem,
375-
Sichor, rivier , I. 471.
1
Lebnath, zie Libnath.
Sicilië, Eiand, VI. 275.
Side, ftad, VI. 171.
Sifmoth, IV, 225.
®go, V. 53.
S IHON , Konin? der Amoriten.
Uitgeftrektheid van zijn
rijk, III. 190.
Sikron, eene onbekende plaats,
IV. 7.
Silhim, IV. 20.
Silla, IV. 3is.
Silo, ftad, befchreven, II.
382. ligging , II. 383.
maagdenroof aldaar II.
386. de tabernakel is lang
daar geweest, II. 387. of
er ook een fteenen Tempel
geweest is ? III. 387.
Silodm of Silod, 'Badwater
II. 17 6.
'•• fontein, II. 175.
Simeön, erfdeel van dezen
ftam, IV. 7r.
"Simron • Meron, ftad, JII. 213.
Simyra , ftad , III. 40. V,
306.
Sin, woestijn, III. 329.
of Vehifium , is , of
Syëne f VI. 54. volgg.
Sinav, berg en woestijn, III
338.
Sindsjar, berg, V. 160.
Sinear, vlakte, V. 159. VI.
68.
XLIX: 12. VI. 57.
SiSn, onbekend, IV. 97.
benaming van den berg
Hermon, I. 301.
Siir, V. 5. 53.
Siö'raim . IV. 150.
Sira, IV, 231.
Sirbonisch Meir, I. 475,
SirVu, berg, I. 301.
Sittim , dal, I. 355.
legerplaats der Ifraëliten,
III. 390.
Slapers (de Heilige zeven)
te Efeze, VI. 189.
Smous, oorfprong en betekenis
van dezen naam, III.
268.
Smyrna, ftad, VI. 192.
Sneeuw op den Libanon, I,
293. eeuwige op den Libanon,
I. 171.
Socho, IV. 22.
Sodom, zie Doode z'ee. Nadere
befchrijving der landftreek
van Sodom , enz.
III. 165.
• (bergen vanï I. 335.
Sodoms Appelen, I. 416.
Sodomiten waren geene KanaS*
niten , lil. 167.
St-

35° A L G E M E E N
Sogane, V. 53.
Solyme. V. 54.
Sortk. beek of dal. I. 3^4.470.
Spanje, befchreven, VI. 305.
bijzonderheden van den
Christen godsdienst in dat
lan !', VI. 307.
—— wijn .1. 263.
Sparta, ftad. VI. 241.
Spelonlcn . zie Holen.
Springhanen. I. 284. worden
in het Uosten gegeten. I.
2P4.
Stadie , I. 85.
Sta»,men. De Ifra-liten der
X ftammen, op verlof van
Cyrus, mede in hun land
Stoel (St. Pieters,) te Rome,
VI 303.
Straatentejerufalem. II. 37. 59.
• —* van Damaskus, I. 227.
• van Samarici, II. 338.
Strcto 's burg, IV. 455.
Stroomen, I. 36.
Si-ccoth gaf den naam aan Scy
thopolis, II. 353. of er
tweederlei Succoth zij geweest
? II. 356. befchrijving
der ftad, III. 113. legerplaats
der Ifraëliien ,
III. 311.
Sud, rivier, VI. 81.
Suël. IV. 208.
Suf, III. 3JL5.
Suhiter , waarfchijnlijk van
den ftam Sua. V. 397.
Sunem, IV. 96.
Sur, V. 54.
• \voestijn, III. 323.
• of Pelufium is? VL 56".
Sufan, ftad , VI. 147.
Sykomorus, of wiide vijgeboom
, II. 280. zie Vijgeboom.
te rug gekeerd , IV. 347-
Steden , niet aanzienlijk ia Syëne, thans Atfevan, VI. 60»
Palaeftinst, I. 7$. op hoog Sykiminoti, V. 54.
ten gebouwd, II, 15. dest Syrakuze', ftad, VI. 277.
Koninklijke fteJen in K-i- Syrië, en Palefiynsch Syrië,
«jasrt, III. 196. men vindt vele
puinhoopen van fteden
L 147.
• naams - oorfprong.
ook in de woestijn , V, 78.
V. 307. uitgeftrektheid ,
• bouwen is , dezelve
V. 308. fchoonheid , en
vcrfterken, I. 78.
luchtgefteldheid, V. 310.
Steenachtig Arabië is Petrxlsch
rivieren , V. 310 , 311.
Arabië,V. 4C0.
lotgevallen', V. 3 14.
Sfenrotzen ,, niet altijd onvruchtbaar
, I 29. 218.
Syrof'cnicië,, zie. Fenicië.
op dezelven fterkten gegebouwd,
I. 30.
T.
219.
'öU'adnach, ftad, III. 214.
Taawth-Silo, IV. 46.
Tabbath, IV. 1S0.
Tabeèra, legsrplaats der /»
Jraëliten , lil. 352.
Tabernakel, waar heen gebracht
is , van Silo , II»
389.
Tabemen, (ds drie) VI.287.

R E G I S T E R . 351
Tachath , legerplaats- der 2-
Jraïliten. UI. S 6 8-
Tachpanhas,- Dafne, bij Pelufium
, VI. 62.
Tadmor, of Tamor, ftad, IV.
271.
Tafnes, rivier in Egypte, VI.
63, 64.
Talrijkheid des Joodfehen
363-
Thanath, V. 55-
volks, III. 273.
Tappuah, ftad, III. 205. IV.
II. 22 , 46.
Thapzakus, zie Thifzah.'
Tharah, legerplaats der TfraS'
liten» lil. 368.
Tarabolos, Tarahlus, zie Tripoli, Tharala, IV. 68.
Tarichea, V. 54.
Tar/iw , ftad van Cilieië , geboorteplaats
Tharfisch, Tartesjvs in Spanje,
V. 17S-
van PAULUS,
VI. 67.
—
V.
. vaart op Tharfich ,
181.
TarfMfa , ftad , oudtijds Dor Thehaïs , landfchap , oudtijds
of Dora, 1U. 226.
IW«f, is niet EKbatana, VI.
138.
. gebergte, VJ. 159.
Tefon, V. 5 5-
Tekenen van het weder, I.
188*
TelAbib, VI. 104.
— yfr/wr, V. 149. VI. 104.
— llaifa, VI. 104.
— Melach, VI. 104.
Telaim, zie ïeJem.
TsJem, ftad. IV. 17.
Tempel te Jttufilem, II. 107.
.. , • der Jooden in Egypte,
VI. 30.
Terebitithus, of Terpentijnboom,
vermaarde markt bij
denzelven, H. 276.
Terpentijnboom , naar denzelven
hebben vele plaatzen
haren naam, IV. 110. 209,
Terpentijn - dal, IV. 216.
Jhabata, V. 5J.
Thdbor, of de berg is , op
welken CUKISTUS verheerlijkt
is, I. 317.
ftad, IV. 89. 98.
Thamar, of hetzelfde met
Hazezon-Thamar, III, 93.
Thamnitica, Toparchie, IV.
Pathros, VI. 64.
Thebe in Egypte , is No of
No-Ammon, VI. 49.
Thebe of Thebez , vlek , II.
370. • •
Thebez, IV. 187.
Thekoa, ftad, IV. 242.'
Thella, V. 55.
27w?i», volksftam, V, 386.
Theman, volksftam, V. 11.
of Kaap Ponge,
enz V. 305.
Thesfalonika, ftad, VI. 228.
THEVENOT , I. ui.
Thifzah of Tifza , ftad , V.
328.
Thimna oïTimma, ftad, III.
122,
Thimnata,lV. 119- zieT/wn-
' nath Serah.
Thimnath Sera, ook Thinmat-
Heres, IV. 126.
Thiras, de Thraciërs, V.19S.
Thirza, ftad, 111. 230.
Thubt,

Thisbe, ftad, IV. 302.
Thisbiter , naar welke plaats
da Profeet EL ia' zoo ge.
noerad is? IV. 301.
Thoganna, Armeniërs, V. 172.
Tholath, zie Eltholad.
Thyatire, ftad, VI. 20c.
Tiberid!, ftad , befchreven ,
It. 394. waaröm JESHS
daar niet verkeerd heeft ?
Ui 397. Jaoden aldaar;
II. 309. hedendaagfche toeftand,
II. 400. warme baden,
II. 405.
Tigris, rivier, V. 143.
. zeldzame vaartuigen
op dezelve, V. 172.
, TI&OTHIUS te Efeze Bis-
\ fchop , en daar gedood,
VL 188.
Tirabatha, V. 56.
Tirza, zie Thirza.
Tob, Landfchap, IV. 190.
Tochen, IV. 78,
Tfeth, zie Hinnom.
Toorens van Jerufalem, II. 49.
63. oogmerk van den aanleg
der toorens, II. 49.
L C E M E Ë Pf
Trachonitis , landftreek , IV.
408. zie ook Argob.
Trap f Heilige) IJ. 128.
V.
Tripoli in Syrië, V. 305.
TVciJ.landfchapen ftad.VI.83. IP^adan, V. 233.
Ttoglodyten , zie Holbewoners. VALLE
Trozyllium, Kaap en Eiland,
VI. 248.
(PETE. DELLA-,)
TROÏLO, I. nr.
Tubal, de Tibarenen, V. 193.
Tubin, zie Tob.
Turken, hunne geweldige regering,
V. 101.
Turkomannen, V. 108.
Tydna, ftad, VI. 179.'
Tyran, ou tijds, ten Vorst}
VI. 277, 278.
Tyrus, befchreven. V. 270.
eene volkplanting van Zidon,
V. 272. lyrus, de
vesting, of vaste ftad, I.
31. V. 272. koophandel
en rijkdom , V. 274. gefchiedenis
, V. 276. hedendaagfche
ftaat, V. 278.
Tyrus , de vaste ftad , wat
daar door te verftaan is ?
III. 40. IV. 104.
U.
TfTitgeftrekthtid van Kanadn,
^ 1. 160.
Uluï, rivier, VI. 143.
Umma, eene onbekende plaats,
IV. 104.
Un, dal, V. 337.
Ur der Chalde- n, V. 257.
Urfa Of Orfa, V, 260.
Ufamma, V. 56.
Uurteliing der Jooden, L172.
Uz, V. 250.
Uzal, V. 231.1
I. 109.
Valleien, zie Dalen.
Vee (overvloed van) in Talajlina,
I. 244.
Vciren van eene rivier zijn
waadbare plaatzen , I. 38.
Vel papier , van waar deze
bewoording, VI. 199-
Ver-

R E G I S T E R . 353
Verheffingen des Jordaans,
zie Jordaan.
Vertaling der LXX Overzet-
. ters, VL 3°-
Verzamelingen (twee) van reizen,
I. 100.
Vruchtbaarheid van Palajlina,
Viervorst, IV. 374.
I. 236.
fisch in Palajlina, I. 280. , Vruchtboomen in Palajlina , I.
Vlakke veld van Jericho, I.
267.
3Ö7'
, velden van Moab , I.
367-
Vlakten van Paleefiina, I 363.
1 van Esdrelon , I. 368.
. (groote) van den Jordaan,
I. -.164.
— van Ptolemaïs, I. 370.
— Sfiala, I. 374.
Vlekken, wat onder deze benaming
verdaan wordt, I.
80.
Vloed en Ebbe, I. 36".
Vogelen, zie Gevogelte.
Volken , oorfprong der volken,
V. I63.
vuldig in Palajlina, 1,231.
Volkrijkheid van Paleefiina , L
286.
Waterleidingen te Jerufalem,
Voorburg •> Voorhout , en Voorfchoten
II. 173. 185.
, hebben misfchien Watervallen, I. 38. .
hunnen naam van het Latijnfche
Waterwerktuigen aan deniVy/,
woord Forum , VI. VI. 23.
280.
JFapen van Jerufalem , II.
Voorrechten des Ifraëlitifchen 206, 207. hoe den Pi;/-
, volks, III. 294.
Voortbrengzelen ( ProduFlen )
gniBi- op den arm gerekend
wordt, II. 207.
van Palajlina, I. 242.
Voorzegging bij de Turfcn, dat
Weerlicht ,
i. 182.
zonder donder ,
de Christenen Jerujalem we­
Weilanden in Egypte, VI. 26,
der zullen innemen, II. 195.
Vosfen, zie Schakals.
Vrouwen (voorbeelden van )
die, in hongersnood, hare
VI;, Deel.
kinderen", als ook hare mannen
, hebben opgegeten ,
V. 20.
Vrouwlijk lid aangebeden, V.
128. 13L
Fiiar. Wonder van het Heilig
vuur, II. 203.
Vijgeboomen in Palajlina , I.
270.
Vijvers , I. 479. te yer«>iei»,
II. 185. van S A L O -
M O , II. 245,
W.
nniTattr niet overvloedig in
Palajlina, L 229.
• van waar Jerujalem
water bekwam, U. 172.
• voorf, Meir, j. 34.
Waterbakken , I. 479- menig­
27-
• (grazige) in Pa/

'354- A L G E M E E N
Westen, wordt genoemd, het
achterfle, I. 51.
Westenwind , brengt regen ,
I. 190.
Wierook op den Libanon , I.
297.
Witdemisfen, (Beek der) I.
474-
Wilgen, (Beek der) L 451.
474-
Wind , voor den regen, I.
198.
(Land-) in Palajlina,
L 197-
vuurige cn doodende ,
I. 193.
Winters in Palajlina, I. 174.
Woestyn, welke betekenis dit
woord in den Bijbel heeft,
I. 28. gemeen aan de Stammen
, 1- 227. van Palajlina,
L 375-
. _ van Beth-aven, I. 379.
0W{fz van Efraïm, J. 384.
- van Libanon, I. 383,
zie voords Woestijn.
Wijn en Wijn-oogst in Pa/«-
y/'nza, I. 260.
• van den Libanon, I,
298.
Wijzen y de zeven ) van Grzêkenland,
VI. 219.
. Berjeba, I. 379. ; lainmnim, IV. rio.
Bozer, I. 383.; laanaïm, IV. 110.
• ~ Ch'.reth, I- 378. J '.acheus • oli'ê, II. 281.
Efraïm, I. 379. • ',achone bron, II. 28r.
Engeü, I. 378. ; Iflür, IV. 312. ftad, IV. 41:,,
• — GibeSn, I. 379, 1 '.ahnon, berg, I, 324,
Jeru/l, I. 378. ;'.almona, legerplaats der I-
- Juda, I. 375.
fraèliten, III. 3 go
— Mien, I. 378. ;'.amzummiten, III. n.
Thekoil, I. 378. 2 •anoah, IV. 22. 34.
Zs/, 1. 378. 2 arerf of Zered, beek , 1.452.
over den Jordaan, I. 2 arfath 0? Sarepta, V. 289.
387.
:irt£?Z3 , III. 393.
— der Scheifzee be- Z ;Zw/o;z, erfdeel van dezen
fchreven, III. 102. V. 400. Stam, IV. 78. heeft gereikt
' ~ am de zee, voor Babel,
van de Middellandfche tot d©
VI. 82. '
Galileefche zee , IV. 79.
Wouden in Pataifiina , I. 22S. 'dad, Z IV. 150.
383. 2, 'dek, is Jerufalem }
II,
Zeeft
X.
^.^Cctei, V. 56.
Ximyra, zie Simyra.
Xjfius, welke en hoedanige
plaats in Jerufalem , II.
121. volgg.
Z.
r^aailanden, in Palajlina ,
I. 248.
Cagnan, IV. 23.

R E G I S T E R . 355
Zee ,1 of dus enkel gefield ,
altijd de Middellandfche zee
..betekent? I. 388-
en Meir in den Bijbel
met hetzelfde woord uitgedrukt,
li 33, enz.
_ wordt ook voor den
JVy/gefield, VI. 51,
Zeiii van Paleefiina, I. 387.
Z;« , {achterfle') eene benaming
van de Middellandfche
zee, I, 45, 51
—— Cinneretk , Galileefche ,
vmTiberids, I. 419. volg.
vischrijk , I. 422.
• g r »ote > is de Middellandfche
zee, I. 33.
(tonge der) I. 35.
Zeeboezem, I. 35.
Arabifche , zie
Schelfzee.
Zeehavens, I. 35. weinige in
Palajlina, 1. 389.
Zeekust, I. 35.
Zeé'6, Perskuip, IV. 184.
Z«*P (Jerufalemfche) II. 2g8.
Z?/^, III. 128.
Zefion, IV. 150,
Zelah, IV. 252.
Zelzah, IV. 209.
Zemaraïm, IV. 6,1.
Zewiarüz'm, berg, I. 331.
Zemariteri, III. 39
Zenan, IV. 23.
Zenodorus (Huis van) eene
landftreek, IV. 409.
Zer, IV. i n .
Zerad • Hasfahar, Rad van Ruben,
III. 449.
Zered, zie Zured.
Zereda, IV. 180.
Z'a, V. 56.
Ziddim, IV. 111.
Zidon , befchreven, V. 286.
volgg. ligging , V. 286.
oudheid en naam, V. 287-
waaröm groot Zidon ? V.
287. regering en koophandel,
V. 288, 289. lotgevallen,
V. 290. tegenwoordige
ftaat, V. 294.
behoorde niet tot Kanadn,
HL 29.
Zidoniten, II'. 29.
Ziikten in Palajlina, I. 207.
Zif, ftad, IV. 16.
Ziganiërs, zie Heidenen.
Y.ïUag, ftad, IV. 19-
Zimri, een volksftam, V. 378.
Zin, woestijn, HL 358.
Ziün, berg,- II. 24. de-bijzondere
heuvel Ziön , II.
24. plegen j
n
he.r. Zuiden
der ftad Jerufalem, II. 26.
Z.ür, IV. 32.
Zirka, beek , I.
Zodn, oude Hoofdftad van
Egypte, Tanis, VI. 39.
Zsör, ftad, befchreven, IIL
167. waarom genoemd drie
jaarl^e Veerze ? lil. 1Ó9.
behoorde niet tot het eigenlijk
Kanadn, 111. 170.
Zoba, Nijibis, VI. xoi.
Zf'fim, zie Scopas.
Zomers in Palajlina, I. 173.
177.
/fora, IV. 21.
Zorek, zie SVefc.
Z«Ht , in Palejtina, I. 278.
var) Sooam, L 4°4'
Zout dal, I. 354.
Z 2 Zot.*-

35

D E
K A A R T E N
Moeten geplaatst worden,
Kaart VIII. . : ; ;
g
Bladz, i
s
—— IX. ? i I | - 8 • 31»