handleiding 'Waardering van kantoorgebouwen' - Vlaanderen

Waardering van kantoorgebouwen
Op weg naar een duurzame huisvesting voor de Vlaamse overheid

uitgave 12/2010
Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Voorwoord
Inhoud
1 Inleiding 1
1.1 Doel van de handleiding .............................................................................................................1
1.2 Duurzaamheid? ...............................................................................................................................1
1.3 Focus ...................................................................................................................................................1
2 Beoordelingskader 3
2.1 Algemeen ..........................................................................................................................................3
2.2 Eisen zonder een score .................................................................................................................3
2.3 Eisen met een score .......................................................................................................................3
2.3.1 Methodiek .........................................................................................................................3
2.3.2 Gewichtsfactoren ...........................................................................................................4
2.3.3 Opbouw fiches ................................................................................................................6
2.4 Specifieke ruimtes en voorzieningen ......................................................................................7
2.5 Gebruik van de handleiding met afpuntlijst ........................................................................7
3 Eisen zonder score voor basisvoorzieningen 8
3.1 Uitstraling ..........................................................................................................................................8
3.2 Ruimtelijke functionaliteit ...........................................................................................................8
3.3 Anders Werken ................................................................................................................................8
3.3.1 Algemene richtlijnen .....................................................................................................8
3.3.2 Inrichting basisruimtes .................................................................................................8
3.3.3 Gelijktijdigheid van gebruik .................................................................................... 10
3.3.4 Spreiding van de ruimtes .......................................................................................... 10
3.4 Stabiliteit ........................................................................................................................................ 11
3.5 Trappen ........................................................................................................................................... 11
3.5.1 Evacuatietrappen ......................................................................................................... 11
3.5.2 Circulatietrappen ......................................................................................................... 11
3.6 Laad en loskade ........................................................................................................................... 12
3.7 Toiletten .......................................................................................................................................... 12
3.8 Dispatchinglokaal ....................................................................................................................... 12
3.9 Parking ............................................................................................................................................ 13
3.10 Binnenluchtkwaliteit en bewuste ventilatie ...................................................................... 13
3.10.1 CO-concentratie ........................................................................................................... 13
3.10.2 Concentratie aan fijn stof (

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
3.12 Veiligheid ........................................................................................................................................ 16
3.12.1 Geluidsdrukniveau alarm.......................................................................................... 16
3.12.2 Brandveiligheid ............................................................................................................ 16
3.12.3 Branddetectie en brandbeveiliging ...................................................................... 17
3.14 Bliksembeveiliging ...................................................................................................................... 17
3.14 Wachtbuizen ................................................................................................................................. 17
3.15 Elektriciteit ..................................................................................................................................... 18
3.15.1 Hoogspanning .............................................................................................................. 18
3.15.2 Laagspanning ............................................................................................................... 18
3.15.3 Noodstroomaggregaat .............................................................................................. 18
3.15.4 Stookolieopslag ten behoeve van noordstroomaggregaat ......................... 19
3.16 Gebouwbeheersysteem (GBS)................................................................................................ 20
3.17 Vereiste documenten bij bestaande gebouwen .............................................................. 21
3.18.1 Algemeen ....................................................................................................................... 21
3.18.2 Elektrische installaties ................................................................................................ 21
3.18.3 Brandbeveiliging .......................................................................................................... 22
3.18.4 HVAC ................................................................................................................................. 22
3.18.5 Liften ................................................................................................................................ 22
3.18.6 Compartimenteringen ............................................................................................... 22
3.18.7 Asbest .............................................................................................................................. 22
3.18.8 Sanitaire installaties .................................................................................................... 22
3.18.9 Diversen .......................................................................................................................... 22
4 Eisen met een score 24
4.1 Groep 1: leefbaarheid en welzijn .......................................................................................... 24
Toegankelijkheid .......................................................................................................................... 25
Thermisch comfort ...................................................................................................................... 27
Akoestisch comfort ..................................................................................................................... 39
Trillingscomfort ............................................................................................................................ 52
Visueel comfort ............................................................................................................................. 53
Luchtkwaliteit en ventilatie ...................................................................................................... 69
4.2 Groep 2: energie ......................................................................................................................... 75
Primair energieverbruik ............................................................................................................. 77
4.3 Groep 3: milieu en duurzaamheid ......................................................................................... 85
Ligging ............................................................................................................................................. 86
Voorzieningen ............................................................................................................................... 87
Levensduur .................................................................................................................................... 88
Watergebruik ................................................................................................................................. 90
Materiaalgebruik .......................................................................................................................... 99
5 Specifieke ruimtes en voorzieningen 106
5.1 Specifieke ruimtes .....................................................................................................................106
5.1.1 Auditoria....................................................................................................................... 106
5.1.2 Douches........................................................................................................................ 106
5.1.3 EHBO-lokaal................................................................................................................ 106
5.1.4 Berging schoonmaak............................................................................................... 107
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
5.1.5 Archief........................................................................................................................... 107
5.1.6 Serverlokaal................................................................................................................. 108
5.1.7 Datalokalen................................................................................................................. 108
5.1.8 Keuken.......................................................................................................................... 108
5.1.9 Fotokopie- en printlokalen.................................................................................... 108
5.1.10 Kitchenettes................................................................................................................ 108
5.1.11 Balie................................................................................................................................ 109
5.1.12 Lokaal gebouwverantwoordelijke en adjunct................................................ 109
5.1.13 ICT-lokaal met berging............................................................................................ 109
5.2 Specifieke voorzieningen .......................................................................................................109
5.2.1 Toegangscontrole..................................................................................................... 109
5.2.2 Tijdsregistratie............................................................................................................ 110
5.2.3 Datanetwerk............................................................................................................... 110
5.2.4 Telefonie....................................................................................................................... 110
5.2.5 Inbraakbeveiliging.................................................................................................... 111
5.2.6 Oproepsysteem......................................................................................................... 112
5.2.7 Energiemonitoring................................................................................................... 112
6 Bijlagen 113
6.1 Bijlage 1 - Technische richtlijnen serverlokaal ................................................................113
6.1.1 Bouw en inrichting ....................................................................................................113
6.1.2 Voorkoming van brand, hitte en rookgassen ..................................................117
6.1.3 Blusmateriaal ...............................................................................................................120
6.1.4 H V A C (Heating Ventilation Air Conditioning) ...............................................122
6.1.5 Elektrische installaties en kabels ..........................................................................125
6.1.6 Voorkomen van schade door water en vloeistoffen .....................................129
6.1.7 Monitoring ...................................................................................................................130
6.2 Bijlage 2 - Technische richtlijnen datalokalen .................................................................131
6.2.1 Bouw en inrichting ....................................................................................................131
6.2.2 Voorkoming van brand, hitte en rookgassen ..................................................132
6.2.3 H V A C (Heating Ventilation Air Conditioning)l ..............................................133
6.2.4 Elektrische installaties en kabels ..........................................................................133
6.2.5 Voorkomen van schade door water en vloeistoffen .....................................134
6.2.6 Toegangscontrole en toezicht ..............................................................................134
6.3 Bijlage 3 - Energiemonitoring ...............................................................................................135
uitgave 12/2010

uitgave 12/2010
Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Voorwoord
Beste lezers,
In het streven naar duurzaamheid – en dus rationeel ruimtegebruik, zuinig energie- en waterverbruik,
en aanwending van milieuvriendelijke materialen – wil de Vlaamse overheid het goede voorbeeld
geven. Vanuit deze ambitie stelden wij in februari 2008 de handleiding Waardering van kantoorgebouwen
– op weg naar een duurzame huisvesting voor de Vlaamse overheid aan het publiek
voor. Een kleine drie jaar later verschijnt de eerste herwerkte uitgave.
De handleiding was oorspronkelijk vooral bedoeld voor intern gebruik bij de Vlaamse overheid. Het
Agentschap voor Facilitair Management hanteert ze bij de selectie van grote kantoorgebouwen. De
handleiding maakt deel uit van elk bestek voor de bouw, renovatie of huur van kantoorgebouwen
door de Vlaamse overheid en is mee doorslaggevend bij de gunning. In de feiten is de handleiding
een werkinstrument geworden voor zowel de Vlaamse overheid als daarbuiten, en daardoor een
referentiedocument voor de bouwsector. De Vlaamse overheid draagt zodoende bij aan een verduurzaming
van de kantorenmarkt in Vlaanderen.
Een handleiding over vastgoed is een ‘levend’ document dat voortdurend aangepast moet worden
aan nieuwe wet- en regelgeving, gewijzigde inzichten en ontwikkelingen op de markt. Alleen op die
manier kan ze haar voorbeeldrol blijven spelen en het streven naar duurzaamheid blijven stimuleren.
Het Agentschap voor Facilitair Management en het Departement Leefmilieu, Natuur en Energie
waken over die noodzakelijke actualisering.
De handleiding kreeg niet alleen concrete toepassing voor gebouwen voor de Vlaamse overheid,
maar is ook getoetst aan een selectie van binnen- en buitenlandse gebouwen die uitmunten in
duurzaamheid. De resultaten van die toetsing zijn mee opgenomen in deze eerste herwerking van
de handleiding.
Waarin verschilt deze handleiding van de oorspronkelijke?
De generieke methodiek is behouden, maar de meeste thema’s zijn beduidend verfijnd met het oog
op een hogere duurzaamheid of een betere praktische bruikbaarheid.
De manier van werken is gelijk gebleven. Voor elk van de drie groepen van prestaties:
• leefbaarheid en welzijn
• milieu en duurzaamheid
• energie
kan een kantoorgebouw een score van 0 tot 4 verdienen.
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
De individuele score per prestatiegroep resulteert in een finale score die we vertalen in een aantal
sterren: 0 voor kantoorgebouwen die enkel voldoen aan de minimale vereisten; 4 voor kantoorgebouwen
die in hoge mate innovatieve, duurzame technologieën integreren.
Met de tweede uitgave van Waardering van kantoorgebouwen - op weg naar een duurzame huisvesting
voor de Vlaamse overheid valt het actualiseringsproces niet stil. Daarom hopen wij dat u dit
instrument niet alleen op een zinvolle manier kunt inschakelen in uw werkzaamheden, maar dat het
u ook kan aansporen om, met het oog op een volgende herwerking, naar ons terug te koppelen en
zo bij te dragen tot duurzame kantoorgebouwen in Vlaanderen.
Geert Bourgeois, Vlaams minister van Bestuurszaken, Binnenlands Bestuur, Inburgering, Toerisme en
Vlaamse Rand
Joke Schauvliege, Vlaams minister van Leefmilieu, Natuur en Cultuur
Freya Van den Bossche, Vlaams minister van Energie, Wonen, Steden en Sociale Economie
Jean-Pierre Heirman, secretaris-generaal Departement Leefmilieu, Natuur en Energie (LNE)
Kristel Gevaert, administrateur-generaal Agentschap voor Facilitair Management (AFM)
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
1 INLEIDING
1.1 Doel van de handleiding
Deze handleiding heeft twee doelstellingen. Enerzijds kan het Agentschap voor Facilitair Management
(AFM) van de Vlaamse overheid ze als selectie-instrument gebruiken voor bestaande, nieuwe
en te renoveren kantoorgebouwen. Anderzijds willen wij met deze handleiding de kantorenmarkt
in de richting van meer duurzaamheid helpen sturen: in die zin vervult deze publicatie de functie
van referentiedocument. Daarom ook zal de handleiding een onderdeel worden van elk bestek, zal
ze mee doorslaggevend zijn bij de gunning en wordt het aantal sterren dat een kantoorgebouw behaalt,
samen met het jaar waarin het die sterren verdient, publiek bekendgemaakt.
Inleiding
1.2 Duurzaamheid?
Duurzaamheid (in het Engels sustainability) is een zeer ruim begrip. Naast het milieu spelen ook
sociale componenten en elementen als welzijn en economie er een rol in. In de handleiding wordt
het begrip duurzaamheid dan ook ruimer begrepen dan alleen de impact die een kantoorgebouw
op het milieu heeft. Een duurzaam kantoorgebouw voldoet optimaal aan het geheel van prestaties
die qua bruikbaarheid en diensten van een gebouw en zijn omgeving verwacht worden. Een lage
milieu-impact is één van die prestaties. Maar is een kantoorgebouw niet comfortabel, vertoont het
gebreken op het vlak van de globale toegankelijkheid, laat de binnenluchtkwaliteit te wensen over
of zijn er problemen die de normale levensduur van de bouwdelen in het gedrang brengen, dan kan
dat gebouw globaal gezien niet duurzaam worden genoemd.
1.3 Focus
De focus van deze handleiding ligt op grotere kantoorgebouwen: dat zijn gebouwen die een bruto
vloeroppervlakte van meer dan 1000 m² hebben en die uit verschillende verdiepingen bestaan.
Toepassing op kleinere, meer specifieke kantoorgebouwen is niet onmogelijk, maar vereist wel dat
bepaalde prestatie-eisen worden genuanceerd in verhouding tot de eigenheid van het gebouw in
kwestie.
1
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Inleiding
2
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
2.1 Algemeen
2 BEOORDELINGSKADER
In dit hoofdstuk wordt een verduidelijking gegeven over de handleiding, met bijhorende afpuntlijst.
Voor elk hoofdstuk wordt de methodiek toegelicht. Vervolgens wordt aangegeven hoe de handleiding
met afpuntlijst gebruikt moet worden.
Deze nieuwe versie maakt geen onderscheid meer tussen bestaande gebouwen, nieuwbouw of renovaties.
Beoordelingskader
2.2 Eisen zonder een score
Dit deel omvat alle prestatie-eisen waaraan een basiskantoorgebouw moet voldoen. Deze eisen
worden evenwel niet opgenomen in de “eisen met een score” omdat beter scoren dan deze minima
geen meerwaarde betekent. Het niet-behalen van deze prestatie-eisen heeft echter wel een uitsluiting
tot gevolg.
De prestatie-eisen in dit hoofdstuk handelen over bouwkundige aspecten (draagvermogen, brandveiligheid...),
technische installaties (liftinstallaties, gebouwbeheersysteem...), tot de binnenluchtkwaliteit
(CO-concentraties, VOC’s...).
2.3 Eisen met een score
2.3.1 Methodiek
In dit deel van de handleiding worden drie groepen van prestaties onderscheiden: (1) leefbaarheid
en welzijn, (2) energie en (3) milieu en duurzaamheid. Elk omvat een lijst van criteria:
Groep 1:
Leefbaarheid en welzijn
Toegankelijkheid
Comfort (thermisch, akoestisch,
visueel & trillingen)
Luchtkwaliteit en Ventilatie
Groep 2:
Energie
Peil van primair energieverbruik
Groep 3:
Milieu en duurzaamheid
Ligging
Voorzieningen
Levensduur
Watergebruik
Materiaalgebruik
Per groep en binnen elk criterium krijgt elke prestatie-eis waaraan het gebouw moet voldoen een
score van 1 tot 4. Dat getal weerspiegelt de mate waarin het kantoorgebouw het beter doet dan wat
minimaal of wettelijk is opgelegd (score 0). Na weging wordt elke score opgenomen in een globaal
gemiddelde per groep:
3
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Beoordelingskader
Groep1:
Leefbaarheid en welzijn
Groep 2:
Energie
Groep 3:
Milieu en duurzaamheid
Hierbij zijn S 1,i
, 2,i
en S 3,i
de scores per afzonderlijk criterium in elke groep en g 1,i
, g 2,i
en 3,i
de bijhorende
gewichtsfactoren. Die vormen een maat voor het belang van elke score afzonderlijk. In functie
Hierbij zijn S 1,i , S 2,i en S 3,i de scores per afzonderlijk criterium in elke groep en g 1,i , g 2,i en g 3,i
de bijhorende gewichtsfactoren. Die vormen een maat voor het belang van elke score
van de gemiddelde score per groep en de globale score krijgt het gebouw 1 tot 4 sterren:
afzonderlijk. In functie van de gemiddelde score per groep en de globale score krijgt het
gebouw 1 tot 4 sterren: Scores Sterren Betekenis
Gemiddelde per groep
S , S , )
(
1 2
S3
Globaal
= S + S S ]
S
1 2
+
3
[ ( ) 3
Geen gelijk aan nul 0 < S ≤ 1 1 Voldoet juist
Geen kleiner dan 1 1 < S ≤ 2 2 Voldoet
Geen kleiner dan 2 2 < S ≤ 3 3 Doet het goed
Geen kleiner dan 3 3 < S ≤ 4 4 Doet het zeer goed, streefdoel
De wettelijke minima en, als die er niet zijn, de eisen voor een score nul vormen het vertrekpunt in
de scoreopbouw. Wanneer een gebouw aan één van deze eisen niet voldoet, krijgt het geen globale
De wettelijke minima en, als die er niet zijn, de eisen voor een score nul vormen het
eindscore en bijgevolg ook geen steraanduiding.
vertrekpunt in de scoreopbouw. Wanneer een gebouw aan één van deze eisen niet voldoet,
krijgt het geen globale eindscore en bijgevolg ook geen steraanduiding.
Doordat het scoresysteem per groep heel wat prestatie-eisen omvat, leiden één of enkele minder goede
scores
Doordat het
niet
scoresysteem
direct tot uitsluiting.
per groep
Zo krijgen
heel wat
de sterren
prestatie-eisen
de betekenis
omvat,
van een
leiden
gemiddelde
één of
kwaliteit.
enkele
minder goede scores niet direct tot uitsluiting. Zo krijgen de sterren de betekenis van een
gemiddelde
Belangrijke
kwaliteit.
opmerking
Kan een prestatie niet worden gecontroleerd, dan haalt men die met zijn gewicht uit de scoretabel
Belangrijke
van de groep
opmerking
waartoe de prestatie behoort. Daardoor daalt het totaal aantal te behalen punten en
Kan
berekent
een prestatie
men de gemiddelde
niet worden
score
gecontroleerd,
voor deze groep
dan
met
haalt
het
men
gereduceerde
die met
totale
zijn gewicht
gewicht.
uit de
scoretabel van de groep waartoe de prestatie behoort. Daardoor daalt het totaal aantal te
behalen punten en berekent men de gemiddelde score voor deze groep met het
2.3.2 Gewichtsfactoren
gereduceerde totale gewicht.
In elke groep wordt er per prestatie-eis een gewichtsfactor toegekend. Daarbij wordt rekening gehouden
met het relatieve aandeel in de totale prestatie op het niveau van de groep. De gewichtfactoren
Gewichtsfactoren
geven opgesomd telkens een waarde van 20. Elke groep wordt bijgevolg gelijkwaardig geacht.
2.3.2
In elke groep wordt er per prestatie-eis een gewichtsfactor toegekend. Daarbij wordt
rekening gehouden met het relatieve aandeel van de categorie in de totale prestatie op het
niveau van de groep. De gewichtfactoren geven opgesomd telkens een waarde van 20. Elke
groep wordt bijgevolg gelijkwaardig geacht.
8/149
4
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 1:
Leefbaarheid en welzijn
Toegankelijkheid
Comfort
Thermisch
Akoestisch
Trillingen
Visueel
Luchtkwaliteit en
ventilatie
4
4
3
2
3
4
Groep 2:
Energie
Peil van primair
energieverbruik
Groep 3:
Milieu en duurzaamheid
20 Ligging
Voorzieningen
Levensduur
Watergebruik
Materiaalgebruik
3
3
5
3
6
Beoordelingskader
Groep 1: leefbaarheid en welzijn
Hier kijken we naar zes onderdelen, die samen zorgen voor leefbaarheid en welzijn: de toegankelijkheid,
het thermische comfort, het akoestische comfort, het trillingscomfort, het visuele comfort en
het binnenmilieu. In dat laatste blok zitten luchtkwaliteit en ventilatie. Toegankelijkheid heeft een
gewichtsfactor 4. Bij de comfortblokken wordt het meeste gewicht toegekend aan het thermische
comfort: gewichtsfactor 4 in totaal, de som van winter- en zomercomfort, tocht en gradiënt in luchttemperatuur.
Uit ervaring blijkt immers dat hierover veel klachten zijn. Het akoestische en het visuele
comfort krijgen elk een totale gewichtsfactor 3. Aan het trillingcomfort hangt een gewichtfactor 2
vast, terwijl aan het binnenmilieu een totale gewichtsfactor 4 vast zit, de som van luchtkwaliteit en
ventilatie. Die gewichtsfactor 4 vertolkt opnieuw het belang van een goede luchtkwaliteit voor het
welzijn en de productiviteit van de medewerkers.
Groep 2: energie
De evaluatie van groep 2 “energie” wordt volledig bepaald door de energieprestatie regelgeving
(EPB). Binnen de groep energie is er slechts één criterium dat de groepscore bepaalt, dit is het E-peil.
Bepaalde deelcriteria kunnen de groepscore wel beperken of tot uitsluiting leiden.
Groep 3: milieu en duurzaamheid
Hier worden de gewichten vrij gelijkmatig verdeeld: ligging, voorzieningen en watergebruik elk 3,
levensduur 5 en materiaalgebruik 6. Ligging en voorzieningen hebben beide te maken met verplaatsing.
Omdat verkeer een groeiend aandeel in de emissies van CO 2
, NOx, P2.5 stof en VOC’s heeft, lijkt
het logisch dat beide samen een stevig gewicht krijgen. Watergebruik moet het daartegen doen met
een gewichtsfactor 3. In kantoorgebouwen ligt het waterverbruik normaal gezien niet aan de hoge
kant in vergelijking met andere verbruiken. Levensduur is dan weer erg belangrijk uit het oogpunt
van duurzaamheid. Hoe minder ‘vervanging’, hoe materiaalzuiniger het gebouw. Eenzelfde redenering
geldt voor de materialen op zich. Zijn die duurzaam gewonnen, blijven de emissies beperkt,
wijst een levenscyclusanalyse (LCA) op heel wat positieve elementen en zijn ze kwalitatief in staat bij
de verwachte omgevingsbelasting de functie die ze in het gebouw krijgen langdurig te vervullen?
Alleen dan kan er sprake zijn van duurzaamheidswinst.
5
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Beoordelingskader
2.3.3 Opbouw fiches
Indeling in
Groepen
Categorieën
Subcategorieën
Groep 1: leefbaarheid en welzijn
Thermisch comfort:
Globaal, koude jaarhelft
Gewichtsfactor: 1
La faccum eum iusto et autpat nostie commy nonsequat vel dipismod del in ectem nostin ut lore digna
auguera esendr velisl do odipis at. Ut velit pratummolut atummod tie del iustie et wis at. Ut iliquisl alis
augiam, quis ero consequis dolobor ad magna Omschrijving
facinis am dip¬susto delit nim et nosto odit aliquis nulput
er adignit nulluptatue velit lore dolessit velit ip elit venim digna con henit et volutpat et nostisisl ute tet lor
ipsum dolobor si te ea aut ad dolore diat. Gait vullam quipit ad magnissequi blaortie deliquat. Ed tem ex
ex eu feugue te exerat, vullan vero odionum sandreet ut wisl ut et ut lor suscidunt at. Put lam dui blamconsed
ex erit iliqui bla feu faci tatisci piscil dolortisci ero odignibh
Score
Minimum eis
Minimum eis Mendactuam. An vatabes ullaris et vis, utum puliena Uitsluiting tiliamquerum omnoste nihicibut
furo ut verivirtis, at, C. Ti. Omaximus esciem quam diterd
Categorie
Score
4
3
2
1
0
Scoretabel
Evaluatie
Vastis confinatum morem porum prei sedi condam simus? Ique mihil hoste, auctodit; num patordienit,
Cat, egil caverferis ponvent. Ediis auctus sentemus, nonsitra veri paribunic factus vem. Sat, modierehem
oritem stique quere iam ut L. Habem huctum te quitis fectore mo et grae prei sulinatque inius; in publi
etimmor urnunulto clem hos or quam Evaluatiemethode
et vagit, nulturo prius, ut vat re, que tur. Fulturio cus meis cride
conscem mil hoctum et? imus sulvilia? Overbit. Nos ocae, cae et acre cum predefacte nossentrum orarior
ebuteres rec vaginte rmactus, simei pa-entilicaela Serit. Ducta L. O amplibusci se cum tuid numLupt
6
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
2.4 Specifieke ruimtes en voorzieningen
Dit deel omvat het programma van eisen voor specifieke ruimtes en bepaalde voorzieningen die
niet als basisuitrustingen worden beschouwd en ook niet in ieder project voorkomen. Als ze echter
in een welbepaald project voorzien zijn, dan vindt u in dit hoofdstuk de minimale eisen.
Beoordelingskader
2.5 Gebruik van de handleiding met afpuntlijst
De afpuntlijst is opgemaakt in Excel. Hierin worden alle prestatie-eisen hernomen die voorkomen
onder “eisen zonder een score” en “eisen met een score.”
Vul in het invulformulier de effectieve prestaties van een kantoorgebouw in.
Voor een nieuwbouw of renovatie zal het ontwerp, eventueel op basis van simulaties en het bestek
bepalend zijn. Voor bestaande gebouwen kunnen de gegevens verzameld worden op basis van het
as-built dossier, feitelijke vaststellingen of via metingen. Voor de eisen met een score vindt u de
werkwijze terug onder de evaluatiemethode.
Bij het invullen van de gegevens dient rekening gehouden te worden met de effectieve inrichting
van de eindgebruiker. Dit houdt in dat de specifieke ruimtes en voorzieningen in rekening gebracht
moeten worden.
Als alle gegevens correct werden ingevuld, zijn de scores in de tabel weergegeven. De tabel geeft
per prestatie-eis en per groep de behaalde score weer. Hij vermeldt ook het globaal aantal behaalde
sterren.
Het is belangrijk dat bij het behaalde aantal sterren steeds vermeld wordt met welke versie van handleiding
de beoordeling werd doorgevoerd. We spreken dan over bijvoorbeeld een kantoorgebouw
met 3 sterren volgens versie 10/2007.
7
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Eisen zonder score
3.1 Uitstraling
3 EISEN ZONDER SCORE VOOR
BASISVOORZIENINGEN
De uitstraling heeft te maken met de kwaliteit van de architectuur. Omdat daarin heel wat subjectieve
elementen een rol spelen, valt dit buiten het bestek van deze handleiding. In zoverre zijn tussenkomst
vereist is, komt het aan de Vlaamse bouwmeester toe er een advies over te geven.
3.2 Ruimtelijke functionaliteit
Consequent modulair en beter demonteerbaar bouwen is een zaak van de volledige bouwsector,
van producenten van bouwmaterialen, bouwcomponenten en afbouwelementen tot ontwerpers
die zich de logica van zulk systeem eigen moeten maken. De voordelen ervan zijn groot: vlottere
marktwerking, meer materiaalhergebruik, minder materiaalverkwisting, minder werfafval, enz.
Los van die globale aanpak zijn aspecten als opdeelbaarheid en aanpasbaarheid natuurlijk belangrijk.
Een zekere zonering is echter aan te bevelen, mocht men dit aspect nastreven bij nieuwbouw
of renovatie om de complexiteit en kostprijs van de installaties binnen de perken te houden. Een
andere aanbeveling is als modulemaat veelvouden van 30 cm aan te houden (1.2; 1.5; 1,8 m). Die zijn
goed aangepast aan de menselijke maten. Bij landschapskantoren lijkt binnen die modulematen
een netto vloeroppervlakte per gebouwlaag bekeken van 12.5 m² per ambtenaar hoe dan ook een
minimum (dit is exclusief circulatieruimte).
3.3 Anders Werken
Kantoorgebouwen van de Vlaamse overheid worden ingericht volgens het principe ‘Anders Werken’.
Hieronder vindt u de algemene ontwerprichtlijnen:
3.3.1 Algemene richtlijnen
Het aantal werkplekken is gemiddeld 80% van het totaal aantal medewerkers(koppen). Gemiddeld
worden er 10% concentratiecockpits en 5% teamcockpits voorzien.
Met andere woorden:
• 100 werknemers krijgen 80 werkplekken;
• per 10 werkplekken wordt er cumulatief 1 concentratiecockpit voorzien;
• per 20 werkplekken wordt er cumulatief 1 teamcockpit van 6 personen voorzien;
• voor de berekening van het totaal aantal werkplekken worden zowel werkplekken in
open landschap als de plaatsen in concentratiecockpits samengeteld.
3.3.2 Inrichting basisruimtes
• Werkplekken in de open omgeving
m zijn standaard voorzien van een werkblad van 1,80m x 0,80m
8
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
m afwijking mogelijk bij afdelingen die met grote plannen werken of omvangrijke documenten
behandelen
• De concentratie cockpits
m uitgerust met een werkblad van 1,80 m x 0,80 m
m zowel vloer, wanden als plafond sluiten aan tot tegen de constructie voor maximale
geluidsisolatie
m de technieken worden voorzien zoals voor de werkplekken in open landschap
Eisen zonder score
• De teamcockpits
m worden gebruikt voor overleg, teamwerk en ontvangst van externe bezoekers
m zijn bestemd voor minimaal 6 personen en moeten occasioneel plaats kunnen bieden
aan 8 personen
m zowel vloer, wanden als plafond sluiten aan tot tegen de constructie voor maximale
geluidsisolatie
m de technieken worden voorzien zoals in vergaderzalen
In de cockpits, zowel de concentratie- als de teamcockpits, worden geen kasten voorzien.
• Variaties in de functiegebonden ruimtes in het concept ‘Anders Werken’
m In het open landschap zijn allerhande variaties mogelijk voor sporadisch gebruik (dus
niet gelijktijdig met de werkplekken), zoals informeel overleg, zithoek, koffiehoek... Deze
ruimtes worden in de regel niet volledig afgesloten, mogelijk wél door halfhoge wanden
of door zijwanden tussen de variante inrichting en het open landschap. Touchdowns
(werkplekken voor kort gebruik) zijn ook mogelijk: zij zijn bedoeld voor sporadische
en kortstondige aansluitingen -minder dan een uur- om een vergadering voor te
bereiden, e-mail te checken of documenten te raadplegen…
m Naast deze werkplekken (open landschap en concentratiecockpits) en variante inrichtingen
in het open landschap en teamcockpits worden ook nog vergaderzalen/opleidingslokalen/…
voorzien. Gemiddeld genomen kan men stellen dat er cumulatief in een gebouw:
• per 75 werkplekken minimum 1 vergaderzaal is van 12 personen
• per 150 werkplekken minimum 1 vergaderzaal is van 20 personen
• per 300 werkplekken minimum 1 vergaderzaal is van 30 personen
• per 500 werkplekken minimum 1 vergaderzaal is van 100 personen
• 2 à 4 ontvangstlokaaltjes van minimum 4 personen op het gelijkvloers zijn
m Het precieze aantal vergaderzalen hangt af van de locatie en de eventuele nabijheid van
andere gebouwen of faciliteiten van eventeel individueel toegewezen vergaderruimten
binnen hun specifieke behoeften en van het feit of er in een bepaald gebouw andere,
specifieke opstellingen nodig zijn. Dit wordt afzonderlijk beoordeeld per locatie.
9
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Eisen zonder score
3.3.3 Gelijktijdigheid van gebruik
Open werkplekken, concentratiecockpits, teamcockpits en vergaderzalen worden vaak gelijktijdig
gebruikt. Bij de Vlaamse overheid moet er immers, zeker in de provincies, plaats zijn voor dienstverlening
aan het publiek en overleg met allerlei externe partijen. Bovendien worden er meestal minder
werkplekken voorzien dan er werknemers zijn.
Naast of binnen deze werkomgeving kunnen er volgens de specifieke behoeften van de entiteit bepaalde
ruimtes extra goedgekeurd worden door de Inspectie van Financiën. Deze worden vaak vertaald
in oppervlakte. Ze kunnen echter ook op het vlak van technieken (HVAC, elektriciteit...), architectuur,
stabiliteit, uitrusting, inrichting... een zware impact hebben. Ook bezoekersaantallen spelen
hier een rol: er kan nood zijn aan les- en opleidingslokalen, extra ontvangstruimten, verhoorlokalen
of gesprekslokalen, een extra grote vergaderzaal wegens quasi permanente bezetting door één entiteit,
lokalen met specifieke eisen (laboruimte, plotterruimte...), dokterskabinet, extra archief... Naast
de voorziene personeelsleden in deze ruimtes moet in het ontwerp van de technische installaties
dus ook rekening gehouden worden met het aantal bezoekers.
Deze gegevens kunnen slechts doorgegeven worden na goedkeuring van alle gegevens per entiteit
door de betrokken Inspecteur van Financiën.
3.3.4 Spreiding van de ruimtes
Bij de inrichtingsplannen moet het aantal vergaderzalen met een bezetting van minder dan 16 personen
logisch gespreid worden in functie van de specifieke behoeften van de entiteiten. De vergaderzalen
met een capaciteit van meer dan 16 personen worden centraal ingericht. De inrichtingsplannen
worden opgemaakt in samenspraak met de gebruikers.
10
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
3.4 Stabiliteit
Stabiliteit heeft te maken met veiligheid en in die zin met welzijn. De structuur moet volgende nuttige
lasten per m 2 vloer aankunnen:
Lokaal of ruimte
Nuttige belasting
(kN/m²)
Eisen zonder score
Niet toegankelijke daken 1
Toegankelijke daken 2
Groendaken (groen pakket als dode last inrekenen) 2
Parking 2.5
Kantoren en auditoria 4
Keuken 4
Publieke ruimten en vergaderzalen 5
Archiefzone op het verdiep (min. 5% van de oppervlakte) 6.5
Kelderruimte bestemd voor rolarchief 10
Serverlokalen met computervloer 15
Andere lokalen
Zie NBN ENV
1991-2-1
Bovendien moet de stijfheid tegen horizontale belasting verzekerd zijn. Voor de grootte van de
windlast en het inrekenen van scheefstand wordt verwezen naar genoemde norm NBN ENV 1991-2-1.
Stabiliteit krijgt geen score. Het risico op onveilige toestanden is in de rekenmethodes, die door de
normen ondersteund worden, zo laag dat extra’s honoreren geen zin heeft.
3.5 Trappen
3.5.1 Evacuatietrappen
• Conform advies van de brandweer.
• De treden moeten contrasterende antislipneuzen hebben.
3.5.2 Circulatietrappen
• Alle verdiepingen dienen vanaf het niveau dat toegang verschaft tot het gebouw bereikbaar
te zijn door een circulatietrap, met uitzondering van de parking.
• De trappen worden zo geplaatst dat ze preferentieel gebruikt worden t.o.v. de lift.
Hiervoor zijn ze bv. vanaf de ingang goed zichtbaar, goed aangeduid met wegwijzers...
• Als de brandveiligheid niet in het gedrang komt, kunnen de circulatietrappen samenvallen
met de evacuatietrappen.
• De vloersoort van de circulatietrappen in een gebouw moet gemakkelijk te onderhouden
en slijtvast zijn. De treden moeten net zoals bij de evacuatietrappen antislipneuzen
hebben. De laatste en eerste trede moeten contrasterend zijn.
11
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Eisen zonder score
• Het gebruik van circulatietrappen moet aangemoedigd worden, bv. door ramen te voorzien,
door de positie in het gebouw, enz.
3.6 Laad en loskade
m Voorbehouden zone naast de rijbaan voor laden en lossen waar minimaal 1 grote
vrachtwagen kan parkeren gedurende het laden en lossen.
m Rekening houdend met de drainage van het terrein moet zo weinig mogelijk niet
doorlatende verharding aangelegd worden (groep 3 – watergebruik – terreinverharding).
De parkeerplaats voor vrachtwagens mag zeker niet te groot gedimensioneerd
worden.
m De weg van deze zone naar de goederenlift heeft gangen en deuren met een minimale
breedte van 1,2 m en de wanden, hoeken en deuren onderaan zijn beschermd door
stootplaten of stootbanden.
m De vloer tussen goederenlift en laad- en loszone is bestand tegen dynamische belasting
van karren en transpaletten met groot gewicht (cf. lading kantoorpapier).
m De laad- en loszone is vlot en veilig bereikbaar voor de persoon die moet laden en lossen
en bovendien veilig voor het verkeer.
m De laad- en loskade wordt voorzien van camerabewaking en parlofoon die in verbinding
staat met de ontvangstbalie.
m De kade zelf wordt afgesloten met een geautomatiseerde rol- of sectionaalpoort.
Bij een verhoogde laad- en loskade moet zowel een trap als een schaarlift voorzien worden om het
hoogteverschil op te vangen.
Schaarlift specificaties:
m Afmetingen: minimum 2m x 1,5 m
m Minimaal hefvermogen: 1500 kg
m Randen zijn voorzien van borstwering
3.7 Toiletten
In elke zone in het gebouw moeten heren- en damestoiletten, berekend volgens het ARAB, aanwezig
zijn. Het aantal toiletten wordt bepaald op basis van een verdeling 60% mannen en 60% vrouwen.
Daarnaast wordt er per verdieping minimaal 1 mindervalidetoilet met specifieke inrichting voorzien
in de onmiddellijke omgeving van het andere sanitair.
In zones met veel vergaderzalen, een polyvalente ruimte of een auditorium, moet de capaciteit van
de toiletten aangepast zijn aan de bezetting van deze faciliteiten.
3.8 Dispatchinglokaal
Een dispatchinglokaal moet voorzien worden op gebouwniveau. Het lokaal wordt afgeschermd volgens
de regels van de beveiligingsklasse 2 en voorzien van koeling, toegangscontrole, aansluitingen
12
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
op het ICT- en telefoonnet. Verder is het uitgerust als bureauzone voor 2 personen van de onderhoudsfirma,
met 2 tafels en een 4-tal kasten voor opslag van as built dossier, technische informatie, e.a.
Minimaal heeft het dispatchinglokaal de volgende technische uitrusting:
m herhaalbord brandmeldingen;
m gebouwbeheersysteem;
m beveiliging: CCTV, inbraak, toegangscontrole.
Eisen zonder score
3.9 Parking
m Aantal parkeerplaatsen moet minstens voldoen aan de norm, opgelegd door de
Vlaamse Regering, d.d. 2 september 2005 (VR/PV/2005/31): 1 parkeerplaats per 10
personeelsleden én 1 parkeerplaats per dienstvoertuig.
m Vrije hoogte min. 2,15 m. Een verhoogde zone in de parking (vrije hoogte 3 m) of een
zone buiten voor een 10-tal bestelwagens dient voorzien te zijn. De circulatiewegen
naar deze zone dienen in hoogte en breedte aangepast te zijn aan bestelwagens.
m Rekening houdend met de drainage van het terrein moet zo weinig mogelijk niet
doorlatende verharding aangelegd worden (groep 3 – watergebruik – terreinverharding).
De parkeerplaatsen worden daarom best onder het gebouw aangelegd of in
verschillende verdiepingen.
m Toegang via slagboom, voorzien van badgelezer, een videofoon met intercom met de
balie en CCTV.
m Automatische poort sluit de parking af.
m In- en uitritten kunnen gelijktijdig gebruikt worden. Bij een gezamenlijke in- en uitrit
kunnen twee bestelwagens elkaar kruisen.
m Eigen ventilatiesysteem of ventilatie met retourlucht uit het gebouw.
m De netto nuttige afmeting van een parkingplaats voor een personenwagen is
2.50 m x 5.00 m. Een parkeerplaats naast een volle muur moet 50 cm breder zijn.
3.10 Binnenluchtkwaliteit en bewuste ventilatie
3.10.1 CO-concentratie
In alle verblijfslokalen moet de CO-concentratie kleiner blijven dan 5,7 mg/m³ en uurgemiddeld kleiner
blijven dan 30 mg/m 3 per gemiddelde werkdag. Dit wordt na oplevering gedurende een willekeurig
gekozen, volledige werkdag in drie willekeurig gekozen kantoren gemeten op zithoogte.
3.10.2 Concentratie aan fijn stof (

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Eisen zonder score
3.10.3 TVOC’s
In alle verblijfslokalen moet op elk moment de Totale concentratie aan VOC’s kleiner of gelijk zijn
dan 200 µg/m³. Dit wordt, indien mogelijk , gemeten na oplevering tijdens een willekeurig gekozen,
volledige werkdag in drie willekeurig gekozen kantoren gemeten op zithoogte.
3.10.4 Formaldehyde, benzeen en tolueen
In alle verblijfslokalen moet op elk moment de totale concentratie kleiner blijven dan:
m Voor formaldehyde ≤ 10 µg/m³
m Voor benzeen ≤ 2 µg/m³ (enkel in gesloten systemen toegelaten)
m Voor tolueen ≤ 260 µg/m 3
Dit wordt, indien mogelijk, gemeten na oplevering tijdens een willekeurig gekozen, volledige
werkdag in drie willekeurig gekozen kantoren, op zithoogte.
Bij nieuwbouw en renovatie worden deze (verplichte) vereisten opgenomen in het bestek. In de
serverruimtes gebeurt bovendien een regelmatige controle van de lucht op onzuiverheden (lekkage
van batterijen, stofdeeltjes).
3.10.5 Bewuste ventilatie speciale ruimten
m Parking
250 m³/(h.voertuig)
m Archief, rolarchief, lokaal voor papierafval Ventilatievoud 2 h -1
m Lokaal voor keukenafval Ventilatievoud 4 h -1
m Kelderverdieping, opslag kuisgerief Ventilatievoud 1 h -1
3.11 Liften
3.11.1 Ontwerp
Het aantal liften, hun nuttige last en de aangewezen stijg- en daalsnelheid worden bepaald aan
de hand van een trafiekstudie op basis van de norm NBN 52019, 1981. Bij kantoorgebouwen mag
de maximale wachttijd niet meer bedragen dan 25 tot 30 seconden. De kooiversnelling dient
beperkt te blijven tot 1 m/s² bij volle capaciteit en 1.5 m/s² bij een bezetting van 15%. Voor de
kooisnelheid in functie van de hefhoogte geldt:
Hefhoogte (m
50
Snelheid (m/s)
0.63
1
1.6
2
2.5 tot 5
Telt een gebouw meer dan twee niveaus, dan wordt los van enige trafiekstudie 1 personenlift voorzien.
3.11.2 Technische uitvoering
• Bestaande liftinstallatie is aangepast conform KB 9 maart 2003 betreffende de beveiliging
van liften (B.S. 30/4/2003) en wijzigingen.
14
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
• De nieuwe liften worden conform het typebestek 400, deel 400.C.03: liften uitgevoerd en
als volgt aangevuld:
Machinekamer
m Liftschacht en machinekamer worden zoveel mogelijk omringd door technische ruimten,
bergingen, leidingkokers, circulatieruimten, e.a.
m De minimale afmetingen bij een elektrische lift bedragen L x B x H = 2 x 3,2 x 1,8 m 3 . Bij een
hydraulische lift wordt dat: L x B x H = 1,4 x 1,4 x 1,8 m 3 .
m Liftmachine en pompen staan trillingsvrij opgesteld en werken geluidsarm.
m Trillingsniveau : max. 0,1 m/s² (horizontaal en verticaal).
m Geluidsdrukniveau in de kooi : max. 50 dBA.
m De resulterende temperatuur daalt niet onder 5°C en stijgt niet boven 40°C.
Eisen zonder score
Personenliften
m Vrije doorgang liftdeur ≥ 0.9 m.
m Bedieningspaneel in de kooi staat horizontaal op de zijwand, 0.9 tot 1.3 m boven de kooivloer
en minstens 50 cm van de hoek met de deur.
m Minimale binnenmaat van de kooi diepte = 1.4 m, breedte = 1,1 m. Dit komt overeen met lift
voor acht personen en een draagvermogen van ±630 kg.
m Tegen de achterwand van de kooi hangt een spiegel, de onderkant 1 m boven de kooivloer
en lopend tot niveau van het afgewerkt kooiplafond.
m Tegen zij- en achterwand zit in de kooi een leuning op 0.9 m hoogte.
Personenliften voor zware lasten
m In elk gebouw wordt minstens één lift voor zware lasten voorzien. Deze lift kan opgenomen
worden in de trafiekstudie.
m Minimale binnenmaat van de kooi: breedte = 1,4 m, diepte = 2,4 m. Een vrije doorgang
van de liftdeur: breedte ≥ 1,1 m en hoogte min. 2,1 m.
m Alle niveaus, ook het dak, parkingniveau en technische ruimtes, zijn toegankelijk.
m De minimale last is 1600 kg.
Liften enkel bestemd voor keukenpersoneel
m Bevindt de keuken zich niet op de gelijkvloerse verdieping, dan wordt een keukenlift
voorzien.
m De HACCP-regels zijn van toepassing, waarbij o.a. afval en verse producten gescheiden
moeten blijven.
m Minimale binnenmaat van de kooi: breedte = 1,4 m, diepte = 1,6 m.
m De minimale last is 800 kg.
m De doorgang liftdeur > 1,1 m.
m Afwerkingsmaterialen: stootbanden op 2 hoogtes, geen spiegels als wandbekleding, bevloering
bestand tegen (wieltjes van) zwaardere karren, wandbekleding in geborstelde
inox.
15
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Eisen zonder score
Brandweerliften
m Minimale binnenmaat van de kooi: breedte 1,4 m, diepte 2,4 m. Een vrije doorgang van
de liftdeur: breedte ≥ 0,9 m.
3.11.3 Toegankelijkheid voor personen met beperkte mobiliteit
Om globaal bestaande gebouwen toegankelijker te maken voor mindervaliden, bestaan oplossingen
zoals trapliften, plateauliften, stoeltjesliften e.a.
3.11.4 Energieverbruik
Het gebruik van liften moet zo energiezuinig mogelijk zijn. In een nota moet aangegeven worden
welke technische ingrepen er worden onderzocht en in aanmerking komen om het liftengebruik zo
energetisch mogelijk te laten gebeuren. Het effect op het elektriciteitgebruik en de terugverdienperiode
worden telkens vermeld.
3.12 Veiligheid
3.12.1 Geluidsdrukniveau alarm
Het geluidsdrukniveau van het alarm moet 90 dB(A) ± 4.5 dB(A) op 1 m van het alarm bedragen.
De evaluatie gebeurt door meting. Als aan deze eis niet voldaan wordt, dan moet het alarm (verplicht)
bijgeregeld worden.
3.12.2 Brandveiligheid
Het kantoorgebouw moet voldoen aan de eisen, gesteld in de normen en opgelegd door de brandweer.
Die situeren zich op zes niveaus: omgeving, gebouw, bouwdelen, gebruikte materialen, nodige
installaties en gebruikers. Hogere eisen nastreven heeft weinig zin. Bij het formuleren ervan is
al gestreefd naar een zo hoog mogelijke risicodekking.
Omgeving
Gebouw
Bouwdelen
Materialen
Installaties
Gebruikers
Het gebouw bereikbaar voor de bluswagens
Correcte compartimentering met branddeuren tussen de compartimenten
en tussen compartimenten en evacuatieroutes
Brandkleppen in de luchtkanalen die de scheiding tussen compartimenten
passeren
Voldoende evacuatiemogelijkheden met lichtgevende aanduiding
Voldoende overslaglengte tussen de raamstroken van boven elkaar gelegen
verdiepingen
Juiste brandweerstand, afhankelijk van de functie van het deel
Binnenafwerking, meubilering en leidingen uit materialen met de gevraagde
brandindex
Goed ontworpen branddetectie en brandmelding (zie varia)
Droge en natte brandleidingen
Blustoestellen waar nodig of sprinklersysteem
Noodverlichting
Verplichte evacuatietraining
16
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
3.12.3 Branddetectie en brandbeveiliging
Actuele wetgeving en normering zijn van toepassing.
Aandachtspunten bij het ontwerp:
• Aansluiting voeding direct op ALSB
• Wijze van bekabelen:
Eisen zonder score
Keuze samenstellende delen Brandcentrale (autonomie 1u)
Herhaalborden
Sirenes
Deurmagneten bij branddeuren
Drukknoppen
Breek het glas
Kortsluitisolatie
Controle en werking
Herhaal-LEDS
Detectoren
Adresseerbaar
Optisch of optisch/thermisch
Supervisie structuur
Met andere installaties
Met telefoonnetwerk (directe lijn, GSM)
3.13 Bliksembeveiliging
Atmosferische omstandigheden, waaronder een rechtstreekse blikseminslag, kunnen een gebouw
en zijn inhoud schade toebrengen. Daarom is het noodzakelijk een externe bliksembeveiliging te
voorzien. Voor de aanleg van dergelijke installatie kunt u zich baseren op de normen NBN C18-100,
NBN C18-300 en de NBN ENV 61024-1.
Alle inkomende leidingen moeten uitgerust worden met een potentiaalvereffening voor bliksem
met bescherming tegen directe inslag (vonkenbrug 10/350) of met overspanningafleiding (8/20).
Tussen stroomafleider en overspanningafleider wordt een energetische coördinatie voorzien.
3.14 Wachtbuizen
Omdat bij nutsvoorzieningen zoals elektriciteit, aardgas en telecommunicatie de vrije markt speelt,
moet bij nieuwbouw en renovatie voldoende aandacht gaan naar de in- en doorvoer van de nodige
leidingen. Minimaal zijn drie wachtbuizen nodig, één voor de stroomkabel, één voor de telecomgeleidingen
en één voor aardgas. Beter is meteen voor elke buis ontdubbelde toegangen te voorzien.
Eventueel kan de aannemer er meer specifieke wachtbuizen aan toevoegen, zoals blaasbuizen voor
glasvezel.
17
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Eisen zonder score
3.15 Elektriciteit
3.15.1 Hoogspanning
De elektriciteitscabine wordt apart of in het gebouw voorzien. De geldende wetgeving en normering
zijn hier van toepassing.
Net zoals de overige nutsvoorzieningen, wordt de cabine in overeenstemming met het technische
reglement van de VREG uitgebouwd (scheiding installaties distributiebeheerder/gebruiker). Komen
er inductieve toepassingen, dan is een cosphi-compensatie nodig. Daartoe wordt ruimte voorzien
voor een condensatorbatterij met PQFA, waarbij de nodige maatregelen genomen moeten worden
om resonantie te vermijden. Voor de transformator geldt HD428.1-klasse B (lastverliezen) en klasse
B’ (verliezen bij nullast en lawaaiproductie). De K-factor wordt bepaald volgens HD 428.4 (netvervuiling)
met H < 5%. Als koelmiddel wordt minerale olie, dan met opvang, of siliconenolie gebruikt.
3.15.2 Laagspanning
De normen van toepassing zijn AREI, EN 60439 en de ATEX-richtlijn. De voeding wordt verticaal georganiseerd
met, naast een algemeen laagspanningsbord (ALSB), een verdeelbord per verdieping.
Alle borden krijgen voldoende reserveruimte en laten toe meters aan te sluiten (digitale meters van
Indexys en een submeterstructuur). De bemeting van de differentieelschakelaars moet steunen op
een duidelijke definitie van wat een vochtige ruimte is. Ook moet de volledige installatie met inachtneming
van de nodige veiligheidsvoorzieningen vlot toegankelijk zijn, zodat thermografische
controles mogelijk zijn.
Bij een computervloer bestaat de einddistributie uit vloerdozen. Wanneer de ruimten enkel een vals
plafond hebben, worden verdeelzuilen en gesloten wandgoten met tussenschot gebruikt. De vloerdozen
bevatten drie stopcontacten en twee dataconnecties (Rj-45 Cat 6 of conform algemeen concept
van databekabeling). Per werkplek komt er minstens één vloerdoos. Bijkomend als optie zijn
stopcontacten in opbouw of inbouw op de verdeelzuilen of in de wandgoten.
Het ontwerp van de laagspanning gebeurt volgens HD384 (Europese norm), AREI met inbegrip van
de tabel met omgevingsvoorwaarden en eventueel de richtlijnen van BVVO.
3.15.3 Noodstroomaggregaat
Op het noodstroomaggregaat (NSA) moeten volgende componenten aangesloten worden (niet limitatief):
m veiligheidssystemen zoals de noodverlichting, de trappenhuisverluchting, de brandweerlift,
de brandmeldingsystemen, alle pompen, enz.;
m IT-systemen zoals de noodvoeding, voeding van de UPS, de koeleenheid ervan, enz.;
m beveiligingssystemen, CCTV, inbraakalarm.
Daar bovenop voorziet men een vermogenreserve van minstens 30%. De noodstroomaggregaat
heeft een autonomie van 24u.
18
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
3.15.4 Stookolieopslag ten behoeve van noordstroomaggregaat
Vereisten volgens Vlarem II.
De stookolietank is voorzien van een beveiligingssysteem tegen overlopen bij vulling, een systeem
voor lekdetectie en een plaatje met het reservoirnummer, de naam van de opgeslagen vloeistof en
de reservoirinhoud. Daarnaast kunnen bijkomende eisen worden gesteld naargelang de ligging (al
dan niet in een beschermde zone), de grootte van de tank, het feit of het een nieuwe of een bestaande
tank is, of het om een ondergrondse of een bovengrondse tank gaat en naargelang het materiaal
waaruit de tank bestaat. Die eisen betreffen:
De frequentie van controle en checklist
m al dan niet een onderzoek naar corrosieve bodemeigenschappen;
m al dan niet in een waterdichte kuip;
m al dan niet met een permanente lekcontrole;
m al dan niet met een dubbele wand;
m al dan niet met een kathodische bescherming.
Detectie: Locatie (manier van vullen)
Eisen zonder score
19
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Eisen zonder score
3.16 Gebouwbeheersysteem (GBS)
Er dient een gebouwbeheersysteem aanwezig te zijn, dit moet modulair opgebouwd en uitbreidbaar zijn.
Minimaal omvat het systeem:
m Een algemene controle van de HVAC–installatie, inbegrepen de aansturing van alle
componenten, de opname van alarmen, prealarmen, meldingen via droge contacten
en een statuscontrole.
m Een algemene controle van de elektriciteitinstallatie (inclusief NSA). Status hoofdborden
(vermogen, spanning, reactief vermogen), status specifieke verbruikspunten.
m Een algemene controle van de beveiligingsinstallatie.
m De uitlezing van de brandcentrales.
m De mogelijkheid om een DECT-message server of equivalent voor doorgave van alarmen
aan te koppelen. Een belangrijke optie daarbij is de “acknowledge procedure”
(ontvangstmelding alarmen). Een ontdubbelde koppeling is optioneel.
m De mogelijkheid om andere sturingen op potentiaalvrije contacten aan te koppelen.
m De mogelijkheid om alles via gestandaardiseerde protocols, zoals BAC-net, LON-net,
te koppelen met vrijgave van protocol voor specifieke functies.
m De mogelijkheid om sensoren van diverse types, voor externe elementen zoals CO 2
,
temperatuur, windsnelheid, regenval aan te koppelen.
m De mogelijkheid om meters met impulsgever aan te koppelen.
m Een kalenderfunctie voor weekend en specifieke feestdagen en een sturing op basis
van sensorwaarden, berekende waarden (virtuele sensor waarden), datum & tijd en
voorrangregels (bv. branddetectie heeft voorrang op bepaalde sturingen). Ook beschikt
het systeem over een lineaire sturing, een niet-lineaire sturing (bv. logaritmisch),
een trapsturing en een tijdgekoppelde sturing, die toelaat seizoensgebonden regimes
op te stellen.
m Een visuele weergave van de installatie en alle sturingselementen, met aanduiding in
quasi reële tijdsmodus van de instelwaarden, de huidige waarden, de berekende
waarden, de status (on/off/sleep…) en de manuele / automatische werking.
m De mogelijkheid rapporten te genereren waarin één of meerdere parameters, naast
of over elkaar geprojecteerd, bekeken worden. Daarbij horen automatische rapporten
op reguliere basis (vb. wekelijks, maandelijks) welke per mail kunnen doorgestuurd
worden, om opgevraagde rapporten, om rapporten, die de evolutie van één
parameter of een berekende waarde over minimum 1 jaar weergeven (grafische
weergave met een tabel van waarden, die in Excel ingelezen kan worden, enz.).
m Ondersteuning van de webservertechnologie (beveiligde connectie) voor toegang
van op afstand tot het sturingsysteem via login & paswoord (identificatie), met mogelijkheid
tot dual login.
m Opvolging van alle acties op het sturingsysteem voor een periode van minimum 1
jaar, met automatische log-off na instelbare inactiviteit: tijdstip, operator identificatie,
acties.
m Verbruikscontrole met beslissingscriteria (bv. ketel valt ‘s winters uit, over naar reserveketel
/ ketel valt ‘s zomers uit, alarm).
20
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
m Afstandssignalisatie met mogelijkheid tot cascadeverwittiging bij niet-herkennen.
m Netwerkkoppeling (IP-netwerk) voor FTP of TELNET processen die toelaten om de informatie
uit het gebouwbeheersysteem weer te geven op een beveiligde pagina.
m Locale ondersteuning en ondersteuning van op afstand door de installateur met het
oog op optimalisatie van het gebruik.
Belangrijk zijn het onderhoudscontract en de clausules tot opwaardering voor de sturing en de
stuurelementen. Daarbij is de compatibiliteit tussen het sturingsysteem en de individuele sturingselementen
een hoofdvereiste voor het gebouwbeheersysteem. Die comptabiliteit moet permanent
verzekerd zijn.
Eisen zonder score
Alle voorziene telemetrische meters worden bekabeld en aangesloten op het GBS vanwaaruit een
link kan opgebouwd worden naar het energieboekhoudingspakket. Het GBS dient zo geconcipieerd
te worden dat:
m alle meetgegevens kunnen ingelezen worden voor verdere verzending naar het energieboekhoudingspakket;
m alle meetgegevens op regelmatige basis kunnen doorgestuurd worden, in een formaat
opgegeven, naar een externe locatie met typische frequentie halfdagelijks (12h)
en dit zonder manuele manipulaties vanwege de ontvanger;
m communicatie via een IP-verbinding mogelijk is, met bijhorende security mechanismen;
m tenminste de 100 laatste doorgestuurde meetwaarden bijgehouden worden via een
FIFO-principe, zodat bij een fout in de transmissie een recovery mogelijk is. Voor parameters
die meermaals per dag gemeten worden is een hogere buffer van toepassing;
m elke transmissie gepaard gaat met een succesmelding en elke foutieve transmissie
aanleiding geeft tot een Minor alarm, en vanaf 3 foute transmissies tot een Major
alarm.
3.17 Vereiste documenten bij bestaande gebouwen
3.17.1 Algemeen
Bij aankoop of huur van een bestaand kantoorgebouw moeten, buiten het post-interventiedossier
en as-built dossier, alle hierna volgende documenten en verslagen omtrent de keuring en de controle
van de elektriciteitinstallatie, de brandbeveiliging, de HVAC-installatie, de liften, de compartimenteringen,
asbest en het sanitair, bij voorkeur twee maanden voor de ondertekening van het
contract, overhandigd worden.
3.17.2 Elektrische installaties
m Keuring bij in dienststelling van de installatie
m Periodieke keuringen van de installatie
m Alle elektrische schema’s
m Veiligheidsverlichting
m Periodieke keuringen van de veiligheidsverlichting
21
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Eisen zonder score
3.17.3 Brandbeveiliging
m Jaarlijkse keuring van het brandalarm
m Jaarlijkse keuring van de muurhaspels
m Jaarlijkse keuring van het brandblussers
m Brandweerverslag
m Instructies “Wat bij brand”
m Evacuatieplannen
m Signalisatie/pictogrammen
3.17.4 HVAC
3.17.5 Liften
m De wettelijke attesten en keuringen voor de verwarminginstallaties
m De wettelijke attesten en keuringen voor de koelinstallaties
m In dienststelling personenlift
m In dienststelling goederenlift
m Periodieke keuring personenlift
m Periodieke keuring goederenlift
3.17.6 Compartimenteringen
m Compartimentering stookplaats
m Compartimentering trappenhal
m Compartimentering kelder
m Compartimentering verdiepingen
3.17.7 Asbest
m Asbestinventaris
3.17.8 Sanitaire installaties
m Comformiteit legionellawetgeving
m wateranalyse drinkbaar water
3.17.9 Diversen
m Dossier van postinterventie
m Onderhoud ramen
m Milieuvergunning
m Stedenbouwkundige vergunning
22
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Inleiding
23
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
4 EISEN MET EEN SCORE
4.1 Groep 1: leefbaarheid en welzijn
Groep 1: leefbaarheid
en welzijn
Bij de eerste groep prestatie-eisen ligt de nadruk op het algemene welzijn van de gebouwgebruiker.
Een gebouw en zeker een kantoor moeten immers in eerste plaats een aangename leefomgeving
vormen voor de personen die er werken. Anders wordt het gebouw onleefbaar en/of onwerkbaar en
zal het (op termijn) geen enkele functie meer kunnen vervullen. Vanuit het oogpunt van duurzaamheid
kunnen we vooropstellen dat het kantoor zo geconcipieerd moet zijn dat er een zo aangenaam
mogelijk klimaat heerst waarin een mens optimaal presteert.
Indeling
In de beschrijving van de verschillende prestatie-eisen rond leefbaarheid en welzijn zijn er 3 grotere
groepen. Eerst is er de toegankelijkheid van het gebouw. Vervolgens zijn er de verschillende vormen
van comfort en tot slot komt het binnenmilieu (binnenluchtkwaliteit en ventilatie) aan bod.
Toegankelijkheid
Een eerste belangrijk aandachtspunt in de evaluatie is de algemene toegankelijkheid van het gebouw.
Een gebouw kan immers maar ten volle zijn functie vervullen als alle gebouwgebruikers er
zonder bijkomende problemen toegang toe hebben. Al vanaf de ontwerpfase moet er speciale aandacht
gaan naar mindervalide personen.
Comfort
Als tweede grote blok worden alle vormen van comfort bekeken, onderverdeeld in 4 blokken: thermisch,
akoestisch, trillingen en visueel.
− Bij het thermische comfort zijn er globale eisen voor de binnentemperatuur in zowel de winterals
de zomerperiode. Daarnaast worden ook lokale comfortproblemen zoals tocht bekeken.
− Qua akoestiek worden er zowel eisen op gebouwniveau als bouwdeelniveau omschreven. Zo
wordt niet alleen het achtergrondgeluid ten gevolge van installaties of verkeerslawaai beperkt,
maar moet de constructie ook voldoende isoleren tegen lucht- en contactgeluid en dient een
maximale nagalmtijd in bepaalde lokalen gerespecteerd te worden.
− Op het vlak van trillingen mag er geen hinder zijn van verkeer, trein of metro.
− Verder moet er voldoende licht in de kantoorruimte zijn (zowel van verlichting als van natuurlijk
daglicht) om visueel een aangenaam klimaat te creëren.
Binnenmilieu
Als derde onderdeel worden de binnenluchtkwaliteit en ventilatie van het kantoor onder de loep
genomen. Dit gebeurt enerzijds door eisen rond CO 2
-concentratie te formuleren en anderzijds door
de debieten voor bewuste ventilatie en mogelijkheden tot piekventilatie te controleren.
24
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 1: leefbaarheid en welzijn
Niveau gebouw
Toegankelijkheid
Gewichtfactor: 4
Het kantoorgebouw is integraal toegankelijk, d.w.z. dat de hele keten van toegankelijkheid langsheen
de route van buiten of vanuit de parkeergarage tot op de werkplek aangepast is, niet alleen aan
personen met motorische beperkingen, maar ook aan personen met visuele, auditieve en mentale
beperkingen. Dat ruime functionele criterium is moeilijk in prestatie-eisen om te zetten. Daarom
moet een toegankelijkheidsbureau de eventuele knelpunten opsporen en melden. Wat volgt is een
niet limitatief overzicht van elementen, die bij zulke controle aan bod komen:
Parking
− Ondergrond vlak en rolstoelvast
− Voldoende aangepaste en voorbehouden parkeerplaatsen voor gehandicapten, groot genoeg
en goed aangeduid
− Bediening om toegang te krijgen tot de parking goed zichtbaar en gebruiksvriendelijk voor een
persoon met een beperking
Toegankelijkheid
Van parking / straatzijde naar ontvangbalie
− Routes drempelvrij
− Bij niveauverschillen moet er naast de trap een toegankelijk liftsysteem of toegankelijk hellend
vlak aanwezig zijn
− Routes voldoende breed en obstakelvrij, ook ter hoogte van eventuele versmallingen en voorzien
van voldoende contrast zodat de ontvangbalie ook makkelijk te vinden is voor een persoon met
een visuele beperking
− Deuren op de route voldoende breed en zelfstandig te bedienen door een persoon met een beperking
− Ontvangstbalie duidelijk zichtbaar en gebruiksvriendelijk voor een persoon met een beperking
Hoofdingang
− Drempelvrij
− Bij niveauverschillen moet er naast de trap een toegankelijk liftsysteem of toegankelijk hellend
vlak aanwezig zijn
− Hoofdingang duidelijk zichtbaar, duidelijk te onderscheiden van de rest van het gebouw
− Glazen deuren / wanden voorzien van voldoende contrastmarkering
− Deur voldoende breed en zelfstandig te bedienen door een persoon met een beperking
− Bij een tourniquetdeur moet er een naastliggende alternatieve toegankelijke deur zijn
Interne routes
− Drempelvrij
− Bij niveauverschillen moet er naast de trap een toegankelijk liftsysteem of toegankelijk hellend
vlak aanwezig
− Routes voldoende breed en obstakelvrij, ook ter hoogte van eventuele versmallingen en voorzien
van voldoende contrast zodat de ontvangbalie ook makkelijk te vinden is voor een persoon met
een visuele beperking. In de gangzones dient er elke 15 m een draaizone van 1,50 m voorzien te
25
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
worden indien de gangbreedte

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 1: leefbaarheid en welzijn
Thermisch comfort
Temperatuurregeling, koude jaarhelft
Gewichtsfactor 4/18=2/9
Deze prestatie-eis evalueert in welke mate de verwarmingsregeling aangepast wordt voor de verschillende
ruimten. De reële warmtebehoefte varieert immers niet enkel in functie van de buitentemperatuur,
maar is ook afhankelijk van een heel scala interne en externe factoren.
Score
De score hangt af van de regeling. Regelingen worden gewoonlijk uitgesplitst in centraal en decentraal.
Voorbeelden van een centrale regeling zijn:
m Ketels met vaste temperatuurinstelling door middel van een ketelaquastaat die enkel
manuele regeling toelaat.
m De ketels volgen een stooklijn die de vertrektemperatuur regelt in functie van een gemiddelde
buitentemperatuur. De driewegkranen worden gestuurd door buitenvoelers
met korte integratietijd.
m De ketels volgen een stooklijn die de vertrektemperatuur regelt in functie van de buitentemperatuur,
terwijl de driewegkranen op de verschillende kringen gestuurd worden
door een kamerthermostaat, die de binnentemperatuur in een representatieve ruimte
langsheen de kring meet en vergelijkt met de instelwaarde. Hier vindt dus een ruimtetemperatuurcompensatie
plaats van de centrale regeling.
Thermisch comfort
Voorbeelden van een decentrale regeling zijn:
m Elk verwarmingselement, hetzij een radiator, convector, ventilo-convector, inductie-convector
of VAV-box, krijgt zijn eigen aanvullende regeling (bv. een thermostaatkraan) instelbaar
door de gebruiker. Bij vloer- of wandverwarming met gemiddelde of hoge traagheid
is dit niet mogelijk.
m Per ruimte is er een regelelement (bv. een thermostaat) dat alle verwarmingselementen
van die ruimte aanstuurt (bv. via een zoneventiel).
Een regeling is niet afdoende als zij in eenzelfde ruimte tot een gelijktijdige verwarming en koeling
kan leiden. Dit moet verholpen worden door maatregelen op centraal niveau (bijvoorbeeld door
centraal de verwarmingsinstallatie nooit samen met de koelmachine te laten werken, bij voorkeur
met een “dode zone” ertussen) of op decentraal niveau. Indien dit niet het geval is, bedraagt de score
voor deze prestatie-eis 0.
Regelsysteem
Score
Een centrale stooklijnregeling, aangevuld met een decentrale regeling 4
Enkel een decentrale regeling 3
Een centrale stooklijnregeling met ruimtecompensatie 2
Een centrale niet manuele stooklijnregeling 1
Geen enkele van bovenstaande 0
27
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Evaluatie
De evaluatie wordt doorgevoerd op alle hierna vermelde ruimten: individueel kantoor, kantoor tot 4
personen, landschapskantoor (worden voor deze prestatie-eis als één ruimte aanzien), vergaderzaal,
auditorium, receptie, ontvangstruimte, restaurant en cafetaria.
Het slechtste resultaat van de verschillende geëvalueerde ruimten bepaalt de score.
In eerste instantie is het bestek bepalend. Is daarin de regeling in detail beschreven, dan komt er een
voorlopige score.
Bij oplevering gebeurt de feitelijke vaststelling en wordt een definitieve score gegeven.
Thermisch comfort
28
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 1: leefbaarheid en welzijn
Thermisch comfort
Gebruikersingrepen op de temperatuur, koude jaarhelft
Gewichtsfactor 4/18 = 2/9
Het comfort van de gebruiker van het gebouw wordt mede beïnvloed door de mogelijkheid om de
comfortomstandigheden zelf te beïnvloeden. Dit is zowel objectief (de ideale temperatuur verschilt
van persoon tot persoon) als subjectief (de gebruiker heeft het gevoel dat hij de comforttoestand
zelf in de hand heeft).
Score
Een temperatuurregeling met mogelijkheid tot gebruikersingreep bestaat uit een thermostatische
kraan met duidelijke onderverdelingen, maar niet noodzakelijk temperaturenindicatie, of uit een
thermostaat met temperatuurregeling met in te stellen “graden”, optioneel aangevuld met een aanduiding
van de werkelijke temperatuur.
Thermisch comfort
Als deze prestatie-eis van mogelijk individueel ingrijpen is vervuld, dan wordt de hoogste score behaald.
Vereist de regeling een afspraak met maximaal 4 personen, dan wordt verondersteld dat de
gebruiker toch nog zijn inbreng heeft in de gemeenschappelijk bepaalde instelling. Bij landschapskantoren
(meer dan 4 personen) is het niet realistisch dat alle gebruikers systematisch mee de temperatuurinstelling
bepalen, en is er dus geen gebruikersingreep meer mogelijk. De score voor landschapskantoren
zal dan ook 0 bedragen.
Een regeling wordt niet als afdoende aanzien als deze in eenzelfde ruimte tot een gelijktijdige verwarming
en koeling kan leiden omdat verschillende zones of gebruikersplaatsen afzonderlijk kunnen
worden geregeld. Er moet worden nagegaan of maatregelen ingevoerd zijn op decentraal of
centraal niveau (bijvoorbeeld door centraal de verwarmingsinstallatie nooit samen met de koelmachine
te laten werken, bij voorkeur met een ‘dode zone’ ertussen) om deze situatie uit te sluiten. Als
dit niet het geval is, bedraagt de score op deze prestatie-eis 0.
Gebruikersingrepen op de temperatuur
Score
Een temperatuurregeling per gebruiker, met aanduiding van de werkelijke temperatuur 4
Een temperatuurregeling per gebruiker, op “graden” 3
Een temperatuurregeling per gebruiker 2
Een temperatuurregeling per maximaal 4 gebruikers 1
Geen enkele van bovenstaande 0
Evaluatie
De evaluatie wordt doorgevoerd op het geheel van het gebouw in gebruiksfase voor alle hierna
vermelde ruimten: individueel kantoor, kantoor tot 4 personen en landschapskantoor. Het slechtste
resultaat van de verschillende geëvalueerde ruimten bepaalt de score.
In eerste instantie is het bestek bepalend. Is daarin de regeling in detail beschreven, dan komt er een
voorlopige score. Bij oplevering gebeurt de feitelijke vaststelling en wordt een definitieve score gegeven.
29
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Thermisch comfort
De effectieve temperatuur, koude jaarhelft
Gewichtsfactor 24/18 = 4/3
Thermisch comfort
Algemeen mag bij een metabolisme van 1.2. Met en een kledij van 1 Clo (voor de koude jaarhelft) in
de gebruiksruimte van elk lokaal of elke ruimte waar mensen werken, de Predicted Mean Vote (PMV)
tijdens de werkuren niet buiten het interval -0.5 / +0.5 liggen. Voor de berekening ervan verwijzen
we naar de normen ISO 7730, ANSI/ASHRAE 55-2004 en EN 13779. Tot de koude jaarhelft horen alle
maanden met een gemiddelde maandelijkse temperatuur onder de 12°C. De basisbuitentemperatuur
voor de winterperiode is zoals aangegeven in de norm NBN B 62-003 voor bouwplaats.
Score
Praktisch fungeert de effectieve temperatuur θ r
als bepalende comfortgrootheid. Die wordt gegeven
door 0.5 θ a
+ 0.5 θ R
met θ a
de luchttemperatuur en θ R
de stralingstemperatuur. Bij een metabolisme
van 1.2 Met en een kledij van 1 Clo ligt de comfortwaarde bij 21°C (minimaal aantal klagers). Daarbij
speelt de relatieve vochtigheid van de binnenlucht amper een rol. De score hangt, tijdens de maanden
met een gemiddelde temperatuur onder 12°C, af van de schommelingen van de effectieve temperatuur
rond 21°C tijdens de werkuren in alle lokalen en ruimten waar mensen werken:
De effectieve Temperatuur (θ r
)
Score
≥ 20.5 en ≤ 21.5 4
≥ 20 en ≤ 22 3
≥ 19 en ≤ 23 2
≥ 18 en ≤ 24 1
< 18 of > 24 0
Evaluatie
In eerste instantie is het bestek bepalend. Zijn daarin de eis en de toegelaten schommeling beschreven
en werd het ontwerp via een dynamische gebouwsimulatie op dat punt gecontroleerd, dan
komt er een voorlopige score. De definitieve evaluatie wordt doorgevoerd op het geheel van het gebouw
in gebruiksfase voor een selectie uit de hierna vermelde ruimten: individueel kantoor, kantoor
tot 4 personen, landschapskantoor, vergaderzaal, auditorium, receptie, ontvangstruimte, restaurant
en cafetaria. Er worden minimaal 3 kantoren en 2 andere ruimten geselecteerd voor de evaluatie.
Bij de selectie wordt er rekening mee gehouden dat de ruimten representatief zijn voor het comfort
van het gehele gebouw, zoals een kantoor aan de zuidzijde en aan de noordzijde... De evaluatie
gebeurt door het uitvoeren van continue metingen gedurende 3 maanden in de koude jaarhelft.
Hiervoor worden de maanden december, januari en februari geselecteerd. De evaluatie vindt plaats
op basis van een continue meting van de operationele temperatuur op een representatieve plaats
in de ruimte. De meting wordt in kantoren uitgevoerd op halshoogte van een zittende persoon. Het
meetinterval bedraagt maximaal 5 minuten. Voor deze evaluatie mag gebruik worden gemaakt van
de gegevens uit een eventueel gebouwbeheersysteem, voor zover de metingen aan alle bovenvermelde
eisen voldoen.
30
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Thermisch comfort
Temperatuurregeling, warme jaarhelft
Deze prestatie-eis wordt niet geëvalueerd voor gebouwen met natuurlijke koeling.
Gewichtsfactor 4/18 = 2/9
Deze prestatie-eis evalueert in welke mate de koelregeling gedifferentieerd wordt over de verschillende
ruimten. De reële koelbehoefte varieert immers niet enkel in functie van de buitentemperatuur,
maar is ook sterk afhankelijk van heel wat interne en externe factoren.
Score
De score hangt af van het type regeling. Regelingen worden typisch uitgesplitst in centraal en decentraal.
Voorbeelden van een centrale regeling zijn:
m De distributietemperatuur van het koelmiddel heeft een vaste temperatuurinstelling
door middel van een thermostaat met uitsluitend manuele regeling.
m De distributietemperatuur van het koelmiddel wordt geregeld in functie van continu
gemeten weersparameters (buitentemperatuur, zonlichtinstraling...). De driewegkranen
worden gestuurd met korte integratietijd.
m De distributietemperatuur van het koelmiddel wordt geregeld in functie van continu gemeten
weersparameters (buitentemperatuur, zonlichtinstraling...), terwijl de driewegkranen
op de verschillende kringen gestuurd worden door een kamerthermostaat, die de
binnentemperatuur in een representatieve ruimte langsheen de kring meet en vergelijkt
met de instelwaarde. Hier vindt dus een ruimtetemperatuurcompensatie plaats van de
centrale regeling.
Een voorbeeld van een decentrale regeling is:
m Elk koelelement, zij het een (ventilo)convector, een koelplafond, inductieconvector of
VAV-box, krijgt zijn eigen aanvullende regeling (een thermostaatkraan, een driewegkraan
of andere) in te stellen door de gebruiker. Bij vloer- of wandverwarming met gemiddelde
of hoge traagheid is dit niet mogelijk.
Thermisch comfort
Een regeling is niet afdoende als zij in eenzelfde ruimte tot een gelijktijdige verwarming en koeling
kan leiden omdat verschillende zones of gebruikersplaatsen afzonderlijk kunnen worden geregeld.
Er moet worden nagegaan of maatregelen ingevoerd zijn op decentraal of centraal niveau (bijvoorbeeld
door centraal de verwarmingsinstallatie nooit samen met de koelmachine te laten werken,
bij voorkeur met een ‘dode zone’ ertussen) om deze situatie uit te sluiten. Als dit niet het geval is,
bedraagt de score op deze prestatie-eis 0.
31
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Temperatuurregeling
Een centrale niet-manuele regeling van de koelmiddeldistributietemperatuur,
aangevuld met de decentrale regeling
Score
4
Enkel een decentrale temperatuurregeling 3
Een centrale niet-manuele regeling van de koelmiddeldistributietemperatuur,
met ruimtecompensatie
2
Een centrale niet-manuele regeling van de koelmiddeldistributietemperatuur 1
Thermisch comfort
Geen enkele van bovenstaande 0
Evaluatie
De evaluatie wordt doorgevoerd op alle hierna vermelde ruimten: individueel kantoor, kantoor tot 4
personen, landschapskantoor (worden voor deze prestatie-eis als één ruimte aanzien), vergaderzaal,
auditorium, receptie, ontvangstruimte, restaurant en cafetaria.
Het slechtste resultaat van de verschillende geëvalueerde ruimten bepaalt de score.
In eerste instantie is het bestek bepalend. Is daarin de regeling in detail beschreven, dan komt er een
voorlopige score.
Bij oplevering gebeurt de feitelijke vaststelling en wordt een definitieve score gegeven.
32
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Thermisch comfort
Gebruikersingrepen op temperatuur, warme jaarhelft
Deze prestatie-eis wordt enkel geëvalueerd voor mechanische koeling.
Gewichtsfactor 4/18 = 2/9
Score
Een gebruikerstemperatuurregeling bestaat uit een regeling (met duidelijke onderverdelingen,
maar niet noodzakelijk temperaturenindicatie) of uit een thermostaat met temperatuurregeling (in
te stellen “graden”), optioneel aangevuld met een aanduiding van de werkelijke temperatuur.
Op deze presentatie-eis behaalt men de hoogste score (ideale situatie) als men individueel kan ingrijpen
in de temperatuurregeling (bv. een regeling voor één gebruiker die alleen in een kantoor zit),
dan wordt de hoogste score behaald. Vereist de regeling een afspraak met maximaal 4 personen,
dan wordt verondersteld dat de gebruiker nog steeds een inbreng heeft in de gemeenschappelijk
bepaalde instelling. Bij landschapskantoren (meer dan 4 personen) is het niet realistisch dat alle gebruikers
systematisch mee de temperatuurinstelling bepalen, en is er dus geen gebruikersingreep
meer mogelijk. De score voor landschapskantoren zal dan ook 0 bedragen.
Thermisch comfort
Een regeling is niet afdoende als zij in eenzelfde ruimte tot een gelijktijdige verwarming en koeling
kan leiden omdat verschillende zones of gebruikersplaatsen afzonderlijk kunnen worden geregeld.
Er moet worden nagegaan of maatregelen ingevoerd zijn op decentraal of centraal niveau (bijvoorbeeld
door centraal de verwarmingsinstallatie nooit samen met de koelmachine te laten werken,
bij voorkeur met een ‘dode zone’ ertussen) om deze situatie uit te sluiten. Als dit niet het geval is,
bedraagt de score op deze prestatie-eis 0.
Gebruikersingrepen op temperatuur
Een temperatuurregeling per gebruiker, met aanduiding van de werkelijke
temperatuur
Score
4
Een temperatuurregeling per gebruiker, op “graden” 3
Een temperatuurregeling per gebruiker 2
Een temperatuurregeling per maximaal 4 gebruikers 1
Geen enkele van bovenstaande 0
Evaluatie
De evaluatie wordt doorgevoerd op het geheel van het gebouw in gebruiksfase voor alle hierna vermelde
ruimten: individueel kantoor, kantoor tot 4 personen en landschapskantoor.
Het slechtste resultaat van de verschillende geëvalueerde ruimten bepaalt de score.
In eerste instantie is het bestek bepalend. Is daarin de regeling in detail beschreven, dan komt er een
voorlopige score.
Bij oplevering gebeurt de feitelijke vaststelling en wordt een definitieve score gegeven.
33
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Thermisch comfort
De effectieve temperatuur, warme jaarhelft
Gewichtsfactor 24/18 = 4/3
Hiervoor wordt er een onderscheid gemaakt tussen gebouwen met mechanische koeling en met
natuurlijke koeling.
Thermisch comfort
Algemeen moeten bij een metabolisme van 1.2 Met en een kledij van 0.5 Clo (voor de warme jaarhelft)
in de gebruiksruimte van elk lokaal of elke ruimte waar Groep mensen 1 – Leefbaarheid werken, en de welzijn temperaturen binnen
bepaalde grenzen liggen. Tot de warme jaarhelft horen alle maanden met hete dagen
Thermisch comfort
(daggemiddelde
buitentemperatuur hoger dan 25 °C).
De basisbuitentemperatuur voor de zomerperiode bedraagt 30°C bij een relatieve vochtigheid van
50% RV. De bruto zonlichtinstraling bedraagt 1000 W/m².
Score
Kantoorgebouwen met luchtbehandeling
Bij een metabolisme van 1.2 Met en een kledij van 0.5 Clo (voor de warme jaarhelft), ligt op hete dagen
(daggemiddelde Bij een metabolisme buitentemperatuur van 1.2 Met een hoger kledij dan van 25°C) 0.5 Clo de (voor gewenste de warme jaarhelft), effectieve dan temperatuur ligt binnen
bij 25°C temperatuur (minimaal aantal binnen klagers). bij 25°C Voor (minimaal dagen aantal waarop klagers). de daggemiddelde Voor dagen waarop temperatuur de
op hete dagen (daggemiddelde buitentemperatuur hoger dan 25°C) de gewenste effectieve
boven
12°C maar onder effectieve 25°C binnentemperatuur:
blijft, wordt de gewenste effectieve binnentemperatuur:
4
r, opt
21
(
e
12)
13
Voor de berekening De score hangt verwijzen af van het we interval naar waarin de normen de schommeling ISO 7730, tussen ANSI/ASHRAE maximum en minimum 55-2004 en EN 13779.
De score hangt af van het interval waarin de schommeling tussen maximum en minimum effectieve
binnentemperatuur De effectieve zich tijdens Temperatuur de werkuren situeert:
De effectieve Temperatuur, warme jaarhelft
Gewichtsfactor 24/18 = 4/3
Hiervoor wordt er een onderscheid gemaakt tussen gebouwen met mechanische koeling en
met natuurlijke koeling.
Algemeen moeten bij een metabolisme van 1.2 Met en een kledij van 0.5 Clo (voor de
warme jaarhelft) in de gebruiksruimte van elk lokaal of elke ruimte waar mensen werken, de
temperaturen binnen bepaalde grenzen liggen. Tot de warme jaarhelft horen alle maanden,
met hete dagen (daggemiddelde buitentemperatuur hoger dan 25 °C).
De basisbuitentemperatuur voor de zomerperiode bedraagt 30°C bij een relatieve
vochtigheid van 50% RV. De bruto zonlichtinstraling bedraagt 1000 W/m².
Score
Kantoorgebouwen met luchtbehandeling
daggemiddelde temperatuur boven 12°C maar onder 25°C blijft, wordt de gewenste
effectieve binnentemperatuur zich tijdens de werkuren situeert:
score
≥ opt - 0.5 en ≤ opt + 0.5 4
≥ opt - 1 en ≤ opt + 1
De effectieve temperatuur
3
Score
≥ opt - 2 en ≤ opt + 2
≥ opt - 0.5 en ≤ opt + 0.5
2
4
≥ opt - 3 en ≤ opt + 3
≥ opt - 1 en ≤ opt + 1
1
3
< opt - 3 en > opt + 3
≥ opt - 2 en ≤ opt + 2
0
2
Natuurlijk geventileerde ≥ opt kantoorgebouwen
- 3 en ≤ opt + 3 1
De kwaliteit van het < opt thermische - 3 en > comfort opt + 3 wordt ook hier bepaald 0 door de effectieve
binnentemperatuur. Die is nu functie van de maandelijks gemiddelde buitentemperatuur. De
score hangt daarbij af van de grenslijnen waartussen de effectieve temperatuur tijdens de
Natuurlijk geventileerde
werkuren varieert.
kantoorgebouwen
De kwaliteit van het thermische comfort wordt ook hier bepaald door de effectieve binnentemperatuur.
Die is nu functie van de maandelijks gemiddelde buitentemperatuur. De score hangt daarbij af
van de grenslijnen waartussen de effectieve temperatuur tijdens de werkuren varieert.
37/149
34
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
30
Resulterende binnentemperatuur (°C)
25
20
15
4
3
1 2
0 5 10 15 20 25
Thermisch comfort
Maandgemiddelde buitentemperatuur (°C)
De effectieve temperatuur score
De effectieve temperatuur Score
binnen grenslijnen 1 4
binnen grenslijnen 1 4
binnen grenslijnen binnen grenslijnen 2 2 3 3
binnen grenslijnen 3
binnen grenslijnen 3 2
2
binnen grenslijnen 4 1
binnen grenslijnen
buiten grenslijnen
4
4
1
0
buiten grenslijnen 4 0
Opmerking
Opmerking Bij gebouwen waar een deel van de kantoren een luchtbehandeling heeft en een deel
Bij gebouwen natuurlijk waar een is deel geventileerd, van de kantoren bepaalt een het luchtbehandeling slechtste resultaat heeft van en een de deel twee natuurlijk scores de is definitieve
geventileerd, score. bepaalt het slechtste resultaat van de twee scores de definitieve score.
Evaluatie
Evaluatie In eerste instantie is het bestek bepalend. Zijn daarin de eis en de toegelaten schommeling
beschreven en werd het ontwerp via een dynamische gebouwsimulatie op dat punt
In eerste instantie
gecontroleerd,
is het bestek
dan
bepalend.
komt er
Zijn
een
daarin
voorlopige
de eis
score.
en de toegelaten schommeling beschreven
en werd De het definitieve ontwerp via evaluatie een dynamische wordt doorgevoerd gebouwsimulatie op het op geheel dat punt van gecontroleerd, het gebouw dan in gebruiksfase
komt er een voorlopige een selectie score. uit de hierna vermelde ruimten: individueel kantoor, kantoor tot 4 personen,
De definitieve
landschapskantoor,
evaluatie wordt doorgevoerd
vergaderzaal,
op het geheel
auditorium,
van het
receptie,
gebouw in
ontvangstruimte,
gebruiksfase voor een
restaurant en
cafetaria.
selectie uit de Er hierna worden vermelde minimaal ruimten: 3 kantoren individueel en 2 kantoor, andere ruimten kantoor tot geselecteerd 4 personen, voor landschapskantoor,
vergaderzaal, selectie wordt auditorium, er rekening receptie, mee ontvangstruimte, gehouden dat restaurant de ruimten en representatief cafetaria. zijn voor het comfort
de evaluatie. Bij de
Er worden minimaal van het 3 gehele kantoren gebouw, en 2 andere zoals ruimten een kantoor geselecteerd aan de voor zuidzijde de evaluatie. en aan de Bij noordzijde...
de selectie
De evaluatie gebeurt door het uitvoeren van continue metingen gedurende 3 maanden in de
wordt er rekening mee gehouden dat de ruimten representatief zijn voor het comfort van het gehele
warme jaarhelft. Hiervoor worden de maanden juni, juli en augustus geselecteerd.
gebouw, zoals Bij een deze kantoor methode aan de is zuidzijde ook het en loggen aan de noordzijde...
van de buitentemperatuur op een niet door de zon
De evaluatie gebeurt beschenen door plaats het uitvoeren vereist. van continue metingen gedurende 3 maanden in de warme
38/149
35
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
jaarhelft. Hiervoor worden de maanden juni, juli en augustus geselecteerd.
Bij deze methode is ook het meten van de buitentemperatuur op een niet door de zon beschenen
plaats vereist.
De evaluatie vindt plaats op basis van een continue meting van de operationele temperatuur op een
representatieve plaats in de ruimte. De meting wordt in kantoren uitgevoerd op halshoogte van een
zittende persoon. Het meetinterval bedraagt maximaal 5 minuten. Voor deze evaluatie mag gebruik
worden gemaakt van de gegevens uit een eventueel gebouwbeheersysteem, voor zover de metingen
aan alle bovenvermelde eisen voldoen.
Thermisch comfort
36
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Thermisch comfort
Tocht
Gewichtsfactor 4/18 = 2/9
De aanwezigheid van tocht kan een belangrijke parameter zijn die het comfort negatief beïnvloedt.
Tocht kan zowel in de winter (koude luchtstromen door kieren) als in de zomer (plaatselijke luchtstromen
van bijvoorbeeld airco-installaties) voorkomen.
Score
De grenswaarden mogen gedurende 50 of 90 % van de werktijd niet overschreden worden.
Eis
Score
v90 ≤ 0.12 m/s 4
Thermisch comfort
0.12 < v90 ≤ 0.18 m/s 3
0.18 < v90 ≤ 0.22 m/s 2
v50 ≤ 0.22 m/s 1
v50 > 0.22 m/s 0
Het slechtste resultaat van de verschillende bemeten ruimten bepaalt de score.
Evaluatie
De evaluatie wordt doorgevoerd op een selectie uit de hierna vermelde ruimten: individueel kantoor,
kantoor tot 4 personen, landschapskantoor, vergaderzaal en auditorium.
In eerste instantie is het bestek bepalend. Zijn daarin de eis en de toegelaten schommeling voldoende
nauwkeurig beschreven, dan komt er een voorlopige score. Nadien wordt via meting van de
luchtsnelheid nagegaan wat de werkelijke score is.
Er worden minimaal 3 kantoren en 1 andere ruimte geselecteerd voor de evaluatie. Bij de selectie
wordt er rekening mee gehouden dat de ruimten representatief zijn voor het comfort van het gehele
gebouw. De situatie tijdens de meting moet voldoende representatief zijn: in de winter met normaal
verwarmingsregime, in de zomer op een warme dag met ingeschakelde airco (waarbij de ramen
natuurlijk gesloten blijven).
In een vereenvoudigde benadering wordt de luchtsnelheid gemeten in een aantal ruimten, zowel
op een dag in de koude als in de warme seizoenshelft. De luchtsnelheid wordt gemeten gedurende
één dag binnen het gebruiksvolume van een zittende persoon. Het meetinterval bedraagt maximaal
5 minuten.
37
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Thermisch comfort
Verschil in luchttemperatuur tussen hoofd en voeten
Gewichtsfactor 4/18 = 2/9
Een verschil in temperatuur tussen voeten en hoofd kan tot verminderd thermisch comfort leiden.
Thermisch comfort
Score
Wordt bepaald door het verschil tussen de luchttemperatuur op hoofdhoogte en de temperatuur
op enkelhoogte, dat gedurende 50% of 90% van de werktijd bij een zittende medewerker niet overschreden
wordt:
Eis
Score
Δθ 90 < 3 °C 4
3 °C < Δθ 90
< 4 °C 3
4 °C < Δθ < 4.5 °C 2
90
Δθ 50 ≤ 4.5 °C 1
Δθ 50 > 4.5 °C 0
Evaluatie
De evaluatie wordt doorgevoerd op het geheel van het gebouw in gebruiksfase voor een selectie
uit de hierna vermelde ruimten: individueel kantoor, kantoor tot 4 personen, landschapskantoor,
vergaderzaal en auditorium.
Er worden minimaal 3 kantoren en 1 andere ruimte geselecteerd voor de evaluatie.
Bij de selectie wordt er rekening mee gehouden dat de ruimten representatief zijn voor het comfort
van het gehele gebouw, zoals een kantoor aan de zuidzijde en aan de noordzijde...
De evaluatie gebeurt door continue metingen gedurende 3 maanden in de warme jaarhelft en 3
maanden in de koude jaarhelft. Hiervoor worden de maanden juni, juli en augustus en de maanden
december, januari en februari geselecteerd.
De evaluatie vindt plaats op basis van een continue meting van de luchttemperatuur op een representatieve
plaats in de ruimte. De meting wordt in kantoren uitgevoerd met behulp van een statief
en een temperatuursensor op enkelhoogte en één op hoofdhoogte. Het meetinterval bedraagt
maximaal 5 minuten.
38
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Akoestisch comfort
Algemene aanpak
Globale gewichtsfactor: 3
Representatief staal
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Voor iedere typesituatie gedefinieerd binnen elk van de 5 prestatie-eisen in het criterium “akoestisch
Akoestisch comfort
comfort”, wordt door de expert een relevant staal van voorkomende lokalen in Algemene het kantoorgebouw aanpak
geselecteerd. Daarbij wordt uitgegaan van de meest ongunstige situaties. Globale Een voldoende gewichtsfactor: aantal 3 situaties
wordt beproefd om tegemoet te komen aan de gangbare meetfout van 2 à 3 dB bij akoestische
metingen volgens de hierna gespecificeerde internationale NBN EN ISO 140-normenreeks.
Representatief staal
Voor iedere typesituatie gedefinieerd binnen elk van de 5 ’prestatie-eisen in het criterium
Aangezien de selectie van het proefstaal in sterke mate de behaalde criteriumscore voor “akoestisch
“akoestisch comfort”, wordt door de expert een relevant staal van voorkomende lokalen in
het comfort” kantoorgebouw bepaalt, motiveert geselecteerd. de akoestische Daarbij expert wordt zijn keuze uitgegaan uitvoerig. van de meest ongunstige
situaties. Een voldoende aantal situaties wordt beproefd om tegemoet te komen aan de
gangbare meetfout van 2 à 3 dB bij akoestische metingen volgens de hierna gespecificeerde
internationale Eindscore NBN EN ISO 140-normenreeks. Aangezien de selectie van het proefstaal in
sterke De bepaling mate van de behaalde individuele criteriumscore scores voor de voor beschouwde “akoestisch typelokalen comfort” zijn bepaalt, gebaseerd motiveert op de minimale
(individuele expert score zijn keuze “1”) en uitvoerig. aanbevolen (individuele score “2”) akoestische prestaties volgens
de
akoestische de
NBN S01-400:1977 en NBN S01-401:1987. Wanneer de minimale eis voor het behalen van een individuele
score “1” niet wordt bereikt, wordt een individuele score “0” toegekend. Het scoresysteem kan
Score
De
probleemloos
bepaling van
geënt
de individuele
worden op de
scores
aangepaste
voor de
drempelwaarden
beschouwde typelokalen
voor normaal
zijn
(individuele
gebaseerd
score
op
de minimale (individuele score “1”) en aanbevolen (individuele score “2”) akoestische
prestaties
“1”) en verhoogd
volgens
(individuele
de NBN S01-400:1977
score “2”) akoestische
en NBN
comfort
S01-401:1987.
voor kantoorgebouwen
Wanneer de minimale
uit de toekomstige
het NBN behalen S01-400-2. van een individuele score “1” niet wordt bereikt, wordt een individuele score
eis
voor
“0” Wanneer toegekend. een bepaald Het scoresysteem type lokaal door kan de expert probleemloos in een bepaalde geënt prestatie-eis worden op “akoestisch de aangepaste relevant”
drempelwaarden
wordt geacht, maar
voor
niet
normaal
is opgenomen
(individuele
in de overeenkomstige
score “1”) en verhoogd
eisentabel,
(individuele
worden voor
score
dit lokaal
“2”)
de
akoestische comfort voor kantoorgebouwen uit de toekomstige NBN S01-400-2.
eisen overgenomen van een al gedefinieerd type lokaal waarvan de akoestische gelijkwaardigheid
Wanneer een bepaald type lokaal door de expert in een bepaalde prestatie-eis “akoestisch
relevant” kan worden wordt aangetoond geacht, maar op vlak niet van is vermoedelijke opgenomen geluidproductie, in de overeenkomstige gewenst akoestisch eisentabel, comfort worden en
voor spraakintimiteit. dit lokaal de De eisen bestaande overgenomen eisen kunnen van worden een al aangepast gedefinieerd door de type betrokken lokaal expert waarvan naargelang
de behoefte gelijkwaardigheid zich voordoet. Zowel kan de worden aangepaste aangetoond eisen als de op behoefte vlak tot van aanpassing vermoedelijke moeten
de
akoestische
geluidproductie, gewenst akoestisch comfort en spraakintimiteit. De bestaande eisen kunnen
uitvoerig gemotiveerd worden.
worden aangepast door de betrokken expert naargelang de behoefte zich voordoet. Zowel
de Voor aangepaste elk van de eisen 5 gedefinieerde als behoefte prestatie-eisen tot aanpassing wordt een moeten deelscore uitvoerig (X 01
tot gemotiveerd met X 05
) berekend worden. uit de
Voor behaalde elk van individuele de 5 gedefinieerde scores volgens de prestatie-eisen procedure beschreven wordt een onder deelscore “Evaluatie” (Xaan 01 tot het met einde X 05 van )
berekend iedere fiche uit voor de de behaalde beschouwde individuele prestatie-eis. scores volgens de procedure beschreven onder
“Evaluatie” aan het einde van iedere fiche voor de beschouwde prestatie-eis.
Akoestisch comfort
(Eind)Evaluatie van van akoestisch comfort comfort
Een globaal gemiddeld percentage X wordt X wordt berekend berekend als het als rekenkundig het rekenkundig gemiddelde gemiddelde van de van deelscores
deelscores X j
de voor de X j voor 5 beschouwde 5 beschouwde prestatie-eisen. prestatie-eisen. De formule De luidt: formule luidt:
X
5
1
j
Op basis van dit percentage wordt een eindscore voor het criterium “akoestisch comfort” toegekend
Op basis van dit percentage wordt een eindscore voor het criterium “akoestisch comfort”
zoals aangegeven in onderstaande tabel.
toegekend zoals aangegeven in onderstaande tabel.
5
X
j
%
Globaal percentage X
Eindscore
< 50 % 0
50 % – 54 % 1
55 % – 74 % 2
39
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Globaal percentage X
Eindscore
< 50 % 0
50 % – 54 % 1
55 % – 74 % 2
75 % – 94 % 3
95% – 100 % 4
Akoestisch comfort
Uitsluitingscriteria
Aangezien de akoestische prestatie-eisen in de Belgische context geen wettelijk maar een normatief
karakter hebben en dus slechts indirect bindend zijn, zouden in principe geen uitsluitingcriteria
gehanteerd moeten worden. Niettemin wordt onherroepelijk eindscore “0” toegekend in één of een
combinatie van de onderstaande gevallen:
− Het globale percentage X voor het criterium “akoestisch comfort” bedraagt minder dan 50%
(zie ook tabel)
− Een van de deelscores X j
voor de beschouwde prestatie-eis bedraagt minder dan 50%
− De akoestische prestatie voor een bepaald type situatie in het geselecteerde proefstaal ligt
ver beneden de drempelwaarde voor het behalen van een individuele score x j,i
= 1. 1
Gewichtsfactor
Een individuele gewichtsfactor wordt per prestatie-eis niet toegekend, gezien de specifieke methodiek
bij deze categorie.
1 De expert oordeelt hier naar eigen inzicht en aanvoelen. Als limiet voor een aanvaardbare afwijking kan het rekenkundige
verschil tussen de drempelwaarde voor individuele score “2” en “1” gehanteerd worden.
40
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep
Groep
1 –
1 – Leefbaarheid
en
en welzijn
Akoestisch comfort
Akoestisch Luchtgeluidisolatie comfort
Luchtgeluidisolatie
De prestaties voor de luchtgeluidisolatie tussen lokalen onderling worden uitgedrukt in de
De internationale prestaties voor grootheid de luchtgeluidisolatie D nT,w [dB] bepaald tussen volgens lokalen NBN onderling EN ISO worden 140-3:1998 uitgedrukt en in NBN de internationale
ISO 717-1:1996. grootheid Vereenvoudigde D nT,w
EN
[dB] bepaald praktijkmetingen volgens NBN EN ISO volgens 140-3:1998 NBN EN en NBN ISO EN 10052:2005 ISO 717-1:1996. zijn
Vereenvoudigde toegelaten. praktijkmetingen volgens NBN EN ISO 10052:2005 zijn toegelaten.
Score
AC 01 Van/naar Naar/van
D nT,w Individuele
score
01.01 Individuele kantoren Naburig gebouw 47 1
52 2
01.02 Liftkoker/traphal 47 1
52 2
01.03 Restaurant/cafetaria 54 1
59 2
01.04 Vergaderzalen 47 1
52 2
01.05 Landschapskantoren 39 1
44 2
01.06 Individuele kantoren 39 1
44 2
01.07 Gangruimten 30 1
35 2
01.08 Landschapskantoren Naburig gebouw 47 1
52 2
01.09 Liftkoker/traphal 47 1
52 2
01.10 Restaurant/cafetaria 54 1
59 2
01.11 Vergaderzalen 47 1
52 2
01.12 Landschapskantoren 30 1
35 2
01.13 Gangruimten 30 1
35 2
01.14 Vergaderzalen Naburig gebouw 47 1
52 2
01.15 Restaurant/cafetaria 47 1
52 2
01.16 Vergaderzalen 30 1
35 2
01.17 Gangruimten 30 1
35 2
Akoestisch comfort
41
45/150
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Akoestisch comfort
Evaluatie
Evaluatie De gemiddelde individuele score x 01,i
wordt bepaald voor elk van de voorkomende typesituaties uit
De gemiddelde bovenstaande individuele lijst (AC01.01 score tot en xmet 01,i wordt AC01.17) bepaald op basis voor van de elk resultaten van de voor voorkomende
een representatief
typesituaties Evaluatie
staal van
uit
de
bovenstaande
door de akoestische
lijst (AC01.01
expert geselecteerde
tot en met AC01.17)
lokalen. Vervolgens
op basis van
wordt
de
uit
resultaten
de n 01
verschillende
voor een De representatief gemiddelde individuele staal van de score door x 01,i de akoestische wordt bepaald expert voor geselecteerde elk van lokalen. voorkomende
Vervolgens typesituaties
individuele wordt uit uit de scores
bovenstaande n (maximaal 17) de deelscore X 01
voor de prestatie-eis “luchtgeluidisolatie”
01 verschillende lijst (AC01.01 individuele tot scores en met (maximaal AC01.17) 17) op de basis deelscore van Xresultaten
01
voor de berekend voor prestatie-eis een als representatief volgt: “luchtgeluidisolatie”berekend staal van de door als de volgt: akoestische expert geselecteerde lokalen.
Vervolgens wordt uit de n 01 verschillende individuele scores (maximaal 17) de deelscore X 01
voor de prestatie-eis “luchtgeluidisolatie”berekend n01
als volgt:
x01.
i
i1
n 100
01
X
01
* %
n 2
01 x01.
i
i1
100
Indien elk van de 17 gedefinieerde typesituaties X
01 voor de prestatie-eis * %“luchtgeluidisolatie”
voorkomt Indien in elk het van beschouwde 17 gedefinieerde kantoorgebouw, typesituaties wordt voor deze n
formule prestatie-eis 2
01 herleid “luchtgeluidisolatie” tot:
voorkomt
in Indien het beschouwde elk van kantoorgebouw, 17 gedefinieerde wordt typesituaties deze formule voor herleid de prestatie-eis tot: “luchtgeluidisolatie”
voorkomt
17
in het beschouwde kantoorgebouw, wordt deze formule herleid tot:
x01,
i
1
100
X
01
i * 17 %
17 x2
01, i
1
100
X
01
i * %
17 2
42
45/149
uitgave 12/2010
45/149

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Groep Groep 1 – Leefbaarheid 1 – Leefbaarheid en welzijn en welzijn
Akoestisch Groep 1 – Leefbaarheid
Akoestisch Akoestisch en
comfort
welzijn comfort
Contactgeluidisolatie
Akoestisch Contactgeluidisolatie
comfort
Contactgeluidisolatie
De prestaties De prestaties voor de de voor contactgeluidisolatie de contactgeluidisolatie tussen tussen lokalen tussen lokalen onderling lokalen onderling worden onderling worden uitgedrukt worden uitgedrukt in uitgedrukt de internationale
De
de in de
internationale
prestaties internationale grootheid voor
grootheid L’ de nT,w
grootheid contactgeluidisolatie [dB] L’ nT,w bepaald [dB] L’ nT,w
bepaald volgens [dB] bepaald tussen NBN volgens EN volgens lokalen ISO NBN 140-7:1998 EN
onderling NBN ISO EN en 140-7:1998
worden ISO NBN 140-7:1998 EN uitgedrukt ISO en 717-2:1996. NBN en in
EN NBN de EN
Vereenvoudigde internationale
ISO 717-2:1996. ISO 717-2:1996. grootheid
Vereenvoudigde
praktijkmetingen Vereenvoudigde L’
praktijkmetingen volgens NBN EN ISO 10052:2005 zijn
nT,w [dB] volgens bepaald NBN praktijkmetingen volgens EN ISO 10052:2005 NBN volgens EN zijn ISO toegelaten. NBN 140-7:1998 EN ISO en 10052:2005 NBN EN zijn
ISO
toegelaten.
717-2:1996. toegelaten. Vereenvoudigde praktijkmetingen volgens NBN EN ISO 10052:2005 zijn
toegelaten. Score Score
Score
Individuele
AC 02 Zendruimte Ontvangstruimte L' nT,w
Individuele
LNE AC 02 Zendruimte Ontvangstruimte L' nT,w
Individuele
score score
LNE 02.01 AC 02 Landschapskantoren Zendruimte Kantoren Ontvangstruimte L'
02.01 Landschapskantoren Kantoren 64 nT,w
64 score 1 1
02.01 Landschapskantoren Kantoren 61 64 61 21
2
02.02 02.02 Kantoren Kantoren Kantoren Kantoren 74 61 74 12
1
02.02 Kantoren Kantoren 71 74 71 21
2
02.03 02.03 Vergaderzalen Vergaderzalen 74 71 74 12
1
02.03 Vergaderzalen 71 74 71 21
2
02.04 02.04 Vergaderzalen Vergaderzalen Kantoren Kantoren 64 71 64 12
1
02.04 Vergaderzalen Kantoren 61 64 61 21
2
02.05 02.05 Vergaderzalen Vergaderzalen 74 61 74 12
1
02.05 Vergaderzalen 71 74 71 21
2
02.06 02.06 Restaurant/cafetaria Restaurant/cafetaria Kantoren Kantoren 56 71 56 12
1
02.06 Restaurant/cafetaria Kantoren 53 56 53 21
2
02.07 02.07 Vergaderzalen Vergaderzalen 64 53 64 12
1
02.07 Vergaderzalen 61 64 61 21
2
02.08 02.08 Gangruimten Gangruimten Kantoren Kantoren 74 61 74 12
1
02.08 Gangruimten Kantoren 71 74 71 21
2
71 2
Evaluatie Evaluatie
Evaluatie
Evaluatie De gemiddelde De gemiddelde individuele individuele score score x 02,i wordt x 02,i wordt bepaald bepaald voor elk voor van elk de van voorkomende
voorkomende
De typesituaties gemiddelde uit individuele bovenstaande score lijst x 02,i (AC02.01 wordt bepaald tot en met voor AC02.08) elk van de op basis voorkomende van resultaten typesituaties
typesituaties
De gemiddelde typesituaties individuele uit bovenstaande score lijst x 02,i
(AC02.01 wordt bepaald tot en met voor AC02.08) elk van op de basis voorkomende
van resultaten
voor uit een voor bovenstaande representatief een uit bovenstaande representatief lijst (AC02.01 staal
lijst
van staal tot (AC02.01
de van en door met de de
tot AC02.08) door en
akoestische
met de op akoestische AC02.08) basis expert van op de expert geselecteerde
basis resultaten van geselecteerde voor resultaten
lokalen. een representatief
voor
lokalen.
Vervolgens
een Vervolgens representatief staal
wordt
van wordt uit de
de uit n
door staal 02 de verschillende
de nvan 02 akoestische verschillende door
individuele expert individuele akoestische geselecteerde
scores scores (maximaal
expert lokalen. (maximaal geselecteerde
8) de
Vervolgens
deelscore 8) lokalen. deelscore wordt
X 02 X 02
voor de prestatie-eis als volgt:
uit Vervolgens de
voor
n 02
verschillende
de wordt prestatie-eis uit de individuele n 02
“contactgeluidisolatie”berekend verschillende scores (maximaal individuele 8) scores de deelscore
als (maximaal volgt:
X 02
voor 8) de de deelscore prestatie-eis X 02
voor de prestatie-eis “contactgeluidisolatie”berekend als volgt:
“contactgeluidisolatie”berekend als volgt: n02
n02
n
x02.
i
x
02
i1
100
02. i
X
02
i*
1 %
100
X
x
02
02.
i * %
in1
2
02 n100
X
2
02
02
* %
Wanneer Wanneer elk van elk de van 8 gedefinieerde 8 gedefinieerde typesituaties typesituaties n voor de voor 2
02 prestatie-eis de prestatie-eis “contactgeluidisolatie”
“contactgeluidisolatie”
Wanneer
Wanneer
voorkomt voorkomt elk
elk
in van het
van beschouwde in de het 8 gedefinieerde
8 beschouwde gedefinieerde
kantoorgebouw, typesituaties kantoorgebouw, typesituaties
wordt voor
voor deze wordt prestatie-eis
de
formule
prestatie-eis deze formule herleid “contactgeluidisolatie”
“contactgeluidisolatie”
herleid tot: tot: voor-
8 8
voorkomt in het beschouwde kantoorgebouw, wordt deze formule herleid tot:
xin het beschouwde kantoorgebouw, wordt deze formule herleid tot:
02, i
x
1
100
X
02
i
8
02, i
*
1 %
100
X
x
02
02,
i * %
8
1
100 82
X * %
2
02
i
8 2
Akoestisch comfort
47/150 46/149
43
46/149
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Akoestisch comfort
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Akoestisch comfort
Gevelgeluidisolatie
Gevelgeluidisolatie
De prestaties voor de gevelgeluidisolatie worden uitgedrukt als maximale geluidniveaus L Aeq
[dB]
vanwege De prestaties het heersende voor gevelgeluidisolatie verkeerslawaai opgemeten worden uitgedrukt in de te beschermen als maximale lokalen geluidniveaus volgens NBN L Aeq EN
[dB] vanwege het heersende verkeerslawaai opgemeten in de te beschermen lokalen
ISO 10052:2005.
volgens NBN EN ISO 10052:2005.
Akoestisch comfort
Score
AC 03 Te beschermen lokaal Buitenomgeving L Aeq
Individuele
score
03.01 Individuele kantoren cat. 1 : L Aeq < 55 dB 30 1
27 2
03.02 cat. 2 : 55 dB < L Aeq < 65 dB 35 1
30 2
03.03 cat. 3 : 65 dB < L Aeq < 75 dB 40 1
35 2
03.04 cat. 4 : 75 dB < L Aeq 45 1
40 2
03.05 Landschapskantoren cat. 1 : L Aeq < 55 dB 35 1
30 2
03.06 cat. 2 : 55 dB < L Aeq < 65 dB 40 1
35 2
03.07 cat. 3 : 65 dB < L Aeq < 75 dB 45 1
40 2
03.08 cat. 4 : 75 dB < L Aeq 50 1
45 2
03.09 Vergaderzalen cat. 1 : L Aeq < 55 dB 40 1
35 2
03.10 cat. 2 : 55 dB < L Aeq < 65 dB 45 1
40 2
03.11 cat. 3 : 65 dB < L Aeq < 75 dB 50 1
45 2
03.12 cat. 4 : 75 dB < L Aeq 55 1
50 2
Evaluatie
De
Evaluatie
gemiddelde individuele score x 03,i
wordt bepaald voor elk van de voorkomende typesituaties uit
De gemiddelde individuele score x
bovenstaande lijst (AC03.01 tot en met AC03.12) 03,i wordt bepaald voor elk van de voorkomende
op basis van de resultaten voor een representatief
typesituaties uit bovenstaande lijst (AC03.01 tot en met AC03.12) op basis van de resultaten
staal voor van een de representatief door de akoestische staal van expert de door geselecteerde akoestische lokalen. expert geselecteerde lokalen.
Vervolgens wordt uit uit de de n 03 n 03 verschillende individuele individuele scores scores (maximaal (maximaal 12) de 12) deelscore deelscore X 03
voor X 03
de
prestatie-eis voor de prestatie-eis “gevelgeluidisolatie”berekend als volgt: als volgt:
48/150
44
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
n
03
x03.
i n03
i1
100
X
03
* %
n x03.
i
2
03 i1
100
X
03
* %
Indien elk Indien van elk de van 12 gedefinieerde 12 gedefinieerde typesituaties typesituaties voor de voor nprestatie-eis 2 “gevelgeluidisolatie”
03 de prestatie-eis “gevelgeluidisolatie” voorkomt
voorkomt in het beschouwde kantoorgebouw, wordt deze formule herleid tot:
12 Indien in het elk beschouwde van 12 gedefinieerde kantoorgebouw, typesituaties wordt deze voor formule de prestatie-eis herleid tot: “gevelgeluidisolatie”
voorkomt x in het beschouwde kantoorgebouw, wordt deze formule herleid tot:
03, i
1
100
X
03
i
12
* %
12 2
x03,
i
1
100
X
03
i * %
12 2
Akoestisch comfort
48/149
48/149
45
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Groep 1 – Leefbaarheid Akoestisch en comfort welzijn
Akoestisch comfort
Installatielawaai
Installatielawaai
Akoestisch comfort
Maximale geluidniveaus L Aeq
[dB] gemeten volgens NBN EN ISO 10052:2005 in lokalen met technische
technische installaties installaties en geluidgevoelige en geluidgevoelige lokalen worden lokalen vastgelegd worden met vastgelegd het oog op met de het beperking oog op van de en
Maximale geluidniveaus L Aeq [dB] gemeten volgens NBN EN ISO 10052:2005 in lokalen met
bescherming beperking van tegen en bescherming geluidoverlast tegen door geluidoverlast technische installaties. door technische installaties.
Voor de de beoordeling van geluidniveaus van geluidniveaus L Aeq
[dB] L Aeq in kantoren [dB] in en kantoren vergaderzalen en vergaderzalen van installaties in van gebouwen,
installaties worden in gebouwen, dezelfde drempelwaarden worden dezelfde gehanteerd drempelwaarden als deze gehanteerd vermeld onder als “gevelgeluidisolatie”.
deze vermeld
onder “gevelgeluidisolatie”. Uiteraard worden enkel de meest kritische ruimten blootgesteld
aan
Uiteraard
omgevingslawaai
worden enkel
enerzijds
de meest
en
kritische
het installatielawaai
ruimten blootgesteld
anderzijds
aan
voor
omgevingslawaai
bepaalde prestatieeisen
het (hetzij installatielawaai gevelgeluidisolatie, anderzijds hetzij voor installatielawaai) bepaalde prestatie-eisen in beschouwing (hetzij gevelgeluidisolatie, genomen. hetzij
enerzijds
en
installatielawaai) in beschouwing genomen.
Score
Score
AC 04 Te beschermen lokaal Buitenomgeving L Aeq
Individuele
score
04.01 Individuele kantoren cat. 1 : L Aeq < 55 dB 30 1
27 2
04.02 cat. 2 : 55 dB < L Aeq < 65 dB 35 1
30 2
04.03 cat. 3 : 65 dB < L Aeq < 75 dB 40 1
35 2
04.04 cat. 4 : 75 dB < L Aeq 45 1
40 2
04.05 Landschapskantoren cat. 1 : L Aeq < 55 dB 35 1
30 2
04.06 cat. 2 : 55 dB < L Aeq < 65 dB 40 1
35 2
04.07 cat. 3 : 65 dB < L Aeq < 75 dB 45 1
40 2
04.08 cat. 4 : 75 dB < L Aeq 50 1
45 2
04.09 Vergaderzalen cat. 1 : L Aeq < 55 dB 40 1
35 2
04.10 cat. 2 : 55 dB < L Aeq < 65 dB 45 1
40 2
04.11 cat. 3 : 65 dB < L Aeq < 75 dB 50 1
45 2
04.12 cat. 4 : 75 dB < L Aeq 55 1
50 2
04.13 Restaurant 45 1
40 2
04.14 Auditorium 30 1
27 2
04.15 Parking 60 1
55 2
46
50/150
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
04.16 Archief 45 1
40 2
04.17 WC 70 1
04.16 Archief 65 45 21
04.18 Ketelhuizen vermogen < 250 kW 75 40 12
04.17 WC 75 70 21
04.19 vermogen > 250 kW 85 65 12
04.18 Ketelhuizen vermogen < 250 kW 85 75 21
Lokalen voor
75 2
04.20 04.19 debiet < 100 000 m³/h 75 klimaatregeling
vermogen > 250 kW 85 1
75 85 2
04.21 Lokalen voor
04.20
debiet
debiet
>
<
100
100
000
000
m³/h
m³/h
85
75 1
klimaatregeling
85 2
04.22 Koelcentrales vermogen < 350 kW 80 75 12
04.21 debiet > 100 000 m³/h 80 85 21
04.23 vermogen > 350 kW 90 85 12
04.22 Koelcentrales vermogen < 350 kW 90 80 21
Machinekamers van draagvermogen < 8 pers.; 80 2
04.24 04.23 75 liften (1 kooi in werking) snelheid vermogen < 3 > m/s 350 kW 90 1
75 90 2
Machinekamers van draagvermogen < 8 pers.;
04.24
75 1
Overschrijding liften (1 kooi in werking) snelheid < 3 m/s
Er wordt een bijkomende eis opgelegd aan de overschrijding 75 van 2 het
Overschrijding
achtergrondgeluidniveau L Aeq in kantoorruimten door installaties opgesteld in hetzelfde
Er gebouw Overschrijding
wordt een maar bijkomende buiten eis beschouwde opgelegd aan kantoorruimte de overschrijding of vanwege het leidingen achtergrondgeluidniveau in kokers binnen L Aeq
in deze Er kantoorruimten wordt ruimte. een De door overschrijding bijkomende installaties wordt opgesteld eis bepaald opgelegd in hetzelfde als aan het gebouw verschil de maar overschrijding tussen buiten het de geluidniveau
beschouwde van het
wanneer de installatie in werking is L AS,max het heersende achtergrondgeluidniveau
kantoorruimte
achtergrondgeluidniveau
of vanwege leidingen
L Aeq kantoorruimten
in kokers binnen deze
door
ruimte.
installaties
De overschrijding
opgesteld
wordt
in hetzelfde
bepaald
opgemeten gebouw maar in buiten de de beschouwde kantoorruimte of vanwege gedurende leidingen een in representatieve
kokers binnen
als werkingsperiode deze het ruimte. verschil tussen De T overschrijding [s] het volgens geluidniveau NBN wordt EN wanneer ISO bepaald 10052:2005. de installatie als het Ook verschil in werking hier worden tussen is L AS,max de het en meest geluidniveau
het heersende kritische
achtergrondgeluidniveau situaties wanneer in de kaart installatie gebracht opgemeten in en werking beproefd in is door de L AS,max beschouwde deskundige.
en het kantoorruimte heersende achtergrondgeluidniveau
gedurende een representatieve
opgemeten werkingsperiode T beschouwde [s] volgens NBN kantoorruimte EN ISO 10052:2005. gedurende Ook hier worden een de representatieve
meest kritische
werkingsperiode T [s] volgens NBN EN ISO 10052:2005. Ook hier worden de meest Individuele kritische
situaties
LNE AC
in kaart
04
gebracht
Te beschermen
en beproefd
lokaal
door de deskundige.
situaties in kaart gebracht en beproefd door de deskundige. L ASmax,T - L Aeq,T
score
4.25 Kantoorvertrekken L AS,max,T - k > 33 dB 6 2
Individuele
AC 04 Te beschermen lokaal L ASmax,T 3 - L Aeq,T 1
score
Wanneer
4.25
echter
Kantoorvertrekken
het maximale geluidniveau
L AS,max,T
L
- k > 33
AS,max,T verminderd
dB
met
6
de nagalmindex
2
k
vastgelegd volgens NBN EN ISO 10052:2005, beperkt blijft tot 33 dB, 3 vervalt de eis 1 met
betrekking tot de overschrijding van het achtergrondgeluidniveau.
Wanneer echter het het maximale maximale geluidniveau geluidniveau L L AS,max,T AS,max,T
verminderd verminderd met nagalmindex met nagalmindex k vastgelegd k
volgens Evaluatie
vastgelegd
NBN
volgens
EN ISO 10052:2005,
NBN EN ISO
beperkt
10052:2005,
blijft tot 33
beperkt
dB, vervalt
blijft
de
tot
eis
33
met
dB,
betrekking
vervalt de
tot
eis
de
met
overschrijding
De gemiddelde van het achtergrondgeluidniveau.
individuele score x 04,i wordt bepaald voor elk van de voorkomende
betrekking tot de overschrijding van het achtergrondgeluidniveau.
typesituaties uit bovenstaande lijst (AC04.01 tot en met AC04.25) op basis van de resultaten
voor Evaluatie een representatief staal van de door de akoestische expert geselecteerde lokalen.
Evaluatie Vervolgens De gemiddelde wordt individuele uit de n 04 verschillende score x 04,i individuele wordt bepaald scores voor (maximaal elk van 25) de de voorkomende
deelscore X 04
De voor typesituaties gemiddelde de prestatie-eis uit individuele bovenstaande “installatielawaai” score lijst x (AC04.01 berekend tot en als met volgt: AC04.25) op basis van de resultaten
04,i
wordt bepaald voor elk van de voorkomende typesituaties uit
voor een representatief staal van n04
de door de akoestische expert geselecteerde lokalen.
bovenstaande lijst (AC04.01 tot en met AC04.25) op basis van de resultaten voor een representatief
voor staal de prestatie-eis van de door de “installatielawaai” akoestische expert
Vervolgens wordt uit de n 04 verschillende
x individuele scores (maximaal 25) de deelscore X
04. i
04
i1
berekend 100 geselecteerde als volgt: lokalen. Vervolgens wordt uit de n
X
04
* %
04
vern04n
2
x04.
i
i1
100
X * %
50/149
04
n 2
04
Akoestisch comfort
47
uitgave 12/2010
51/150

etrekking tot de overschrijding van het achtergrondgeluidniveau.
Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Evaluatie
De gemiddelde individuele score x 04,i wordt bepaald voor elk van de voorkomende
typesituaties uit bovenstaande lijst (AC04.01 tot en met AC04.25) op basis van de resultaten
voor een representatief staal van de door de akoestische expert geselecteerde lokalen.
schillende individuele Vervolgens scores wordt (maximaal uit de n25) 04 verschillende deelscore X04 individuele voor de prestatie-eis scores (maximaal “installatielawaai” 25) de deelscore X 04
berekend als volgt: voor de prestatie-eis “installatielawaai” berekend als volgt:
X
04
n
04
i1
n
x
04. i
04
100
*
2
%
Akoestisch comfort
Indien elk van de 25 gedefinieerde typesituaties voor de prestatie-eis “installatielawaai” voorkomt
in Indien het beschouwde elk van kantoorgebouw, 25 gedefinieerde wordt typesituaties deze formule voor herleid de prestatie-eis tot: “installatielawaai”
voorkomt in het beschouwde kantoorgebouw, wordt deze formule herleid tot:
X
25
1
04
i
x
25
04, i
100
*
2
%
50/149
48
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Akoestisch comfort
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Akoestisch comfort
Ruimteakoestiek - nagalm
Ruimteakoestiek - nagalm
Om Om de de hinder hinder door door galmgeluiden galmgeluiden binnen binnen een ruimte een ruimte enigszins enigszins te beperken, te beperken, worden een worden boven- een en
boven- en ondergrens geformuleerd voor de nominale nagalmtijd T nom [s], dit is de
ondergrens geformuleerd voor de nominale nagalmtijd T
gemiddelde waarde van de nagalmtijd in de octaafband nom
[s], dit is de gemiddelde waarde van de
van 500 Hz en 1000 Hz, bepaald
nagalmtijd volgens de in de procedures octaafband in van de 500 NBN Hz en EN 1000 ISO Hz, 3382:2000 bepaald volgens in ruimteakoestisch de procedures in de relevante NBN EN
ISO kantoorvertrekken.
3382:2000 in ruimteakoestisch relevante kantoorvertrekken.
Score
AC 05 Beschouwd kantoorvertrek T nom
Individuele
score
05.01 Vergaderzalen tot 300 m² > 0.85 s 0
< 0.60 s 1
0.60 s - 0.85 s 2
05.02 tot 500 m² > 0.95 s 0
< 0.60 s 1
0.60 s - 0.95 s 2
05.03 tot 800 m² > 1.10 s 0
< 0.75 s 1
0.75 s - 1.10 s 2
05.04 tot 1000 m² > 1.10 s 0
< 0.80 s 1
0.80 s - 1.10 s 2
05.05 tot 1500 m² > 1.15 s 0
< 0.85 s 1
0.85 s - 1.15 s 2
05.06 Landschapskantoren > 0.80 s 0
< 0.70 s 1
0.70 s - 0.80 s 2
05.07 Individuele kantoren > 0.80 s 0
< 0.50 s 1
0.50 s - 0.80 s 2
05.08 Restaurant > 0.80 s 0
< 0.50 s 1
0.50 s - 0.80 s 2
05.09 Circulatieruimte > 1.50 s 0
< 1.00 s 1
1.00 s - 1.50 s 2
05.10 Sanitaire lokalen > 1.50 s 0
< 1.00 s 1
1.00 s - 1.50 s 2
05.11 Keuken > 1.50 s 0
< 1.00 s 1
1.00 s - 1.50 s 2
05.12 Berging > 1.50 s 0
< 1.00 s 1
1.00 s - 1.50 s 2
Akoestisch comfort
53/150
49
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Akoestisch comfort
50
uitgave 12/2010
05.13 Technische ruimten > 2.00 s 0
< 1.50 s 1
1.50 s - 2.00 s 2
05.13 05.14 Technische Parking ruimten > 2.00 3.00 s 0
< 1.50 2.00 s 1
1.50 2.00 s - 2.00 3.00 s 2
05.14 Parking > 3.00 s 0
Alternatief: via minimale plafondabsorptie
< 2.00 s 1
Alternatief: via minimale plafondabsorptie
2.00 s - 3.00 s 2
Wanneer aan de hand van productfiches kan worden aangetoond dat de gewogen
Alternatief: absorptiecoëfficiënt via minimale a w , plafondabsorptie
bepaald volgens NBN EN ISO 354:2003 en NBN EN ISO
Wanneer
11654:1997
aan de
voor
hand
het
van
materiaal
productfiches
toegepast
kan worden
over het
aangetoond
plafondoppervlak
dat de gewogen
van de
absorptiecoëfficiënt
Wanneer ruimte, a w
beschouwde
, bepaald gelegen aan volgens de is tussen hand NBN van een EN ISO productfiches zekere 354:2003 boven- NBN kan en EN ondergrens, worden ISO 11654:1997 aangetoond dan is voor er het dat geen materiaal de controle gewogen toegepast
de
absorptiecoëfficiënt nagalmtijd over het meer plafondoppervlak nodig a w en , bepaald wordt van de de volgens maximale beschouwde NBN individuele ruimte, EN gelegen ISO score 354:2003 “2” is tussen toegekend. een en zekere NBN In alle boven- EN andere ISO en
ondergrens, 11654:1997 gevallen wordt
dan voor een
is er het geen
individuele materiaal controle
score toegepast op de
“0”
nagalmtijd
toegekend. over het meer
Onderstaande plafondoppervlak nodig en wordt
tabel
de van maximale
geeft de beschouwde bovenindividuele
en
ruimte, ondergrenzen gelegen voor is tussen de gewogen een zekere absorptiecoëfficiënten boven- en ondergrens, a w,plafond [-] dan in functie is er geen van de controle hoogte de H
score “2” toegekend. In alle andere gevallen wordt een individuele score “0” toegekend. Onderstaande
gevallen tabel geeft wordt de een boven- individuele en ondergrenzen score “0” toegekend. voor de gewogen Onderstaande absorptiecoëfficiënten tabel geeft de aboven- w,plafond
nagalmtijd [m] voor balkvormige meer nodig ruimten.
wordt de maximale individuele score “2” toegekend. In alle andere
[-] en in
functie ondergrenzen van hoogte voor de H gewogen [m] voor balkvormige absorptiecoëfficiënten ruimten. a w,plafond [-] in functie van Individuele de hoogte H
[m]
LNE
voor
AC
balkvormige
05 Beschouwd
ruimten.
kantoorvertrek a w,plafond / H
score
05.01 Vergaderzalen tot 300 m² 0.27 - 0.19 2
05.02 tot 500 m² 0.27 - 0.17 Individuele
AC 05 Beschouwd kantoorvertrek a
2
w,plafond / H
05.03 tot 800 m² 0.21 - 0.15 score 2
05.01 05.04 Vergaderzalen tot 1000 300 m² m² 0.27 0.20 - 0.19 0.15 2
05.02 05.05 tot 1500 m² m² 0.27 0.19 - 0.17 0.14 2
05.03 05.06 Landschapskantoren tot 800 m² 0.21 0.23 - 0.20 0.15 2
05.04 05.07 Individuele kantoren tot 1000 m² 0.32 0.20 - 0.20 0.15 2
05.05 05.08 Restaurant tot 1500 m² 0.19 0.32 - 0.20 0.14 2
05.06 05.09 Landschapskantoren Circulatieruimte 0.16 0.23 - 0.11 0.20 2
05.07 05.10 Individuele Sanitaire lokalen kantoren 0.16 0.32 - 0.11 0.20 2
05.08 05.11 Restaurant Keuken 0.16 0.32 - 0.11 0.20 2
05.09 05.12 Circulatieruimte Berging 0.16 - 0.11 2
05.10 05.13 Sanitaire Technische lokalen ruimten 0.11 0.16 - 0.08 0.11 2
05.11 05.14 Keuken Parking 0.08 0.16 - 0.05 0.11 2
05.12 Berging 0.16 - 0.11 2
Om aan 05.13 te tonen Technische dat T nom < Truimten nom, MAX hoewel a w,plafond < a w,plafond,MIN
0.11 - 0.08 (dus score “2” i.p.v 2 “0”) of
nog dat 05.14 T nom < T nom, Parking MIN wanneer a w,plafond > a w,plafond,MAX (dus 0.08 - score 0.05 “1” i.p.v. “0”), 2 moet de
nominale nagalmtijd bepaald worden aan de hand van metingen in de beschouwde ruimte
Om conform aan te NBN tonen EN dat ISO T3382:2000 nom < T nom, MAX en getoetst hoewel aan a w,plafond de nagalmtijdeisen.
< a w,plafond,MIN (dus score “2” i.p.v “0”) of
Om nog aan dat te Ttonen nom < dat T nom, T MIN
nom
< Twanneer nom
, MAX
hoewel a w,plafond a > a
w,plafond
< w,plafond,MAX a (dus
w,plafond,MIN score “2” “1” i.p.v i.p.v. “0”)“0”), of nog moet dat Tde
nominale
nom
<
Evaluatienagalmtijd bepaald worden aan de hand van metingen in de beschouwde ruimte
T nom, MIN
wanneer a w,plafond
> a w,plafond,MAX
(dus score “1” i.p.v. “0”), moet de nominale nagalmtijd bepaald
conform
worden
De gemiddelde
NBN EN
aan de hand
individuele
ISO 3382:2000
van metingen
score
en getoetst
in de
x 05,i
beschouwde
wordt
aan
bepaald
de nagalmtijdeisen.
ruimte
voor
conform
elk
NBN
van
en
de
ISO
voorkomende
3382:2000 en
typesituaties uit bovenstaande lijst (AC05.01 tot en met AC05.14) op basis van de resultaten
getoetst Evaluatie voor een aan representatief de nagalmtijdeisen. staal van de door de akoestische expert geselecteerde lokalen.
De Vervolgens gemiddelde wordt individuele uit de n 05 verschillende score x 05,i individuele wordt bepaald scores voor (maximaal elk van 14) de de voorkomende
deelscore X 05
typesituaties voor de prestatie-eis uit bovenstaande “nagalm” berekend lijst (AC05.01 als volgt: tot en met AC05.14) op basis van de resultaten
Evaluatie
voor een representatief staal van de door de akoestische expert geselecteerde lokalen.
De Vervolgens gemiddelde wordt individuele uit de nscore x 05,i
wordt bepaald n
05 verschillende individuele 05 voor scores elk van (maximaal de voorkomende 14) de typesituaties deelscore Xuit
05
bovenstaande voor prestatie-eis lijst (AC05.01 “nagalm” tot en berekend met AC05.14) als volgt: op xbasis 05. i van de resultaten voor een representatief
i1
100
staal van de door de akoestische expert geselecteerde X
05
lokalen. * Vervolgens % wordt uit de n 05
verschiln05n
2
x05.
i
i1
100
X
05
* %
53/149
n 2
05
54/150

conform NBN EN ISO 3382:2000 en getoetst aan de nagalmtijdeisen.
Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Evaluatie
De gemiddelde individuele score x 05,i wordt bepaald voor elk van de voorkomende
typesituaties uit bovenstaande lijst (AC05.01 tot en met AC05.14) op basis van de resultaten
voor een representatief staal van de door de akoestische expert geselecteerde lokalen.
Vervolgens wordt uit de n
lende individuele scores 05 verschillende individuele scores (maximaal 14) de deelscore X
(maximaal 14) de deelscore X 05
voor de prestatie-eis “nagalm” berekend 05
als
voor de prestatie-eis “nagalm” berekend als volgt:
volgt:
X
05
n
05
i1
n
x
05. i
05
100
*
2
%
Wanneer elk van de 14 gedefinieerde typesituaties voor de prestatie-eis “nagalm” voorkomt in het
53/149
beschouwde Wanneer elk kantoorgebouw, van de 14 gedefinieerde wordt deze formule typesituaties herleid voor tot: de prestatie-eis “nagalm” voorkomt
in het beschouwde kantoorgebouw, wordt deze formule herleid tot:
X
14
1
05
i
x
14
05, i
100
*
2
%
Akoestisch comfort
51
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Trillingscomfort
Groep 1 – Leefbaarheid Groep 1 – en Leefbaarheid welzijn en welzijn
Trillingscomfort Trillingscomfort
Gewichtsfactor:
Gewichtsfactor:
2
2
Voelbare trillingen als gevolg van verkeer, metro en trein veroorzaken hinder voor de
Voelbare trillingen als gevolg van verkeer, metro en trein veroorzaken hinder voor de gebouwgebruikers.
De beoordeling ervan steunt op een continue meting van de trillingsnelheid of -versnel-
gebouwgebruikers. De beoordeling ervan steunt op een continue meting van de
trillingsnelheid of -versnelling in diverse richtingen en de omrekening ervan naar onderste
ling in diverse richtingen en de omrekening ervan naar onderste (A1), bovenste (A2) en equivalente
(A1), bovenste (A2) en equivalente sterkte (A3), conform:
sterkte (A3), conform:
o SBR, 2002, Trillingen: hinder voor personen in gebouwen, meet- en
m SBR, 2002, Trillingen:
beoordelingsrichtlijn,
hinder voor personen
deel
in
B,
gebouwen,
Van Marken,
meet-
36
en
p.
beoordelingsrichtlijn,
deel B, Van Marken, o DIN
36
4150-2,
p.
1999, Erschütterungen im Bauwesen-Einwirkungen auf Menschen
m DIN 4150-2, 1999,
in
Erschütterungen
Gebauden.
im Bauwesen-Einwirkungen auf Menschen in Gebauden.
Score Score
A1 A2 A3 Score
A1 ≤ 0.1 A2 ≤ 0.4 A3 ≤ 0.05 4
A1 ≤ 0.1 A2 ≤ 0.4 0.05

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Eindscore
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Visueel Algemene comfort aanpak
Globale Eindevaluatie gewichtsfactor: 3
Globale gewichtsfactor: 3
Een globaal Een globaal gemiddeld gemiddeld percentage percentage X wordt X wordt berekend als het gewogen rekenkundige gemiddelde
gemiddelde van van de deelscores deelscores X X j voor beschouwde prestatie-eisen. De formule luidt:
j
voor de beschouwde prestatie-eisen. De formule luidt:
X
12
16
X j
1,5 X
13
72
j1
j
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Visueel comfort
Op basis van dit percentage wordt de eindscore voor het criterium “visueel comfort” toegekend zoals
Op basis van dit percentage wordt de eindscore voor het criterium “visueel comfort”
toegekend
aangegeven
zoals aangegeven
in onderstaande
in onderstaande
tabel.
tabel.
j
%
Visueel comfort
Globaal percentage X Globaal percentage X
Eindscore Eindscore
< 50 % < 50 % 0 0
50 % – 54 % 50 % – 54 % 1 1
55 % – 74 % 55 % – 74 % 2 2
75 % – 89 % 75 % – 89 % 3 3
90% – 100 % 90% – 100 % 4 4
Uitsluitingscriteria
Uitsluitingscriteria
Aangezien Aangezien de visuele de visuele prestatie-eisen prestatie-eisen in de in de Belgische context geen wettelijk maar maar een een normatief karakter
normatief karakter
hebben
hebben
en dus
en
slechts
dus slechts
indirect
indirect
bindend
bindend
zijn, moeten
zijn,
in
moeten
principe
in
geen
principe
uitsluitingcriteria
geen
gehanteerd
een combinatie worden. van Niettemin de onderstaande wordt onherroepelijk gevallen: eindscore “0” toegekend in één of een combinatie
uitsluitingcriteria gehanteerd worden. Niettemin wordt onherroepelijk eindscore “0” toegekend
in één of
van de onderstaande gevallen:
- Het globale percentage X voor het criterium “visueel comfort” bedraagt minder dan
50% − (zie Het ook globale tabel) percentage X voor het criterium “visueel comfort” bedraagt minder dan 50% (zie
- De visuele ook prestatie tabel) voor een bepaald type situatie in het geselecteerde proefstaal ligt
ver beneden − De visuele de drempelwaarde prestatie voor een voor bepaald het behalen type situatie van in een het individuele geselecteerde score proefstaal x j,i = 1. ligt ver beneden
oordeelt drempelwaarde hier naar voor eigen het behalen inzicht van en een aanvoelen. individuele Als score limiet x voor een
De expert
j,i
= 1. De expert oordeelt
aanvaardbare afwijking kan het rekenkundige verschil tussen de drempelwaarde voor
hier naar eigen inzicht en aanvoelen. Als limiet voor een aanvaardbare afwijking kan het rekenkundige
verschil tussen de drempelwaarde voor individuele score “2” en “1” gehanteerd worden.
individuele score “2” en “1” gehanteerd worden.
Gewichtsfactor Gewichtsfactor
Een individuele gewichtsfactor wordt per prestatie-eis niet toegekend, gezien de specifieke
Een individuele gewichtsfactor wordt per prestatie-eis niet toegekend, gezien de specifieke methodiek
bij deze categorie.
methodiek bij deze categorie.
Verlichtingsstudies
Verlichtingsstudies
Alle verlichtingsstudies dienen op één en dezelfde, gelijke basis te worden opgemaakt in één
lichtberekeningssoftware, Alle verlichtingsstudies zijnde dienen DIALux. op Deze één en software dezelfde, kunt gelijke u gratis basis downloaden te worden opgemaakt via in één lichtberekeningssoftware,
link: www.dialux.com zijnde DIALux. Deze software kunt u gratis downloaden via volgende link:
volgende
De verlichtingsstudies www.dialux.com dienen op basis van de finale inrichtingswerken ten behoeve van de
gebruikers (indeling wanden, reflectiecoefficiënten, materialen, plafondmodulaties...) te
De verlichtingsstudies dienen op basis van de finale inrichtingswerken ten behoeve van de gebruikers
worden opgemaakt.
(indeling wanden, reflectiecoefficiënten, materialen, plafondmodulaties...) te worden opgemaakt.
56/149
53
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Visueel comfort
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Visueel comfort
Kunstverlichting Groep 1 – Leefbaarheid – verlichtingssterkte
en welzijn
Visueel comfort
De gemiddelde verlichtingssterkte - Em, bepaald door
Kunstverlichting
de norm NBN EN
–
12665,
verlichtingssterkte
is de gemiddelde
verlichtingssterkte op het gespecificeerde oppervlak.
De gemiddelde verlichtingssterkte - E m ,bepaald door de norm NBN EN 12665, is de
De gemiddelde gemiddelde verlichtingssterkte verlichtingssterkte op wordt het gespecificeerde bepaald zoals aangegeven oppervlak. in het addendum van de NBN
L14-001 en in de code van goede praktijk voor binnenverlichting uitgegeven door het Belgisch Instituut
NBN voor L14-001 Verlichtingskunde.
en in code van goede praktijk voor binnenverlichting uitgegeven door het
De gemiddelde verlichtingssterkte wordt bepaald zoals aangegeven in het addendum van de
Belgisch Instituut voor Verlichtingskunde.
De werkzone wordt gelijkgesteld met het nuttige vlak zoals dat is bepaald in de norm NBN L13-001
De werkzone wordt gelijkgesteld met het nuttige vlak zoals dat is bepaald in de norm NBN
(bij
L13-001
conventie,
(bij conventie,
een horizontaal
een
vlak
horizontaal
op 0,8 m
vlak
van de
op
vloer
0,8
en
m
beperkt
van de
door
vloer
de
en
wanden
beperkt
van
door
het lokaal)
de
waarvan wanden men van een het zone lokaal) van waarvan 0,5 m breedte men langsheen zone van de wanden 0,5 m breedte aftrekt. langsheen de wanden
aftrekt.
Score Score
Individuele
VC 01 Lokaal Uniformiteit
score
01.01 Kantoor > 500 lx en 750 lx 4
500 lx of > 750 lx 0
01.02 Vergaderzaal > 500 lx en 750 lx 0
500 lx of > 750 lx 4
01.03 Restaurant > 300 lx en 500 lx 4
300 lx of > 500 lx 0
Evaluatie
In eerste instantie is het bestek bepalend. Nadien wordt via meting volgens addendum 1 –
Evaluatie NBN L 14-002 de evaluatie uitgevoerd. Die meting gebeurt zoals beschreven in de code van
In
goede
eerste
praktijk
instantie
voor
is het
binnenverlichting,
bestek bepalend.
referentiedocument
Nadien wordt via meting
als aanvulling
volgens addendum
op de NBN
1 – NBN
EN
L
12464-1 norm.
14-002 de evaluatie uitgevoerd. Die meting gebeurt zoals beschreven in de code van goede praktijk
voor De gemiddelde binnenverlichting, individuele referentiedocument score x 01,i wordt als bepaald aanvulling voor op elk de van NBN de EN lokalen 12464-1 uit norm. bovenstaande
lijst (VC01.01 tot en met VC01.03) op basis van de resultaten voor een representatief staal
van de door de visuele expert geselecteerde lokalen.
De gemiddelde individuele score x 01,i
wordt bepaald voor elk van de lokalen uit bovenstaande lijst
Vervolgens wordt uit de n
(VC01.01 tot en met VC01.03) verschillende individuele scores (maximaal 3) de deelscore X
op basis van de resultaten voor een representatief staal van de door 01
de
voor de prestatie-eis “kunstverlichting - verlichtingssterkte” berekend als volgt:
visuele expert geselecteerde lokalen.
Wanneer elk van de 3 gedefinieerde typesituaties voor de prestatie-eis “kunstverlichting –
verlichtingssterkte” voorkomt in het beschouwde kantoorgebouw, wordt deze formule herleid
tot:
X
3
1
01
i
x
3
01, i
X
01
n
01
i1
n
x
01. i
01
54
uitgave 12/2010
58/150

NBN L 14-002 de evaluatie uitgevoerd. Die meting gebeurt zoals beschreven in de code van
goede praktijk Evaluatie voor van kantoorgebouwen binnenverlichting, - Waardering referentiedocument met het oog op als duurzaamheid aanvulling op de NBN EN
12464-1 norm.
De gemiddelde individuele score x 01,i wordt bepaald voor elk van de lokalen uit bovenstaande
lijst (VC01.01 tot en met VC01.03) op basis van de resultaten voor een representatief staal
van de door de visuele expert geselecteerde lokalen.
Vervolgens wordt uit de n
Vervolgens wordt 01
verschillende individuele scores (maximaal 3) de deelscore X
uit de n 01 verschillende individuele scores (maximaal 3) de 01
voor de
deelscore X 01
prestatie-eis voor “kunstverlichting de prestatie-eis “kunstverlichting - verlichtingssterkte” - verlichtingssterkte” berekend als volgt: berekend als volgt:
X
01
n
01
i1
n
x
01. i
01
Wanneer elk van de 3 gedefinieerde typesituaties voor de prestatie-eis “kunstverlichting – verlichtingssterkte”
Wanneer elk
voorkomt
van de
in
3
het
gedefinieerde
beschouwde kantoorgebouw,
typesituaties voor
wordt
de
deze
prestatie-eis
formule herleid
“kunstverlichting
tot:
–
verlichtingssterkte” voorkomt in het beschouwde kantoorgebouw, wordt deze formule herleid
tot:
X
3
1
01
i
x
3
01, i
57/149
Visueel comfort
55
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Visueel comfort
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Visueel comfort
Kunstverlichting – uniformiteit werkzone
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
De uniformiteit wordt berekend zoals geformuleerd in de norm NBN EN 12464-1 ‘Licht en
verlichting - Werkplekverlichting - Deel 1: Binnenwerkplekken’ en de code van goede
Visueel
praktijk
comfort
voor binnenverlichting uitgegeven door het Belgisch Kunstverlichting Instituut Groep voor 1 – Leefbaarheid uniformiteit Verlichtingskunde. en werkzone welzijn Er
wordt een randzone van 0,5 meter afgetrokken vanaf de wanden. De uniformiteit Visueel comfort in het
overblijvende De uniformiteit deel wordt van berekend het lokaal zoals wordt geformuleerd bepaald Kunstverlichting in als de norm de verhouding NBN EN – 12464-1 uniformiteit van ‘Licht de werkzone minimale en verlichting
verlichtingssterkte - Werkplekverlichting tot de - gemiddelde Deel 1: Binnenwerkplekken’ verlichtingssterkte. en de code van goede praktijk voor binnenverlichting
verlichting uitgegeven - Werkplekverlichting door het Belgisch - Deel Instituut 1: Binnenwerkplekken’ voor Verlichtingskunde. en code Er wordt van goede een randzone praktijk van
De uniformiteit wordt berekend zoals geformuleerd in de norm NBN EN 12464-1 ‘Licht en
Score
0,5 voor meter binnenverlichting afgetrokken vanaf uitgegeven de wanden. door De het uniformiteit Belgisch Instituut in het overblijvende voor Verlichtingskunde. deel van het Er lokaal
wordt bepaald een randzone als de verhouding van 0,5 meter van afgetrokken de minimale vanaf verlichtingssterkte de wanden. tot De de uniformiteit gemiddelde Individuele in verlichtingssterkte.
score
het
LNE overblijvende VC 02 deel Lokaal van het lokaal wordt bepaald Uniformiteit als de verhouding [-] van de minimale
verlichtingssterkte 02.01 Individueel tot de gemiddelde verlichtingssterkte. > 0,7 4
Kantoor en
> 0,6 en 0,7 2
Score
Score
concentratiecockpit
0,6 0
02.02 Landschapskantoor > 0,7
Individuele
VC 02 Lokaal Uniformiteit
4
score
> 0,6 en 0,7 2
02.01 Kantoor > 0,7 4
0,6 0
> 0,6 en 0,7 2
02.03 Projectkamer > 0,7 4
0,6 0
> 0,6 en 0,7 2
02.02 Vergaderzaal > 0,7 4
0,6 0
> 0,6 en 0,7 2
02.04 Vergaderzaal en
> 0,7 4
0,6 0
teamcockpit
> 0,6 en 0,7 2
02.03 Restaurant > 0,7 4
0,6 0
> 0,6 en 0,7 2
02.05 Restaurant > 0,7 4
0,6 0
> 0,6 en 0,7 2
0,6 0
Evaluatie
In eerste instantie
Evaluatie
is is het het bestek bepalend. Zijn Zijn daarin daarin de de eisen eisen opgenomen, dan dan komt komt er een er een voorlopige
In eerste
voorlopige
score. instantie Nadien
score.
is het worden
Nadien
bestek metingen
worden
bepalend. volgens
metingen
Zijn addendum
volgens
daarin de eisen 1 –
addendum
NBN opgenomen, L 14-002
1
uitgevoerd.
– NBN L
dan komt Die
14-002
er metingen
uitgevoerd. Die metingen gebeuren zoals vermeld in de code van goede praktijk voor een
voorlopige gebeuren
binnenverlichting, score. zoals vermeld Nadien referentiedocument
in worden code van metingen als
goede
aanvulling
praktijk volgens op
voor
de addendum NBN
binnenverlichting,
EN 12464-1 1 – NBN norm.
referentiedocument
L 14-002
uitgevoerd. als De aanvulling gemiddelde Die metingen op individuele de NBN gebeuren EN score 12464-1 x zoals norm. vermeld in de code van goede praktijk voor
02,i wordt bepaald voor elk van de lokalen uit bovenstaande
binnenverlichting, referentiedocument als aanvulling op de NBN EN 12464-1 norm.
De lijst gemiddelde (VC02.01 tot individuele en met VC02.03) score x op
02,i
wordt basis bepaald van de voor resultaten elk van voor de lokalen een representatief uit bovenstaande staal lijst
De gemiddelde van de door individuele de visuele expert score geselecteerde x 02,i wordt bepaald lokalen. voor elk van de lokalen uit bovenstaande
lijst (VC02.01 tot tot en en met met VC02.03) VC02.03) op basis op basis van de van resultaten de resultaten voor een voor representatief een representatief staal van de staal door de
van visuele de door expert de visuele geselecteerde expert geselecteerde lokalen. lokalen.
Vervolgens wordt uit de n 02 verschillende individuele scores (maximaal 3) de deelscore X 02
voor de prestatie-eis “kunstverlichting – uniformiteit” berekend als volgt:
Vervolgens Vervolgens wordt wordt uit uit de de n 02 nverschillende 02 individuele individuele scores (maximaal (maximaal 3) 3) de de deelscore deelscore X 02
voor X 02 de
voor de prestatie-eis “kunstverlichting – uniformiteit”
n01
berekend als volgt:
prestatie-eis “kunstverlichting – uniformiteit” berekend als volgt:
x
n
02. i
01
i1
X
02
x
n02.
i
i1
02
X
02
Als elk van de 3 gedefinieerde typesituaties n voor de prestatie-eis “kunstverlichting –
02
uniformiteit” voorkomt in het beschouwde kantoorgebouw, wordt deze formule herleid tot:
Als Als elk elk van van 3 de 3 gedefinieerde typesituaties voor voor de prestatie-eis de prestatie-eis “kunstverlichting “kunstverlichting – uniformiteit” –
uniformiteit”
voorkomt voorkomt in x02,
het i beschouwde
in het beschouwde
kantoorgebouw,
kantoorgebouw,
wordt deze
wordt
formule
deze
herleid
formule
tot:
herleid tot:
1
X
02
i
3
3
x02,
i
1
X
59/149
02
i
3
56
uitgave 12/2010
60/150

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
De norm NBN EN 12464-1 onderscheidt verschillende
Groep 1 –
categorieën
Leefbaarheid
armaturen welzijn
afhankelijk van
de directe luminantie.
Groep 1 – Leefbaarheid en
Visueel
welzijn
comfort
Score
Kunstverlichting – luminantie Visueel van comfort armaturen
LNE VC 03 LokaalKunstverlichting – luminantie Luminantie van [cd/m armaturen
2 Individuele
]
De norm NBN EN 12464-1 onderscheidt verschillende categorieën armaturen afhankelijk van de directe
De norm luminantie. NBN EN 12464-1 onderscheidt verschillende categorieën 2 voor een uitstralingshoek 55° 4
score
03.01 Kantoor < 200 cd/m
armaturen afhankelijk van
< 200 cd/m
de directe luminantie.
2 voor een uitstralingshoek 65° 2
< 1.000 cd/m 2 voor een uitstralingshoek 65° 1
Score
1.000 cd/m 2 voor een uitstralingshoek 65° 0
03.02 Vergaderzaal < 200 cd/m 2 voor een uitstralingshoek 55° 4
< 200 cd/m 2 voor een uitstralingshoek 65° 2
Individuele
VC 03 Lokaal < 1.000 Luminantie cd/m 2 voor [cd/m een 2 ] uitstralingshoek 65° 1
score
03.01 Kantoor < 200 cd/m 2 1.000 cd/m 2 voor een uitstralingshoek 65° 0
voor een uitstralingshoek 55° 4
03.03 Restaurant < 200 cd/m 2 voor een uitstralingshoek 55° 4
< 200 cd/m 2 voor een uitstralingshoek 65° 2
< 200 cd/m 2 voor een uitstralingshoek 65° 2
< 1.000 cd/m 2 voor een uitstralingshoek 65° 1
< 1.000 cd/m 2 voor een uitstralingshoek 65° 1
1.000 cd/m 2 voor een uitstralingshoek 65° 0
1.000 cd/m 2 voor een uitstralingshoek 65° 0
03.02 Vergaderzaal < 200 cd/m 2 voor een uitstralingshoek 55° 4
< 200 cd/m 2 voor een uitstralingshoek 65° 2
< 1.000 cd/m 2 voor een uitstralingshoek 65° 1
LNE VC 04 Lokaal 1.000 cd/m 2 voor een uitstralingshoek Luminantie 65° [cd/m 2 Individ
0 ]
scor
03.03 Restaurant Individueel < 200 kantoor, cd/m 2 voor een uitstralingshoek Alle lokalen 55° < 200 cd/m4
2 voor een 4
04.01
concentratiecockpit,
< 200 cd/m 2 voor een uitstralingshoek 65° 55° 2
landschapskantoren,
< 1.000 cd/m 2 voor een uitstralingshoek Alle lokalen 65° < 200 cd/m1
2 voor een 2
projectkamers,
1.000 cd/m 2 voor een uitstralingshoek 65° 65° 0
teamcockpits/vergaderzalen, Alle lokalen < 1.000 cd/m 2 voor een 1
restaurant
Evaluatie
uitstralingshoek 65°
In eerste instantie is het bestek bepalend. Zijn daarin de eisen opgenomen, Er wordt niet dan voldaan komt er er een aan een voorlopige
voorlopige score. Nadien score. worden Nadien metingen worden metingen volgens addendum volgens addendum eisen.
bovenstaande 0
1 – NBN L 14-002 1 – uitgevoerd. NBN L 14-002 Die metingen
uitgevoerd. Die metingen gebeuren zoals vermeld in de code van goede praktijk voor
gebeuren
binnenverlichting,
zoals Evaluatie vermeld
referentiedocument
in de code van
als
goede
aanvulling
praktijk
op de
voor
NBN
binnenverlichting,
EN 12464-1 norm.
referentiedocument
als aanvulling In op eerste de NBN instantie EN 12464-1 is het norm. bestek bepalend. Zijn daarin de eisen opgenomen, dan komt er een
De gemiddelde
voorlopige
individuele
score.
score x
Nadien
04,i wordt bepaald
worden
voor
metingen
elk van de
volgens
lokalen
addendum
uit bovenstaande
1 – NBN L 14-002
uitgevoerd. Die metingen gebeuren zoals vermeld in de code van goede praktijk
De
lijst
gemiddelde
(VC04.01 tot
individuele
en met VC04.03)
score x
op
03,i
wordt
basis van
bepaald
de resultaten
voor elk
voor
van de
een
lokalen
representatief
uit bovenstaande
staal
Referentiedocument als aanvulling op de NBN EN 12464-1 norm voor binnenverlichting. lijst
van de door de visuele expert geselecteerde lokalen.
(VC03.01 tot en met VC03.03) op basis van de resultaten voor een representatief staal van de door de
Vervolgens wordt De uit gemiddelde de n 04 verschillende individuele individuele score xscores (maximaal 3) de deelscore X 04
visuele voor de expert prestatie-eis geselecteerde “kunstverlichting lokalen.
034,i wordt bepaald voor elk van de lokalen uit
bovenstaande lijst (VC034.01 – luminantie” tot en berekend met VC034.03) als volgt: op basis van de resultaten voor een
representatief staal van de door de visuele expert geselecteerde lokalen.
n01
Vervolgens wordt Vervolgens uit de nwordt 03
verschillende uit n individuele scores (maximaal 3) de deelscore X 03
voor x04.
i
prestatie-eis “kunstverlichting – luminantie”
034 verschillende individuele scores (maximaal 3) de deelscore X 034
voor de prestatie-eis “kunstverlichting berekend – als luminantie” volgt: berekend als volgt:
i1
X
04
n
n01
04
Wanneer elk van de 3 gedefinieerde typesituaties x
voor
03,
de
i
prestatie-eis “kunstverlichting -
i1
luminantie” voorkomt in het beschouwde kantoorgebouw, X
03
wordt deze formule herleid tot:
3
n03
04,
Wanneer
x
i
elk van de 3 gedefinieerde typesituaties voor de prestatie-eis “kunstverlichting - luminantie”
voorkomt 3 in het beschouwde kantoorgebouw, wordt deze formule herleid tot:
1
Wanneer X
04
i elk van de 3 gedefinieerde typesituaties voor de prestatie-eis “kunstverlichting -
luminantie” voorkomt in het beschouwde kantoorgebouw, wordt deze formule herleid tot:
62/162
X
3
1
03
i
x
3
03, i
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Visueel comfort
Kunstverlichting – luminantie van armaturen
Visueel comfort
61/150
57
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Visueel comfort
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Visueel comfort
Kunstverlichting Groep 1 –
Groep
Leefbaarheid
1 – Leefbaarheid
– UGR-waarde
en welzijn
en welzijn
Visueel comfort
Visueel comfort
Kunstverlichting
De UGR-waarde wordt gedefinieerd in overeenstemming met Kunstverlichting – luminantie
de norm NBN EN – UGR-waarde van armaturen
12464-1 ‘Licht en
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
verlichting - Werkplekverlichting - Deel 1: Binnenwerkplekken’.
De UGR-waarde De norm NBN wordt EN gedefinieerd 12464-1 onderscheidt in overeenstemming verschillende met de categorieën norm NBN armaturen EN
Visueel
12464-1 afhankelijk comfort van
‘Licht en de verlichting directe luminantie. - Werkplekverlichting - Deel Kunstverlichting 1: Binnenwerkplekken’. – luminantie van armaturen
Score
Score De norm Score NBN EN 12464-1 onderscheidt verschillende categorieën armaturen afhankelijk van
De de maximale directe luminantie.
UGR-waarde van van de de armaturen in in de de twee waarnemingsrichtingen (langs- en en dwarsrichting)
dwarsrichting) is: is:
Individue
Score VC 03 Lokaal Luminantie [cd/m 2 ]
score
03.01
< 200 cd/m
Kantoor
2 voor een uitstralingshoek Individuele
VC 04 Lokaal UGR
55° 4
< 200 cd/m 2 voor een uitstralingshoek score 65° Individuele
VC 03 Lokaal Luminantie [cd/m 2
04.01 Kantoor < 1.000 < 16 2 ]
cd/m 2 voor een uitstralingshoek 4 65° score 1
03.01
< 200 cd/m
1.000
16 en
cd/m
< 19 2 voor een uitstralingshoek
2
Kantoor
2 voor een uitstralingshoek 55° 65° 4 0
03.02
< 200 cd/m < 200 2 voor 19
cd/m een
Vergaderzaal
2 voor uitstralingshoek een uitstralingshoek 65° 0
55° 2 4
04.02 Vergaderzaal < 1.000 cd/m < 200 2 < voor 16
cd/meen 2 voor uitstralingshoek een uitstralingshoek 65° 4
65° 1 2
1.000 cd/m 16
< 1.000 2 en voor < 19
cd/m een 2 voor uitstralingshoek een uitstralingshoek 65° 2
65° 0 1
03.02
< 200 cd/m 19 0
1.000 cd/m 2 voor een uitstralingshoek 65° 0
04.03 Restaurant Vergaderzaal
2 voor een uitstralingshoek 55° 4
03.03
< 200 cd/m < 200 2 <
voor
22
cd/m een
Restaurant
2 voor uitstralingshoek een uitstralingshoek 65°
4
55° 2 4
22 en < 25 2
< 1.000 cd/m < 200 2 voor cd/meen 2 voor uitstralingshoek een uitstralingshoek 65° 65° 1 2
25 0
1.000 cd/m < 1.000 2 voor cd/m een 2 voor uitstralingshoek een uitstralingshoek 65° 65° 0 1
03.03
< 200 cd/m Evaluatie
Restaurant
1.000 2 voor cd/m een 2 uitstralingshoek voor een uitstralingshoek 55° 65° 4 0
< 200 cd/m In eerste instantie is is het het bestek bepalend. Zijn Zijn daarin daarin de de eisen eisen 2 voor een uitstralingshoek 65° 2
opgenomen, dan dan komt komt er een er een voorlopige
score. Nadien worden metingen volgens addendum 1 – NBN L 14-002 uitgevoerd. Die metingen
voorlopige Evaluatie score. Nadien worden metingen < 1.000 volgens cd/maddendum 2 voor een uitstralingshoek 1 – NBN L 65° 14-002 1
uitgevoerd. In eerste Die metingen instantie is gebeuren het bestek zoals bepalend. vermeld 1.000 Zijn cd/m in daarin de 2 voor code een van eisen uitstralingshoek goede opgenomen, praktijk 65° dan voor komt er 0 een
gebeuren binnenverlichting, voorlopige zoals vermeld referentiedocument score. in de Nadien code van worden als goede aanvulling praktijk metingen op voor de NBN binnenverlichting, volgens EN 12464-1 addendum norm. referentiedocument
1 – NBN L 14-002
als Evaluatie aanvulling uitgevoerd. op de NBN Die EN metingen 12464-1 norm. gebeuren zoals vermeld in de code van goede praktijk voor
De In eerste gemiddelde binnenverlichting, instantie individuele is het bestek referentiedocument score xbepalend. 05,i wordt bepaald Zijn als daarin aanvulling voor de elk eisen van op de de opgenomen, lokalen NBN EN uit bovenstaande
12464-1 dan komt norm. er een
lijst voorlopige (VC05.01 score. tot en met Nadien VC05.03) worden op basis metingen van de volgens resultaten addendum voor een representatief 1 – NBN L staal 14-002
De van gemiddelde de door individuele score x 04,i
wordt bepaald voor elk van de lokalen uit bovenstaande lijst
uitgevoerd. De gemiddelde de Die visuele metingen expert individuele gebeuren geselecteerde score zoals x 04,i
lokalen. wordt vermeld bepaald in de voor code elk van goede lokalen praktijk uit bovenstaande
voor
(VC04.01 Vervolgens binnenverlichting, lijst tot wordt (VC04.01 met uit referentiedocument VC04.03) de tot n 05 en op verschillende met basis VC04.03) van als de individuele aanvulling resultaten op basis scores voor op van de een de NBN (maximaal representatief resultaten EN 12464-1 3) voor de staal deelscore een norm. van representatief door X 05
de staal
visuele voor de expert van prestatie-eis de geselecteerde door “kunstverlichting visuele lokalen. expert – geselecteerde UGR” berekend lokalen. als volgt:
Vervolgens
De gemiddelde Vervolgens wordt
individuele
uit wordt de n 04
uit verschillende
score nx 04 04,i verschillende wordt
individuele
bepaald individuele scores
voor
(maximaal
elk van scores de
3)
lokalen (maximaal de deelscore
uit bovenstaande
3) X 04
voor deelscore X 04
n
lijst (VC04.01
01
prestatie-eis
voor
“kunstverlichting
de tot prestatie-eis en met VC04.03)
–
“kunstverlichting op basis
UGR” berekend als
– van luminantie” de resultaten
volgt:
berekend voor als een volgt: representatief staal
van de door de visuele expert geselecteerde xlokalen.
05. i
i1
Vervolgens wordt uit de n X n
04 verschillende 05
individuele 01 scores (maximaal 3) de deelscore X 04
voor de prestatie-eis “kunstverlichting – luminantie” n
05 x04.
i berekend als volgt:
i1
Wanneer elk van de 3 gedefinieerde
Xtypesituaties 04
n
voor de prestatie-eis “kunstverlichting -
01 n
UGR” voorkomt in het beschouwde kantoorgebouw,
04
wordt deze formule herleid tot:
3Wanneer elk van de 3 gedefinieerde
x04.
i
typesituaties voor de prestatie-eis “kunstverlichting -
i1
luminantie” 05, voorkomt in het beschouwde kantoorgebouw, wordt deze formule herleid tot:
Wanneer x
X
i
04
elk van de 3 gedefinieerde typesituaties voor de prestatie-eis “kunstverlichting - UGR” voorkomt
Wanneer in het 3elk beschouwde van x04,
i 3 kantoorgebouw, gedefinieerde typesituaties wordt deze formule voor de herleid prestatie-eis tot: “kunstverlichting -
1
3
n
X
05
i
04
1
luminantie” X voorkomt
04
i in het beschouwde kantoorgebouw, wordt deze formule herleid tot:
3 3
x04,
i
1
X
04
i
3
62/150
58
uitgave 12/2010
61/150

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Visueel comfort
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Kunstverlichting – Kleurweergave-index
Visueel comfort
Kunstverlichting Groep – Kleurweergave-index
1 – Leefbaarheid en welzijn
De kleurweergave-index is bepaald volgens CIE 13.3. Method of Measuring and Specifying Colour
Visueel comfort
Rendering De kleurweergave-index Properties of Light is bepaald Sources. volgens CIE 13.3. Method Groep of Kunstverlichting Measuring 1 – Leefbaarheid and Specifying – UGR-waarde
en welzijn
Colour Rendering Properties of Light Sources.
Visueel comfort
De UGR-waarde wordt gedefinieerd in overeenstemming Kunstverlichting met de norm – NBN UGR-waarde EN 12464-1
Score ‘Licht en verlichting - Werkplekverlichting - Deel 1: Binnenwerkplekken’.
De UGR-waarde wordt gedefinieerd in overeenstemming met de norm NBN EN 12464-1
‘Licht Score en verlichting - Werkplekverlichting - Deel 1: Binnenwerkplekken’.
Individuele
VC 05 Lokaal Kleurweergave index
De maximale UGR-waarde van de armaturen in de twee waarnemingsrichtingen score (langs- en
Score dwarsrichting) 05.01 is: Kantoor > 90 4
De maximale UGR-waarde van de armaturen in de twee > 80 en waarnemingsrichtingen 90 (langs- 2 en
dwarsrichting) is:
80 0
Individuele
05.02 LNE VC 05 Vergaderzaal Lokaal > 90 UGR [-]
4
score
> 80 en 90 2
05.01 Kantoor en
< 16 Individuele
LNE VC 05 Lokaal
4
80UGR [-]
0
landschapskantoor,
16 en ≤ 19 score 2
05.03
05.01
Restaurant
Kantoor projectkamers, en
> 90
< 16
4
4 0
landschapskantoor,
> 80 en 90 2
vergaderzaal en
16 en > ≤ 19 2
projectkamers,
80 0
teamcockpits
0
05.02 vergaderzaal Restaurant en
> 19 ≤ 19 4
Evaluatie
teamcockpits
> 19 0
Voor de kleurweergave-index wordt de index van de lichtbron gebruikt, onafhankelijk van de
Evaluatie 05.02 Restaurant ≤ 19 4
armatuur. Deze wordt verkregen via de technische fiches van de lichtbron of opgemeten op
Voor de lichtbron
Evaluatie de kleurweergave-index zelf indien vermeld. wordt de index van de lichtbron gebruikt, > 19 onafhankelijk van de arma-tuur.
Deze wordt verkregen via de technische fiches van de lichtbron of opgemeten op de lichtbron
In eerste instantie is het bestek bepalend. Zijn daarin de eisen opgenomen, dan komt er een
De Evaluatie gemiddelde voorlopige individuele score. Nadien score xworden metingen volgens addendum 1 – NBN L 14-002
zelf indien uitgevoerd. vermeld.
06,i wordt bepaald voor elk van de lokalen uit bovenstaande
lijst In eerste (VC06.01 instantie tot Die en is met metingen het VC06.03) bestek gebeuren bepalend. op basis zoals van Zijn de daarin vermeld resultaten de eisen in voor de opgenomen, code een representatief van goede dan komt praktijk staal er een voor
van voorlopige binnenverlichting, de door de score. visuele Nadien referentiedocument expert geselecteerde worden metingen als lokalen. aanvulling volgens op addendum de NBN EN 12464-1 – NBN norm. L 14-002
De Vervolgens
uitgevoerd. gemiddelde wordt
Die individuele uit
metingen
de n score gebeuren x 05,i
wordt zoals bepaald vermeld voor elk in van de de code lokalen van uit goede bovenstaande praktijk lijst voor
06 verschillende individuele scores (maximaal 3) de deelscore X 06
De gemiddelde individuele score x 05,i wordt bepaald voor elk van de lokalen uit bovenstaande
(VC05.01 voor binnenverlichting, de prestatie-eis referentiedocument als aanvulling op de NBN EN 12464-1 norm.
lijst (VC05.01
tot en met
tot
VC05.03) “kunstverlichting
en met
op
VC05.03)
basis van – kleurweergave de
op
resultaten
basis van
voor index”
de
een berekend
resultaten
representatief als volgt:
voor een
staal
representatief
van de door de
staal
visuele De van gemiddelde expert de door geselecteerde individuele visuele lokalen. expert score geselecteerde x 05,i wordt bepaald lokalen. voor elk van de lokalen uit bovenstaande
Vervolgens lijst Vervolgens (VC05.01 wordt tot wordt uit en de met uit n 05 verschillende VC05.03) n 05 verschillende op individuele basis nvan individuele scores de resultaten (maximaal scores voor (maximaal 3) de een deelscore representatief 3) Xdeelscore 05
voor staal
01
X 05
prestatie-eis
van voor de door de “kunstverlichting prestatie-eis de visuele expert “kunstverlichting – kleurweergave
geselecteerde – UGR” index”
lokalen.
x berekend als volgt:
06. i
Vervolgens wordt uit de n 05 verschillende individuele i1
X
scores (maximaal 3) de deelscore X 05
06
voor de prestatie-eis “kunstverlichting – UGR” berekend n 01 als volgt:
06
x05.
i
Wanneer elk van de 3 gedefinieerde typesituaties n01
i1
X
05
voor de prestatie-eis “kunstverlichting –
kleurweergave index” voorkomt in het beschouwde x05.
n05
i
kantoorgebouw, wordt deze formule
herleid tot:
i1
X
05
3
Wanneer elk van de 3 gedefinieerde typesituaties n05
voor de prestatie-eis “kunstverlichting -
Wanneer elk van de 3 gedefinieerde typesituaties voor de prestatie-eis “kunstverlichting – kleurweergave
X
UGR”
x06,
i
1
voorkomt in het beschouwde kantoorgebouw, wordt deze formule herleid tot:
Wanneer 06
i
index” elk 3 van voorkomt de 3 gedefinieerde het beschouwde typesituaties kantoorgebouw, voor de wordt prestatie-eis deze formule “kunstverlichting herleid tot:
3
-
UGR” voorkomt x05,
iin het beschouwde kantoorgebouw, wordt deze formule herleid tot:
1
X
05
3
i
x05,
3i
1
X
05
i
3
Visueel comfort
63/150
59
62/149
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Visueel comfort
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Visueel comfort
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Kunstverlichting – kleurtemperatuur
Visueel comfort
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Kunstverlichting Groep 1 – – kleurtemperatuur
Leefbaarheid en welzijn
De kleurtemperatuur wordt bepaald volgens CIE 13.3. Method of Measuring and Specifying Visueel Colour comfort
Visueel comfort
Kunstverlichting – Kleurweergave-index
Rendering De kleurtemperatuur Properties of wordt Light bepaald Sources. volgens CIE 13.3. Method Kunstverlichting of Measuring – Kleurweergave-index
and Specifying
Colour Rendering Properties of Light Sources.
De kleurweergave-index is bepaald volgens CIE 13.3. Method of Measuring and Specifying
De kleurweergave-index is bepaald volgens CIE 13.3. Method of Measuring and Specifying
Score
Colour Rendering Properties of Light Sources.
Colour Rendering Properties of Light Sources.
Score
Score
Individuele
VC 06 Lokaal Kleurtemperatuur [K]
score
Individu
06.01 LNE VC 06 Kantoor Lokaal 3.000 K en 4.500K Kleurweergave index [-] 4
Individue
LNE VC 06 Lokaal Kleurweergave index [-]
score
< 3.000 K of > 4.500 K 0
score
06.01 Individueel kantoor,
> 90 4
06.02 06.01 Vergaderzaal Individueel kantoor, 2.500 K en 4.500K > 90 4
4
concentratiecockpit,
concentratiecockpit,
> 80 en 90 2
< 2.500 K of > 4.500 K > 80 en 90 0
2
landschapskantoren,
06.03 Restaurant landschapskantoren,
0
2.500 K en 4.500K 4
0
projectkamers,
projectkamers,
teamcockpits/vergaderzalen,
< 2.500 K of > 4.500 K 0 80
0
teamcockpits/vergaderzalen,
80
restaurant
Evaluatie
restaurant
Evaluatie Evaluatie
Voor
Voor Evaluatie
Voor de
de
kleurtemperatuur
kleurtemperatuur de kleurweergave-index wordt
wordt kleurtemperatuur
kleurtemperatuur wordt de index van van de lichtbron gebruikt, gebruikt, onafhankelijk
onafhankelijk van van de
van Voor de armatuur. de kleurweergave-index Deze wordt verkregen wordt de via index de van technische de lichtbron fiches gebruikt, van de onafhankelijk lichtbron of van de
de opgemeten armatuur.
op Deze
de lichtbron. wordt
wordt verkregen
via de
via
technische
de technische
fiches
fiches
van de
van
lichtbron
de lichtbron
of opgemeten
of opgemeten de
op
armatuur. Deze wordt verkregen via de technische fiches van de lichtbron of opgemeten op
de lichtbron zelf indien vermeld.
lichtbron. de lichtbron zelf indien vermeld.
De gemiddelde De gemiddelde individuele individuele score xscore 07,i wordt x bepaald voor elk van de lokalen uit bovenstaande
lijst De (VC07.01 gemiddelde tot en individuele met VC07.03) score op x 06,i wordt bepaald voor elk van de lokalen uit bovenstaande
basis 06,i wordt van bepaald de resultaten voor elk voor van een de representatief lokalen uit bovenstaande
staal
De gemiddelde lijst (VC06.01 individuele tot en met score VC06.03) x 06,i
wordt op bepaald basis voor van elk de resultaten van de lokalen voor uit een bovenstaande representatief lijst staal
van lijst de door (VC06.01 de visuele tot en expert met geselecteerde VC06.03) op basis lokalen. van de resultaten voor een representatief staal
(VC06.01
van
van de tot
de
door en
door
met
de
de VC06.03)
visuele
visuele expert op
expert
basis
geselecteerde
geselecteerde van resultaten
lokalen.
lokalen. voor een representatief staal van de door de
Vervolgens Vervolgens wordt wordt uit de uit n 07
de verschillende n individuele scores (maximaal 3) de deelscore X 07
visuele voor Vervolgens de expert prestatie-eis geselecteerde wordt uit lokalen. n 06 verschillende individuele scores (maximaal 3) deelscore X
06 verschillende – kleurtemperatuur” individuele berekend scores als (maximaal volgt: 3) de deelscore X 06
06
voor de prestatie-eis “kunstverlichting – kleurweergave index” berekend als volgt:
Vervolgens voor de wordt prestatie-eis uit de n“kunstverlichting 06
verschillende individuele – kleurweergave scores (maximaal index” berekend 3) de deelscore als volgt: X 06
voor de
n
01
prestatie-eis “kunstverlichting – kleurtemperatuur” berekend
x
als volgt:
07. i
n01
i1
n
X
07
01
n07
x
x06.
i
i1
06. i
1
Wanneer elk van de 3 gedefinieerde typesituaties X
X
06 i
voor de prestatie-eis “kunstverlichting –
06
kleurtemperatruur“ voorkomt in het beschouwde kantoorgebouw, n
n06
06 wordt deze formule herleid
Wanneer
tot:
Wanneer elk van elk de 3 van
Wanneer
gedefinieerde 3 gedefinieerde typesituaties typesituaties voor de prestatie-eis voor de “kunstverlichting prestatie-eis “kunstverlichting – kleurtemperatuur“
kleurweergave
–
3 elk van de 3 gedefinieerde typesituaties voor de prestatie-eis “kunstverlichting –
kleurweergave voorkomt x
index” het beschouwde voorkomt kantoorgebouw, in het beschouwde wordt deze kantoorgebouw, formule herleid wordt tot: deze formule
07, i index” voorkomt in het beschouwde kantoorgebouw, wordt deze formule
herleid tot:
1
X herleid
07
i tot:
3
3 3
x
x06,
i
06, i
1
X
06
i
1
X
06
i
3
3
60
uitgave 12/2010
64/150
63/149

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep – Leefbaarheid en welzijn
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Visueel comfort
Visueel comfort
Kunstverlichting – reflectiecoëfficiënten
Score
Score
Individuele
VC 07 Lokaal Reflectiecoëfficiënt (%)
score
07.01 Kantoor – > 60 en 90 voor het plafond 4
– > 30 en 80 voor de muren
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
– > 10 en 50 voor de vloer
Visueel comfort
Kunstverlichting – kleurtemperatuur
Buiten grenswaarden 0
07.02 Vergaderzaal – > 60 en 90 voor het plafond
4
De kleurtemperatuur wordt bepaald volgens CIE 13.3. Method of Measuring and Specifying
– > 30 en 80 voor de muren
Colour Rendering Properties of Light Sources.
Groep 1 – Leefbaarheid
– > 10 en 50 voor de vloer
Visue
Score
Kunstverlichting – kleurte
Buiten grenswaarden 0
07.03 Restaurant De kleurtemperatuur – > 60 en 90 wordt voor het bepaald plafond volgens CIE 13.3. Method 4 of Measuring and
Colour Rendering Properties of Light Sources.
Individuele
LNE VC 07 Lokaal – > 30 Kleurtemperatuur 80 voor de muren [K]
score
– > 10 en 50 voor de vloer
07.01 Individueel kantoor, Score 3.000 K en 4.500K 4
concentratiecockpit,
Buiten
< 3.000
grenswaarden
K of > 4.500 K
0
0
projectkamer LNE VC 07 Lokaal Kleurtemperatuur [K]
07.02 Vergaderzaal,
2.500 K en 4.500K 4
Evaluatie
07.01 Individueel kantoor,
3.000 K en 4.500K
teamcockpit
concentratiecockpit,
< 2.500 K of > 4.500 K 0
Evaluatie De reflectiecoëfficiënt van de wanden kan bepaald worden op basis van de technische < 3.000 fiches K of > 4.500 K
van de 07.03 gebruikte materialen Restaurant en verven (de specificatie 2.500 projectkamer K en van 4.500K de kleur geeft de 4
De reflectiecoëfficiënt van de wanden kan bepaald worden
07.02 < 2.500
op
Vergaderzaal, K of
basis
> 4.500
van de
K 0
technische fiches van
reflectiecoëfficiënt, in Lab-waarden of via RAL-code bepaald volgens CIE.15.2, Colorimetry, 2.500 K en 0 4.500K
de Second gebruikte Edition). materialen Voor een en verven gegeven (de oppervlak specificatie gebeurt van de kleur teamcockpit de meting geeft de van reflectiecoëfficiënt, de kleurcoördinaten < 2.500 K Labwaarden
Evaluatie aan hand of via RAL-code van een bepaald colorimeter volgens op minstens CIE.15.2, 07.03 Colorimetry, drie verschillende Restaurant Second punten, Edition). Voor zodat een er 2.500 gegeven een K en 4.500K
of > 4.500 K
oppervlak representatieve gebeurt waarde meting verkregen van de wordt. kleurcoördinaten aan de hand van een colorimeter
< 2.500
op
K of
minstens
> 4.500 K 0
Voor In eerste drie
de kleurtemperatuur instantie verschillende is het punten, bestek wordt
zodat bepalend. de kleurtemperatuur van de lichtbron gebruikt, onafhankelijk
van de armatuur. Deze wordt verkregen Evaluatie er een Zijn representatieve daarin de eisen waarde opgenomen, verkregen dan wordt. komt er een
via de technische fiches van de lichtbron of
In
voorlopige
opgemeten
eerste instantie
score.
op de
is het
Nadien
lichtbron.
bestek
wordt
bepalend.
meting
Zijn
volgens
daarin de
addendum
eisen opgenomen,
1 – NBN
dan
L 14-002
komt er
uitgevoerd.
een voorlopige
Die
score.
meting gebeurt zoals in de code Voor de van kleurtemperatuur goede praktijk wordt de voor kleurtemperatuur binnenverlichting, van de lichtbron gebruikt, on
Nadien referentiedocument wordt meting volgens als aanvulling addendum op van de 1 – NBN L
de armatuur. EN 14-002 12464-1 uitgevoerd.
Deze norm. Die meting gebeurt zoals in de code
wordt verkregen via de technische fiches van de li
van De goede gemiddelde praktijk individuele voor binnenverlichting, score x 07,i opgemeten referentiedocument wordt bepaald op de lichtbron. voor als elk aanvulling van de op lokalen de NBN uit EN bovenstaande
12464-1 norm.
lijst (VC07.01 tot en met VC07.03) op basis van de resultaten voor een representatief staal
van De gemiddelde de door de individuele visuele expert score geselecteerde x 08,i De wordt gemiddelde bepaald lokalen. individuele voor elk van score de xlokalen 07,i wordt uit bepaald bovenstaande voor elk van de lokalen uit bov
De lijst gemiddelde (VC08.01 tot individuele en met VC08.03) score x lijst (VC07.01 tot en met VC07.03) op basis van resultaten voor een represen
Vervolgens wordt uit de n 07 verschillende 07,i
op wordt basis bepaald van de voor resultaten elk van voor de lokalen een representatief uit bovenstaande staal lijst
individuele scores (maximaal 3) de deelscore X door de visuele expert geselecteerde lokalen.
07
(VC07.01 van de door
voor de prestatie-eis
tot en de met visuele VC07.03) expert
“kunstverlichting
op geselecteerde basis van
– kleurtemperatuur”
resultaten lokalen. voor een
berekend
representatief
als volgt:
staal van de door de
visuele Vervolgens expert wordt geselecteerde uit n 08 lokalen. verschillende Vervolgens individuele wordt uit scores de n 07 (maximaal verschillende 3) de individuele deelscore scores X 08
(maximaal 3) de dee
voor de prestatie-eis n “kunstverlichting – kleurtemperatuur” berekend als volgt:
01
Vervolgens
voor de prestatie-eis
wordt uit de
“kunstverlichting
n 07
verschillende
– reflectiecoëfficienten”
individuele scores (maximaal
berekend
3)
als
de
volgt:
deelscore X
x
07
voor de
07. i
n01
prestatie-eis “kunstverlichting – reflectiecoëfficienten” berekend als volgt:
n i1
X
x07.
i
07
01
n
i1
x08.
07 i
X
07
i1
n07
Wanneer elk van de 3 gedefinieerde Xtypesituaties voor de prestatie-eis “kunstverlichting –
Wanneer kleurtemperatruur“ elk van de 3 voorkomt gedefinieerde het typesituaties Wanneer
08
beschouwde
elk voor nvan kantoorgebouw, de prestatie-eis 3 gedefinieerde
wordt “kunstverlichting typesituaties
deze formule
voor – reflectiecoëfficienten“
tot:
voorkomt in het beschouwde tot: kantoorgebouw, wordt deze formule herleid tot:
herleid
de prestatie-eis “kunstve
08
kleurtemperatruur“ voorkomt in het beschouwde kantoorgebouw, wordt deze form
Wanneer 3 elk van de 3 gedefinieerde typesituaties voor de prestatie-eis “kunstverlichting –
3
reflectiecoëfficienten“ x voorkomt in het beschouwde
07, i
x kantoorgebouw, wordt deze formule
07, i
herleid 1
1
X
07
tot: i
X
07
i
3
3
Visueel comfort
65/150
61
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Visueel comfort
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Visueel comfort
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Kunstverlichting – Groep regelsysteem 1 – Leefbaarheid voor Visueel armaturen
comfort welzijn
Kunstverlichting – Groep regelsysteem 1 Leefbaarheid voor Visueel armaturen comfort
welzijn
Score
Kunstverlichting – reflectiecoëfficiënten
Visueel comfort
Score
Het is mogelijk om het regelsysteem voor kunstmatige Kunstverlichting handmatig – reflectiecoëfficiënten
Score
te bedienen:
Het is mogelijk om het regelsysteem voor kunstmatige verlichting handmatig te bedienen::
Score
Individuele
LNE VC VC 08 08 Lokaal Regelsysteem Reflectiecoëfficiënt van armaturen (%)
score score
Individuele
LNE 08.01 VC 08 Individueel Kantoor Lokaal kantoor,
per Reflectiecoëfficiënt groep armaturen
– > 60 en 90 voor het plafond
(%)
4
score
4
concentratiecockpit,
geregeld oppervlakte
Individueel kantoor, – > 60 en 90 voor het plafond
4
08.01
– > 30 en 80 < voor 30 m
projectkamer,
2 de muren
concentratiecockpit,
08.01 vergaderzaal, –– > > 1030 en voor
en 50 het
80 voor gehele
voor de lokaal
de vloer muren
2
projectkamer,
Neen 0
teamcockpit,
08.02 Vergaderzaal vergaderzaal, – > 10 per en 50 voor de vloer
restaurant
Buiten groep grenswaarden armaturen
4 0
teamcockpit,
geregeld oppervlakte
restaurant
Buiten < 30 grenswaarden m 2
0
Evaluatie
voor het gehele lokaal 2
De reflectiecoëfficiënt
Evaluatie 08.03 van Restaurant de wanden kan bepaald worden Niet van toepassing op basis van de technische fiches -
van de gebruikte materialen en verven (de specificatie van de kleur geeft de
De reflectiecoëfficiënt van de wanden kan bepaald worden op basis van de technische fiches
reflectiecoëfficiënt, in Lab-waarden of via RAL-code bepaald volgens CIE.15.2, Colorimetry,
van de gebruikte materialen en verven (de specificatie van de kleur geeft de
Second
reflectiecoëfficiënt, Evaluatie
Edition). Voor een gegeven oppervlak gebeurt de meting van de kleurcoördinaten
in Lab-waarden of via RAL-code bepaald volgens CIE.15.2, Colorimetry,
aan Evaluatie
Second De de karakterisering hand van een
Edition). Voor van het colorimeter
een regelsysteem op minstens
gegeven oppervlak voor de verlichtingsinstallatie drie verschillende
gebeurt de meting van gebeurt punten,
de kleurcoördinaten
aan zodat de hand er een
representatieve De aan van karakterisering de de technische waarde
hand van van fiches een het verkregen waarin colorimeter regelsysteem de wordt. werking op voor minstens wordt de verlichtingsinstallatie geëxpliciteerd. drie verschillende gebeurt punten, aan de zodat hand er van een de
In technische representatieve In eerste instantie fiches waarde waarin is is het de bestek verkregen werking bepalend. wordt. geëxpliciteerd.
Zijn daarin de eisen opgenomen, dan dan komt komt er er een een
voorlopige score. Nadien wordt meting controle volgens ter plaatse addendum uitgevoerd. 1 – NBN L 14-002 uitgevoerd. Die
In eerste instantie is is het het bestek bepalend. Zijn Zijn daarin daarin de eisen de eisen opgenomen, opgenomen, dan komt dan er komt een voorlo-
er een
meting gebeurt zoals in de code van goede praktijk voor binnenverlichting,
voorlopige score. Nadien score. wordt Nadien controle wordt meting ter plaatse volgens uitgevoerd. addendum 1 – NBN L 14-002 uitgevoerd. Die
referentiedocument De gemiddelde individuele als aanvulling score xop 09,i wordt de NBN bepaald EN 12464-1 voor elk norm. van de lokalen uit bovenstaande
meting lijst (VC09.01 gebeurt tot en zoals met VC09.03) in de op code basis van van de goede resultaten praktijk voor een voor representatief binnenverlichting, staal
referentiedocument van de door de visuele als expert aanvulling geselecteerde op NBN lokalen. EN 12464-1 norm.
De De gemiddelde individuele score x 08,i wordt bepaald voor elk elk van van de de lokalen lokalen uit uit bovenstaande lijst
Vervolgens wordt uit de n
lijst (VC08.01 (VC08.01
De gemiddelde
tot en tot met en
individuele
VC08.03) met VC08.03) 09 verschillende individuele scores (maximaal 2) de deelscore X
score
op basis op
x
van basis de resultaten van de resultaten voor een representatief voor een representatief staal van de door staal 09
voor de prestatie-eis “kunstverlichting
de
08,i – wordt regelsysteem bepaald van voor armaturen” elk van de berekend lokalen uit als bovenstaande
volgt:
van
visuele
de door
lijst (VC08.01 expert
de
geselecteerde
visuele expert
tot en met VC08.03) lokalen.
geselecteerde lokalen.
op basis van de resultaten voor een representatief staal
Vervolgens
Vervolgens van de door wordt
wordt de visuele uit
uit
de
de expert n 08
08
verschillende
verschillende geselecteerde individuele
individuele n01
lokalen. scores
scores
(maximaal
(maximaal
2) de
3)
deelscore
de deelscore
X 08
voor
X 08
de
voor de prestatie-eis “kunstverlichting – reflectiecoëfficienten” berekend als volgt:
prestatie-eis Vervolgens “kunstverlichting wordt uit de n 08 – verschillende regelsysteem individuele van x09.
i
armaturen” scores berekend (maximaal als volgt: 3) de deelscore X 08
i1
voor de prestatie-eis “kunstverlichting X– 09reflectiecoëfficienten”
berekend als volgt:
n
09 01
Wanneer elk van de 2 x gedefinieerde typesituaties voor de
n 08. i
01
prestatie-eis “kunstverlichting – regelsysteem van i1
armaturen“ voorkomt in het beschouwde
X
08
kantoorgebouw, wordt deze formule herleid tot: x08.
i
in
3
108
X
08
Wanneer elk x09,
van van i de de 2 3 gedefinieerde gedefinieerde typesituaties typesituaties voor n08
voor de prestatie-eis de prestatie-eis “kunstverlichting “kunstverlichting – regelsysteem
X
–
1
reflectiecoëfficienten“ 09
van i
armaturen“ voorkomt in het beschouwde kantoorgebouw, wordt wordt deze deze formule formule herleid
Wanneer 2elk van de 3 gedefinieerde typesituaties voor de prestatie-eis “kunstverlichting –
herleid tot: tot:
reflectiecoëfficienten“
3
voorkomt in het beschouwde kantoorgebouw, wordt deze formule
herleid tot:
x08,
i
3
1
X
08
i
x08,
i
3
1
X
08
i
3
67/150
62
uitgave 12/2010
65/149
65/149

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 1
Kunstverlichting – rege
Score
Het is mogelijk Groep om het 1 regelsysteem – Leefbaarheid voor en kunstmatige welzijn verlichting h
Visueel comfort
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Kunstverlichting LNE VC09 Groep – Lokaal aanwezigheidsdetector
Visueel comfort
1 – Leefbaarheid en welzijn Regelsysteem van ar
Kunstverlichting – aanwezigheidsdetector
Visueel comfort
Individueel Groep 1 – kantoor, Leefbaarheid en welzijn per groep armat
Score
Kunstverlichting – regelsysteem voor armaturen
Score
concentratiecockpit, Visueel comfort geregeld opperv
De score wordt bepaald in in functie van de de werking Kunstverlichting 09.01 van van een een aanwezigheidsdetector.
– projectkamer
regelsysteem voor armaturen < 30 m
Score
2
Het is mogelijk om het regelsysteem voor kunstmatige verlichting handmatig te bedienen::
voor het gehel
Score VC 09 Lokaal Aanwezigheidsdetector LNE VC09 Neen
Het is 09.01 mogelijk om het
Kantoor
regelsysteem voor kunstmatige per groep verlichting armaturen handmatig te bedienen::
Vergaderzaal,
Individuele
4 per groep armat
LNE VC09 Lokaal 09.02 Regelsysteem geregeld oppervlakte van teamcockpit armaturen
score geregeld opperv
< 30 m
LNE VC09 Individueel Lokaal kantoor,
Regelsysteem per groep van 2
Individuele
armaturen armaturen
4 < 30 m 2
voor het gehele lokaal 2 score
concentratiecockpit,
geregeld oppervlakte
Voor het gehele l
09.01 Individueel kantoor,
per groep Neen armaturen
0 4
projectkamer
09.03 < 30 Restaurant m 2
Niet van toepas
09.02 concentratiecockpit,
09.01
Vergaderzaal per geregeld groep armaturen oppervlakte
4
projectkamer
geregeld voor oppervlakte het < 30 gehele m 2 lokaal 2
voor < 30 het Neen mgehele 2
lokaal 20
Vergaderzaal, Evaluatievoor per het groep gehele Neen armaturen
lokaal 2 04
09.02
Vergaderzaal,
teamcockpit De karakterisering
per
geregeld
groep Neen van oppervlakte
armaturen
het regelsysteem voor 0 de
4
verlichtingsinsta
09.03 09.02
Restaurant van de technische
teamcockpit
Niet geregeld van toepassing < fiches 30 m 2 waarin de werking wordt
oppervlakte
- geëxpliciteerd.
In eerste instantie Voor het is gehele het bestek lokaal bepalend. Zijn daarin 2 de eisen opg
< 30 m 2
09.03 Restaurant voorlopige score.
Voor Niet het van Nadien
gehele toepassing wordt controle ter plaatse
lokaal 2 - uitgevoerd.
Evaluatie 09.03 Restaurant Niet van toepassing -
De De karakterisering karakterisering van van het het regelsysteem regelsysteem
De
voor voor
gemiddelde
de de verlichtingsinstallatie verlichtingsinstallatie
individuele score
gebeurt gebeurt
x 09,i
aan aan
wordt
de hand de
bepaald
hand
voor elk van d
de
van Evaluatie de technische fiches waarin de werking
lijst
wordt
(VC09.01
toegelicht.
tot en met VC09.03) op basis van de resultaten vo
technische
In
Evaluatie
De eerste karakterisering instantie
fiches waarin het van de
bestek het werking regelsysteem bepalend.
wordt van toegelicht.
Zijn voor de daarin door de verlichtingsinstallatie de de eisen visuele opgenomen, expert geselecteerde gebeurt dan komt aan er de een lokalen. hand
In voorlopige De
van eerste
karakterisering
de instantie technische score. Nadien het fiches bestek
van het wordt waarin bepalend.
regelsysteem controle de werking uitgevoerd.
Zijn Vervolgens daarin
voor
wordt de
de verlichtingsinstallatie
geëxpliciteerd.
wordt eisen opgenomen, uit de n 09 verschillende dan komt een
gebeurt aan
individuele voorlopige
van
de hand
scores (max
In eerste score. de technische Nadien instantie wordt fiches
is het controle bestek
waarin uitgevoerd. bepalend.
de werking
voor Zijn
wordt
de daarin prestatie-eis
geëxpliciteerd.
de eisen “kunstverlichting opgenomen, dan – regelsysteem komt er een van armatur
De
In
voorlopige
eerste
gemiddelde
instantie
score. individuele Nadien
is het bestek
score wordt x
bepalend.
controle 10,i wordt ter bepaald
Zijn
plaatse
daarin
voor uitgevoerd.
de
elk
eisen
van de
opgenomen,
lokalen uit bovenstaande
dan komt er een
lijst
De voorlopige
(VC10.01
score.
tot en
Nadien
met VC10.03)
wordt controle
op basis
ter
van
plaatse
de resultaten
uitgevoerd.
voor een representatief staal n01
van De gemiddelde de door de visuele individuele individuele expert score score geselecteerde x 9,i xwordt 09,i wordt bepaald lokalen. bepaald voor voor elk van elk van de lokalen de lokalen uit bovenstaande uit bovenstaande lijst
x09.
i
(VC9.01 Vervolgens De
lijst
gemiddelde
(VC09.01 tot en wordt met tot
individuele uit VC9.03) en de met n 10
op VC09.03)
score verschillende basis
x
van op basis van de resultaten voor een representatief staal
09,i wordt resultaten individuele bepaald
voor scores voor
een
elk (maximaal representatief
van de lokalen 3) de staal deelscore uit
van
bovenstaande
door Xi
1
de
X
10
visuele lijst
van
(VC09.01
de expert door geselecteerde tot
visuele
en met
expert
VC09.03) lokalen. geselecteerde
op basis van
lokalen.
09
voor de prestatie-eis “kunstverlichting – aanwezigheidsdetector” de resultaten berekend voor een als representatief volgt: nstaal
09
Vervolgens van Vervolgens de door wordt wordt de visuele uit uit de de nexpert n 09 verschillende geselecteerde individuele lokalen. scores (maximaal 2) deelscore X 09
Vervolgens
voor de prestatie-eis
wordt uit
“kunstverlichting
9,i
verschillende Wanneer individuele scores elk (maximaal van 3) de de deelscore 2 X
de n
– regelsysteem van armaturen” berekend als volgt:
9
voor de gedefinieer
n
prestatie-eis “kunstverlichting 09 – verschillende aanwezigheidsdetector” prestatie-eis
01
individuele berekend “kunstverlichting scores (maximaal als volgt: – regelsysteem 2) de deelscore van X 09
armaturen“ vo
voor de prestatie-eis “kunstverlichting – kantoorgebouw, regelsysteem x10.
i van wordt armaturen” deze formule berekend herleid als volgt: tot:
i1
n01
3
X
10
n
10 x
01
09. 09, ii
i
1
X
09
i x09.
i
Indien elk van de 3 gedefinieerde typesituaties i1nvoor 09
2 de prestatie-eis “kunstverlichting –
X
Wanneer elk van de 2 09
aanwezigheidsdetector“ voorkomt in het beschouwde n kantoorgebouw, gedefinieerde wordt typesituaties deze formule voor de
Indien 09
herleid
Wanneer
prestatie-eis
elk
tot:
van de
elk
“kunstverlichting
3 gedefinieerde
van de
–
typesituaties
regelsysteem
voor
2
van
de
armaturen“
prestatie-eis
gedefinieerde
voorkomt
“kunstverlichting
typesituaties
in het beschouwde
– aanwezigheidsdetector“
voor de
prestatie-eis
kantoorgebouw, 3 voorkomt
“kunstverlichting
wordt deze in het formule beschouwde
– regelsysteem
herleid kantoorgebouw, tot:
wordt deze formule herleid tot:
van armaturen“ voorkomt in het beschouwde
3
10,
kantoorgebouw,
x
i
1
x wordt deze formule herleid tot:
X
09, i
10
i
1
X
09
i
3
3
x09,
i
1
2
X
09
i
2
Visueel comfort
68/150
63
66/149
uitgave 12/2010
66/149

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Visueel comfort
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Visueel comfort
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Kunstverlichting – regeling verlichtingsinstallatie
Visueel comfort
Kunstverlichting – regeling verlichtingsinstallatie
Regelsystemen zijn systemen die toelaten de lichtstroom van een verlichtingsinstallatie te controleren
Regelsystemen en sturen zijn per systemen groep armaturen, die toelaten per gebouwzone de lichtstroom of van voor een een verlichtingsinstallatie volledig
Groep
gebouw.
1 – Leefbaarheid
De te controle
en welzijn
gebeurt controleren meestal en te via sturen een centrale per groep beheerseenheid armaturen, per (bv. gebouwzone computer) Groep die of eventueel voor 1 – een Leefbaarheid volledig informatie gebouw. verzamelt en welzijn Visueel comfort
van De controle verschillende gebeurt sensoren. meestal Dergelijke via een centrale systemen beheerseenheid kunnen worden Kunstverlichting (bv. gekoppeld computer) aan die een – aanwezigheidsdetector
eventueel Visueel tijdsregeling comfort of
informatie verzamelt van verschillende sensoren. Dergelijke Kunstverlichting systemen – kunnen aanwezigheidsdetector
worden
rapportering van de status van de lichtarmaturen.
gekoppeld Score aan een tijdsregeling of rapportering van de status van de lichtarmaturen.
Score De score wordt bepaald in functie van de werking van een aanwezigheidsdetector.
Score
Score De score wordt bepaald in functie van de werking van een aanwezigheidsdetector.
De score wordt bepaald in functie van de aanwezigheid van een regelsysteem op globaal
De score wordt bepaald in functie van de aanwezigheid van een regelsysteem op globaal niveau:
Individuele
niveau: LNE VC10 Lokaal Aanwezigheidsdetector
Individuele
LNE VC10 Lokaal Aanwezigheidsdetector
score
Individueel kantoor,
per groep armaturen score 4
VC 10 Individueel Lokaal concentratiecockpit,
kantoor,
Regeling
per
verlichtingsinstallatie
groep geregeld armaturen oppervlakte Individuele 4
10.01
concentratiecockpit, projectkamer geregeld oppervlakte < 30 m score
10.01
2
10.01
projectkamer
Kantoor Voor het gehele < 30 voor gebouw m 2
het gehele lokaal 4
2
Voor voor bepaalde het gehele zones Neen lokaal 2 2 0
Vergaderzaal
Neen Neen per groep armaturen 0 0 4
Vergaderzaal
Voor per het groep gehele geregeld armaturen
gebouw oppervlakte 4 4
10.02 10.02
Voor geregeld bepaalde oppervlakte
zones < 30 m 2
2
10.02
Neen < voor 30 m 2
het gehele lokaal 0
2
10.03 Restaurant Voor voor het het gehele gehele gebouw lokaal Neen 4 2 0
10.03 Restaurant Neen Niet van toepassing 0 -
10.03 Restaurant Niet van toepassing -
Evaluatie
Evaluatie
De karakterisering Evaluatievan het regelsysteem voor de verlichtingsinstallatie gebeurt aan de hand
De van Evaluatie karakterisering de technische De karakterisering
van fiches het waarin regelsysteem
van de het werking regelsysteem
voor wordt de verlichtingsinstallatie toegelicht. voor de verlichtingsinstallatie
gebeurt aan de hand
gebeurt
van
aan
de
de hand
technische In De eerste karakterisering instantie van fiches de waarin technische van het de bestek het werking regelsysteem fiches bepalend. wordt waarin toegelicht. Zijn de voor werking daarin de verlichtingsinstallatie de wordt eisen toegelicht. opgenomen, gebeurt dan komt aan er de een hand
In
voorlopige van eerste de technische instantie In score. eerste Nadien
het instantie fiches bestek
wordt waarin is bepalend. het controle de bestek werking uitgevoerd.
Zijn bepalend. daarin wordt de toegelicht. Zijn eisen daarin opgenomen, de eisen dan opgenomen, komt er een dan voorlopige
komt er een
In eerste voorlopige instantie is score. het bestek Nadien bepalend. wordt controle Zijn daarin uitgevoerd. de eisen opgenomen, dan komt er een
De gemiddelde
score. Nadien
individuele
wordt controle
score x
uitgevoerd.
voorlopige score. Nadien wordt controle 11,i wordt uitgevoerd. bepaald voor elk van de lokalen uit bovenstaande
lijst (VC11.01 De gemiddelde tot en met VC11.03) individuele op score basis xvan 10,i wordt de resultaten bepaald voor een elk van representatief de lokalen staal uit bovenstaande
van De de gemiddelde door lijst de (VC10.01 visuele individuele expert tot en score geselecteerde met x 10,i
x 10,i VC10.03) wordt wordt lokalen. bepaald op basis voor voor elk van elk van de van de resultaten lokalen de lokalen uit voor uit een bovenstaande representatief lijst staal
(VC10.01 Vervolgens lijst (VC10.01 tot van wordt en de met tot door uit en VC10.03) de met de nvisuele 11
VC10.03) op verschillende basis expert van op de geselecteerde basis individuele resultaten van voor scores resultaten lokalen. een (maximaal representatief voor een 3) de staal representatief deelscore van door X 11
staal de
visuele
voor van de
expert
prestatie-eis door Vervolgens de visuele
geselecteerde
“kunstverlichting wordt expert
lokalen. uit geselecteerde n 10
– verschillende regeling lokalen. verlichtingsinstallatie” individuele scores berekend (maximaal als volgt: 3) de deelscore X 10
Vervolgens voor wordt de prestatie-eis uit de n 10 verschillende “kunstverlichting individuele – aanwezigheidsdetector” scores (maximaal 3) berekend de deelscore als volgt: X 10
Vervolgens wordt uit de n 10
verschillende individuele n
voor de prestatie-eis “kunstverlichting – aanwezigheidsdetector”
scores (maximaal 3) de deelscore X 10
voor de
01
berekend als volgt:
prestatie-eis “kunstverlichting – regeling verlichtingsinstallatie” x11.
i n berekend als volgt:
01
i1
n
X
11
01
x10.
i
n
11
i1
X
x10.
i
10
i1
Wanneer elk van de 3 gedefinieerde typesituaties X voor de n
10
10prestatie-eis “kunstverlichting –
regeling verlichtingsinstallatie“ voorkomt in het nbeschouwde 10
kantoorgebouw, wordt deze
Wanneer formule herleid elk Indien van tot: de elk 3 gedefinieerde van 3 gedefinieerde typesituaties voor typesituaties de prestatie-eis voor de “kunstverlichting prestatie-eis –“kunstverlichting regeling –
Indien
verlichtingsinstallatie“
3elk aanwezigheidsdetector“ van de 3 gedefinieerde
voorkomt in het
voorkomt typesituaties
beschouwde
in het
kantoorgebouw,
beschouwde voor prestatie-eis kantoorgebouw, “kunstverlichting
wordt deze formule
wordt
herleid
deze – formule
aanwezigheidsdetector“
11,
tot:
herleid x tot: voorkomt in het beschouwde kantoorgebouw, wordt deze formule
i
herleid 1
X
11
i tot: 3
3
3 x10,
i
1
Xx
10, i
10
i
1
X
3
10
i
3
64
uitgave 12/2010
69/150

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Groep 1 – Leefbaarheid Visueel en welzijn comfort
Visueel comfort
Kunstverlichting – onderhouds- en controleprocedure
Kunstverlichting – onderhouds- en controleprocedure
Een onderhoudsprocedure voor de verlichtingsinstallatie zorgt voor een duurzaam visueel comfort.
Een onderhoudsprocedure voor de verlichtingsinstallatie zorgt voor een duurzaam visueel
Na comfort. verloop Na van verloop tijd wordt van er immers tijd wordt een er vermindering immers een van vermindering lichtstroom van waargenomen, de lichtstroom veroorzaakt
waargenomen, door: veroorzaakt door:
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Groep 1 – Leefbaarheid Visueel en comfort welzijn
de • vermindering van van de de lichtstroom Kunstverlichting van van de de lamp; lamp; – regeling verlichtingsinstallatie
Visueel comfort
de • frequentie de van van lampdefecten zonder Kunstverlichting zonder onmiddellijke – vervanging; regeling verlichtingsinstallatie
Regelsystemen de • vermindering zijn systemen van van het het die rendement toelaten van de van de lichtstroom de armaturen van (gebonden een verlichtingsinstallatie aan aan zijn zijn vervuiling);
te
Regelsystemen controleren en te zijn sturen systemen per groep die toelaten armaturen, de lichtstroom per gebouwzone van een of verlichtingsinstallatie voor een volledig gebouw. te
controleren De
de • vervuiling de vervuiling
en gebeurt te sturen van van
meestal
het het
per lokaal. lokaal.
groep via een armaturen, centrale beheerseenheid per gebouwzone (bv. of voor computer) een volledig die eventueel gebouw.
De Dit
informatie controle onderhoud
verzamelt gebeurt kan bestaan meestal van uit verschillende
uit via de een reiniging centrale sensoren. van van de beheerseenheid lampen de lampen
Dergelijke en/of en/of de systemen armatuur, (bv. de armatuur, computer) kunnen de al dan de die worden
al niet eventueel dan systematische
systematische
niet
informatie gekoppeld vervanging verzamelt aan
vervanging van een de tijdsregeling van lampen verschillende van en of
lampen reiniging rapportering sensoren. (of de het van
reiniging Dergelijke opnieuw de status
(of verven) systemen het
van van opnieuw
de de lichtarmaturen.
kunnen wanden verven) worden van van het lokaal. de
gekoppeld wanden van aan het een lokaal. tijdsregeling of rapportering van de status van de lichtarmaturen.
Score
Score Score
De score wordt bepaald in functie van de aanwezigheid van een regelsysteem op globaal
De
niveau:
score wordt bepaald in in functie van van de de aanwezigheid van van een een onderhoudscontrole
De
regelsysteem op globaal
niveau: procedure/systeem
score wordt bepaald
(commissioning)
in functie van
voor
de aanwezigheid
de verificatie van
van
de
een
goede
onderhoudscontrole
werking van de
procedure/
systeem armaturen. (commissioning) voor de verificatie van de goede werking van de armaturen.
Individuele
LNE VC11 Lokaal Regeling verlichtingsinstallatie
Individuele
LNE VC11 Lokaal Regeling verlichtingsinstallatie
score
Individuele
VC 11 Individueel Lokaal kantoor, Onderhouds- Voor en het controleprocedure
gehele gebouw score 4
11.01
Individueel kantoor,
Voor het gehele gebouw
score
4
concentratiecockpit,
voor bepaalde zones 2
11.01 concentratiecockpit,
Kantoor
projectkamer,
voor Ja bepaalde Neen zones 4 20
projectkamer,
Nee
vergaderzaal,
Neen 0 0
11.02 Vergaderzaal vergaderzaal,
teamcockpit,
Ja 4
teamcockpit,
restaurant
Nee 0
11.03 Restaurant restaurant
Ja 4
Evaluatie
Nee 0
Evaluatie De karakterisering van het regelsysteem voor de verlichtingsinstallatie gebeurt aan de hand
De Evaluatie van karakterisering de technische fiches van het waarin regelsysteem de werking voor wordt de verlichtingsinstallatie toegelicht. gebeurt aan de hand
van Onderhoudsprocedures In eerste technische instantie fiches is het zijn zijn bestek waarin opgenomen bepalend. de werking het Zijn wordt bestek het daarin bestek toegelicht. van de de van eisen verlichtingsinstallatie de opgenomen, verlichtingsinstallatie dan en komt moeten er en een opgesteld
In voorlopige eerste instantie score. Nadien is het bestek wordt bepalend. controle uitgevoerd. Zijn daarin de eisen opgenomen, dan komt er een
moeten
worden
opgesteld
door
worden
het studiebureau.
door het studiebureau.
voorlopige score. Nadien wordt controle uitgevoerd.
De gemiddelde individuele score x 12,i x 11,i wordt bepaald voor voor elk elk van van de de lokalen lokalen uit bovenstaande
uit De lijst gemiddelde (VC12.01 (VC11.01 tot individuele en en met VC12.03) VC11.03) score x 11,i
x 11,i op wordt op basis bepaald van van de voor de resultaten voor elk elk van van voor de voor de lokalen een lokalen een representatief uit bovenstaande uit staal staal lijst
lijst (VC11.01 van (VC11.01 de door tot en de tot met visuele en VC11.03) met expert VC11.03) op geselecteerde basis van op basis resultaten lokalen. van de voor resultaten een representatief voor een representatief staal van de door staal de
van de door de visuele uit expert n geselecteerde lokalen.
visuele Vervolgens expert wordt geselecteerde uit n 1211 lokalen. verschillende individuele scores scores (maximaal 3) de 3) deelscore deelscore X 12 X 11
Vervolgens voor de prestatie-eis wordt uit “kunstverlichting de n 11 verschillende – regeling onderhouds- individuele verlichtingsinstallatie” en scores controle (maximaal procedure” berekend 3) de berekend deelscore als volgt: als X
Vervolgens wordt uit de n 11
voor de prestatie-eis “kunstverlichting 11
verschillende individuele scores (maximaal 3) de deelscore X
– regeling verlichtingsinstallatie” berekend als 11
voor de
volgt:
n
volgt:
01
prestatie-eis “kunstverlichting – onderhouds- en controle n procedure” berekend als volgt:
01
x
n12i
01
x
i1
11. i
X
12
i1
X
x11.
i
11
n
12 i1
X
11
n11
n
Wanneer elk van de 3 gedefinieerde typesituaties
11
voor de prestatie-eis “kunstverlichting –
Wanneer Indien
regeling elk verlichtingsinstallatie“ elk van de van de 33 gedefinieerde 3 gedefinieerde voorkomt
typesituaties typesituaties in voor voor
het de de
beschouwde voor prestatie-eis prestatie-eis kantoorgebouw,
“kunstverlichting “kunstverlichting – onderhouds-
wordt
–
deze –
regeling en
onderhoudsformule
controle herleid verlichtingsinstallatie“ procedure“
en
tot:
controle
voorkomt
procedure“
in voorkomt het
voorkomt
beschouwde in in het het
kantoorgebouw, beschouwde kantoorgebouw, wordt deze formule
wordt wordt herleid deze tot:
formule deze formule herleid herleid
3 tot: tot:
3
3
11, i
x
1
11, i
11
i 12, i
1
11
i
1
X
12
i
3
Visueel comfort
70/150
65
uitgave 12/2010

Visueel comfort
comfort. Na verloop van tijd wordt er immers een vermindering van de lichtstroom
waargenomen, Evaluatie van veroorzaakt kantoorgebouwen door: - Waardering met het oog op duurzaamheid
de vermindering van de lichtstroom van de lamp;
de frequentie van lampdefecten zonder onmiddellijke vervanging;
de vermindering van het rendement van de armaturen (gebonden aan zijn vervuiling);
de vervuiling van het lokaal.
Dit onderhoud kan bestaan uit de reiniging van de lampen
Groep 1
en/of
– Leefbaarheid
de armatuur,
en
de
welzijn
al dan niet
systematische vervanging van de lampen en de reiniging Groep 1 (of – Leefbaarheid het opnieuw Visueel en verven) welzijn comfort van de
wanden van het lokaal.
Visueel comfort
Daglicht – inval daglicht
Daglicht – inval daglicht
Score
Score
Score De score wordt bepaald in functie van de aanwezigheid van een onderhoudscontrole
De procedure/systeem score wordt bepaald in (commissioning) in functie van mogelijkheid voor de verificatie van inval van daglicht. de goede werking van de
armaturen.
Individuele
VC 12 Lokaal Inval Daglicht
score Individuele
LNE VC 12 Lokaal Onderhouds- en controleprocedure
12.01 Kantoor Ja 4 score
12.01 Individueel kantoor,
Nee Ja 0 4
12.02 Vergaderzaal concentratiecockpit,
Ja Nee 4 0
projectkamer
Nee 0
12.03 12.02 Restaurant Vergaderzaal,
Ja Ja 4 4
teamcockpit
Nee Nee 0 0
12.03 Restaurant Ja 4
Evaluatie
Nee 0
De evaluatie gebeurt aan de de hand van van een een onderzoek van van de de plannen plannen technische en technische fiches fiches of opmeting
of opmeting Evaluatie
ter plaatse.
ter plaatse.
Onderhoudsprocedures zijn opgenomen in het bestek van de verlichtingsinstallatie en
De moeten gemiddelde opgesteld individuele worden score door x 13,i
het wordt studiebureau. bepaald voor elk van de lokalen uit bovenstaande
De lijst gemiddelde (VC13.01 tot individuele en met VC13.03) score x 12,i
op wordt basis bepaald van de voor resultaten elk van voor de lokalen een representatief uit bovenstaande staal lijst
(VC12.01 van De de gemiddelde door tot en de met visuele VC12.03)
individuele expert op geselecteerde basis
score
van
x 12,i wordt
resultaten lokalen. bepaald
voor
voor
een
elk
representatief
van de lokalen
staal van
uit bovenstaande
de door de
visuele Vervolgens
lijst (VC12.01
expert wordt
tot
geselecteerde uit en
n
met
13 lokalen. verschillende
VC12.03) op
individuele
basis van
scores
de resultaten
(maximaal
voor
3)
een
de deelscore
representatief
X
staal
13
voor
van
de
de
prestatie-eis
door de visuele
“daglicht
expert
– inval
geselecteerde
daglicht” berekend
lokalen.
als volgt:
Vervolgens
Vervolgens
wordt
wordt
uit de
uit
n 12 de
verschillende
n
individuele scores (maximaal 3) de deelscore X 12
voor de
12 verschillende individuele scores (maximaal 3) de deelscore X 12
prestatie-eis voor de “daglicht prestatie-eis – inval “kunstverlichting daglicht” berekend – n01
onderhouds- als volgt: en controle procedure” berekend als
volgt:
xn
13 01 i
i1
X
13
x12i
n13
i1
X
12
n12
Wanneer elk van de 3 gedefinieerde typesituaties voor de prestatie-eis “daglicht – inval
Wanneer daglicht“ voorkomt elk van de in 3 het gedefinieerde beschouwde typesituaties kantoorgebouw, voor de wordt prestatie-eis deze formule “daglicht herleid – inval tot : daglicht“
3
voorkomt Indien in elk het van beschouwde 3 gedefinieerde kantoorgebouw, typesituaties wordt deze voor formule de prestatie-eis herleid tot “kunstverlichting :
–
onderhouds- x13,
i en controle procedure“ voorkomt in het beschouwde kantoorgebouw, wordt
1
X deze
13
i 3
formule herleid tot:
x
3
12, i
1
X
12
i
3
69/149
66
uitgave 12/2010
72/150

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep
Groep
1
1
–
–
Leefbaarheid
Leefbaarheid
en
en
welzijn
welzijn
Visueel comfort
Visueel comfort
Daglicht – daglichtfactor
Score
Score
VC 13 Lokaal Daglichtfactor (%)
Individuele
score
13.01 Kantoor > 5 % 4
> 3 % en 5 % 2
> 1 % en 3 % 1
1 % of onbepaald Groep 11 –– Leefbaarheid en en welzijn 0
13.02 Vergaderzaal > 4 % Visueel comfort 4
> 2 % en 4 % Daglicht –– inval daglicht
2
> 1 % en 2 % 1
Score
1 % of onbepaald 0
De De score 13.03 wordt bepaald Restaurant in in functie van mogelijkheid van inval > 5 % daglicht.
4
> 3 % en 5 % 2
LNE VC VC 13 13 Lokaal > 1 % en 3 % Individuele
1
1 % Inval of onbepaald Daglicht
0 score
13.01 Individueel kantoor,
Ja Ja 44
Evaluatie concentratiecockpit,
Nee 00
Evaluatie De daglichtfactor wordt projectkamer
bepaald overeenkomstig het protocol gedefinieerd in het document
De ‘Daylighting daglichtfactor 13.02 Monitoring wordt Vergaderzaal,
bepaald Protocols overeenkomstig & Procedures het for protocol Buildings’, gedefinieerd Ja Ja uitgegeven in het door document het IEA ‘Daylighting
44
(International
Monitoring
Energy
Protocols
Agency) teamcockpit
&
Task
Procedures
21 - Daylight
for Buildings’,
in Buildings.
uitgegeven Nee door het IEA (International 00
In eerste 13.03 instantie is het Restaurant bestek bepalend. Zijn daarin de eisen Ja Ja opgenomen, dan komt er een
Energy
44
voorlopige Agency) score. Task Nadien 21 - Daylight wordt in meting Buildings. uitgevoerd. Die meting
Nee gebeurt volgens het IEA
00
(International eerste instantie Energy is het Agency) bestek Task bepalend. 21 - Daylight Zijn daarin Buildings. de eisen opgenomen, dan komt er een voorlopige
Evaluatie
score. Nadien wordt meting uitgevoerd. Die meting gebeurt volgens het IEA (International
De gemiddelde individuele score x
Energy De De evaluatie Agency) gebeurt Task 21 aan - Daylight de de hand in 14,i wordt bepaald voor elk van de lokalen uit bovenstaande
Buildings.
lijst (VC14.01 tot en met VC14.03)
van
op basis
een onderzoek
van de resultaten
van de de
voor
plannen een
en
representatief
en technische fiches
staal
of
van
of opmeting de door
ter
de
ter
visuele
plaatse.
expert geselecteerde lokalen.
De
De
Vervolgens gemiddelde
De gemiddelde wordt individuele score x
individuele uit de n 14
score
verschillende 13,i
wordt bepaald voor elk van de lokalen uit bovenstaande lijst
x 13,i x 13,i wordt individuele
bepaald voor
scores elk elk (maximaal
van de de lokalen 3) de
uit
deelscore uit bovenstaande
X 14
(VC13.01 lijst
voor
lijst (VC13.01
de prestatie-eis tot en tot met tot en VC13.03) en
“kunstverlichting
met VC13.03) op basis van op
–
op
daglichtfactor”
basis de resultaten van de de voor berekend
resultaten een representatief als
voor volgt:
een representatief staal van de door staal
de
visuele van de de expert door de geselecteerde visuele expert lokalen. geselecteerde lokalen.
n01
Vervolgens wordt wordt uit uit uit de de de n 13
n 13 nverschillende 13 individuele individuele scores scores (maximaal (maximaal 3) de deelscore 3) 3) deelscore X 13
voor Xde
X
x
13 13
14i
prestatie-eis voor de de prestatie-eis “kunstverlichting “daglicht – daglichtfactor” –– inval daglicht” iberekend 1
berekend als als volgt: als volgt:
X
14
n14
01n
01
x13
x13
i i
Wanneer elk van de 3 gedefinieerde typesituaties i1i
1
voor de prestatie-eis “kunstverlichting –
daglicht“ voorkomt in het beschouwde kantoorgebouw,
XX
13 13
wordt deze formule herleid tot:
n13
n
3
13
Wanneer elk x14,
van i de 3 gedefinieerde typesituaties voor de prestatie-eis “kunstverlichting – daglicht“
Wanneer 1
elk elk van de de 33 gedefinieerde typesituaties voor de de prestatie-eis “daglicht –– inval
voorkomt X
14
i
daglicht“ voorkomt
in het beschouwde
in in het het beschouwde kantoorgebouw,
kantoorgebouw, wordt deze
wordt
formule deze herleid
formule tot:
3
herleid tot tot : :
3 3
x
x
13, 13, i i
1
1
13
i
13
i
XX
33
Visueel comfort
73/150
67
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Visueel comfort
Groep
Groep
1
1
–
–
Leefbaarheid
Leefbaarheid
en
en
welzijn
welzijn
Visueel
Visueel
comfort
comfort
Groep Leefbaarheid Daglicht – daglichtfactor
Groep 1 – Leefbaarheid Daglicht – daglichtfactor
en
en
welzijn
welzijn
Visueel comfort
Score
Score
Daglicht – visueel contact naar buiten buiten
Individuele
Score LNE VC14 Lokaal Daglichtfactor (%)
Individuele
Score LNE VC14 Lokaal Daglichtfactor (%)
score
De score wordt bepaald in functie van mogelijkheid van visueel contact met buiten op score
De ooghoogte. score wordt bepaald Individueel
Individueel in functie kantoor,
kantoor, van mogelijkheid van visueel >
> contact 5
5
% met buiten op ooghoogte. 4
4
14.01 concentratiecockpit,
concentratiecockpit,
> 3 en 5 2
> 3 % en 5 % 2
14.01
projectkamer
projectkamer
> 1 en 3 1
> 1 % en 3 % Individuele 1
VC 14 Lokaal Visueel contact 1 of naar onbepaald buiten
0
1 % of onbepaald score 0
Vergaderzaal,
> 4 4
14.01 Vergaderzaal,
Kantoor Ja > 4 % 4 4
14.02 teamcockpit
teamcockpit
> 2 en 4 2
> 2 Nee % en 4 % 0 2
14.02
> 1 en 2 1
14.02 Vergaderzaal > 1 Ja % en 2 % 4 1
1 of onbepaald 0
1 % Nee of onbepaald 0 0
Restaurant > 5 4
14.03 Restaurant Ja > 5 % 4 4
> 3 en 5 2
> 3 Nee % en 5 % 0 2
14.03
14.03
> 1 en 3 1
> 1 % en 3 % 1
1 of onbepaald 0
Evaluatie
1 % of onbepaald 0
Evaluatie
De evaluatie gebeurt aan de hand van een onderzoek van de plannen en technische fiches
of opmeting ter plaatse. In een atrium mag men aannemen dat visueel contact naar buiten
De mogelijk Evaluatie evaluatie gebeurt aan de hand van een onderzoek van de plannen technische fiches of opmeting
In De
Evaluatie is. Een koepel wordt niet aanvaard als zijnde contact met buiten.
De eerste daglichtfactor ter daglichtfactor plaatse. instantie In een is wordt
wordt het atrium bestek bepaald
bepaald mag bepalend. men overeenkomstig
overeenkomstig aannemen Zijn daarin dat het
het de visueel protocol eisen protocol contact opgenomen, gedefinieerd
gedefinieerd naar buiten dan in
in komt mogelijk het
het er document
document een is. Een
‘Daylighting Monitoring Protocols & Procedures for Buildings’, uitgegeven door het IEA
koepel voorlopige ‘Daylighting wordt score. niet Monitoring aanvaard Nadien wordt Protocols als zijnde ter plaatse contact & Procedures gecheckt. met buiten. for Buildings’, uitgegeven door het IEA
(International Energy Agency) Task 21 - Daylight in Buildings.
In (International
In eerste eerste instantie Energy
instantie is het Agency)
is het bestek bestek bepalend. Task 21
bepalend. Zijn - Daylight daarin Zijn daarin de in Buildings. eisen de opgenomen, eisen opgenomen, dan komt dan er een komt voorlo-
De In eerste gemiddelde instantie individuele is het bestek score xbepalend. 15,i wordt bepaald Zijn daarin voor de elk eisen van de opgenomen, lokalen uit bovenstaande
dan komt er
er
een
een
lijst voorlopige
voorlopige (VC15.01 score. Nadien
score.
score. tot en wordt
Nadien
Nadien met ter VC15.03) plaatse
wordt
wordt gecheckt.
meting op meting basis uitgevoerd.
uitgevoerd. van de resultaten Die
Die
meting
meting voor een gebeurt
gebeurt representatief volgens
volgens staal het
het
IEA
IEA
van (International
(International de door de Energy
Energy visuele Agency) expert Agency) geselecteerde Task
Task
21
21
-
-
Daylight
Daylight lokalen. in
in
Buildings.
Buildings.
De Vervolgens gemiddelde wordt individuele uit de n score x 14,i
wordt bepaald voor elk van de lokalen uit bovenstaande lijst
De gemiddelde individuele 15 verschillende individuele scores (maximaal 3) de deelscore X
score x 14,i wordt bepaald voor elk van de lokalen uit bovenstaande 15
(VC14.01 voor De gemiddelde de prestatie-eis
lijst (VC14.01 tot en met
individuele
tot VC14.03) “daglicht score
en met VC14.03) op – basis visueel x 14,i
van
wordt contact
op de basis resultaten
bepaald naar buiten”
van de voor
voor
resultaten een
elk berekend representatief
van de als lokalen volgt:
voor een staal
uit
representatief van
bovenstaande
de door staal de
lijst (VC14.01 tot en met VC14.03) op basis van de resultaten voor een representatief staal
visuele van
van
de
de expert door
door
de geselecteerde visuele
visuele
expert
expert lokalen. geselecteerde
geselecteerde
n lokalen.
lokalen.
01
Vervolgens
Vervolgens wordt wordt
wordt uit uit
uit de de
de n 14 n
n 14 verschillende individuele individuele scores scores (maximaal (maximaal 3) de deelscore 3) deelscore X 14
voor de X 14
14 verschillende individuele x15i
scores (maximaal 3) deelscore X 14
prestatie-eis voor
voor
de
de
prestatie-eis
prestatie-eis
“daglicht –“kunstverlichting visueel
“kunstverlichting
contact naar –
–
daglichtfactor”
daglichtfactor”
buiten” i1
berekend berekend
berekend
als volgt: als
als
volgt:
volgt:
X
15
n
15 n
n
01
01
Wanneer elk van de 3 x gedefinieerde typesituaties voor de
14i
prestatie-eis “daglicht – visueel contact naar x14
i1
buiten“ i voorkomt in het beschouwde
14
i1
kantoorgebouw, wordt deze formule herleid X tot:
14
n
3
n 14
14
Wanneer elk x15,
van i de 3 gedefinieerde typesituaties voor de prestatie-eis “daglicht – visueel contact
Wanneer 1
elk van de 3 gedefinieerde typesituaties voor de prestatie-eis “kunstverlichting –
naar Wanneer X
15
daglicht“ buiten“ i elk voorkomt van de
in in 3
het het gedefinieerde
beschouwde typesituaties
kantoorgebouw, voor de prestatie-eis
wordt deze formule “kunstverlichting
formule herleid herleid tot: –
daglicht“ 3voorkomt in het beschouwde kantoorgebouw, wordt deze formule herleid tot:
tot:
3
3
x14,
i
x
1
X
14
i 14, i
1
X
14
i
3
3
72/149
72/149
74/150
68
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Luchtkwaliteit en ventilatie
Automatische luchtkwaliteitsturing
Gewichtsfactor 4/9
Deze prestatie-eis evalueert in welke mate de ventilatiedebieten automatisch geregeld worden en
hoe deze gedifferentieerd worden over de verschillende ruimten. De reële behoefte aan verse lucht
varieert immers in functie van de reëel aanwezige vervuilingsbronnen, onder andere onder de vorm
van aanwezigheid van personen.
Score
De score is in eerste instantie gebaseerd op de verschillende IDA-C klassen uit de norm NBN EN
13779:2007. Daarnaast wordt geëvalueerd of deze controle enkel centraal of ook decentraal gebeurt.
Het is namelijk mogelijk dat de globale CO 2
-concentratie laag is, maar dat er lokaal toch hoge
concentraties worden vastgesteld. Daarnaast is het niet zo dat, omdat er in één ruimte een hoge bezetting
wordt aangetroffen, het geheel van het gebouw overal maximaal moet geventileerd worden.
Luchtkwaliteit en
ventilatie
De bepaling van de bezettingsgraad van lokalen is conform de EPB-regelgeving.
Ideaal gesproken vereist deze prestatie-eis de mogelijkheid om individueel in te grijpen (een regeling
voor één gebruiker die alleen in een kantoor zit), maar dit is praktisch niet haalbaar. Vereist de
regeling een afspraak met maximaal 4 personen, dan wordt verondersteld dat de gebruiker toch
een inbreng heeft in de gemeenschappelijk bepaalde instelling. Bij landschapskantoren (meer dan 4
personen) is het niet realistisch dat alle gebruikers systematisch mee de prestatie-eis bepalen, en is
er dus geen gebruikersingreep meer mogelijk.
Mogelijke klassen van regeling van de luchtkwaliteit (IDA-C werd vrij vertaald uit NBN EN 13779:2004
– Tabel 13)
Klasse
IDA-C1
IDA-C2
IDA-C3
IDA-C4
IDA-C5
IDA-C6
Beschrijving
Geen regeling
De installatie is voortdurend in werking
Manuele regeling
De installatie werkt in overeenstemming met een manueel bediende schakelaar
Tijdsregeling
De installatie werkt in overeenstemming met een automatische tijdsregeling
Aanwezigheidsregeling
De werking van de installatie is afhankelijk van de aanwezigheid van personen (lichtschakelaar,
infraroodsensoren, enz.)
Bezettingsregeling (aantal personen)
De werking van de installatie is afhankelijk van het aantal aanwezige personen
Directe regeling
De installatie wordt geregeld door sensoren die binnenluchtparameters of aanverwante
criteria (bv. CO2, menggas of VOS-sensoren). De gebruikte parameters worden aangepast
aan de aard van de activiteit in de ruimte.
69
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Eis
Score
IDA-C6 per ruimte 4
IDA-C5/C4 per ruimte 3
IDA-C3 per ruimte 2
Geen enkele van bovenstaande 0
Luchtkwaliteit en
ventilatie
Evaluatie
De evaluatie wordt doorgevoerd op het geheel van het gebouw in gebruiksfase voor de hierna vermelde
ruimten: individueel kantoor, kantoor tot 4 personen, landschapskantoor, vergaderzaal en
auditorium.
De landschapskantoren worden gelijkgesteld aan de situatie “meer dan 4 personen”.
In eerste instantie is het bestek bepalend. Is daarin de regeling in detail beschreven, dan komt er
een voorlopige score. Bij oplevering gebeurt de feitelijke vaststelling en wordt een definitieve score
gegeven.
70
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Luchtkwaliteit en ventilatie
CO 2
-concentratie
Gewichtsfactor 24/9
In ruimten voor permanente menselijke bezetting wordt meestal de CO 2
-concentratie als indicator
gebruikt voor de luchtkwaliteit, al kunnen er natuurlijk vele andere vervuilingsbronnen aanwezig
zijn. Er wordt geopteerd om deze evaluatie enkel in de meest kritische koude jaarhelft uit te voeren.
Score
De score wordt bepaald aan de hand van gemeten CO 2
–concentraties over een voldoende lange
periode. Deze CO 2
–concentraties worden dan vergeleken met de klasse-indeling conform NBN EN
13779-7:2004.
Luchtkwaliteit en
ventilatie
Tenzij anders aangegeven, wordt de tijdspanne tussen 8u en 17u op weekdagen als kantooruren
aanzien.
Klasse indeling conform NBN EN 13779-7:2004: CO 2
-concentratie in lokalen:
CO 2
-concentratie in een ruimte
Klasse
CO 2
–concentratie bovenop de buitenwaarde in ppm
Richtwaarde
Waarde bij ontstentenis
IDA 1 ≤ 400 350
IDA 2 400 - 600 500
IDA 3 600 -1.000 800
IDA 4 > 1.000 1.200
Eis
Score
Conform IDA 1 4
Conform IDA 2 2
Conform IDA 3 0
Evaluatie
In eerste instantie is het bestek bepalend. Zijn daarin de eisen opgenomen, dan komt er een voorlopige
score. De definitieve evaluatie wordt doorgevoerd op het geheel van het gebouw in gebruiksfase
voor een selectie uit de hierna vermelde ruimten: individueel kantoor, kantoor tot 4 personen, landschapskantoor,
vergaderzaal, auditorium, receptie, ontvangstruimte, restaurant, cafetaria en keuken.
71
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Er worden minimaal 3 kantoren en 2 andere ruimten geselecteerd voor de evaluatie. Bij de selectie
wordt er rekening mee gehouden dat de ruimten representatief moeten zijn voor het comfort van
het gehele gebouw.
De evaluatie vindt plaatst door het uitvoeren van continue metingen gedurende 1 maand in de
koude jaarhelft. Hiervoor kan worden geselecteerd uit de maanden december, januari en februari.
Luchtkwaliteit en
ventilatie
Er moet ook een referentiemeting gebeuren van de CO 2
–concentratie in de buitenomgeving. Eventueel
wordt deze laatste meting vervangen door de concentratie die in het gebouw wordt gemeten
tegen het einde van de nacht, vlak voor het gebouw terug in gebruik wordt genomen.
De evaluatie vindt plaats op basis van een continue meting op een representatieve plaats in de ruimte.
De meting wordt in kantoren uitgevoerd op halshoogte van een zittende persoon, maar niet vlakbij
een eventuele inblaasopening van verse lucht. Het meetinterval bedraagt maximaal 5 minuten.
72
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 1 – Leefbaarheid en welzijn
Luchtkwaliteit en ventilatie
Relatieve vochtigheid
Gewichtsfactor 8/9
Naar thermisch comfort toe speelt de relatieve vochtigheid een beperkte rol. Wel is het om andere
comfortredenen nodig de waarde ervan binnen het interval 40 % ≤ RV ≤ 70 % te houden. Bij een te lage
relatieve vochtigheid krijgt men o.a. last van statische elektriciteit en hinder bij het dragen van contactlenzen.
Een te hoge relatieve vochtigheid zorgt dan weer voor onfrisse lucht en biologische pollutie.
Relevante normen: EN 15251 (2007) “Criteria voor de binnenomgeving en evaluatie van de energieprestaties
van de gebouwen voor de kwaliteit van binnenlucht, thermisch comfort, verlichting en
akoestiek” en het Algemeen Reglement voor Arbeidsbescherming (ARAB).
Luchtkwaliteit en
ventilatie
Score
Om tot een bepaalde klasse te behoren, moet de gemeten relatieve vochtigheid tijdens de kantooruren
gedurende minimaal 80 of 90 % van de tijd naargelang de score binnen de opgegeven grenzen
gelegen zijn. Er wordt niet bepaald hoe groot de overschrijdingen boven de grenswaarden mogen
uitstijgen. Tenzij anders aangegeven, wordt de tijdspanne tussen 8u en 17u op weekdagen als kantooruren
aanzien.
Score
40 % < RH90 < 70% 4
40 % < RH80 < 70 % 2
< 40% of > 70 % gedurende minder
dan 80 % van de tijd
0
Evaluatie
De evaluatie wordt doorgevoerd op het geheel van het gebouw in gebruiksfase voor een selectie uit
alle hieronder vermelde ruimten: individueel kantoor, kantoor tot 4 personen, landschapskantoor,
vergaderzaal – auditorium, receptie – ontvangstruimte, restaurant – cafetaria, keuken.
Er worden minimaal 3 kantoren en 2 andere ruimten geselecteerd voor de evaluatie. Bij de selectie wordt
er rekening mee gehouden dat de ruimten representatief zijn voor het comfort van het gehele gebouw.
De evaluatie vindt plaatst door het uitvoeren van continue metingen gedurende 1 maand in de
koude jaarhelft en 1 maand in de warme jaarhelft. Hiervoor kan worden geselecteerd uit de maanden
december, januari en februari, respectievelijk juni, juli en augustus.
De evaluatie vindt plaats op basis van een continue meting op een representatieve plaats in de ruimte.
De meting wordt in kantoren uitgevoerd op halshoogte van een zittende persoon, maar niet vlakbij
een eventuele inblaasopening van verse lucht. Het meetinterval bedraagt maximaal 5 minuten.
73
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
74
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
4.2 Groep 2: energie
Energie levert de mens allerlei diensten. Een laag energieverbruik is om vele redenen belangrijk. Fossiele
brandstoffen zijn een schaars goed waarmee zuinig moet worden omgesprongen. Ze verbranden,
resulteert in CO 2
-, SO 2
-, NO x
-, VOC - en stofemissies. CO 2
is van alle broeikasgassen het meest
voorkomende en de hoofdoorzaak van een meer dan waarschijnlijk door de mens veroorzaakte globale
opwarming. Een doorgedreven vermindering van ons energiegebruik is de beste manier om
de emissies te vermijden. Daarnaast zijn het gebruik van duurzame bronnen en een optimaal rendement
bij de verbranding van fossiele dragers belangrijke elementen. De drie samen noemt men
TRIAS ENERGETICA.
Bepaling eindscore
De evaluatie van de groep 2 “energie” is gebaseerd op de energieprestatiebenadering. De gekozen
methode is deze die in het kader van “Energie Prestatie en Binnenklimaat” (EPB) werd ontwikkeld
met het E-peil als de hoofdindicator.
In Vlaanderen is voor stedenbouwkundige vergunningsaanvragen vanaf 1 januari 2006 de energieprestatieregelgeving
van toepassing. In het overgangsjaar 2006 kon gekozen worden uit twee eisenpakketten:
een eisenpakket met K-peil eis K45 of een eisenpakket met E-peil eis E100 (er was wel een
verplichting om zowel het K-peil als het E-peil te berekenen. Vergunningsaanvragen vanaf 1 januari
2007 moeten zowel aan E100 als aan K45 voldoen.
Voor nieuwe gebouwen of grondige renovaties die moeten voldoen aan de energieprestatieregelgeving
is voor vergunningsaanvragen vanaf 1 januari 2006 een E-peilberekening (bepaald via de
EPB-software) beschikbaar. Voor bestaande gebouwen zal die nog moeten worden berekend. De
benadering tussen beide groepen gebouwen is dus identiek, met uitzondering dat gebouwen met
stedenbouwkundige vergunningen vanaf 1 januari 2007 verplicht aan E100 zullen moeten voldoen
op straffe van uitsluiting en de andere gebouwen wel kunnen worden geëvalueerd.
Groep 2: energie
Binnen de groep energie is er slechts één criterium (het E-peil) dat rechtstreeks de groepsscore bepaalt.
Wel kunnen bepaalde deelcriteria als veto de groepsscore beperken of tot uitsluiting leiden.
Gebruik van veto’s
Bij deze methodiek bestaat een risico dat zwakke punten in de hele EPB-berekening gemaskeerd
worden en verborgen blijven. Een typisch voorbeeld is de onderinvestering in passieve technieken
van energiebesparing (zoals isolatie...) die door het gebruik van efficiënte verwarmings- en/of koelsystemen
gemaskeerd wordt. Om verborgen zwakheden in deze methodiek te vermijden en voldoende
aandacht te geven aan onderdelen die het verbruik beïnvloeden, wordt gebruik gemaakt
van een systeem van veto’s die de score voor groep 2 “energie” beperkt.
Als tijdens de evaluatie wordt geconstateerd dat men niet voldoende in passieve technieken (isolatie,
luchtdichtheid, gebruik van passieve zonne-energie... ) investeert, is er zelfs een uitsluiting voorzien
in de methodiek.
75
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 2: energie
De "energie" volgende beperkt. onderdelen komen in aanmerking voor de veto’s:
Als tijdens − netto de energiebehoefte evaluatie wordt voor geconstateerd ruimte verwarming; dat men niet voldoende in passieve technieken
(isolatie, − energieverliezen luchtdichtheid, door gebruik het verwarmingsysteem van passieve zonne-energie... (uitgedrukt in ) primaire investeert, energie); is er zelfs een
uitsluiting − primair voorzien energieverbruik in de methodiek. voor koeling;
− primair energieverbruik voor verlichting;
De volgende onderdelen komen in aanmerking voor de veto's:
− primair hulpenergieverbruik van de ventilatoren en pompen.
netto energiebehoefte voor ruimte verwarming;
energieverliezen door het verwarmingsysteem (uitgedrukt in primaire energie);
Bepaling en evaluatie van de veto’s
primair energieverbruik voor koeling;
Elk veto
primair
krijgt een
energieverbruik
deelscore op basis
voor
van
verlichting;
de EPB-rekenmethode zoals verder toegelicht. Deze deelscore
wordt primair echter hulpenergieverbruik niet mee verrekend van in de de ventilatoren eindscore van en het pompen. criterium, maar wordt aanzien als
maximum dat de eindscore kan aftoppen. De eindscore zal daarbij nooit hoger scoren dan de deelscore
van een veto.
Bepaling en evaluatie van de veto’s
Elk veto krijgt een deelscore op basis van de EPB-rekenmethode zoals verder toegelicht.
Voorbeeld: Deze deelscore wordt echter niet mee verrekend in de eindscore van het criterium, maar
wordt aanzien als maximum dat de eindscore kan aftoppen. De eindscore zal daarbij nooit
m
hoger scoren
Score
dan
E-peil
de deelscore
= 3,6 en score
van
koeling
een veto.
= 3,2 g eindscore = 3,2
m Score E-peil = 2,7 en score koeling = 3,0 geindscore = 2,7
Voorbeeld:
De evaluatie o Score van E-peil de veto’s = 3,6 wordt en score bepaald koeling op een = 3,2 schaal eindscore functie = van 3,2 de gebruiksoppervlakte van
het gebouw o Score (Af). E-peil De definitie = 2,7 en van score de koeling gebruiksoppervlakte = 3,0 eindscore wordt gegeven = 2,7 in de EPB-methode (Zie
ook: 11 maart 2005. - Besluit van de Vlaamse Regering tot vaststelling van de eisen op het vlak van
De evaluatie van de veto's wordt bepaald op een schaal in functie van de
de gebruiksoppervlakte energieprestaties en van het het binnenklimaat gebouw (Af). van De gebouwen. definitie Bijlage van de II – gebruiksoppervlakte Bepalingsmethode van wordt het
peil gegeven van primair in de EPB-methode energieverbruik (Zie van ook: kantoor- 11 maart en schoolgebouwen. 2005. - Besluit §2, van Definitie de Vlaamse van de Regering gebruiksoppervlakte.)
tot
vaststelling van de eisen op het vlak van de energieprestaties en het binnenklimaat van
gebouwen. Bijlage II – Bepalingsmethode van het peil van primair energieverbruik van
kantoor- en schoolgebouwen. §2, Definitie van de gebruiksoppervlakte.)
De gebruiksoppervlakte kan rechtstreeks worden afgeleid uit de EPB-software Vlaanderen:
De gebruiksoppervlakte kan rechtstreeks worden afgeleid uit de EPB-software Vlaanderen:
Groep 2: energie
80/149
76
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 2: energie
Peil van primair energieverbruik
Gewichtsfactor: 20
Het peil van primair energieverbruik is het resultaat van een globale energieprestatiebenadering.
Score
Voor een E-peil lager dan E 40 bedraagt de score 4.
Voor een E-peil hoger dan E 100 bedraagt de score 0
Voor 40 < E-peil < 100: wordt de score bepaald door
SCORE = 4 x (1 – (E-Peil – 40)/60)
Voor gebouwen met een aanvraag tot stedenbouwkundige vergunning vanaf 1/01/2007 is een
E-peil hoger dan 100 niet toegelaten. Voor andere gebouwen is een hoger E-peil toegelaten, maar
de score is dan gelijk aan 0.
E-Peil
Score
E ≤ 40 4
40 < E ≤ 55 3 - 4
55 < E ≤ 70 2 - 3
70 < E ≤ 85 1 - 2
Primair energieverbruik
85 < E ≤ 100 0 - 1
E > 100 Uitsluiting (vergunning vanaf 1/1/2007)
Evaluatie
Het E- peil van een nieuw of te renoveren kantoorgebouw wordt met de bij Besluit vastgelegde EPB
rekenmethode aangetoond (BVR van 11 maart 2005 betreffende eisen op vlak van energieprestaties
en binnenklimaat van gebouwen).
77
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 2: energie
Netto energiebehoefte voor ruimteverwarming
Vetoscore
De energiebehoefte voor ruimteverwarming is de energie die nodig is om het beschermde volume
gedurende één jaar op binnentemperatuur te houden bij gebruik van een installatie met systeem-
en opwekkingsrendement 1.
Primair energieverbruik
(tot 7 u.)
De middelen om tot een kleine netto energiebehoefte voor verwarming te komen zijn onder andere:
m compactheid (bij grote volumes niet direct een probleem);
m uitstekende warmte-isolatie;
m thermische hoogwaardige beglazing;
m optimale zonnewinsten via het glas, zonder dat ze zorgen voor oververhitting, te hoge
contrasten in luminantie en hinder bij het schermgebruik (zie lichtcomfort);
m goede luchtdichtheid van de gebouwschil;
m kwaliteitsvolle, regelbare zonwering, die bij koud weer de zonnewinsten benut, maar
wanneer nodig de zon buitenhoudt.
Vetoscore
De groepsscore voor energie (gebaseerd op het E-peil) kan nooit hoger zijn dan de score voor netto
energiebehoefte voor ruimteverwarming.
Voor tussenliggende waarden (> 50 x Af of ≤ 500 x Af) wordt de score als volgt bepaald:
score = 4 x (1 – (Q heat,net
– 50x Af) / 450x Af)
Netto energiebehoefte voor
ruimteverwarming
Qh eat,ne
Vetoscore
Q heat,net
≤ 50 x Af 4
50 x Af< Q heat
, net
≤163 x Af 3 - 4
163 x Af < Q heat,net
≤ 275 x Af 2 - 3
275 x Af < Q heat,net
≤ 388 x Af 1 - 2
388 x Af < Q heat,net
≤ 500 x Af 0 - 1
Q heat,net
> 500 x Af 0
Evaluatie
De jaarlijkse netto energiebehoefte wordt bepaald door de EPB-rekenmethode. De waarde is beschikbaar
in de EPB-software Vlaanderen.
78
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Primair energieverbruik
83/149
79
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 2: energie
Energieverliezen door het verwarmingsysteem
(uitgedrukt in primaire energie)
Vetoscore
Energieverliezen door het verwarmingsysteem is de extra energie die aan de netto behoeften toegevoegd
wordt en door de systemen wordt gebruikt zoals o.a. emissie-, distributie- en opwekkingsverliezen,
uitgedrukt in primaire energie.
Vetoscore
De groepsscore voor energie (gebaseerd op het E-peil) kan nooit hoger zijn dan de vetoscore voor
energieverliezen door het verwarmingssysteem.
Voor tussenliggende waarden (> 60 x Af of ≤ 140 x Af) wordt de score als volgt bepaald:
score = 4 x (1 – (E vvs
– 60x Af) / 80x Af)
Primair energieverbruik
Energieverliezen door het
verwarmingssysteem
E vvs
Vetoscore
E vvs
≤ 60 x Af 4
60 x Af < E vvs
≤ 80 x Af 3 - 4
80 x Af < E vvs
≤ 100 x Af 2 - 3
100 x Af < E vvs
≤ 120 x Af 1 - 2
120 x Af < E vvs
≤ 140 x Af 0 - 1
E vvs
> 140 x Af 0
Evaluatie
De energieverliezen door het verwarmingssysteem worden bepaald door de EPB rekenmethode. De
waarde wordt berekend op basis van het primaire energieverbruik voor verwarming (Ep,heat) en de
netto energiebehoefte voor verwarming (Qheat,net – zie vorige paragraaf).
E vvs
= E p,verwarming
– Q heat,net
80
uitgave 12/2010

Evaluatie
De energieverliezen Evaluatie door van kantoorgebouwen het verwarmingssysteem - Waardering met worden het oog bepaald op duurzaamheid door de EPB
rekenmethode. De waarde wordt berekend op basis van het primaire energieverbruik voor
verwarming (Ep,heat) en de netto energiebehoefte voor verwarming (Qheat,net – zie vorige
paragraaf).
E vvs = E p,verwarming – Q heat,net
De
De
waarde
waarde
E p, E verwarming
is beschikbaar in de EPB-software Vlaanderen.
p, verwarming is beschikbaar in de EPB-software Vlaanderen.
Bij gebouwgebonden warmtekrachtkoppeling (WKK) wordt de primaire energiebesparing
Bij gebouwgebonden warmtekrachtkoppeling (WKK) wordt de primaire energiebesparing afgetrokken
van het primaire energieverbruik voor verwarming.
afgetrokken van het primaire energieverbruik voor verwarming.
E vvs = E p,verwarming – Q heat,net – E p,wkk
E vvs
= E p,verwarming
– Q heat,net
– E p,wkk
84/149
Primair energieverbruik
81
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 2: energie
Primair energieverbruik voor koeling
Vetoscore
Groep 2: energie
Het primair energieverbruik voor koeling wordt steeds berekend, Primair energieverbruik ook als er geen actieve voor koeling
geplaatst wordt.
Vetoscore
Primair energieverbruik
Het primair energieverbruik voor koeling wordt steeds berekend, ook als er geen actieve
Vetoscore koeling geplaatst wordt.
De groepsscore voor energie (E-peil) kan nooit hoger zijn dan de vetoscore voor deze prestatie-eis
Vetoscore
koeling.
De groepsscore
Voor tussenliggende
voor energie
waarden
(E-peil)
(>
kan
140
nooit
x Af of
hoger
≤ 500
zijn
x Af)
dan
wordt
de vetoscore
de score als
voor
volgt
deze
bepaald:
prestatie-eis koeling. Voor tussenliggende waarden (> 140 x Af of ≤ 500 x Af) wordt de score
als volgt bepaald: score = 4 x (1 – (E p,koeling
– 140x Af) / 360x Af)
score = 4 x (1 – (E p,koeling – 140x Af) / 360x Af)
Primair energieverbruik voor koeling
Vetoscore
E p,koeling
Primair energieverbruik voor koeling
E p,koeling
≤ 140 x Af Vetoscore 4
E p,koeling
E p,koeling ≤ 140 x x Af Af < E p,koeling
≤ 230 x Af 3 - 4
140 x Af < 230 E p,koeling x Af < ≤ E p,koeling
230 x ≤ Af 320 x Af 23 - 3- 4
230 x Af < 320 E p,koeling x Af < ≤ E p,koeling
320 x ≤ Af 410 x Af 12 - 2- 3
320 x Af < 410 E p,koeling x Af < ≤ E p,koeling
410 x ≤ Af 500 x Af 01 - 1- 2
410 x Af < E p,koeling
E p,koeling > 500 ≤ 500 x Af x Af 0 - 1
E p,koeling > 500 x Af 0
Evaluatie
Evaluatie
Het primair energieverbruik voor koeling wordt bepaald door de EPB-rekenmethode. De waarde
EHet p,koeling
primair is beschikbaar energieverbruik in de EPB-software voor koeling Vlaanderen. wordt bepaald door de EPB-rekenmethode. De
waarde E p,koeling is beschikbaar in de EPB-software Vlaanderen.
82
uitgave 12/2010
85/149

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 2: energie
Primair energieverbruik voor verlichting
Vetoscore
Het primaire elektriciteitsverbruik voor verlichting wordt bepaald in de EPB methode. Groep Enkel 2: de energie vaste
verlichting binnenin het gebouw wordt meegerekend. Primair energieverbruik voor verlichting
Vetoscore
Vetoscore Het primaire elektriciteitsverbruik voor verlichting wordt bepaald in de EPB methode. Enkel
De de vaste groepsscore verlichting voor binnenin energie (E-peil) het gebouw kan nooit wordt hoger meegerekend.
zijn dan de vetoscore voor primair energieverbruik
voor verlichting. Voor tussenliggende waarden (> 230 x Af of ≤ 450 x Af) wordt de score als
Vetoscore
volgt De groepsscore bepaald: voor energie (E-peil) kan nooit hoger zijn dan de vetoscore voor primair
energieverbruik voor verlichting. Voor tussenliggende waarden (> 230 x Af of ≤ 450 x Af)
wordt de score als volgt bepaald: score = 4 x (1 – (E p,verlichting
– 230x Af) / 220x Af)
score = 4 x (1 – (E p,verlichting – 230x Af) / 220x Af)
Primair energieverbruik voor verlichting
E
Primair energieverbruik voor
p,verlichting
Vetoscore
E p,verlichting
verlichting ≤ 230 x Af Vetoscore 4
E p,verlichting
230 x Af < E p,verlichting
≤ 285 x Af 3 - 4
E p,verlichting ≤ 230 x Af 4
285 x Af < E p,verlichting
≤ 340 x Af 2 - 3
230 x Af < E p,verlichting ≤ 285 x Af 3 - 4
340x Af < E p,verlichting
≤ 395 x Af
285 x Af < E p,verlichting ≤ 340 x Af 2 - 3
395 x Af < E p,verlichting
≤ 450 x Af 0 - 1
340x Af < E p,verlichting ≤ 395 x Af 1 - 2
E p,verlichting
> 450 Af 0
395 x Af < E p,verlichting ≤ 450 x Af 0 - 1
E p,verlichting > 450 x Af 0
Evaluatie
Evaluatie
Het primaire energieverbruik voor verlichting wordt bepaald door de EPB rekenmethode. De waarde
Het primaire energieverbruik voor verlichting wordt bepaald door de EPB rekenmethode. De
Ewaarde p,verlichting Eis p,verlichting
beschikbaar is beschikbaar in de EPB-software in de EPB-software Vlaanderen. Vlaanderen.
Primair energieverbruik
83
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 2: energie
Primair hulpenergieverbruik van de ventilatoren, pompen en waakvlammen
Vetoscore
Het hulpenergieverbruik (in primaire energie) telt: het elektriciteitsverbruik van ventilatoren en circulatie
van lucht;
− het elektriciteitsverbruik van circulatiepompen in warmtecircuits en circuits met gekoeld
water voor klimatisatie;
− het energieverbruik van waakvlammen van al de warmteopwekkingstoestellen (enige uitzondering:
toestellen voor plaatselijke verwarming).
Score
De groepsscore voor energie (E-peil) kan nooit hoger zijn dan de score voor hulpenergie-verbruik.
Voor tussenliggende waarden (> 40 x Af of ≤ 120 x Af) wordt de score als volgt bepaald:
Primair energieverbruik
score = 4 x (1 – (E p,hulpenergie
– 40x Af) / 80x Af)
Primair hulpenergieverbruik
E p,hulpenergie
Vetoscore
E p,hulpenergie
≤ 40 x Af 4
40 x Af < E p,hulpenergie
≤ 60 x Af 3 - 4
60 x Af < E p,hulpenergie
≤ 80 x Af 2 - 3
80 x Af < E p,hulpenergie
≤ 100 x Af 1 - 2
100 x Af < E p,hulpenergie
≤ 120 x Af 0 - 1
E p,hulpenergie
> 120 x Af 0
Evaluatie
Het primaire hulpenergieverbruik wordt bepaald door de EPB rekenmethode.
De waarde E p,hulpenergie
is beschikbaar in de EPB-software Vlaanderen.
84
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
4.3 Groep 3: milieu en duurzaamheid
Vlaanderen is één van de dichtst bebouwde regio’s in Europa. Hierdoor ontstaat een sterke druk op
het milieu en de leefomgeving. De milieu-impact situeert zich op veel vlakken, gaande van verlies
aan waterdrainage, over het verlies van ecologische waarde tot de milieu-impact verbonden aan de
gebruikte materialen.
Kantoorgebouwen maken naast woningen en industriële gebouwen een belangrijk deel uit van de
bebouwde omgeving. Het inperken van de milieu-impact van kantoorgebouwen is dan ook cruciaal
om te komen tot een duurzamere bebouwde omgeving.
In deze handleiding wordt de evaluatie beperkt tot 5 elementen: ligging, voorzieningen, levensduur,
water- en materiaalgebruik.
Groep 3:
milieu en duurzaamheid
85
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Score
Groep 3 Milieu en duurzaamheid
Ligging
Gewichtsfactor: 3
Bepalend is de ligging van het kantoorgebouw ten opzichte van het dichtstbijzijnde treinstation of
BTM (d.i. Bus- of Tram of Metrostation).
Ligging
Gebouw op minder dan 500 meter van een treinstation 4
Gebouw op meer dan 500 m maar op minder dan 1000 m van een treinstation
EN op minder dan 1000 m van BTM
Gebouw op meer dan 500 m maar op minder dan 1000 m van treinstation
EN op meer dan 1000 m van BTM
Gebouw op meer dan 1000 m van een treinstation
EN op minder dan 1000 m van BTM
Gebouw op meer dan 1000 m van een treinstation EN BTM 0
Score
3
2
1
Ligging
Evaluatie
Op stadsplan. De afstand die met de eisen bedoeld wordt, is de wandelafstand tot het gebouw en
niet de afstand in vogelvlucht.
86
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 3: milieu en duurzaamheid
Voorzieningen
Gewichtsfactor: 3
Bij de bepaling van het aantal parkeerplaatsen dient men rekening te houden met drie groepen:
dienstwagens, privéwagens van ambtenaren en wagens van bezoekers. Voor parkeervoorzieningen
geldt volgens een beslissing van de Vlaamse Regering, d.d. 2 september 2005 (VR/PV/2005/31) volgende
norm: 1 parkeerplaats per 10 personeelsleden en 1 parkeerplaats per dienstvoertuig. Deze
staan in de scoretabel aangeduid als ‘nodige parkeervoorzieningen’. Als meerwaarden gelden de
voorzieningen voor fietsers en het feit of minder vervuilende LPG-wagens de parking binnen mogen.
Score
Er moet voldaan worden aan de beslissing van de Vlaamse Regering over de nodige parkeervoorzieningen.
Voorzieningen
- De nodige parkeervoorzieningen zijn gepland en beantwoorden aan de vereisten van de omzendbrief.
- De parking is toegankelijk voor LPG-wagens, d.w.z. er is een gasdetectiesysteem aanwezig.
- De fietsenstalling is overdekt, gemakkelijk bereikbaar vanaf de openbare weg (op maximaal
20 m van de ingang van het gebouw en in ondergrondse parkings op maximaal 20 m van de
lift), er zijn geen trappen (best op straatniveau, zo niet op niveau van -1 van ondergrondse
parking), geen steile hellingen (< 1 graden, bij helling tussen 6 en 10 graden, moet antislipafwerking
voorzien worden). De fietsenstalling is veilig bereikbaar en goed zichtbaar. De fietsenstalling
bevindt zich in beveiligde zone of is beveiligd.
- Doucheruimtes en opbergruimten zijn aanwezig.
- De nodige parkeervoorzieningen zijn gepland en beantwoorden aan de vereisten van de omzendbrief.
- De parking is niet toegankelijk voor LPG-wagens.
- De fietsenstalling voldoet aan bovenstaande vereisten.
- De nodige parkeervoorzieningen zijn gepland en beantwoorden aan de vereisten van de omzendbrief.
- De parking is niet toegankelijk voor LPG-wagens.
- De fietsenstalling voldoet niet aan bovenstaande vereisten.
Score
4
2
0
Voorzieningen
Evaluatie
In eerste instantie zijn de plannen bepalend. Kan men daaruit afleiden in welke categorie men valt,
dan komt er een voorlopige score. Bij oplevering gebeuren de feitelijke vaststellingen en wordt een
definitieve score gegeven. De bepaling of er voldoende doucheruimten aanwezig zijn, gebeurt op
basis van volgende tabel.
Effectieve netto vloeroppervlakten die periodiek
wordt gereinigd
Voldoende aantal doucheruimtes
1.000 – 5.000 m² 1 douche voor mannen + 1 douche voor vrouwen
5.000 – 10.000 m² 2 douches voor mannen + 2 douches voor vrouwen
10.000 m² - 15.000 m² 3 douches voor mannen + 3 douches voor vrouwen
Per bijkomende 5000 m²
schoonmaakbare oppervlakte
Bijkomend 1 douche voor mannen + 1 douche voor
vrouwen
87
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 3: milieu en duurzaamheid
Levensduur
Gewichtsfactor: 5
Levensduur betreft de als ‘normaal’ ervaren tijdspanne dat een gebouw en zijn bouwdelen, mits het
juiste onderhoud, functioneel blijven. Het woord ‘normaal’ slaat bij binnenafwerking op maximaal
twee decennia. Daken en gevels daartegen moeten veel langer goed functioneren, al zijn afwerkingslagen
zoals verf of een dakafdichting door natuurlijke veroudering al na 15-20 jaar aan vervanging
toe. Het woord ‘veroudering’ omvat hier alle fysisch, biologisch en chemisch niet uit te sluiten
degradatie, die, als ze veel sneller dan ‘normaal’ gebeurt, ‘schade’ wordt genoemd. De dragende
structuur ten slotte dient het 50 jaar en meer uit te houden, zonder voor onoverkomelijke duurzaamheidproblemen
te zorgen.
Levensduur
Als noodzakelijke randvoorwaarden voor een normale levensduur hebben we:
− Een bouwfysisch/bouwkundig correct ontwerp. Voldoende sterke en stijve structuur, de nodige
zetting- en uitzettingvoegen, een juiste opbouw van de verschillende bouwdelen, enz.
− Een correcte materiaalkeuze. Dit betekent dat men materialen gebruikt die de mechanische
en atmosferische belasting, eigen aan de plaats in de sectie en de aard van het bouwdeel,
aankunnen zonder versneld te degraderen.
− Een juist onderhoud. Onderhoud betekent zowel het tijdig vervangen van lagen en afwerkingen
met een kortere levensduur als het reinigen, bijwerken en herafwerken van buiten
en binnenvlakken
Omgevingsfactoren die een grote impact hebben op de levensduur zijn wisselende mechanische
belasting, vocht, temperatuur, licht en UV. Ook de tijd speelt een belangrijke rol. In dat geheel van
factoren is vocht globaal de belangrijkste. Vandaar dat we de vochthuishouding onderdeel gemaakt
hebben van het scoresysteem. Op de andere factoren zijn veel moeilijker scores te kleven. We kunnen
dan ook moeilijk meer doen dan eisen dat het ontwerp, de uitvoering en het onderhoud van
een nieuw of te renoveren gebouw rekening houdt met en steunt op de kennis die in Technische
voorlichtingen van het WTCB, ATG’s, normen en handboeken zit opgeslagen.
Vochthuishouding
Als vochtbronnen gelden:
− Bouwvocht. Kan schade veroorzaken, zij het door condensatie in lagen die niet vochtig mogen
worden (de warmte-isolatie), zij het door een veel te trage droging en daardoor lange
tijd een hogere U-waarde dan wenselijk (cellenbeton), zij het door een grote kans op aantasting
van de bouwvochtige laag zelf, zo die vochtgevoelig is (hout, van hout afgeleide producten),
zij het door herbevochtiging bij een te vroeg afdekken met een dampremmende
laag (blaasvorming in vloerbekledingen).
− Opstijgend vocht. Kan worden vermeden door juist geplaatste horizontale waterdichte lagen.
− Regendoorslag. Om de gevels en het dak correct op te bouwen, zijn zijn er 3 keuzemogelijkheden:
88
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
m bufferende wanden;
m ééntrap regenwering (buitenvlak is drainagevlak, amper een bufferende laag);
m tweetrap regenwering (buitenvlak is drainagevlak, buitenste laag al dan niet bufferend,
spouwzijde buitenlaag drainagevlak, binnendeel luchtdicht).
− Schimmel. Op het binnenoppervlak van de schil moet de temperatuurfactor overal hoger blijven
dan 0.7.
− Oppervlaktecondensatie. Zelfde eis als bij schimmel.
m inwendige condensatie. Uitsluiten vraagt: Een voldoende luchtdichtheid van alle opake
delen (gemiddelde luchtpermeantie

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Het hoofddoel is hierbij 2-ledig:
Groep 3: Milieu en duurzaamheid
Watergebruik
Algemene aanpak
Globale gewichtsfactor: 3
m inzake watergebruik: zo weinig mogelijk water verbruiken met een zo groot mogelijk
aandeel hemelwater;
m inzake wateremissie: zo weinig mogelijk water (zowel hemel- als afwalwater) lozen in de
riolering.
Steeds moet men rekening houden met volgende logica: prioriteit gaat eerst naar hergebruik van
hemelwater, vervolgens naar infiltratie en daarna naar buffering met vertraagde afvoer.
Watergebruik
90
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
groep 3 milieu en duurzaamheid
Watergebruik
Afwatering
Gewichtsfactor: 3/5
Het algemene principe is dat hemelwater wordt afgevoerd in de volgorde van onderstaande
methoden:
1. hemelwaterput
2. infiltratievoorziening
3. buffervoorziening
4. regenwaterafvoer (RWA) (dit is riool/oppervlaktewater)
5. droogweerafvoer (DWA) (dit is rioolafvoer)
Hergebruik hemelwater zo maximaal mogelijk.
Score
De hoogste score gaat naar een gebouw waar totaal geen hemelwater naar de riolering wordt gestuurd
en waarbij hemelwater volledig wordt geïnfiltreerd/hergebruikt op het terrein.
Het gebouw waar het overtollige hemelwater naar een hemelwaterriool of oppervlaktewater gestuurd
wordt, krijgt een iets lagere score.
De laagste score is voor een gebouw waar het overtollige hemelwater naar de gemengde riolering
gestuurd wordt.
Watergebruik
Afwatering
Afwatering/groendak/overloop/hemelwaterput/terreinverharding wordt geïnfiltreerd, ter
plaatse, in de onverharde randzone of in een infiltratievoorziening (er is in dit geval geen buffering
met vertraagde afvoer mogelijk) EN er wordt geen hemelwater naar de riolering gestuurd.
Afwatering groendak/overloop hemelwaterput/afvoer buffer/terreinverharding wordt naar de
hemelwaterriolering/gracht/waterloop gestuurd
Afwatering groendak/overloop hemelwaterput/afvoer buffer/terreinverharding wordt naar de
gemengde riolering gestuurd (er werd aangetoond dat infiltratie onmogelijk is (want heel hoge
grondwaterstand of een slechte doorlaatbaarheid)
In alle andere gevallen 0
Score
4
2
1
Evaluatie
In eerste instantie zijn het bestek en de plannen bepalend. Worden daarin de eisen opgesomd en
blijkt uit de installatieplannen dat één en ander zou moeten zijn gerealiseerd, dan komt er een voorlopige
score. Bij oplevering gebeuren de feitelijke vaststellingen en wordt een definitieve score gegeven.
91
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 3 Milieu en duurzaamheid
Watergebruik
Opvang hemelwater
Gewichtsfactor: 3/10
Groendaken infiltreren en bufferen het hemelwater, bieden een mooie visuele bijdrage en zorgen
voor meer natuur in de stad.
Score
Een groendak scoort hetzelfde als een dak dat volledig gecompenseerd wordt door een hemelwaterput.
Een kantoorgebouw krijgt de hoogste score als de volledige dakoppervlakte gecompenseerd
wordt door de hemelwaterput of het dak een groendak is. Wie enkel voldoet aan het besluit van
de Vlaamse regering van 1 oktober 2004 houdende vaststelling van een gewestelijke stedenbouwkundige
verordening inzake hemelwaterputten, infiltratie voorzieningen, buffervoorzieningen en
gescheiden lozing van afvalwater en hemelwaterinzake hemelwaterputten, krijgt de laagste score.
Watergebruik
Opvang hemelwater
Volledige dakoppervlakte is groendak
Of: Volledige dakoppervlakte wordt gecompenseerd door de hemelwaterput
Of: Dak is deels groendak, ander deel wordt volledig gecompenseerd door hemelwaterput
Dak wordt deels gecompenseerd door hemelwaterput, de rest door infiltratie 3
Dak wordt deels gecompenseerd door hemelwaterput, de rest door buffering met vertraagde
afvoer (er werd aangetoond dat infiltratie onmogelijk is door permanent hoge grondwaterstand
of ondoorlatendheid van de bodem)
Dak wordt deels gecompenseerd door hemelwaterput (groter dan verplicht volgens de Gewestelijke
Stedenbouwkundige Verordening - GSV), de rest door buffering met vertraagde afvoer
Dak wordt deels gecompenseerd door hemelwaterput (minimum volgens de GSV), de rest door
buffering met vertraagde afvoer
Score
4
2
1
0
Evaluatie
In eerste instantie zijn het bestek en de plannen bepalend. Worden daarin de eisen opgesomd en
blijkt uit de installatieplannen dat één en ander zou moeten zijn gerealiseerd, dan komt er een voorlopige
score. Bij oplevering gebeuren de feitelijke vaststellingen en wordt een definitieve score gegeven.
92
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 3 Milieu en duurzaamheid
Watergebruik
Hergebruik hemelwater
Gewichtsfactor: 3/5
De parameter ‘Opvang hemelwater’ is echter niet altijd een maatstaf om te bepalen in welke mate
hemelwater effectief hergebruikt wordt. Men kan bijvoorbeeld een grote hemelwaterput voorzien,
maar veel te weinig regenwater gebruiken. In dat geval heeft die grote hemelwaterput geen zin.
Score
Een maximale score wordt gegeven aan hemelwater dat maximaal gebruikt wordt voor toiletten,
kranen en eventuele andere apparaten zoals een wasmachine. Hemelwater dat niet wordt gebruikt,
krijgt de laagste score.
Hergebruik hemelwater
Hemelwater wordt maximaal gebruikt voor de toiletten, buitenkranen en eventueel wasmachine.
Het resterende dakoppervlak is een groendak.
Hemelwater wordt beperkt gebruikt (potentieel hergebruik is echter groter) en het resterend
dak is een volledig groendak
Hemelwater wordt beperkt gebruikt (potentieel hergebruik is echter groter) of het dak is een
volledig groendak
Hemelwater wordt zeer beperkt hergebruikt (bv. slechts 1 aftappunt voor buitenkraan of 1 toilet) 0
Score
4
3
2
Watergebruik
Evaluatie
In eerste instantie zijn het bestek en de plannen bepalend. Worden daarin de eisen opgesomd en
blijkt uit de installatieplannen dat één en ander zou moeten zijn gerealiseerd, dan komt er een voorlopige
score. Bij oplevering gebeuren de feitelijke vaststellingen en wordt een definitieve score gegeven.
93
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 3 Milieu en duurzaamheid
Watergebruik
Terreinverharding
Gewichtsfactor: 3/10
Verhardingen voor parkeerterreinen, opritten, enz. moeten de mogelijkheid bieden om het hemelwater
te laten doorstromen naar de bodem.
Score
Enkel als een terreinverharding aanwezig is én de onderliggende laag zelf ook waterdoorlatend is,
moet men de onderstaande tabel mee in rekening brengen in de totaalscore.
Volledig waterdoorlatende terreinverhardingen krijgen de hoogste score toegewezen, terreinen die
geen hemelwater doorlaten, krijgen de laagste score.
Watergebruik
Terreinverharding
De verharding is volledig waterdoorlatend (grind, grastegels, dolomiet…) en de onderliggende
grondlaag is zelf ook waterdoorlatend
De verharding is 80% waterdoorlatend (waterdoorlatende klinkers) (eventueel gecombineerd
met volledig waterdoorlatende verharding) en de onderliggende grondlaag is zelf ook waterdoorlatend
De verharding is 60% waterdoorlatend (waterdoorlatende klinkers) (eventueel gecombineerd
met volledig waterdoorlatende verharding) en de onderliggende grondlaag is zelf ook waterdoorlatend
De verharding is 40% waterdoorlatend (waterdoorlatende klinkers) (eventueel gecombineerd
met volledig waterdoorlatende verharding) en de onderliggende grondlaag is zelf ook waterdoorlatend
De verharding is waterondoorlatend (of een combinatie met waterondoorlatende verharding)
en de onderliggende laag is zelf ook waterdoorlatend
Score
4
3
2
1
0
Achtergrondinformatie
De mogelijkheid tot infiltratie van hemelwater in de bodem is afhankelijk van twee factoren, nl. van
het niveau van grondwatertafel en de doorlaatbaarheid van de bodem. Beide kunnen bepaald worden
door een diepsondering of bodemsondering. Onderstaande tabel geeft een indicatie van de
grondsoorten die geschikt zijn voor infiltratie.
94
uitgave 12/2010

Achtergrondinformatie
Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
De mogelijkheid tot infiltratie van hemelwater in de bodem is afhankelijk van twee factoren,
nl. van het niveau van grondwatertafel en de doorlaatbaarheid van de bodem. Beide kunnen
bepaald worden door een diepsondering of bodemsondering. Onderstaande tabel geeft een
indicatie van de grondsoorten die geschikt zijn voor infiltratie.
Evaluatie
In eerste instantie zijn het bestek en de plannen bepalend. Worden daarin de eisen opgesomd en
blijkt uit de installatieplannen dat één en ander zou moeten zijn gerealiseerd, dan komt er een voorlopige
score. Bij oplevering gebeuren de feitelijke vaststellingen en wordt een definitieve score
98/149
gegeven.
Watergebruik
95
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 3 Milieu en duurzaamheid
Watergebruik
Waterbesparingsmaatregelen
Gewichtsfactor: 3/5
Om hygiënische redenen wordt drinkwatergebruik opgelegd voor het wassen van het menselijk lichaam.
Drinkwater is een kostbaar goed waar zo zuinig mogelijk moet mee omgesprongen en waarvan
het gebruik het doel (handen wassen, enz.) zo efficiënt mogelijk moet gebeuren. Het wassen van
de handen met regenwater wordt dus niet als een mogelijkheid beschouwd. Voor toiletten wordt
aangeraden regenwater te gebruiken.
Score
Watergebruik
Waterbesparingsmaatregelen (kranen, toiletten, douches)
Kranen starten en stoppen automatisch met een maximum debiet van 50 centiliter (cl) per 5 seconde
en maken enkel gebruik van koud water, eventuele douches zijn uitgerust met spaarkop
met maximumverbruik van 7 liter/ minuut en toiletten met een hemelwatergebruik met een
spoeling van 5 / 3,5 liter.
Kranen starten en stoppen automatisch met een maximum debiet van 70 cl per 5 seconde,
eventuele douches zijn uitgerust met spaarkop met maximumverbruik van 8 liter/ minuut en
toiletten met een hemelwatergebruik met een spoeling van 6,5 / 3,5 liter.
Kranen starten en stoppen automatisch met een maximum debiet van 90 cl per 5 seconde,
eventuele douches zijn uitgerust met spaarkop met maximumverbruik van 9 liter/ minuut en
toiletten met een hemelwatergebruik met een spoeling van 8,5 / 4,5 liter.
Kranen starten en stoppen automatisch met een maximum debiet van 110 cl per 5 seconde;
eventuele douches zijn niet uitgerust met spaarkop (standaard 14 liter / minuut); toiletten zijn
niet uitgerust met een spaarknop
Er zijn geen waterbesparende maatregelen genomen. 0
Score
4
3
2
1
Evaluatie
In eerste instantie zijn het bestek en de plannen bepalend. Worden daarin de eisen opgesomd en
blijkt uit de installatieplannen dat één en ander zou moeten zijn gerealiseerd, dan komt er een voorlopige
score. Bij oplevering gebeuren de feitelijke vaststellingen en wordt een definitieve score
gegeven.
Alle installaties moeten aan de gestelde eisen voldoen om een score toe te kennen.
96
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 3 Milieu en duurzaamheid
Watergebruik
Afvalwater
Gewichtsfactor: 3/10
Het afvalwater en het regenwater (afkomstig van daken, straten, parkings...) wordt idealiter door
twee aparte stelsels afgevoerd. Het stelsel voor het regenwater wordt regenwaterafvoer (RWA) genoemd
en dat voor het afvalwater wordt meestal droogweerafvoer (DWA) genoemd.
Score
Stelsel waterafvoer
Score
Het gebouw beschikt intern over een gescheiden stelsel voor afvoer regen- en afvalwater 4
Het gebouw beschikt intern niet over een gescheiden stelsel voor afvoer regen- en afvalwater 0
Evaluatie
In eerste instantie zijn het bestek en de plannen bepalend. Worden daarin de eisen opgesomd en
blijkt uit de installatieplannen dat één en ander zou moeten zijn gerealiseerd, dan komt er een voorlopige
score. Bij oplevering gebeuren de feitelijke vaststellingen en wordt een definitieve score
gegeven.
Alle installaties moeten aan de gestelde eisen voldoen om een score toe te kennen.
Watergebruik
97
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 3 Milieu en duurzaamheid
Watergebruik
Drainage
Gewichtsfactor: 3/10
De hoogste score wordt toegekend aan gebouwen waar geen drainage (oppompen van grondwater)
wordt toegepast, de laagste score waar er wel grondwater wordt opgepompt. Drainage heeft
men echter niet altijd zelf in de hand. Daarom is het belangrijk dat er goed wordt omgegaan met het
drainagewater en dat dit dus zeker niet wordt aangesloten op DWA-riool.
Score
Ondergrondse bouwlagen zijn volledig waterdicht, er wordt niet gedraineerd, ook niet voor de
terreinaanleg
Drainage in ondergrondse bouwlagen of op het terrein 0
4
Watergebruik
Evaluatie
In eerste instantie zijn het bestek en de plannen bepalend. Worden daarin de eisen opgesomd en
blijkt uit de installatieplannen dat één en ander zou moeten zijn gerealiseerd, dan komt er een voorlopige
score. Bij oplevering gebeuren de feitelijke vaststellingen en wordt een definitieve score
gegeven.
Alle installaties moeten aan de gestelde eisen voldoen om een score toe te kennen.
98
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Groep 3 Milieu en duurzaamheid
Materiaalgebruik
Gewichtsfactor: 6
Om de milieu-impact van materialen te bepalen is in principe een LCA (levenscyclus analyse) op
gebouwniveau nodig. Bij gebrek aan Belgische LCA-data en evaluatiemethode op gebouwniveau
wordt onderstaande evaluatie voorgesteld die rekening houdt met een aantal relevante milieu- en
gezondheidsaspecten van materialen. Bovendien wordt in de hierna omschreven evaluatie rekening
gehouden met het principe van rationeel omgaan met materialen.
Eindscore
Afhankelijk van de mate waarin de materiaalkeuze beantwoordt aan elk van onderstaande eisen,
wordt een aantal punten toegekend. De eindscore wordt toegekend op basis van het totaal aantal
verworven punten t.o.v. het totaal aantal te behalen punten. Eisen die niet van toepassing zijn (bv.
omdat deze betrekking hebben op een materiaal dat niet gebruikt wordt) worden buiten beschouwing
gelaten en de punten die voor deze eisen te behalen zijn worden afgetrokken van het totaal
aantal te behalen punten. Bovendien worden ook minimumeisen gesteld waaraan moet voldaan
worden om een bepaalde score te kunnen halen.
Het gebruik van illegaal hout in openbare werken is onaanvaardbaar en leidt tot een nul score voor
materiaal. Concreter betekent dit:
− tropisch en subtropisch hout zijn aantoonbaar afkomstig van duurzaam ontgonnen bossen, gecertificeerd
door een internationaal erkende organisatie;
− voor het andere hout moet men te allen tijde kunnen aantonen dat het hout geëxploiteerd werd
conform locale, nationale en internationale wetten en regelgevingen.
Materiaalgebruik
Eisen
Score
>75% van de haalbare punten en er wordt min. voldaan aan eis 9, 4, 10, 11 4
>60% van de haalbare punten en er wordt min. voldaan aan eis 9 en 11 3
>40% van de haalbare punten en er wordt min. voldaan aan eis 9 en 11 2
>20% van de haalbare punten en er wordt min. voldaan aan eis 9 1

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
3. Voor > 50% (in oppervlakte) van ofwel plafonds, ofwel muren ofwel vloeren worden geen
afwerkingsmaterialen gebruikt (bv. blootliggende welfsels of draagvloeren, gepolijste dekvloeren,
blootliggende houten balkenstructuur), of voor > 50% van de afwerkingsmaterialen
van een bestaand gebouw worden behouden; de materialen nodig voor de brandveiligheid,
de winddichting of veroudering van de basisstructuur worden buiten beschouwing
gelaten. De niet-afgewerkte oppervlakte mag ook verdeeld worden over plafonds, muren,
vloeren en kolommen, mits de totale niet-afgewerkte oppervlakte minstens 50% van de
grootste oppervlakte van een van de 4 voornoemde bouwelementen bedraagt.
1
Materiaalgebruik
Materialen kiezen met een minimale impact op milieu en gezondheid
4. Een reeks materiaalopties voor het gebouw werd geëvalueerd aan de hand van een LCAtool
en er kan aangetoond worden dat de samenstelling van min. 4 van volgende elementen
hierdoor positief beïnvloed werd: dak, buitenwanden, niet dragende binnenwanden,
buitenschrijnwerk, verdiepingsvloeren, dragende structuur, isolatie, binnenafwerking
(vloer, wand, plafonds).
Voor bestaande gebouwen/renovatie wordt aan deze eis voldaan als voor het deel verbouwingen
gebruik gemaakt wordt van een LCA met betrekking tot de nieuwe bouwelementen.
De LCA moet min. aan volgende eisen voldoen:
- Houdt rekening met min. 7 milieu indicatoren
- Beschouwt de volledige levenscyclus van het product (incl. gebruiksfase en einde van
levensduur)
- Steunt op een van de volgende internationale standaarden:
- ISO 14040: 2006: Environmental Management – LCA Principles & framework
- ISO 14044: 2006: Environmental Management – LCA requirements & guidelines
- ISO 14025: 2006: Environmental labels and declarations – principles and procedures
- ISO 21930: 2006 Building Construction – sustainability in building Construction –
Environmental declaration of building products.
Indien de LCA enkel rekening houdt met de grijze energie of CO2-equivalent wordt slechts
de helft van de punten toegekend.
5. Voor ≥ 25% (op basis van kost) van gebruikte materialen is gekwantificeerde milieu-informatie
(gebaseerd op door derde partij gevalideerde LCA data) beschikbaar. Materialen die
voldoen aan een milieuverklaring type III (volgens ISO 14025) of een milieuverklaring type
I (volgens ISO14020) die rekening houdt met de volledige levenscyclus van het product en
voorwerp uitmaakt van een onafhankelijke controle, worden geacht hieraan te voldoen.
Voor bestaande gebouwen/renovatie heeft deze eis enkel betrekking op nieuwe constructies.
≥ 15% (op basis van kost, inclusief plaatsing)
1
1
100
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
6. > 35% van de materialen (op basis van kost, incl. plaatsing) is afkomstig van duurzame ontginning
(zie verder: deel opmerkingen), hergebruik, recyclage, of samengesteld uit min.
85% snel hernieuwbare stoffen (met een groeiperiode < 10 jaar).
≥ 20% van de materialen (op basis van kost, incl. plaatsing):
≥ 15% van de materialen (op basis van kost):
2
1
0,5
Technische, elektrische en sanitaire installaties worden als materiaal niet opgenomen in de
berekening.
Materialen afkomstig van hergebruik mogen verrekend worden op basis van hun initiële
kostprijs (in nieuwe toestand).
Voor materialen met een zeker recyclage gehalte en die zelf ook recycleerbaar zijn, wordt de
kost van de gerecycleerde fractie berekend op basis van het gewichtpercentage aan gerecycleerd
materiaal: bv. materiaal x bevat 80% gerecycleerd materiaal en kost 100 euro, dan
wordt 80 euro meegerekend als gerecycleerd materiaal. Enkel pre- en postconsumptiematerialen
zoals gedefinieerd in ISO 14021 worden als gerecycleerd beschouwd. Recyclage van
materialen binnen eenzelfde productieproces wordt niet meegerekend.
Voor bestaande gebouwen/renovatie heeft deze eis enkel betrekking op de nieuwe constructies.
7. Voor de ongebonden granulaattoepassingen (bv. ondergrond voor funderingen) en
hydraulisch gebonden mengsels met een sterkteklasse tot C12/15 wordt gebruik gemaakt
van puingranulaten.
≥ 90 (volume) % van de granulaten in het hydraulisch gebonden mengsel tot C12/15 bestaat
uit puingranulaten
≥ 50% van de granulaattoepassingen tot C12/15 gebruiken puingranulaten
Voor bestaande gebouwen/renovatie heeft deze eis enkel betrekking op nieuw constructies.
8. Geen SF6 (Sulfur hexafluoride) en HFK, of materialen die geproduceerd worden met behulp
van één van deze stoffen. HFK’s worden vaak gebruikt, ter vervanging van CFK’s, als
schuimvormer voor isolatiematerialen, of als koelmiddel.
1
0,5
1
Materiaalgebruik
Materialen kiezen met een minimale impact op de gezondheid
9. Ontwerper of aannemer kunnen met laboratoriumverslagen aantonen dat de afwerkingsmaterialen
emissiearm zijn en bijgevolg minstens voldoen aan onderstaande eisen. Voor
bestaande gebouwen/renovatie heeft deze eis enkel betrekking op de nieuwe materialen,
op voorwaarde dat de gemeten concentratie aan VOC’s met gebruikte materialen voldoet
aan de eisen van het thema comfort.
1
101
uitgave 12/2010

Materiaalgebruik
Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
7. Ontwerper of aannemer kunnen met laboratoriumverslagen aantonen dat de
afwerkingsmaterialen emissiearm zijn en bijgevolg minstens voldoen aan
onderstaande eisen. Voor bestaande gebouwen/renovatie heeft deze eis enkel
betrekking op de nieuwe materialen, op voorwaarde dat de gemeten concentratie
aan VOC’s met gebruikte materialen voldoet aan de eisen van het thema comfort.
Productgroepen standaard Eis
Houten plaatmaterialen
(bv. OSB, MDF, multiplex,
akoestische panelen, ...)
NBN EN 13986:2002
Formaldehyde E1
8. > 80 % (op basis van oppervlakte) van afwerkingsbehandelingen (lijmen, verven, beitsen,
10. > 80 % vernissen...), (op basis van soepele oppervlakte) vloerbekledingen, van afwerkingsbehandelingen laminaat, houten plaatmaterialen, (lijmen, verven, plafond beitsen, tegels en 1
vernissen...), lijmen soepele voldoen vloerbekledingen, aan de strengste laminaat, indelingsklasse houten van plaatmaterialen, een laag emissief plafond label tegels (bv. en Greengard,
lijmen voldoen
EMICODE
aan
EC1,
de strengste
M1 label
indelingsklasse
volgens Fins
van
classificatiesysteem)
een laag emissief label
of aan
(bv.
de
Greengard,
criteria van een
milieuverklaring type I (volgens ISO 14020) welke ook eisen bevat omtrent de emissies
EMICODE
tijdens
EC1,
de
M1
gebruiksfase
label volgens
(bv.
Fins
Natureplus,
classificatiesysteem)
Blaue Engel,
of
...)
aan de criteria van een milieuverklaring
type I (volgens ISO 14020) welke ook eisen bevat omtrent de emissies tijdens de
gebruiksfase ≥ 50% (bv. (op Natureplus, basis van oppervlakte)
Blaue Engel, ...)
≥ 50% (op Voor basis bestaande van oppervlakte) gebouwen/renovatie geldt deze eis enkel voor nieuwe constructies.
Voor bestaande gebouwen/renovatie geldt deze eis enkel voor nieuwe constructies.
gDe eisen van laag emissief labels zijn strenger dan deze die in evaluatiecriteria 9 gesteld
worden.
Houten vloerafwerking
(parket)
NBN EN 14342-2005:2
Formaldehyde E1
Laminaat, textiel, soepele
vloerbekledingen
NBN EN 14041-2004
Formaldehyde E1
Gelijmd gelamineerd hout NBN EN 14040:2005 Formaldehyde E1
Afwerkingsbehandelingen
Laagste VOC gehalte
voor houtproducten, Solventenrichtlijn (2004/42/EG)
(bepalingen voor fase 2)
verven, vernissen
Afwezigheid van
carcinogenen of
sensibiliserende
vluchtige stoffen
Vloerlijmen NBN EN 13999-1:2007 (testmethode NBN EN
13999), geen lijmen op
basis van formaldehyde
of met een
solventgehalte > 5%
Plafond tegels NBN EN 13964:2004 Formaldehyde E1
1
1
0,5
106/150
Duurzame houtontginning
11. ≥ 95 % van het gebruikte hout (op basis van kost) is gewonnen volgens de criteria voor
duurzaam geëxploiteerd hout, zoals gedefinieerd in het kader van de samenwerkingsovereenkomst
2008-2013 van de Vlaamse overheid (de FSC-label wordt geacht te voldoen aan
dit criteria), of afkomstig van hergebruik of postconsumptie recyclage.
1
≥ 60% van het hout (op basis van kost) is duurzaam gewonnen
Als er geen hout of houtproducten gebruikt worden, wordt deze eis buiten beschouwing
gelaten en bijgevolg niet in de totaal haalbare punten opgenomen. Voor bestaande gebouwen/renovatie
is deze eis enkel van toepassing op nieuwe constructies.
102
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Evaluatie
De evaluatie gebeurt op basis van ontwerp, bestekken en productinformatie van de fabrikanten.
Controle op de correctheid van de informatie gebeurt tijdens de uitvoeringsfase en finaal in het asbuilt
dossier.
Voor de evaluatie worden, tenzij anders vermeld, onderstaande elementen (incl. afwerking, isolatie)
in aanmerking genomen. Wanneer de eis betrekking heeft op een fractie van de materialen op basis
van kost, wordt bijgevolg gerekend op basis van de kost van de materialen waaruit onderstaande
elementen vervaardigd zijn. Loodgieterij, technische, elektrische installaties en bijzondere elementen
zoals bv. liften worden in principe niet meegerekend.
• Binnenwanden
• Buitenwanden
• Skeletstructuur
• Binnenschrijnwerk
• Buitenschrijnwerk
• Daken
• Verdiepingsvloeren/plafonds
• Trappen
• Begane grondvloer
Opmerkingen
Hierbij enkele belangrijke aandachtspunten die momenteel niet of onvoldoende in de evaluatie zijn
uitgewerkt omdat ze moeilijk kwantificeerbaar zijn of nog openstaan voor nadere invulling:
Materiaalgebruik
• Maatvoering en modulariteit: het gebruik van courante handelsmaten en/of standaardmaten in
het ontwerp en het gebruik van geprefabriceerde producten vergemakkelijkt de uitvoering, resulteert
in minder bouwafval en verhoogt tevens de kans op toekomstig hergebruik van producten.
• Aangepaste dimensies: de draagstructuur en de bouwelementen in het algemeen worden zodanig
gedimensioneerd dat zij aan alle vereisten (stabiliteit, brandveiligheid, enz.) voldoen zonder
overmatig materiaalgebruik dat eigenlijk geen specifieke functie heeft.
• Kwaliteit en geschiktheid voor toepassing: materialen kiezen die geschikt zijn voor de toepassing.
Bij materialen met een langere levensduur kan de milieu-impact gespreid worden over een groter
aantal jaren.
• Transport en de hiermee gepaard gaande emissies: leveren een belangrijke bijdrage aan de totale
milieu-impact van materialen. Het gebruik van lokaal geproduceerde materialen heeft bijgevolg
een positieve invloed op de totale milieubelasting van de materialen.
• Duurzame ontginning: is van belang voor zowel hernieuwbare als niet-hernieuwbare producten.
Voor niet-hernieuwbare grondstoffen vertaalt dit zich in een goed beheer van de ontginning,
waarbij de natuurlijke omgeving zo min mogelijk wordt verstoord (behoud van ecosystemen),
lokale hinder en vervuiling beperkt worden en de globale milieubelasting eveneens beperkt
wordt. Hernieuwbare materialen zijn materialen die binnen de biosfeer hernieuwbaar zijn door
het capteren van CO 2
met behulp van zonne- energie. Materialen die oneindig voorradig zijn als
103
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Materiaalgebruik
bodemgrondstof of die aangemaakt zijn binnen de technosfeer zijn niet hernieuwbaar, maar recycleerbaar
of herbruikbaar (indien ze fysico-chemisch geen wijzigingen hebben ondergaan).
Voor hernieuwbare grondstoffen komt hier nog bij dat men het ontginnen van de grondstoffen
moet compenseren met het doordacht heraanplanten van de gewassen, tot op hetzelfde niveau
en met behoud van de kwaliteiten van de oorspronkelijke gewassen. Indicatoren voor duurzame
ontginning (zie punt 6) van zowel hernieuwbare als niet-hernieuwbare grondstoffen zijn EMS
certificatie ((Environmental Management System bv. ISO14001, EMAS) voor zowel productie als
ontginning of een ander gelijkwaardig milieuzorgsysteem. Voor hout is het FSC- label het meest
bekende.
• Herbruikbaarheid en recycleerbaarheid van materialen: heeft een positieve invloed op afvalverwerking
en grondstoffenverbruik. Belangrijk hierbij is dat de stoffen ook gemakkelijk te scheiden
zijn. De herbruikbaarheid of recycleerbaarheid wordt beoordeeld op basis van aantoonbare
praktijk (zoals gedefinieerd in ISO 14021), m.a.w. enkel materialen waarvoor verzamelpunten en
installaties voor recyclage beschikbaar zijn en die effectief gecollecteerd en gerecycleerd worden,
mogen als recycleerbaar beschouwd worden.
• Biologisch afbreekbare materialen hebben een kleinere milieu-impact op het einde van de levensduur.
• Scheidbaarheid van materialen: gemakkelijk scheidbare materialen kunnen gemakkelijker vervangen
worden, wat vooral van belang is wanneer materialen met verschillende levensduur met
elkaar gecombineerd zijn. Bovendien kunnen scheidbare materialen ook gemakkelijker gesorteerd
worden voor recyclage of hergebruik op het einde van de levensduur. Aandachtspunten
zijn o.a. het vermijden van composietmaterialen, gespoten materialen, schuim en kitarme detaillering
en het gebruik van mechanische verbindingen (voor materialen met verschillende levensduur
of die behoren tot een andere afvalfractie).
• Aangepaste houtsoort en houtverduurzaming: om een voldoende lange levensduur en hoge
kwaliteit van houten constructies te kunnen verzekeren, moet voldoende aandacht gaan naar de
keuze van de geschikte houtsoort en voor een bepaalde toepassing. Preventieve 2 behandeling is
enkel aanbevolen voor hoge risicoklassen of voor elementen die moeilijk geïnspecteerd kunnen
worden en waarvan het verval de stabiliteit van het gebouw in gevaar zou brengen. Door een
aangepast ontwerp en uitvoering van technische details wordt het hout niet onnodig aan een
hoge risicoklasse blootgesteld. Het hout wordt o.a. beschermd tegen hangwater en opstijgend
vocht. Wanneer verduurzaming vereist is, wordt gekozen voor technieken met een minimale milieu-impact
en gebeurt de verduurzaming liefst fabrieksmatig, met behulp van gehomologeerde
producten (welke aangepast zijn aan de betreffende risicoklasse, zie NBN EN 599) en gecontroleerde
processen.
2
NBN EN 460 geeft voor bepaalde toepassingen (gebruiks- of risicoklasse, zoals gedefinieerd in NBN EN 335-1 en 2) aan wat
de minimaal vereiste duurzaamheidsklasse van het hout is, en of het behandelen van het hout aanbevolen of noodzakelijk
is. NBN EN 350-1 geeft een indeling van de houtsoorten in duurzaamheidsklassen op basis van de weerstand tegen aantasting
van schimmels. Merk op dat deze indeling enkel op kernhout slaat aangezien spinthout nooit duurzaam is.
104
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
105
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
5 Specifieke ruimtes en voorzieningen
5.1 Specifieke ruimtes
5.1.1 Auditoria
Specifieke ruimtes
Het ontwerp gebeurt waar nodig in samenspraak met de opdrachtgever. De functie van het auditorium,
nl. het geven van voordrachten en het organiseren van publieke sessies, primeert op de architecturale
afwerking. Hou bij het ontwerp rekening met:
− Plaats en opstelling van scherm, projector, geluidsinstallatie
− Sturing van de diverse installaties, waaronder verlichting en belichting, geluid, achtergrondmuziek
en beeld (bv. tussentijds afspelen van film via dvd, ...)
− Geluidsarme installaties voor regeling van het luchtcomfort en de ruimtetemperatuur
− Gebruiksgemak van de installaties (in technische ruimte, op podium)
− Zaalakoestische aspecten (verstaanbaarheid)
− Toegankelijkheid van het podium
− Polyvalentie van het spreekgestoelte
− Toegankelijkheid van de technische ruimte en de vertaalruimte (indien van toepassing)
− Toegankelijkheid en hulpmiddelen voor mindervaliden, zoals een ringgeleider voor slechthorenden.
Bij grote auditoria wordt een deel van de zitplaatsen daarmee uitgerust en komt er het bijhorende
pictogram. Andere mogelijkheden zijn een hellend vlak, een rolstoellift, e.a.
− De belichting van het podium, projectiescherm en de werkzone (bv. bord) moet afzonderlijk regelbaar
en dimbaar zijn
− De technische voorzieningen van het podium, voor elektrische voeding en communicatie aansluitingen
Ter herhaling: de materiaalkeuze en de inrichting van de zaal moeten gebeuren in functie van deze
technische en persoongebonden criteria.
5.1.2 Douches
De fietsers, schoonmaakpersoneel en anderen kunnen gebruik maken van douches (m/v). Voor keukenpersoneel
(m/v) worden gescheiden douches met sanitair en kledijkastjes voorzien.
Er wordt eveneens een inrijdouche voor rolstoelgebruikers voorzien. Ook een trekkoord dat een
alarm kan uitzenden naar de balie is noodzakelijk.
5.1.3 EHBO-lokaal
Een EHBO-lokaal moet voorzien worden. Dit lokaal moet vlot en eenvoudig bereikbaar zijn voor de
hulpdiensten. Het bevindt zich dan ook bij voorkeur in de buurt van de balie, op het gelijkvloers en
zonder verhoogde drempel of trapjes. De ruimte omvat een rustruimte, een plaats voor een brancard
en ruimte voor een bureau.
106
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Het lokaal bevat:
− een stalen tafel/brancard (zie ARAB);
− een wastafel met warm en koud water;
− een oogdouche in geval van aanwezigheid van een labo in het gebouw – anders volstaat
een kraan met uittrekbare of verlengde sproeikop;
− de nodige aansluitingen (data, telefonie) zodat de werkplek bruikbaar is voor een verpleegkundige
of behandelende arts. De werkplek moet door een gordijn of schuifwand afgescheiden
kunnen worden van de rustplaats of de plaats met brancard; ook voor technieken opsplitsbaarheid
voorzien;
− bij voorkeur een tegelvloer die waterbestendig en goed reinigbaar is;
In dit lokaal moet daglicht aanwezig zijn. Het EHBO-lokaal moet het hele jaar door zowel gekoeld als
verwarmd kunnen worden.
5.1.4 Berging schoonmaak
Op elke verdieping komt minimum één afsluitbare berging voor schoonmaakmateriaal (dagvoorraad).
Dit lokaal is bovendien uitgerust met een uitgietbak en koud water.
Eén afsluitbaar lokaal op gebouwniveau is nodig om alle schoonmaakkarren centraal te kunnen
stallen.
Eén afsluitbaar lokaal op gebouwniveau is daarnaast ook nodig om de voorraad van schoonmaakmateriaal
en wc-benodigdheden in op te bergen.
5.1.5 Archief
Archiefruimte in werkruimtes
Op elke verdieping met werkplekken wordt er naast de gewone kasten die zich tussen de werkplekken
bevinden, ook een archiefruimte voorzien voor een dynamisch archief (al dan niet in een
afgesloten ruimte). Deze zones hebben een verhoogd draagvermogen om een rolklassement met
maximaal 5 legniveaus te kunnen installeren.
Specifieke ruimtes
Archiefruimte in kelderverdieping
In de kelderverdieping(en) moet ruimte zijn voor een semistatisch archief (wordt bepaald per project
in functie van de betrokken diensten). Deze archiefruimtes worden best ingericht met een in
delen afsluitbaar rolarchief of rekken/kasten met afsluitbare hekkens per entiteit. De hoogte van
deze ondergrondse ruimte is minimaal 2,20 m.
De ingang en gangen moeten minimaal 1,20 m breed zijn, om een gemakkelijke toegang voor containers
en transportkarren mogelijk te maken, zonder niveauverschillen tussen de liften en deze
ruimte(s).
Deze ondergrondse ruimtes moeten droog zijn, voldoende verlucht worden, een stabiele temperatuur
hebben rond de 16 à 18°C en een relatieve vochtigheid van 50 à 55 %. Draagkracht van de
107
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
vloeren: 10kN/m². Leidingen met fluïda moeten uit de archiefruimte geweerd worden. De vloeren
moeten minimaal stofwerend behandeld worden en bestand zijn tegen transpaletten en transportkarren.
5.1.6 Serverlokaal
Het serverlokaal wordt uitgevoerd conform de bijlage ‘technische richtlijnen – serverlokaal’.
5.1.7 Datalokalen
Het datalokaal wordt uitgevoerd conform de bijlage ‘technische richtlijnen – datalokalen’.
Het aantal datalokalen is afhankelijk van het gebouw. De kabellengtes tussen de datalokalen mogen
de 90 m niet overschrijden.
5.1.8 Keuken
Programma van eisen van de betrokken uitbater en volgens de geldende wetgeving en normering.
5.1.9 Fotokopie- en printlokalen
Specifieke ruimtes
Fotokopielokalen met 2 kopieertoestellen te voorzien à rato van 1 per 50 personen.
Het lokaal:
− moet aangepast zijn aan de huidige kantoorvereisten. In die zin moet koppeling mogelijk zijn op
de data-infrastructuur, voor gebruik van netwerkprinters in kopieer modus.
− moet gekoeld worden, afhankelijk van de toestellen die er opgesteld worden. Op energetisch
vlak dient minimaal gerekend wordt met een COP 3,5.
− Heeft een minimum oppervlakte van 16 m² en bevat een papiermand, een vuilnismand voor ander
afval dan papier, een tafeltje voor bij grote kopieeropdrachten (losmaken van documenten,
sorteren van kopieën...), een kast voor inktcartouches en opslag van courant gebruikte bureaubenodigdheden
(schriften, mappen...) en een ruimte (hoek) voor reservepapier in dozen.
− De fotokopielokalen krijgen een eigen ventilatie, met doorvoerrooster in de deur en mechanische
afzuiging. Zij bevatten daarnaast een aparte branddetector die zowel is ingesteld op rookdetectie
als op een plotse temperatuursstijging in de kopieermachines.
5.1.10 Kitchenettes
Per 70 werkplekken 1 kitchenette.
Uitgerust met:
− koelkast
− vaatwasmachine
− lades voor proper servies, glazen en kopjes
− gootsteen met koud- en warmwaterkraan en elektrische boiler (2kW)
108
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
− stopcontact voor koffiezet (TH20 vermogen: 2kW)
− topcontact voor chiller + aan- en afvoerleiding water
− ruimte voor 2 thermossen met toebehoren
− ruimte in de kast voor voorraad koffie, voorraad toebehoren en voorraad van beperkte persoonlijke
voorraad droge voeding personeelsleden
5.1.11 Balie
In de buurt van de balie zijn er opbergkastjes voor de persoonlijke spullen van het baliepersoneel.
De kasten voor folders, standaarddocumenten en allerhande benodigdheden zijn ingewerkt in de
balie. Een kleine printer bevindt zich goed bereikbaar op een afsluitbaar schap onder het werkblad.
In het baliemeubel worden aansluitingen voorzien voor:
− minimum 3 pc’s
− videofoon
− scherm voor camerabeelden
− herhaalbord brandweermeldingen
− ticketprinter voor naamkaartjes bezoekers
− ticketprinter voor barcode-badges (indien van toepassing)
5.1.12 Lokaal gebouwverantwoordelijke en adjunct
Dit is een lokaal voor 2 met de comforteisen van een kantooromgeving. De toegangsdeur dient uitgerust
te zijn met een badgelezer.
5.1.13 ICT-lokaal met berging
Dit zijn ofwel 2 afzonderlijke, afsluitbare ruimtes ofwel 1 grotere, afsluitbare ruimte. De werkruimte
bevat 2 werkplekken met 2 extra tafels waarop telkens 4 extra aansluitpunten voor data en 4 extra
stopcontacten voorzien zijn.
Gezien in de werkruimte extra pc’s zullen draaien, is er een aangepast koelvermogen nodig.
Specifieke ruimtes
5.2 Specifieke voorzieningen
5.2.1 Toegangscontrole
Het gebouw heeft één centrale ingang met een permanent bemande balie. Op volgende plaatsen
komt een extra toegangscontrole met een badgesysteem: gelijkvloers aan liften en trappen (badge
met tijdregistratie), bij alle lokalen van de beveiligingsklasse 2, 3 en 4 en in de parking. Het type
badge (proximity, IR...) wordt vastgelegd in samenspraak met de gebruiker. Aan de balie zijn tijdelijke
badges te krijgen.
Er worden tourniquets voorzien die een minimale hoogte hebben van 1,2 m. Per batterij dient er
109
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
minstens 1 zwenkdeur voorzien te worden met een minimum nuttige doorgang van 90 cm.
Voor inbraakpreventie komt er een CCTV aan alle in- en uitgangen, inclusief de nooduitgang, de
goederenlift en de laad- en loskade, met digitale opslag van de beelden gedurende zeven dagen.
Wordt het gebouw gedeeld met derden, dan kunnen bijkomende eisen worden opgelegd.
5.2.2 Tijdsregistratie
Het gebouw wordt zo ontworpen dat het personeel volgende weg moet nemen: parking of hoofdingang,
onthaal tourniquets (toegangcontrole), prikklok aan liften en trappen (tijdregistratie).
De badge voor tijdsregistratie en toegangscontrole moeten identiek zijn en afgestemd op het centrale
systeem van de Vlaamse overheid.
5.2.3 Datanetwerk
Specifieke ruimtes
Naargelang de grootte van het gebouw wordt een systeem opgezet van ‘hoofddatakast’ en ‘subdatakast’.
De hoofddatakast bevindt zich in het serverlokaal. De bekabeling gebeurt via aparte kabeldragers
(kabelgoten, vloergoten, wandgoten, distributiezuilen) met een tussenschot voor de galvanische
scheiding van sterkstroom en zwakstroom. Waar nodig worden de kabelgoten afgesloten
met een deksel. Bij het bepalen van de afmetingen wordt rekening gehouden met een voldoende
reservecapaciteit en, bij ophanging aan het plafond, met het toegelaten gewicht per lopende meter.
Voor de diverse ICT-toepassingen ziet de bekabeling tussen hoofddatakasten en subdatakasten er
als volgt uit:
− categorie 6 voor (1) aansluiting van actieve apparatuur in hoofd- en subdatakast in zoverre de
omstandigheden dat toelaten (afstand, omgeving), (2) aparte lijnen (ISDN, PSTN, met/zonder
ADSL of ander DSL-dienst);
− categorie 3 voor telefonie;
− glasvezel voor (1) aansluiting van actieve apparatuur in hoofd- en subdatakast in zoverre de omstandigheden
dat vereisen (afstand, omgeving), (2) toepassingen die hoge eisen stellen aan de
snelheid en de afscherming tegen instraling. Bij de glasvezel dient een keuze gemaakt tussen monomode
en multimode vezel. In de meeste kantoren wordt geopteerd voor multimode vezel OM2.
De werkposten worden bediend door een gestructureerde bekabeling, geplaatst door een gecertificeerde
installateur met materiaal van de fabrikant waarvoor het certificaat geldt. Minimaal krijgt elke
desk 2 RJ45-uitgangen. Deze bekabeling wordt zowel voor de aansluiting van informaticamateriaal
als van telefoontoestellen gebruikt. Naargelang de structuur van het gebouw zijn al dan niet alle
elementen uit de categorie 6 normen van toepassing. Het labelen van de uitgangen aan de gebruikerszijde
en de datakasten gebeurt volgens de codering in voege in de gebouwen van de Vlaamse
overheid.
5.2.4 Telefonie
Systeem: PABX (IP-enabled) op ISDN-PRA en/of ISDN-BRA
110
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
De belcapaciteit wordt vastgelegd door de opdrachtgever. Speciale aandacht zal daarbij gaan naar
een correcte dekkingsgraad binnen voor gsm-gebruik. In het nummeringbereik wordt 30% reserve
voorzien tegenover het geplande aantal gebruikers. Optioneel zijn er DECT basisstations voor mobiele
gebruikers, die kunnen op vraag bepaalde of alle locaties bestrijken. Er moet voldoende aandacht
gaan naar de contractuele afspraken met de onderhoudsfirma’s. Specifieke punten daarbij zijn
de koppeling van de diverse centrales via een achterliggende structuur (huurlijn, IP) en de toepassing
van een geschikt protocol (QSIG, DPNSS, proprietary, e.a).
Het aantal analoge noodlijnen, te voorzien op een centrale, risicovolle of gemakkelijk bereikbare
plaats (PSTN) hangt af van het aantal gebruikers: normaal 1 per 50.
5.2.5 Inbraakbeveiliging
De omvang van de inbraakbeveiliging hangt af van de belangrijkheid van de ruimten. Die worden
daartoe in 4 klassen opgedeeld:
− Klasse 1 geen bijzondere beveiliging vereist
− Klasse 2 minimale beveiliging vereist
− Klasse 3 extra beveiliging vereist
− Klasse 4 maximale beveiliging vereist
Ruimte
Klasse
Computerlokaal/netwerkknooppunt 4
Computerlokaal 3
EHBO, dokterskamer 3
Hoogspanningscabine 3
Technische ruimte 2
Datalokaal 2
Technische schacht 2
Drukkerij 2
Keuken 2
Archieven 2
Laad- en loskade 2
Toegangsdeur 2
Parking/garage/fietsenberging 2
Kantoorruimten 1
Specifieke ruimtes
Vanaf klasse 2 is toegangscontrole nodig. Voor ruimten die deel uitmaken van gebouwen die extra
gevoelig zijn, zoals ministeriële kabinetten of het rijksarchief, wordt de klasse automatisch met een
eenheid verhoogd, tenzij het al klasse 4 is.
De standaarden van toepassing zijn de technische nota T-014 voor de componenten en de ondernemingen
die het beveiligingswerk uitvoeren, zij moeten het kwaliteitslabel INCERT dragen.
111
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
5.2.6 Oproepsysteem
Het oproepsysteem moet duidelijk verstaanbaar zijn in het hele gebouw. Het wordt gebruikt voor
het testen van het alarmsysteem (typisch elke eerste donderdag van de maand), voor evacuatie (bij
brandoefeningen) en voor algemene mededelingen. Er is een koppeling met de telefooncentrale.
5.2.7 Energiemonitoring
Er dient een meterstructuur opgebouwd te worden om het verbruik van elektriciteit, aardgas en
water te kunnen monitoren. Voor verdere specificaties wordt verwezen naar de bijlage 3 - energiemonitoring.
Specifieke ruimtes
112
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
6 Bijlagen
6.1 Bijlage 1 - Technische richtlijnen serverlokaal
6.1.1 Bouw en inrichting
6.1.1.1 Richtlijnen en normen
• De metingen van de brandweerstand (Rf) moeten uitgevoerd worden conform de BO-
SEC-aanbevelingen. Voor de deuren zal de voorkeur worden gegeven aan elementen
waarvoor een certificaat kan worden afgeleverd voor identieke stukken en niet bij wijze
van extrapolatie.
• De leveranciers en hun leveringen dienen BOSEC-goedgekeurd te zijn.
• N.B.N. S21- 203 : Reactie bij brand van de materialen; rangschikking van de bouwelementen
volgens hun reactie bij brand.
• Norm NBN 713-020 + addenda voor de brandweerstand van bouwelementen.
• KB van 19/12/1997: Preventie tegen brand en explosie van gebouwen houdende wijziging
van dat van 7/07/1994.
• N.B.N. S21-208.1: Aantal en verdeling van rookafvoerinstallaties en brandproducten.
6.1.1.2 Compartimentering
6.1.1.2.1 Muren, wanden en deuren
De muren en de wanden moeten ten minste aan volgende vereisten voldoen (bron : ANPI /
NVBB en BVVO):
• Brand
m Scheidingswanden binnen een gebouw: betonnen structuur, Rf 2 uren
m Horizontale segmentering: betonnen structuur, Rf 4 uren
m Alle deuren die toegang geven tot het serverlokaal dienen van het brandwerende
type te zijn met een Rf-waarde gelijk aan 50% van de muren
m De compartimentering wordt dus horizontaal en vertikaal verzekerd
• De muren en wanden van de zalen van de informaticacentra moeten bekleed zijn met
een stofwerende verflaag
• De vloer onder de tegels van het serverlokaal is stofwerend geverfd
• Deuren
m De deuren dienen te voldoen aan de volgende voorwaarden:
• de BENOR-ATG-regels moeten worden nageleefd door het aanbrengen van het herkenningsteken
op de deur
• de deuren moeten conform zijn met de norm NBN 713-020 + addenda
Technische richtlijnen serverlokaal
113
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
• Zij moeten voldoen aan het KB van 19/12/1997 evenals voor elke houten deur aan
het M.B. van 5/5/1995 dat ook het plaatsen door een erkende schrijnwerker oplegt
(wanneer er een speciaal veiligheidsslot is, dienen de voorgaande richtlijnen eveneens
te worden nageleefd).
• Alle brandwerende deuren moeten uitgerust zijn met een pomp die de deuren
automatisch sluit bij alarm, maar men moet ze steeds ook manueel terug kunnen
openen voor de evacuatie van personen.
m De deuren dienen een Rf van minstens ½ van de Rf van de aanpalende muren te hebben.
6.1.1.2.2 Doorvoeringen, collectieve doorgangen en uitzetvoegen
• De doorvoeringen van wanden of muren die vereist zijn voor de doorgang van leidingen
en kabels mogen de oorspronkelijke brandweerstand (Rf) van het element niet wijzigen
na realisatie.
• Elke buis en collectieve doorgang voor leidingen en kabels moet afgesloten worden.
• De dichtingen rond de kabels en de leidingen hebben een kraagsysteem met gietsel van
brandwerende producten. Er moeten speciaal ontworpen Rf-moffen met een uitzettende
stof voorzien worden.
• Het systeem moet steeds een doorgang bieden voor nieuwe kabels zonder de brandweerstand
van het geheel te wijzigen na het plaatsen.
• Ventilatieopeningen hebben minimaal een Rf-rooster.
6.1.1.3 Valse vloeren
6.1.1.3.1 Samenstelling
Technische richtlijnen serverlokaal
• vloerplaten:
m 60 x 60;
m brandweerstand van de tegels: onbrandbaar klasse A1 volgens NBN EN 13501-1;
m samenstelling van de tegels: calciumsulfaat, versterkt door een staalplaat aan de onderkant
en een zijkantbekleding in geleidende kunststof;
m stofwerend;
m geleidende bekleding als bescherming tegen statische elektriciteit, vervaardigd uit
synthetisch materiaal en ten minste 2 mm dik;
m sommige tegels zijn zogenaamde ventilatietegels en hebben een volledig stalen
structuur in vierkante buis, voorzien van dwarsverstevigingen op regelmatige afstand
van elkaar;
m dienen eventueel te beschikken over een aanduiding van branddetectoren.
• steunen:
m een geheel van in de hoogte instelbare vijzels;
m de steunen worden onderling verbonden door middel van een raster van profielen
114
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
(traversen) in C-vorm, met de gesloten zijde naar boven geplaatst. Deze profielen
zijn volledig vervaardigd uit gegalvaniseerd staal. Er dient gebruik gemaakt te worden
van twee types C-profielen:
De C-profielen waarop de datakasten zullen rusten met afmetingen 4 cm breed en
8 cm hoog.
De C-profielen als traversen en versteviging van het raster met afmetingen 4cm
breed en 4 cm hoog.
m gebruik onder de data- en serverkasten voor de stevigheid een speciale constructie met
bijkomende vijzels en C-profielen, zodat de kasten steeds op twee C-profielen met hoogte
8 cm kunnen gemonteerd worden;
m aangesloten op de veiligheidsaarding van het serverlokaal, om de 5 m² met een beveiligingskabel
van 25 mm²;
m een trillings- en geluidsdemper, tevens ook geleider van statische elektriciteit, wordt
nauwkeurig en klemmend passend op elke vijzelkop of raster knooppunt geplaatst.
6.1.1.3 Hoogte
• De gemiddelde hoogte van de valse vloer ten opzichte van de vloer waarop hij is aangebracht
bedraagt minimaal 30 cm; hierbij wordt rekening gehouden met de verschillende
materialen die in de valse vloeren dienen te worden aangebracht, bv. :
m de kabelgangen voor zwak- en eventueel sterkstroom
m de eventuele montage van sterkstroomverdeling.
m de branddetectie
• totale hoogteaanpassing 30 mm (nivellering van de vloer bij de eindafwerking);
• de treden en de hellende vlakken om de hoogteverschillen op te vangen moeten aan de
toegangen buiten het serverlokaal worden aangebracht; in de zalen van het serverlokaal
zal er geen enkel niveauverschil zijn; indien het voor sommige toegangen onmogelijk
is om het niveauverschil buiten de zaal op te vangen zullen wegneembare dwarsstukken
worden aangebracht die duidelijk worden gemerkt om te vermijden dat er machines of
kasten worden op neergezet.
• de hellende vlakken die nodig zijn om de zalen van het serverlokaal te bereiken zullen
dezelfde samenstelling hebben als de vloerplaten van het serverlokaal. De maximale
hellingshoek bedraagt 15°.
6.1.1.3. Mechanische karakteristieken
• Tegels
m Draagvermogen bij puntbelasting : minimaal 3kN
m Maximale doorbuiging : 1/300e van de overspanning
m Blijvende vervorming : maximum 0,2mm
Technische richtlijnen serverlokaal
115
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
• Vijzels
m
m
m
Vertikale belasting : ca. 5kN
Veiligheidspuntlast : ca. 15kN
Breuklast : ≥ 15kN
6.1.1.3.4 Elektrische karakteristieken tegels
• De vloerbekleding van elke plaat heeft een minimale overgangsweerstand van 25 x 103
Ohm met de aarding.
• De maximale isoleerweerstand van 2 x 106 Ohm voor een nieuwe vloer, die naar het einde
van zijn bestaan 1010 Ohm mag bereiken, moet de ontlading van de statische elektriciteit
verzekeren.
• De plaatbekleding mag in geen geval een behandeling krijgen om aan de gevraagde
karakteristieken te voldoen.
• De isoleerweerstand wordt gemeten tussen de elektrode op een willekeurige plaats van
de valse vloer en een van de vijzels waarop de aarding is aangesloten. De maximale
proefspanning bedraagt 500 V in wisselstroom. Na 60 seconden moet de kortsluitstroom
tussen 2,5 en 10 milliampère liggen.
6.1.1.4 Vloeren - opvangsysteem
De vloer moet een opvangsysteem voor water of vloeistoffen hebben. Ook de vloer van de
bovengelegen verdieping moet voorzien zijn van watercollectoren.
De bekleding van de vloerplaten van de valse vloer in het serverlokaal en de vloerbekle-
ding van de aanpalende lokalen zijn behandeld om mogelijke statische elektriciteit af te
voeren.
6.1.1.5 Brandwerende kleppen
Wanneer de computerzaal wordt geconditioneerd met een HVAC-installatie, dan moeten de ventilatieopeningen
voorzien zijn van brandwerende kleppen die :
Technische richtlijnen serverlokaal
• conform artikel 6.7.4. van het K.B. van 19/12/1997 moeten zijn;
• zijn gemotoriseerd met een sneller reactievermogen dan de systemen met zekeringen;
• dienen automatisch te sluiten in geval van alarm;
• in geval van een automatisch brandblussysteem moet de sluitingstijd van de kleppen
korter zijn dan de tijd voor de inwerkingstelling van het brandblussysteem.
Er is een afstandsbediening nodig om de gesloten kleppen opnieuw in te schakelen.
• de positie van de kleppen wordt aangeduid op het synoptisch bord buiten het lokaal;
• bij het sluiten van de kleppen dient een alarm te worden ingeschakeld zoals bepaald
voor het systeem AMS (Alarm Management Systeem).
116
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
6.1.1.6 Deuren
Alle hieronder beschreven deuren zijn inbraakwerende deuren en moeten gewaarborgd zijn door
BOSEC evenals hun installateurs:
6.1.1.6.1 Grote toegangsdeur
De grote toegangsdeur heeft een totale doorgangsopening van h 250 x b 170 om de machines uit
het serverlokaal weg te voeren. Deze deur is uitgerust met een badgelezer.
6.1.1.6.2 Vluchtdeur
Door een vluchtdeur kan men het serverlokaal verlaten via een andere weg dan de grote toegangsdeur.
Deze deur moet van binnenuit kunnen worden geopend. Er wordt een controlesysteem opgesteld
dat alarmen kan doorgeven (eventueel naar het synoptisch bord of Alarm Management Systeem).
6.1.2 Voorkoming van brand, hitte en rookgassen
6.1.2.1 Richtlijnen en normen
• Norm NBN S21-100 : na te leven minimum voor de branddetectie-installaties.
• Het KB van 17/06/1997 over de veiligheidssignalisatie en arbeidsgezondheid.
• Norm DIN 67510 over de fotoluminescentie van de veiligheidspictogrammen.
• A.R.A.B.
6.1.2.2 Signalisatie
• officiële aanduidingen van de nooduitgangen en van de middelen voor eerste interventie
in de zalen van het serverlokaal;
• fotoluminescente pictogrammen met inachtneming van de norm DIN 67510;
• op manshoogte, en herhaald
m op 10 / 15 cm van de vloer, en
m op de vloer om de richtingen van de nooduitgangen aan te duiden;
• de tekens van rookverbod zijn zeker op elke deur van het serverlokaal aangebracht;
• aan de ingang van het serverlokaal bevindt zich een bord met de beschrijving van de
plaatsen waar de middelen van eerste interventie beschikbaar zijn en van de vluchtwegen.
Technische richtlijnen serverlokaal
117
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
6.1.2.3 Detectie van de rookgassen en brand
6.1.2.3.1 Algemene regels
• Het detectiematerieel voor rookgassen en brand dient BOSEC-goedgekeurd te zijn.
• Als er luchtafvoerleidingen aanwezig zijn, worden de detectoren in de afvoerbuizen
gemonteerd. Eventueel moet in de luchtafvoerleidingen een airsampling voorzien
worden die gassen van lekkende batterijen detecteert.
• De branddetectiecentra van het serverlokaal moeten onafhankelijk van de overige detectiecentrales
van het gebouw worden opgesteld, al moet er wel een koppeling met de
brandcentrale van het gebouw zijn.
• Men moet een punctuele detector of een drukknop na 5 seconden kunnen neutraliseren
om valse alarmmeldingen te kunnen controleren. Deze neutralisatie moet tijdelijk zijn
om de controle ervan mogelijk te maken. Na de neutralisatieperiode wordt de detector
automatisch opnieuw ingeschakeld om opnieuw te kunnen reageren; deze periode kan
worden onderbroken door een operator.
• Het detectiemateriaal dient bij voorkeur BVVO-gekeurd te zijn.
• Bij een alarm moeten de eenheden van de klimaatregeling stilvallen. Het aanslaan van
het alarm moet evenwel aan alle voorwaarden voldoen.
• Het serverlokaal dient uitgerust te zijn met kringen van alarmdrukknoppen volgens de
regels van de geldende normen. Het aantal detectoren, alarmdrukknoppen (plaats te
bepalen en goed te keuren door een expert), detectiekringen, punctuele detectoren per
kring of drukknoppen moet voldoen aan de norm NBN S21-100. De naburige punctuele
detectoren worden op onafhankelijke kringen geplaatst. De exacte positie van de alarmdrukknoppen
(type “breek het glas”) wordt bepaald door een specialist.
6.1.2.3.2 Branddetectie
Technische richtlijnen serverlokaal
• De branddetectie-installatie dient een combinatie te zijn van de klassieke punctuele optische
detectoren. De detectoren moeten echter in staat zijn om een concentratie van
0,1% rookgassen te onderscheiden. De detectoren zijn bij voorkeur richtbaar.
• Detectie-installatie met hoge gevoeligheid gebaseerd op de sampling van de (geconditioneerde)
lucht in het serverlokaal. Als voorbeeld kan het VESDA-systeem (Very Early
Smoke Detection Apparatus) gezien worden. Installaties met air sampling hebben een
veel hogere gevoeligheid voor eventuele rookpartikels (tot 0,005%).
6.1.2.3.3 Pre-alarm, melding en alarm
• Het prealarm bestaat uit het inschakelen van de aanwezige detectiemiddelen. De operator
moet de detector die het prealarm heeft veroorzaakt, controleren. De prealarminformatie
wordt net zoals elke andere detectie automatisch doorgestuurd en geregistreerd.
Er wordt een kort controlerapport opgemaakt. Uiteindelijk wordt de detec-
118
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
tor, na controle, terug in de normale positie gebracht als er zich niets anders voordoet.
Een defecte detector kan tijdelijk uit het alarmproces worden verwijderd tot het gekwalificeerde
personeel tussenkomt.
• De brandmelding wordt ingeschakeld wanneer :
m twee punctuele detectoren die zich dichtbij bevinden en op verschillende kringen
werden geplaatst, tegelijk werden ingeschakeld;
m een afzuigdetectiekamer heeft gereageerd;
m een drukknop werd ingeschakeld.
• Als alle voorwaarden voor het alarm aanwezig zijn, zal alarm (oproep van de brandweer,
sirene en evacuatie) worden gegeven na een tijdspanne van 30 seconden indien er geen
neutralisatie was van de melding. Dat is de periode waarin een operator eventueel kan
tussenkomen en verhinderen dat het alarm aanslaat.
6.1.2.3.4 Detectiecentrale
De alarminformatie van de branddetectiecentrale wordt doorgestuurd naar het GBS of
AMS. De centrale zelf dient door een detector bewaakt te worden.
6.1.2.3.5 Sirenes
Er moeten sirenes aanwezig zijn om personen die op de te evacueren plaats verblijven, te
waarschuwen. Eventueel kan ook gebruik gemaakt worden van een geluidsdistributie-installatie.
6.1.2.3.6 Telefoonmelder
Aan de branddetectie-installatie moet via contacten een telefoonmelder gekoppeld worden.
Bij een alarm kan deze telefoonkiezer dan een SMS-bericht versturen of voorafgeprogrammeerde
nummers opbellen.
6.1.2.3.7 Temperatuurscontroles
Wat de hitte betreft, valt te noteren dat :
• de elektronische componenten boven 60°C te lijden hebben waardoor de risico’s op incidenten
hoog oplopen,
• boven 40°C schade toegebracht wordt aan de informaticadragers, banden of cassettes.
Temperatuurcontroles zullen dus de andere controles van de aanwezigheid van rook en
brand aanvullen. Ze werken echter wel onafhankelijk van het brandalarmproces en informeren
uitsluitend over de werking van serverlokaal.
Enkel de temperatuur in het serverlokaal moet gecontroleerd worden.
6.1.2.3.8 Controle lekkende batterijen
Een airsampling installatie (geïntegreerd in de HVAC-installatie) kan eventueel lekkende batterijen
detecteren (ppm-waarden).
Technische richtlijnen serverlokaal
119
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
6.1.3 Blusmateriaal
6.1.3.1 Normen en richtlijnen
• N.B.N. S21-023: Hydranten met axiale voeding.
• N.B.N. S21-011 tot 018: Draagbare blustoestellen.
• N.B.N. S21-032: Autonome ademhalingstoestellen met open kringloop.
• N.B.N. 521-027: Waterdistributie voor automatische hydraulische brandblusinstallaties.
• N.B.N. 521-028: Technologie van de automatische hydraulische brandblusinstallaties en
algemene bepalingen voor de bouw ervan.
• N.B.N. 713-914: Bescherming tegen brand - Vaste blusinstallatie - Droge leiding.
• CEA 4001: Regels van het Europees Comité van Verzekeraars inzake de vaste hydraulische
brandblusinstallaties (‘Sprinkler system design and installation’).
• A.R.A.B.: Regels 349 tot 363 voor de stockering van CO 2
-flessen.
• De brandklasse bepaald door de verzekeraar voor dit soort risico’s is OH1 voor serverlokaal
en OH2 voor de verwante aanpalende lokalen (Ordinary Hazard group volgens CEA
4001). De gevarenklasse die in aanmerking moeten genomen worden is die van de groep 3.
6.1.3.2 Vereisten uitvoering serverlokaal
6.1.3.2.1 Automatische gasblusinstallatie
Voor bescherming tegen brand van de elektronische apparatuur van computers, servers…
wordt voor het serverlokaal een automatische blusinstallatie op inert gas voorzien. De installatie
bestaat uit flessen, distributieleidingen en sproeikoppen in het plafond en in de
verhoogde vloer, stuurcentrale met alarmmelding naar de branddetectiecentrale, fantest en
NVBB-keuring.
Technische richtlijnen serverlokaal
De bijhorende flessen worden opgesteld nabij het betreffende serverlokaal, zodat de maximale
afstand tussen de flessen en het te blussen lokaal niet wordt overschreden. Een koppeling
wordt voorzien met het bord HVAC voor het stilleggen van het ventilatiedebiet van
de klimaatkasten, evenals een koppeling met het elektrisch bord voor de uitschakeling van
specifieke elektrische voedingen.
Verder gelden de volgende regels:
• De automatische blusinstallaties moeten een tijdsprogrammatie hebben, zodat de zalen
waar het blusgas dient te worden ondergebracht kunnen worden geëvacueerd zodra
het alarm wordt ingeschakeld. Er dient een periode van 15 seconden in acht genomen te
worden, die de operator ook de mogelijkheid heeft om automatische blusactie te stoppen
en manueel terug op te starten.
120
uitgave 12/2010

worden geëvacueerd zodra het alarm wordt ingeschakeld. Er dient een
periode Evaluatie van 15 van seconden kantoorgebouwen in acht genomen - Waardering te worden, met het oog die op de duurzaamheid operator ook de
mogelijkheid heeft om automatische blusactie te stoppen en manueel terug op
te starten.
Prealarm Melding Alarm Inert
2
30 s 15 s
tijd
escalatieproces van het blussen met inert gas
escalatieproces van het blussen met inert gas
•• De De leidingen van van de de automatische blusinstallaties moeten aangesloten zijn zijn op op de aarding
van de lokalen.
de aarding van de lokalen.
• Op de ingangsdeuren van de lokalen met een automatische blusinstallatie met
• Op de ingangsdeuren van de lokalen met een automatische blusinstallatie met inert gas
inert gas komt volgende boodschap : “Dit lokaal is beschermd door een
automatische komt volgende blusinstallatie boodschap : “Dit met lokaal inert is gas. beschermd Bij alarm door of een inschakeling automatische van blusinstal- de
installatie: latie met inert verlaat gas. onmiddellijk Bij alarm of het inschakeling lokaal.” van de installatie: verlaat onmiddellijk het
• De lokaal.” sproeiers moeten zodanig afgesteld zijn dat er niet rechtstreeks wordt
•
gespoten
De sproeiers
op actieve
moeten
elektronische
zodanig afgesteld
elementen.
zijn dat er niet rechtstreeks wordt gespoten op
• De
actieve
hoeveelheden
elektronische
gas
elementen.
dienen overeen te stemmen zodat de totale
stockhoeveelheid wordt berekend op het dubbele van de hoeveelheid gas die
•
werkelijk
De hoeveelheden
vereist is voor
gas dienen
het te beschermen
overeen te stemmen
volume.
zodat de totale stockhoeveelheid
• De wordt leidingen berekend en -sproeiers op het dubbele moeten van goed de hoeveelheid onderhouden gas worden. die werkelijk vereist is voor het
• Er te zijn beschermen per serverlokaal volume. twee ademhalingstoestellen voorzien. Zij moeten
• opgesteld De leidingen worden -sproeiers in de nabijheid moeten goed van onderhouden draagbare worden. blustoestellen dichtbij de
• operatoren. Er zijn serverlokaal De plaats ervan twee ademhalingstoestellen moet met passende tekens voorzien. aangeduid Zij moeten worden. opgesteld worden
in de nabijheid van de draagbare blustoestellen dichtbij de operatoren. De plaats
6.1.3.2.2 Noodknop ervan afschakeling moet met passende apparatuur tekens aangeduid worden.
Er wordt een noodknop achter glas voorzien die bij activatie de afsluitprocedure voor
6.1.3.2.2
alle aanwezige
Noodknop
actieve
afschakeling
apparatuur
apparatuur
in het serverlokaal activeert.
Er wordt een noodknop achter glas voorzien die bij activatie de afsluitprocedure voor alle aanwezige
actieve apparatuur in het serverlokaal activeert.
126/149
Technische richtlijnen serverlokaal
121
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
6.1.4 H V A C (Heating Ventilation Air Conditioning)
6.1.4.1 Ruimteconditie
Volgende ruimteconditie wordt voor een serverlokaal voorop gesteld:
• T = 19°C +/- 1°C
• RV = 50% +/- 10%
De HVAC-installatie wordt voorzien van een meting van de relatieve vochtigheid.
6.1.4.2 Bedrijfszekerheid
Bedrijfszekerheid wordt bereikt door redundante uitvoering van de eindtoestellen in het
serverlokaal enerzijds, ontdubbeling van de koude-opwekkingstoestellen anderzijds en
door een bijkomende noodstroomvoorziening van het volledig koelsysteem of een gedeelte
ervan.
6.1.4.3 Koudeproductie
De koudeproductie wordt gerealiseerd door een ijswatermachine.
Het vermogen van de ijswatermachine is zodoende afhankelijk van het benodigde koelvermogen
voor koeling van het serverlokaal (# m² vloeroppervlakte x 700 W/m² + 10% reserve)
en de overige koelbehoeftes in het gebouw.
Technische richtlijnen serverlokaal
122
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
6.1.4.4 Koudeafgifte
• Klimaatkast
De koudeafgifte in het serverlokaal gebeurt door middel van klimaatkasten volgens het
principe van Close Control Air Conditioning.
• Type klimaatkast
Dual-fluid klimaatkast voor ijswater.
• Aantal klimaatkasten
Het aantal klimaatkasten hangt af van de beschikbare plaats in het serverlokaal, de inde-
ling van het lokaal en het benodigd koelvermogen.
Er is een installatie van minstens 2 klimaatkasten nodig als basiskoeling. Het geïnstalleerd
vermogen van de N klimaatkasten die voor de basiskoeling zorgen, is minstens 10% meer
dan het berekend koelvermogen op basis van de vloeroppervlakte (700 W/m²).
Omwille van de bedrijfszekerheid wordt best 1 back-up klimaatkast voorzien met dezelf-
de kenmerken als de klimaatkast van de basiskoeling.
Het totaal aantal klimaatkasten bedraagt bijgevolg N + 1.
• Bevochtiging
De klimaatkast moet een stoombevochtiger bevatten.
Technische richtlijnen serverlokaal
123
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
6.1.4.5 Elektriciteit
Zowel de voeding als de regeling van de ijswatermachine en de klimaatkasten worden op de
noodstroomvoeding geplaatst met een afzonderlijk elektrisch bord. We stellen een noodstroomaansluiting
voor met een elektrisch vermogen dat minimaal gelijk is aan de som van
het afgenomen vermogen van de koudeproductie en van de klimaatkasten die voor de basiskoeling
zorgen. Zodoende wordt bij stroomuitval de verdere koeling verzekerd. Ook
wordt de voeding van de klimaatkasten met bijhorende back-up directe expansie batterijen
op deze noodstroomvoeding aangesloten.
Dergelijke configuratie biedt in de mate waarin de voorgestelde redundantie wordt inge-
voerd en of al dan niet wordt aangesloten op noodstroom, meer of minder bedrijfszekerheid.
6.1.4.6 Energie
6.1.4.6.1 IJswaterregime
Als temperatuurregime van het ijswater stellen we het regime 8-13°C voor. Dit temperatuurregime
biedt het beste evenwicht tussen een niet te grote ijswaterbatterij en een zo hoog mogelijke
retourtemperatuur. Een hoge retourtemperatuur maakt enerzijds maximale free-cooling
mogelijk en zorgt anderzijds voor een hoog energetisch rendement op basis van een
hoge EER (Energy Efficiency Ratio) bij lage condensatietemperatuur.
Ook een hogere verdampingstemperatuur geeft aanleiding tot een hogere EER en dus tot
een lager energieverbruik. Dit wordt bereikt door de ruimtetemperatuur op minstens 19°C
in te stellen.
6.1.4.6.2 EER
Technische richtlijnen serverlokaal
Tenslotte bepaalt de keuze van de ijswatermachine in belangrijke mate het energieverbruik.
Bij gelijke omstandigheden kan de EER van verschillende koelmachines relatief grote verschillen
vertonen. De Eurovent Certification voor de energieprestatie (EER) van de verschillende
koelmachines biedt de mogelijkheid voor een objectieve beoordeling van het energetisch
rendement. We stellen volgende eisen voorop aan de EER van de ijswatermachine bij
een ijswaterregime gelijk aan 8-13°C
• buitentemperatuur = 35°C dan EER > 2.85
• buitentemperatuur = 20°C dan EER > 4.5
Daarnaast vormt de ESEER (European Seasonal Energy Efficiency Ratio) een nieuw criterium
ter beoordeling van koelinstallaties op jaarbasis. De ESEER wordt gevormd als gewogen
gemiddelde van de specifieke EER-waardes bij verschillende belastingscondities en omgevingstemperaturen.
Deze ESEER is echter nog onvoldoende bekend bij de diverse fabrikanten.
124
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
6.1.5 Elektrische installaties en kabels
6.1.5.1 Richtlijnen en normen
• RGIE / AREI.
• IEC 11801 voor gestructureerde bekabeling.
• Norm NBN EN 12464-1 voor de verlichting.
• Norm NBN EN 1838 voor de noodverlichting.
• Norm NBN 713-020 voor de brandweerstand van de materialen (met name kabelmantels).
• Norm NBN C 30-004 voor de brandweerstand van de kabels.
• CEI-332-3C samenstelling van de kabelmantels en brandreactie.
• CEI-794-1 mechanische weerstand van de optische kabels.
• N.B.N. C18-100 – NBN C18-300 – NBN ENV 61024-1 beveiliging tegen rechtstreekse blikseminslag.
• Richtlijn EEG 89/336 van 3/5/1989 en amendementen 92/31 op de elektrische toestellen.
• Reglement van de Verzekeraars voor de Elektrische installaties.
6.1.5.2 Elektriciteitsdistributie – algemene beschouwingen
6.1.5.2.1 Het nettype
In het serverlokaal wordt een TN-S installatie voorzien.
6.1.5.2.2 Continuïteit van elektrische stroomtoevoer
De continuïteit van de stroomtoevoer moet gegarandeerd worden. Daarom zal men steeds
over een UPS beschikken. Om de stroomtoevoer over een langere tijd te garanderen is een
extra bron nodig.
6.1.5.2.3 UPS, noodstroomaggregaat
• UPS
Als er een noodstroomaggregaat aanwezig is, is een online UPS met een autonomie van 10
minuten de minimunvereiste. Indien dit niet het geval is, moet de autonomie 30 min bedragen.
De autonomie moet toelaten om bij uitval van het gewone net de servers op een normale
manier te laten afsluiten.
Er wordt ten minste één enkele UPS met statische en dynamische by-pass voorzien. Het vermogen
van de UPS wordt bepaald in functie van het benodigd vermogen inclusief de te
voorziene overeen te komen reserve (bv. 30%). De afzekering van de voeding van de UPS en
van de by-pass zijn gescheiden.
De UPS dient met de gepaste filter uitgerust te worden om de harmonische distortie te beperken.
Uiteraard is de UPS voorzien van een communicatiepoort (RS koppeling) voor transmissie
Technische richtlijnen serverlokaal
125
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
van de werkingsstatus naar het GBS (GebouwenBeheerSysteem) of AMS (Alarm Manage
ment System) met minstens de volgende functies:
• normaal net afwezig
• by-pass functie
• batterij defect
• toestel in normale werking
• procentuele belasting per fase + autonomie.
Daarnaast worden ook een aantal potentiaalvrije contacten voor signalisatie van de werkingsstatus
voorzien.
De UPS wordt niet in het serverlokaal geplaatst. Hierbij worden het omvormergedeelte en
de batterijen bij voorkeur in afzonderlijke ruimten opgesteld. De omgevingstemperatuur
bedraagt 20°C om de levensduur van de batterijen optimaal te behouden. De batterijen
moeten in tenminste twee circuits opgesplitst worden.
• Noodstroomaggregaat
Strikt genomen is een noodstroomaggregaat niet echt noodzakelijk, maar meestal is die wel
aanwezig. De keuze hiervoor hangt uiteraard af van het budget.
6.1.5.2.4 Bijkomende vereisten
Afhankelijk van de duur dat de installatie in dienst moet blijven, maken we het volgende
onderscheid:
• Een beperkte duur: UPS
De autonomie / bedrijfszekerheid van de UPS-installatie wordt uitgevoerd met een nood 3 x
50 % opstelling.
Het benodigd vermogen inclusief het te voorziene reservevermogen wordt verdeeld over
ten minste twee UPS’en. Een extra UPS met hetzelfde vermogen wordt als reserve voor mogelijks
defecte UPS voorzien. Er wordt ofwel één gemeenschappelijke by-pass voorzien ofwel
krijgt elke UPS zijn eigen statische bypass . Dit is afhankelijk van de grootte van het benodigd
vermogen en van het aanbod van de fabrikanten (dat vrij snel wijzigt).
Technische richtlijnen serverlokaal
• Een langere duur: noodstroom
Deze vereiste vraagt naast de UPS en de normale voeding een noodbron om de autonomie
van de UPS niet te beperken. Deze noodbron kan bestaan uit een aggregaat.
In deze oplossingen maakt de UPS dat de omschakeling van normale bron naar de noodbron
onopgemerkt gebeurt voor de verbruikers op de UPS.
Het aggregaat garandeert een autonomie in functie van de voorraad brandstof die aanwezig
is. Best is een brandstofvoorraad te voorzien voor een de werking gedurende minstens
24 uur, maar hierover moeten afspraken gemaakt worden. In functie van de garantie
126
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
van stroomlevering kan eventueel overgegaan worden naar een 3*50% opstelling.
6.1.5.3 Aardingen en equipotentiaal verbindingen
Het serverlokaal heeft een afzonderlijke aarding. Daarnaast worden de nodige aardingen
eigen aan het gekozen nettype geplaatst.
6.1.5.4 Elektrische borden
Het serverlokaal wordt gevoed vanuit twee elektrische borden. Deze borden worden zover
mogelijk van elkaar opgesteld in het lokaal. De borden zijn gesloten kastborden voor vloeropstelling.
De elektrische borden bevatten de nodige bliksem- en overspanningsbeveiligingen.
De beveiligingen zijn van het type automatische schakelaars waarbij tevens de nulleider
beveiligd is.
6.1.5.5 Distributie elektrische leidingen
6.1.5.5.1 Basisvereisten
• De elektrische voeding van de borden van het serverlokaal moet afgescheiden zijn van
de elektrische voeding van de overige verbruikers van het gebouw. Er moet dus een apart
vertrek vanuit het ALSB naar de borden in het serverlokaal voorzien worden.
• De elektrische voedingskabels naar de borden van het serverlokaal mogen geen verdunde
nulleider bevatten. De mogelijke harmonische stromen laten dit niet toe. De voedingskabel
van de bypass wordt bij voorkeur verdubbeld (harmonischen) zodat bij mogelijkse
werking op bypass de voeding dan toch zoveel mogelijk gegarandeerd wordt.
• Overdimensionering van de voeding voor latere uitbreiding: volgens afspraak.
• De bekabeling tussen de UPS en het aggregaat (de aggregaten) of de tweede aansluiting
wordt in brandwerende kabel aangelegd.
6.1.5.5.2 Lokale stroomverdeling in het serverlokaal
Bij de verdeling van sterkstroom worden railkokers gebruikt.
• Kabelgoten voor zwakstroom
De valse vloer wordt voorzien van kabelgoten voor de zwakstroom. De kabelgoten worden
aangelegd in een matrixstructuur zodat alle datakasten op een efficiënte wijze kunnen bereikt
worden.
• Sterkstroomverdeling
Aan het plafond worden een aantal geprefabriceerde railkokers gemonteerd die uit de volgende
onderdelen bestaan:
• Een thermisch verzinkt draagprofiel dat tevens fungeert als beveiligingsgeleider.
• In het draagprofiel bevinden zich 4 actieve geleiders.
• Op het draagprofiel wordt boven (of onder) een datakast een aftakkast gemonteerd
Technische richtlijnen serverlokaal
127
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
waarin zich tevens de connectoren en de aansluitpunten voor modulaire apparatuur
bevinden.
Vanaf de aftakkasten wordt dan met sterkstroombekabeling naar de datakasten gegaan.
De railkokers worden aan de uiteinden gevoed door een speciaal voedingselement dat via
sterkstroombekabeling op het elektrische bord wordt aangesloten. De railkokers moeten
aangesloten worden op de aarding van het serverlokaal.
Per rij van datakasten worden twee geprefabriceerde railkokers voorzien, die gevoed wor-
den van een ander bord.
Dit systeem is uiterst flexibel betreffende het te leveren vermogen voor een bepaalde datakast.
6.1.5.6 Verlichting
Het volgende dient voorzien te worden:
m Er moet een algemene en een noodverlichting aanwezig zijn.
m De verlichtingssterkte in het serverlokaal dient minimaal 500 Lux te bedragen.
m Veiligheidspictogrammen.
In normale omstandigheden is de verlichting in het serverlokaal slechts gedeeltelijk ingeschakeld.
Als er personen in het lokaal aanwezig zijn, schakelen bewegingsdetectoren de
verlichting in op half vermogen (ongeveer 250 Lux). De andere helft van de verlichting wordt
gestuurd via een schakelaar. Een temporisatiesysteem moet de combinatie van de beide
bronnen harmoniseren.
6.1.5.7 Bliksemafleiderinstallatie
Atmosferische omstandigheden kunnen een gebouw en zijn inhoud schade toebrengen.
Een rechtstreekse blikseminslag is daar een voorbeeld van. Daarom is het aangewezen een
externe bliksembeveiliging te voorzien. Voor de aanleg van dergelijke installatie kunnen we
ons baseren op de normen NBN C18-100, NBN C18-300 en de NBN ENV 61024-1. Aparte BBZ.
Technische richtlijnen serverlokaal
6.1.5.8 Meetinstrumenten
Volgende metingen worden standaard voorzien:
m bewaking en meting van de (harmonische) stroomkwaliteit;
m bewaking van de cos phi van de elektriciteitsinstallatie van het computerlokaal via de
hoofdelektriciteitsmeter;
m meting van vermogen van de UPS en er moet de mogelijkheid zijn om een individuele
meting uit te voeren op de datakasten.
6.1.5.9 Montage datakasten
De datakasten worden steeds gemonteerd op de speciale daartoe voorziene C-profielen van
128
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
de valse vloer. Deze C-profielen zijn zodanig geplaatst dat de voorzijde van de sokkel van de
kasten steunt op het voorste C-profiel terwijl de achterzijde van de sokkel steunt op het
achterste C-profiel.
Onder de datakasten zijn er geen tegels. Aan de voorzijde van de datakasten worden geven-
tileerde tegels geplaatst, zodat via de voorziene openingen in de kast de nodige koele
lucht over de in de kast gemonteerde actieve apparatuur kan circuleren.
Als er meerdere datakasten in het het serverlokaal aanwezig zijn, moeten die steeds aan
elkaar bevestigd worden.
De gestructureerde bekabeling wordt steeds vanuit de valse vloer door de opening onder
de datakast naar de betreffende actieve componenten gebracht.
De sterkstroombekabeling wordt eveneens vanuit de valse vloer door de opening onder de
datakast naar de betreffende actieve componenten gebracht wanneer er gewerkt wordt
met ondervloerdozen of eenvoudige stroomverdeling. Bij railkokers wordt de sterkstroombekabeling
langs de bovenzijde van het datakast binnengebracht.
6.1.6 Voorkomen van schade door water en vloeistoffen
• De netten voor de distributie van vloeistoffen voor het serverlokaal worden gescheiden
gehouden van de overige distributienetten van het gebouw door middel van afsluit- en
isoleerkranen op verschillende plaatsen.
• Er moet bijzondere aandacht gaan naar de hydraulische installaties van de aanpalende
lokalen. De eventuele aanwezigheid van zwerfstroom kan gecheckt worden door het
potentiaalverschil te meten tussen de aarding van het gebouw en de betrokken leidingen.
Bij aanwezigheid van gegalvaniseerde leidingen blijft de watertemperatuur beperkt
tot maximum 65°C, want daarboven werkt de bescherming van het ijzer door het
zink niet meer, wat hoge corrosierisico’s met zich meebrengt.
• De installaties voor de distributie van vloeistoffen zullen van het serverlokaal worden
afgeleid met uitzondering van de installaties die absoluut noodzakelijk zijn voor het
serverlokaal.
• Het serverlokaal is hermetisch afgesloten voor vocht.
Technische richtlijnen serverlokaal
129
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
6.1.7 Monitoring
Om de technische installaties die het serverlokaal bedienen te kunnen controleren, is een alarmmanagementmodule
nodig. Hieraan worden de te superviseren technische installaties gekoppeld,
namelijk:
• de brandmeldingen van de detectiesystemen van het serverlokaal;
• eventueel de informatie over de alarmmeldingen vanuit de andere delen van het gebouw
overgebracht door de andere alarmcentrales;
• de HVAC-alarmen van het serverlokaal en van de eventuele vochtmetingen indien de
HVAC-systemen dat niet rechtstreeks controleren;
• de alarmmeldingen voor inbraak in het serverlokaal en op de belangrijkste ingangen van
het gebouw;
• de alarmen voor het verlies van continuïteit van de buizen voor de voedingskabels van
de verdeelkasten in het serverlokaal;
• de alarmen voor het verlies van continuïteit van de buizen voor de datatransmissiekabels
vertrekkende van de invoering in het gebouw naar de WAN-kasten;
• de alarmmeldingen elektriciteit vanuit het noodstroomaggregaat en de UPS en de andere
delen van de gecontroleerde installatie om de operator te informeren dat zich eventueel
problemen voordoen;
• de alarmmeldingen van de blusgassysteem;
• de alarmmeldingen van eventuele specifieke temperatuursdetectoren;
• alarmen van de toegangscontrole- en eventuele inbraakdetectie-installaties van het serverlokaal;
• de gegevens van de metingen voor de harmonischen en cos phi.
Voor elk van de hierboven vermelde alarmen zijn bij voorkeur verschillende niveaus mogelijk.
Er wordt best een koppeling met een automatische telefoonmelder voorzien.
Als het gebouw over een GBS beschikt, dan moet de centrale alarmmanagementcentrale van het
serverlokaal de informatie over de alarmmeldingen eveneens doorsturen naar het GBS van het gebouw
zonder over het AMS-systeem te gaan, zoals aangeduid op volgende figuur.
Technische richtlijnen serverlokaal
AMS
Detectiecentrale
van het centrum
Besturingscentrum
van het gebouw
Extern controlecentrum
Schema voor het doorsturen van de meldingen/alarmen
130
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
6.2 Bijlage 2 – Technische richtlijnen datalokalen
6.2.1 Bouw en inrichting
Het datalokaal dient dermate gelegen te zijn dat :
• de schacht voor toevoer van de vertikale bekabeling vlakbij het datalokaal gelegen is, of
een invoer in het datalokaal voorziet
• het mogelijk is een 19” datakast (80x80x200) in het datalokaal binnen te brengen zonder
het te demonteren, m.a.w. in 1 beweging
• er voldoende ruimte is om de apparatuur en bekabeling in een datakast te bereiken langs
2 zijden (rekening houdend dat de deuren voor en achter open kunnen en een persoon
toegang krijgt tot de datakast), bij voorkeur vooraan en achteraan. Als alternatief kan
deze opstelling ook vooraan en aan de zijkant voorzien worden.
• de nodige openingen voor het doorvoeren van de horizontale bekabeling zijn reeds
voorzien in de constructie van het gebouw, met een dimensionering die 20% reserve
toelaat t.o.v. de door de bouwheer voorziene behoeften. Ook de nodige doorvoeren dienen
voorzien te worden om in het verlaagd plafond de nodige kabels te kunnen plaatsen
(zoals bv. DECT, wifi).
Technische richtlijnen datalokaal
131
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
6.2.2 Voorkoming van brand, hitte en rookgassen
6.2.2.1 Richtlijnen en normen
• Norm NBN S21-100 : na te leven minimum voor de branddetectie-installaties.
• Het KB van 17/06/1997 over de veiligheidssignalisatie en arbeidsgezondheid.
• Norm DIN 67510 over de fotoluminescentie van de veiligheidspictogrammen.
• A.R.A.B. / Codex en AREI
6.2.2.2 Signalisatie
• Er zullen officiële aanduidingen zijn van de middelen voor eerste interventie in het datalokaal,
fotoluminescente pictogrammen met inachtneming van de norm DIN 67510.
• op manshoogte
6.2.2.3 Detectie van de rookgassen en brand
6.2.2.3.1 Algemene regels
• Het detectiematerieel voor rookgassen en brand moet BOSEC-goedgekeurd zijn.
• De branddetectoren van het datalokaal worden aangesloten op de aanwezige branddetectie-installatie
van het gebouw.
• Het detectiemateriaal dient bij voorkeur BVVO-gekeurd te zijn.
• Bij een alarm moeten de eenheden van de klimaatregeling stilvallen. Er moet evenwel
aan de minimumvoorwaarden voor het aanslaan van het alarm voldaan worden.
• Het datalokaal moet uitgerust zijn met een alarmdrukknop volgens de regels van de
geldende normen. Deze worden aangesloten op de bestaande installatie van het gebouw.
Als er geen plaats is voor de alarmdrukknop, dan moet deze knop vlak naast de
deur van het datalokaal geplaatst worden, aan de zijde van de deurklink.
6.2.2.3.2 Branddetectie
Technische richtlijnen datalokaal
De branddetectie-installatie bestaat uit de klassieke punctuele optische detectoren. De detectoren
moeten over een groot onderscheidingsvermogen beschikken zodat ze een concentratie
van 0,1% rookgassen kunnen onderscheiden. De detectoren zijn bij voorkeur
richtbaar.
Bij de plaatsing van de detectoren wordt rekening gehouden met de infrastructuur voor
koeling en/of ventilatie.
6.2.2.3.3 Detectiecentrale
De alarminformatie van de branddetectiecentrale wordt naar het GBS gestuurd.
De alarminformatie is zodanig gestructureerd dat identificatie van het datalokaal éénduidig is.
De centrale zelf wordt zelf door een detector bewaakt.
132
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
6.2.2.3.4 Blusmaterieel
Volgens de voorzieningen van het betreffende gebouw, conform de Agoria richtlijnen.
6.2.3 H V A C (Heating Ventilation Air Conditioning)
6.2.3.1 Ruimteconditie
Volgende ruimteconditie wordt voor een datalokaal voorgesteld:
• T = 19°C +/- 1°C
• RV = 50% +/- 10%
6.2.3.2 Koelvermogen
In datalokalen houden we rekening met 300 W/datakast voor de basisbehoeften (ventilatie,
verlichting) + 3 x PoE switchen (3 kW)
6.2.3.3 Koudeproductie
De eindelementen op ijswater kunnen zowel van het plafond- als het wandtype zijn.
6.2.4 Elektrische installaties en kabels
6.2.4.1 Richtlijnen en normen
• RGIE / AREI.
• IEC 11801 voor gestructureerde bekabeling.
• Norm NBN EN 12464-1 voor de verlichting.
• Norm NBN 713-020 voor de brandweerstand van de materialen (met name kabelmantels).
• Norm NBN C 30-004 : voor de brandweerstand van de kabels.
• CEI-332-3C: samenstelling van de kabelmantels en brandreactie.
• CEI-794-1 : mechanische weerstand van de optische kabels.
• N.B.N. C18-100 – NBN C18-300 – NBN ENV 61024-1: beveiliging tegen rechtstreekse blikseminslag.
• Richtlijn EEG 89/336 van 3/5/1989 en amendementen 92/31 op de elektrische toestellen.
• Reglement van de Verzekeraars voor de Elektrische installaties.
Technische richtlijnen datalokaal
133
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
6.2.4.2 Elektriciteitsdistributie – algemene beschouwingen
6.2.4.2.1 Elektriciteitsdistributie - algemeen
Het nettype
Concreet gezien wordt ervan uitgegaan dat er een TN-S installatie zal voorzien worden in het
datalokaal.
6.2.4.2.2 Distributie elektrische leidingen
Lokale stroomverdeling binnen het datalokaal
Er dienen minstens 2 elektrische voedingen voorzien te worden van telkens 20A. Geen apart
bord te voorzien, wel aparte kringen. Deze kringen zullen later in de datakast afgemonteerd
worden in opbouw.
6.2.4.3 Verlichting
• Er dient een algemene en een noodverlichting aanwezig te zijn waarvan de lichtsterkte
voldoet aan ARAB of Codex.
• Veiligheidspictogrammen.
6.2.5 Voorkomen van schade door water en vloeistoffen
Volgens de voorzieningen in het gebouw.
6.2.6 Toegangscontrole en toezicht
Richtlijnen en normen
Technische richtlijnen datalokaal
Security Policy: de deur van het datalokaal moet uitgerust zijn met een elektrisch slot dat
gestuurd wordt vanuit een online toegangscontrole systeem. De badgelezers voor de datalokalen
vormen een aparte logische groep binnen het toegangscontrole profiel. Eventueel
kan die logische groep verder onderverdeeld worden. Het elektrisch slot dient vandaalvrij
te zijn. Sabotage van de magneetcontacten door middel van een externe magneet moet
verhinderd worden.
Vereisten
• Alle toegangsdeuren tot het datalokaal worden bediend met een badgelezer
134
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
6.3 Bijlage 3 - Energiemonitoring
Gebruikte afkortingen
E
G
W
C
GBS
GDPB
SWW
WP
ICT
UPS
HVAC
Elektriciteit
Aardgas
Water
Warmte/Koude (Caloriemeting van geleverde warmte/koude)
GebouwBeheerSysteem
Gemeenschappelijke Dienst voor Preventie en Bescherming op het werk
Sanitair warm water
Warmtepomp
Informatie- en Communicatietechnologie
Uninterruptible Power Supply (Noodvoeding)
Heating Ventilation Air Conditioning
Waarom meten?
− Piek- en lekverbruiken van grootverbruikers, in het gebouw op te sporen. Hierbij worden de opgemeten
verbruiken vergeleken met referentiewaarden en verwachte verbruiken.
− Monitoring laat toe om in de toekomst mogelijke besparingsprojecten te inventariseren en op te
volgen.
− Facturatiemogelijkheden.
− Het zichtbaar maken van het energieverbruik op zichzelf verhoogt het energiebewustzijn en
brengt besparingen teweeg. Een energieboekhouding toont het besparingseffect van de genomen
maatregelen duidelijk aan. Dat motiveert de verbruikers, overtuigt de investeerders van het
nut van de geleverde inspanningen en bevordert een gericht beleid.
Telemetrie
De Vlaamse overheid wenst automatische (sub)metering toe te passen (Automatic Meter Reading
– concept of telemetrie) om de captatie van verbruiksgegevens in een energieboekhoudingspakket
zoveel mogelijk te automatiseren en zodoende in mindere mate afhankelijk te zijn van manuele
ingave.
Voordelen telemetrie:
• Automatische meteruitlezing verbetert de kwaliteit van de datacollectie: uitleesfouten
worden voorkomen en er worden geen uitlezingen gemist.
• Metergegevens op dagelijkse basis, gedetailleerd en continu beschikbaar: hierdoor kunnen
lekken en/of meerverbruiken sneller gedetecteerd worden en kunnen eventuele klachten
efficiënter en sneller afgehandeld worden. Voor bepaalde gebouwdelen en parame-
Energiemonitoring
135
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
ters (bv. elektriciteitsverbruik op middenspanning via kwartierwaarden) is een frequentere
meting mogelijk, zoals bv. verbruik van een keuken, om de werking te analyseren.
• Door de permanente automatische metingen blijft de controle en alertheid op gebied
van energiezorg gehandhaafd.
• Detectie en opvolging van sluimerverbruiken, ook op feest-, weekend- en verlofdagen.
• Responsabilisering van specifieke grootverbruikers zoals computerzalen (tot op data
kast-niveau mogelijk).
• Betere focus van de budgetten voor energiebesparende maatregelen.
• Opvolging van comfortparameters (bv. temperatuur) van een gebouw of specifiek lokaal.
Dergelijke informatie is eveneens belangrijk voor de GDPB-diensten van de Vlaamse
overheid.
• Alle voorziene telemetrische meters worden bekabeld en aangesloten op het GBS, hiervoor
wordt naar de beschrijving van het GBS verwezen.
Minimale vereisten energiemonitoring
Alle (energie)meters moeten uitgerust zijn met telemetrie. Waar mogelijk wordt als standaard een
bekabelde oplossing voorzien. Draadloos kan enkel overwogen worden als een bekabelde oplossing
niet meer mogelijk is om praktische of installatietechnische redenen.
A. De officiële hoofdmeters van de nutsmaatschappijen
Deze dienen vanop afstand, via telemetrie, uitgelezen te worden.
Energiemonitoring
B. De functiegebonden en de installatietechnische grootverbruikers
De functiegebonden en de installatietechnische grootverbruikers in het kantoorgebouw moeten elk
afzonderlijk, per van toepassing zijnde energievorm (Elektriciteit, Gas, Water, Warmte/Koude) bemeten
kunnen worden. Het moet dus mogelijk zijn om de energetische impact voor elke van toepassing
zijnde energievorm van de respectievelijke grootverbruikers te bepalen ten opzichte van het
totaal energieverbruik en dit door middel van energiemonitoring op basis van telemetrie. Specifiek
voor caloriemetingen betekent dit ook dat het totaal opgewekt warmte-/koelvermogen gemeten
moet worden. Een opsplitsing in se per kring is niet noodzakelijk, wel dient men een onderscheid te
maken tussen het totaal geleverd verwarmings- en koelvermogen aan de ruimtes (onder de vorm
van eindelementen zoals radiatoren, convectoren, koelbalken...) en het warmte- en koelvermogen
geleverd aan technische installaties (onder de vorm van bv. verwarmings- en koelbatterijen, SWW...).
Onder functiegebonden grootverbruikers wordt verstaan (de te bemeten energievormen):
• Grootkeuken (E, G, W, C)
• Refter (E)
• Drukkerij (E, G)
• Labo’s (E, G, W, C)
• Auditoria (E, G, C)
136
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Onder installatietechnische grootverbruikers wordt verstaan (tussen haakjes de te bemeten energievormen):
• Koelinstallatie (E, W, C)
• Verwarmingsinstallatie (E, G, C)
• ICT-toepassingen (serverzaal, data- en patchlokalen) (E, C)
• Waterontharders (W)
C. Gasverbruik
Alle deelverbruikers moeten afzonderlijk bemeten worden. Deelverbruikers die dezelfde technische
functie bezitten, kunnen worden gesommeerd. Voorbeeld: in geval toepassing van meerdere gasboilers
voor bereiding SWW, volstaat het 1 meting te voorzien voor de totale SWW-productie, tenzij
dit conceptmatig onmogelijk is, bv. bij decentrale opstelling. Een uitzondering wordt voorzien voor
de cv-ketels: hier dient elke ketel voorzien te zijn van een aparte meter om de respectieve deelrendementen
te kunnen bepalen.
Niet-limitatieve lijst:
• Gasgestookte CV-ketels
• Gasboiler(s) SWW
• Grootkeuken
• Gasstoombevochtigers
• Gasgestookte luchtverhitters
• ….
D. Waterverbruik
Volgende verbruikers moeten afzonderlijk bemeten worden:
• Grootkeuken
• Bijvulling stadswater (indien regenwater ontoereikend)
• Regenwatercircuit
• Waterontharder ingang
• Waterontharder uitgang (netto hoeveelheid onthard water)
• Douches (totaal warm+koud water)
• Sanitair (2 metingen als referentiemetingen, verspreid in het gebouw maar representatief)
• Kitchenettes (2 metingen als referentiemetingen, verspreid in het gebouw maar representatief)
• Grootverbruikers HVAC (koeltorens, stoombevochtigers...)
• Totaal productie SWW
Specifiek voor waterontharders:
• Hardheid voor de ontharders
• Hardheid na de ontharders
Energiemonitoring
137
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
E. Elektriciteit
Principieel dienen alle verdeelborden (zowel hoofd- als subverdeelborden) voorzien te zijn van een
meter.
Volgende verbruikers moetendaarenboven afzonderlijk bemeten worden:
• Algemene meter (na transfo)
• Grootkeuken
• Koelgroepen
• Lift (1 meting als referentiemeting, representatief)
• ICT-toepassingen (elke serverzaal, elk data- en patchlokaal dient apart bemeten te worden,
alsook de koeling voor de respectievelijke ICT-lokalen)
• UPS
• Verlichting kantoorgedeelte
• Verlichting algemene delen
De parameter cos phi wordt ook gemeten, zowel voor de algemene installatie als voor de grootkeuken.
Energiemonitoring
F. Technische installaties die gebruik maken van hernieuwbare energiebronnen, technische installaties
op basis van cogeneratie-technologie en installaties op basis van energieopslag
Niet-limitatieve lijst:
• PV-panelen
• Thermische zonnepanelen ter bereiding van SWW
• WP
• Boorgat Energie Opslag(BEO) (+ WP)
• Koude Warmte Opslag (KWO) (+ WP)
• Warmte Kracht Koppeling (WKK)
• Windturbines
• Energie-opslagsystemen in vaten al dan niet in combinatie met PCM (Phase Change Materials)
• Warmterecuperatiesystemen op koelinstallaties
Principieel moeten van bovenvermelde installaties alle warmte- en energiestromen bemeten worden,
die toegevoerd en afgeleverd worden door de installatie. Vermits dit geen conventionele installaties
zijn, is het de bedoeling dat bovenvermelde installaties worden uitgerust met een detailmonitoring
met als doel volgende gegevens te bepalen (indien van toepassing op de desbetreffende
installatie):
• Bruto energieproductie
• Netto energieproductie (met indien van toepassing onderscheid tussen aan het openbaar
net terug geleverde energie en eigen gebruik)
• Coefficient Of Performance (COP)
• Seasonal Performance Factor (SPF)
• Primary Energy Ratio (PER)
• Systeemrendementen van de verschillende installatie-onderdelen
• Gerealiseerde besparingen t.o.v. conventionele installaties
• Benuttingsgraad
• Specifieke technische parameters eigen aan de desbetreffende installatie (voor onder-
138
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
houd- en sturingdoeleinden)
Hierbij is het belangrijk dat de totale installatie wordt bemeten, inclusief alle noodzakelijke hulpverbruikers.
Technische vereisten energiemeters
A. Normen
Volgende normen zijn van toepassing:
• AREI (Algemeen Reglement op de Elektrische Installaties);
• KB van 18 februari 1977, gewijzigd door het KB van 22 juni 1990 en hun bijlagen, die samen
het reglement betreffende de koudwatermeters uitmaken;
• NBN E 17-101 (1984): Meters voor drinkbaar koud water – Specificaties (1e uitgave);
• NBN E 17-104 (1986): Meters voor drinkbaar koud water - Gecombineerde meters -Specificaties
(ISO 7858/1-1985)(1e uitg.);
• NBN EN 14154-1/2/3: Watermeters (2007);
• De Europese normen, meer bepaald aan het document NBN EN 1359: Gasmeters met
balgen, voor zover de eisen niet tegenstrijdig zijn met de Belgische wettelijke voorschriften;
• EN 62053-11, -21, -31: Apparatuur voor elektriciteitsmeting (wisselstroom) – Algemene eisen;
• EN 60044-1: Meettransformatoren - Deel 1;
• De Belgische wetgeving en reglementering, meer bepaald het Koninklijk Besluit van 13
juni 2006 betreffende meetinstrumenten; en het Koninklijk Besluit van 22 juni 1999.
Koninklijk Besluit tot vaststelling van de veiligheidswaarborgen welke apparaten en beveiligingssystemen,
bedoeld voor gebruik op plaatsen waar ontploffingsgevaar kan
heersen, moeten bieden (ATEX)., AREI, Codex, en aan de Koninklijke Besluiten van 18 mei
1994 & 30 januari 1996 (EMC-Richtlijn).
• NBN D 51-003: Binnenleidingen voor aardgas en plaatsing van de verbruikstoestellen -
Algemene bepalingen
• NBN D 51-004: Installaties voor brandbaar gas lichter dan lucht, verdeeld door leidingen
- Bijzondere installaties
• NBN B 61-001: Stookafdelingen en schoorstenen (met een nominaal vermogen groter
dan 70 kW)
• NBN B 61-002: Centrale verwarmingsketels met een nominaal vermogen kleiner dan
70 kW - Voorschriften voor hun opstellingsruimte, luchttoevoer en rookafvoer
B. Algemeen
De energiemeters zijn specifiek geschikt voor opstelling in gebouwen waarin geen industriële activiteiten
plaatsvinden. De IP-klasse van de meettoestellen en de andere karakteristieken (explosievrijheid,
corrosiebestendigheid,...) zijn eigen aan de te bemeten voorziening en voldoen aan de
basisvereisten van kracht in de EU. De meters zijn standaard uitgerust om via een vaste bekabeling
gegevens door te sturen. Wanneer gebruik wordt gemaakt van draadloze communicatie worden de
meters hieraan aangepast.
De energiemeters worden geïnstalleerd met alle noodzakelijke hulpmaterialen, volgens de van
kracht zijnde normen en technische beschrijvingen van de distributienetbeheerders (bv. filters, af-
Energiemonitoring
139
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
sluitkleppen...).
De meters zijn tevens uitgerust met de noodzakelijke voorzieningen om telemetrie toe te passen en
dit afhankelijk van het weerhouden communicatieprotocol.
Bij elke meter wordt bij installatie, hercalibratie of herinstellen tevens een calibratiecertificaat afgeleverd.
Energiemonitoring
C. Koudwatermeter
• DN

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
uit koolstofstaal vanaf DN100 (volgens EN1.0345/P235)
• Transducers vervaardigd uit roestvrij staal (AISI316) en messing
• Meetnauwkeurigheid: 0,5% van het waterdebiet
• Drukbestendigheid PN16
• De inbouwlengtes van de meetbuizen zijn conform EN1434
D. Warmwatermeter
• DN

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
F. Gasdebietmeter
• Gasdebietmeter voor het meten van gasverbruiken
• Vuurbestendigheid tot 0,1 bar volgens NBN EN 1359
• Maximale bedrijfsdruk 0,5 bar
• Gastemperatuur: -25°C tot +40°C
• Kunststof membraam, magnetische koppeling
• Behuizing uit gegalvaniseerd plaatstaal
• Rollentelwerk met 8 cijfers
• KVBG gekeurd
G. Elektriciteitsmeter: meetcentrale
De digitale multifunctionele elektriciteitsmeter dient minimaal volgende eigenschappen te bezitten:
• Registreert actief, reactief en momentaan energieverbruik in hoog en laag tarief.
• Energie en vermogen worden gemeten in de vier kwadranten. Verbruik en terugvoeding
van energie worden bijvoorbeeld apart geregistreerd.
• Kan zowel 1-,2-,3-fasig meten.
• Mogelijkheden om instelbare perioden te meten (variërend van 1 tot 60 minuten).
• Registreert meer dan 50 elektrische gemeten waarden zoals spanning, stroom, vermogen,
frequentie, arbeidsfactor en symmetrie. De sampling van de elektrische spanning
laat toe om de impact van harmonischen, tot de 5e harmonische, in te calculeren. Informatie
over de individuele harmonischen (tot en met de 5e harmonische) kunnen ook
verstrekt worden. Deze meters laten ook toe om een true rms waarde te bepalen voor de
gemeten spanningen.
• Fasespanningen tot 830 V kunnen direct gemeten worden.
• Minimale en maximale meetwaardes voor alle meetbereiken.
• De meting kan uitgevoerd worden op monofasige verbruikspunten en driefasige verbruikspunten.
Ingeval van driefasige verbruikspunten is informatie per fase nodig.
• Ingeval transformatoren noodzakelijk worden deze ook voorzien.
Energiemonitoring
142
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
• Specificaties:
Meting:
Meetbare netfrequentie 45-65 Hz
Meetingangen voor spanning:
Meetcategorie / voor spanningsmeting CATIII
Meetingang voor stroom:
Meetcategorie / voor stroommeting CATIII
Voedingsspanning:
Meetcategorie / voor voedingsspanning CATIII
Foutgrenzen:
Formule voor relatieve globale onzekerheid bij de meting
• bij meetgrootte spanning +/- 0,3 %
• bij meetgrootte stroom +/- 0,2 %
• bij meetgrootte vermogen +/- 0,5 %
• bij meetgrootte vermogensfactor +/- 0,5 %
• bij meetgrootte werklastenergie klasse 0,5S conform IEC 62053-22
• bij meetgrootheid blindlastenergie klasse 2 conform IEC62053-23
Digitale ingang:
Aantal digitale ingangen 1
Ingangsspanning / aan de digitale ingang /
bij DC / opmetingswaarde 24 V
Digitale uitgang:
Aantal van de digitale uitgangen 1
Norm / voor impulsinrichting signaalgedrag conform IEC62053-31
Impulsduur 30 – 500ms
Instelbaar tijdrooster / minimaal 10 ms
Eigenschap van de uitgang / kortsluitvast Ja Ja
Veiligheidsklasse en beschermingsniveau:
Beschermingsniveau bedrijfsmiddelen /
in de ingebouwde toestand II II
Energiemonitoring
143
uitgave 12/2010

Evaluatie van kantoorgebouwen - Waardering met het oog op duurzaamheid
Colofon
Coördinatie
• Agentschap voor Facilitair Management (AFM)
• Departement Leefmilieu, Natuur en Energie (LNE) – afdeling Milieu-integratie en -subsidiëringen
– Dienst Doelgroepenbeleid en Interne Milieuzorg
Inhoud
• Vlaamse overheid
m AFM
m Departement Bestuurszaken (BZ)
m Departement Diensten voor het Algemeen Regeringsbeleid (DAR)
m Departement LNE
m Departement Mobiliteit en Openbare Werken (MOW)
m Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij (OVAM)
m Vlaams Energieagentschap (VEA)
m Vlaamse Milieumaatschappij (VMM)
• Extern
m KU Leuven
m Passiefhuis Platform
m Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf (WTCB)
Opmaak & druk
• AFM - Digitale Drukkerij
• Departement LNE - Dienst Communicatie en Informatie
Versie
December 2010
Depotnummer
D/2010/3241/480
Verantwoordelijke uitgever
Kristel Gevaert
Administrateur-generaal AFM
Boudewijnlaan 30 bus 60
1000 Brussel
144
uitgave 12/2010