Jaarverslag 2009 Stichting Het Drentse Landschap - CBF

Jaarverslag 2009Stichting Het Drentse Landschap

Inhoud1 VoorwoordVerslag van de directie / bestuur – 3Verslag Raad van Toezicht – 52 Natuur en landschapExterne belangenbehartiging – 7Projectontwikkeling – 12Grondverwerving – 14Beheer natuurgebieden – 163 Cultureel erfgoedExterne belangenbehartiging – 23Projectontwikkeling – 24Gebouwenbeheer – 25Cultuurhistorie – 27Stichting Oude Drentse Kerken – 29Stichting Drs. A.V.J. den Hartogh Fonds – 30Stichting Drentse Boerderijen – 314 Verankering in de samenlevingProjectontwikkeling – 33Steun – 34Maatschappelijk draagvlak – 365 OrganisatiePersoneelszaken – 416 Jaarrekening 2008BijlagenBestuur – 69Personeel en organisatieschema – 71Natuurgebieden in hectares – 76Overzicht archeologische objecten – 77Overzicht beelden en zwerfstenen – 78Overzicht gebouwen – 79Overlegstructuren – 82Bedrijfssponsoren – 84Lijst met afkortingen – 85

Jaarverslag 2009Stichting Het Drentse LandschapMissieStichting Het Drentse Landschap is opgericht op 11 juni 1934. Het DrentseLandschap wil ervoor zorgen dat Drenthe mooi en leefbaar blijft. Datdoet ze door het aankopen en goed beheren van (natuur)terreinen encultureel historisch waardevolle objecten zoals boerderijen en kerken endoor het geven van educatie en voorlichting over de waarde van natuur,landschap en erfgoed.Strategisch beleidHet Drentse Landschap vindt een groot draagvlak voor de beschermingvan natuur, het landschap en de cultuur in Drenthe belangrijk. Daaromopereert ze op veel verschillende werkvelden en zal ze daar waar noodzakelijkhaar werkveld verbreden. Op deze wijze wil de organisatie haarpositie in de sectoren natuurbeheer en cultureel erfgoed versterkenzowel binnen het politieke, overheids- en provinciale beleid alsmede bijaanverwante organisaties en de Drentse bevolking.Stichting Het Drentse Landschap behartigt ook de belangen van:• Stichting Drentse Boerderijen• Stichting Oude Drentse Kerken• Stichting Drs. A.V.J. den Hartogh FondsDit jaarverslag is opgesteld volgens de Richtlijn van de Raad voor de Jaarverslaggevingen voldoet daarmee aan de eisen van het CBF-keur.Stichting Het Drentse LandschapKloosterstraat 59401 KD Assenwww.drentslandschap.nl

VoorwoordStichting Het Drentse Landschap vierde in 2009 haar 75-jarigbestaan. Daarom stond het jaar in het teken van feest. We wildeniedereen op zoveel mogelijk momenten in het jaar laten genietenvan het Drentse landschap. Niet alleen van onze natuurgebieden,maar ook van het culturele erfgoed dat we beheren. Terugkijkendzijn we hier goed in geslaagd. Nog nooit steunden zoveel mensenhet werk van onze stichting en werden onze activiteiten zo goedbezocht. In dit jaarverslag wordt vanuit de verschillende disciplineseen terugblik gegeven op dit bijzondere jaar.12

Verslag van de directie/bestuurGroeiIn het afgelopen jaar groeidede achterban van Het DrentseLandschap tot bijna 15.800 begunstigers.Deze groei wijkt quabeeld in positieve zin af van delandelijke trend die een duidelijkeafname van de donateurs vannatuurorganisaties laat zien. Destichting kon in 2009 ook maarliefst 201 ha verwerven, met steunvan de Provincie Drenthe en deDienst Landelijk Gebied (DLG).De organisatieMede door de groei van de organisatiewaren er verschillendewijzigingen in ons personeelsbestand.Inzet hierbij was omhet functioneren van de sectorenGebouwen en Financiën enMiddelen op een hoger plan tebrengen.Eind 2009 werd het CBF-keurvoor drie jaar verlengd. HetMeerjarenbeleidsplan 2010-2015is goeddeels voorbereid en zalin het voorjaar van 2010 doorde Raad van Toezicht vastgesteldkunnen worden. Voor watbetreft de infrastructuur van deorganisatie kon eindelijk eenstart gemaakt worden met deuitbreiding van ons kantoor viade renovatie van de pandenKloosterstraat 9 en 11. Ook metde bouw van het nieuwe beheercentrumvoor de buitendienst inWesterbork werd gestart.CrisisDe jaarrekening van 2008 liet alzien dat Het Drentse Landschapniet vrij van financiële risico’s zoublijven. In dit voorjaar werd doorhet Rijk aangegeven dat er tot2011 twee keer 100 miljoen uithet budget voor ILG genomenzou worden, terwijl ook bezuinigingenop provincies en gemeentenwerden aangekondigd. Eind2009 ontving de stichting dan ookeen brief van de Provincie Drenthewaarin werd aangegeven datgesubsidieerde instellingen voor2011 rekening moesten houdenmet bezuinigingen.Een ander zorgpunt is dat deslechte financiële positie van hetministerie van Landbouw, Natuuren Voedselkwaliteit (LNV) vaninvloed zou kunnen zijn op de beheersvergoedingen.Terwijl dezenu al aan de magere kant zijn, zobleek uit onderzoek van IPO enLNV. De aanbevolen vergoedingvan 84% van de reële kosten,zoals aangegeven door de commissieVan Dijk, zal de sector eenbetere financiële basis kunnenverlenen. De helft van de meeropbrengstenwordt evenwel in dejaren 2010 en 2011 door IPO enLNV voor alle terreinbeherendeorganisaties afgeroomd om dekosten van implementatie van denieuwe Subsidieregeling Natuuren Landschap (SNL) te financieren.Natuur en landschapHet grote natuurontwikkelingsprojectLOFAR dat in het Hunzegebiedgerealiseerd wordt, isin september 2009 opgeleverd.Samen met ASTRON wordt indit gebied ruim 400 ha nieuwenatuur ingericht. Een prachtigecombinatie van natte natuurmet de grootste radiotelescoopter wereld. Het is de bedoelingde gronden eind 2010 aanHet Drentse Landschap over tedragen.Ook met de WaterleidingmaatschappijDrenthe (WMD) monddede intentie tot samenwerking uitin concrete resultaten. In 2009beheerde de stichting ca 370 hanatuur in de winningsgebiedenvan de WMD. Eind 2010 wordtnagegaan of hier een duurzamesamenwerking voor de langetermijn uit zal groeien.De groene sector heeft, hiertoeuitgedaagd door de ProvincieDrenthe, haar ´Groene Kijk´ opde toekomst van Drenthe alsbouwsteen voor het nieuweOmgevingsplan ingebracht. Bijde hoofdopdracht, namelijk hetrobuuster maken van de natuuren de verbindingszones tussende verschillende natuurgebieden,bestaan zeer ruime mogelijkhedenvoor samenwerking met dewaterschappen. Met name in debeekdalen bestaan veel kansenvoor het vasthouden en bergenvan water in natuurontwikkelingsgebieden.Cultureel erfgoedDe rol als erfgoedorganisatiegroeide ook in 2009 sterk. Erkonden maar liefst zeven nieuwegebouwen worden verworven.Dit was vooral mogelijk dankzijde steun van Provincie Drenthe.Onder de nieuwe aanwinsten bevindenzich enkele pareltjes zoalsde aankoop van het 15 e -eeuwseHuis ter Hansouwe te Peize, deboerderij Eesinge aan de Reestbij Meppel en de eerste molenvan de stichting: De Eendrachtin Gieterveen. Tevens werdener maar liefst acht restauratieplannenvoor gebouwen van destichting ontwikkeld.Omdat de aankoop en restauratievan monumenten erg kostbaaris, legt deze rol een zwaredruk op de financiële middelenvan de stichting. Om die reden iseen risicoanalyse gemaakt. Hieruitbleek dat Het Drentse Landschapaan de bestaande verplichtingenkan voldoen, maar eendegelijker financieringsstructuurvoor de erfgoedprojecten in detoekomst noodzakelijk is. Vooralsnogzal de stichting daaromterughoudendheid betrachteninzake het verwerven van nieuwegebouwen.Bijzonder heugelijk was datin 2009 de uit 1929 daterendeStichting Oud Drenthe haareigendommen, te weten de drieDrentse schansen, onder opheffingvan zichzelf aan Het DrentseLandschap over heeft gedragen.Hoe populair erfgoed momenteelis, bleek uit het grote succesvan ons erfgoedfestival dat tergelegenheid van ons 75-jarigjubileum op 20 juni in Orveltewerd gehouden. Maar ook dehartverwarmende reacties opde prachtige uitgave ‘Have enGoed, 20 cultuurschatten van HetDrentse Landschap’, geven aandat cultuurhistorie in de belangstellingstaat.3

Landelijke politiekDe politiek laat zich steeds ongenuanceerderuit over de natuuren de natuurbescherming. Zostelde een Tweede Kamerlid vanhet CDA voor om maar windmolensin natuurgebieden teplaatsen omdat er dan tenminstenog wat opbrengsten uit tehalen zijn…Ook het verzoek van premierBalkenende aan de EU om deregelgeving rond Natura 2000 gebiedenuit te hollen vanwege denadelen voor economische ontwikkelingen,komt niet sterk over.En de EHS, die men dreigt op tegeven omdat ze maar moeizaamgerealiseerd wordt. Overigensomdat het Rijk al 30 jaar onvoldoendemiddelen en instrumentariumter beschikking stelt.De situatie rond de Westerschelderiep ook de nodige vraagtekensop waarbij Nederland niethet fatsoen had om zich aan degemaakte afspraken met Belgiëte houden en de natuurschadete compenseren. Gesuggereerdwerd om alle natuur maar doorboeren te laten beheren omdatondanks de beheersubsidies aanTBO’s de biodiversiteit toch terugblijft lopen. Wat echter geheelveroorzaakt wordt door desteeds verslechterende milieuomstandigheden:verdroging,vermesting, verzuring, klimaatsveranderingetc. De EHS, Natura2000, de KRW, het ammoniakdossier,worden uitsluitend gezienals obstakels voor economischeontwikkeling.Tenslotte was er nog het Verdragvan Linschoten waarbijparticulieren en boeren dezelfdemogelijkheden voor aankoopen beheer van natuur gebodenwordt als terreinbeheerders. Dieechter wel ideële en juist geencommerciële doelen hebben,die in hun statuten zijn vastgelegden die bovendien bewezengoedkoper en beter natuur teproduceren. Ondanks het volkomenontbreken van rendementblijft de rijksoverheid declamerendat particulieren en boeren beternatuur kunnen beheren danTBO’s. En deze laatsten, ook De-12Landschappen, ondertekenenzo’n intentie zoals verwoord inhet verdrag van Linschoten. HetDrentse Landschap heeft dit nietgedaan en zet de komende jarenliever in op een betere communicatiemet de politiek en debevolking om de natuur- en landschapsbeschermingde plaats tegeven die het verdient. Namelijkals een belangrijke inspanningom de klimaatsverandering op tevangen en onze wereld leefbaaren genietbaar te houden.Resultaat 2009De verwachting dat in het jaar2009 een deel van de forsekoersverliezen uit 2008 zoudenworden goedgemaakt, is bewaarheidgeworden. De baten uitonze beleggingen bedroegenin 2009 maar liefst € 555.161,--, voor een belangrijke deelbestaande uit niet gerealiseerdekoerswinst. Dit gegeven heeft inhoge mate het positief resultaatvan € 187.908,-- van Het DrentseLandschap over 2009 bepaald.Een mooie prestatie zeker gezienhet feit dat begin 2009 nog eenlast van € 383.931,-- moest wordengenomen veroorzaakt dooreen notariële fout. Genoemdbedrag moest worden afgeboektomdat een toegezegd legaat veelkleiner uitviel dan was aangegevenen verwerkt in de resultatenover 2007. Ook de Stichting OudeDrentse Kerken en het AVJ DenHartogh Fonds sloten het jaarmet een batig saldo van respectievelijk€ 3.062,-- en € 70.525,--(koerswinst) af. Het batig saldovan Het Drentse Landschap van€ 187.908,-- is toegevoegd aanonze reserve groot onderhoudgebouwen. Noodzakelijk om aande vele restauratieverplichtingendie de stichting heeft aangegaan,te kunnen voldoen.Ook in 2009 ontving de stichtingsteun van diverse fondsen enstichtingen. Belangrijke partnerszijn bijvoorbeeld de NationalePostcode Loterij en het PrinsBernhard Cultuurfonds, tezamenmet kleine fondsen zoals hetJM Fonds, Stichting Albino enDinamo Fonds. Hierdoor kunnenjaarlijks tientallen projectengerealiseerd worden.VooruitblikIn 2010 zullen we ons moeteninzetten om de gevolgen van deaanstaande bezuinigingen op tevangen. We zullen intern de administratieveprocessen moetenverbeteren en versnellen. Hetnieuwe meerjarenbeleidsplan2010-2015 zal worden gepresenteerd.Het Drentse Landschap moetonderzoeken hoe een beterefinanciering voor onze erfgoedtakengeregeld kan worden. Ditonderzoek wordt samen metde Provincie Drenthe opgepakt.Overwogen wordt om misschienwel een aparte stichtingvoor deze taken in het leven teroepen.Een andere belangrijke opgaveis om de politiek en de samenlevingte overtuigen van het nuten betekenis van natuur, landschapen de natuurbeschermingvoor de maatschappij. Zonder diemaatschappelijke verankeringkan ons werk nooit duurzaamuitgevoerd blijven.Eric van der Biltdirecteur4

Verslag van de Raad van ToezichtDe omvorming van het bestuurnaar een Raad van Toezichtheeft in 2009 zijn beslag gekregen.Hiermee ontstaat eenverantwoorde scheiding tussende directie en de toezichthouders.De Raad van Toezicht is 8maal bijeengekomen. Tijdens devergaderingen van de Raad vanToezicht is onder meer aandachtbesteed aan de verdere professionaliseringvan de interneorganisatie van de stichting.Deze moet zich vooral voltrekkenvanuit de sector Financiënen Middelen, waarvoor eind2009 een nieuw sectorhoofd isaangetrokken. Daarnaast is metenige zorg gesproken over definanciële ontwikkelingen inverband met de bezuinigingenop de rijksbegroting als gevolgvan de economische crisis en zijnmogelijke risico’s op lopende projectenin kaart gebracht. Overigeaandachtspunten waren de gangvan zaken rond het TT-circuit, deverdere ontwikkelingen rond hetErfgoedkwartier, de voortgaandeontwikkeling van onze stichtingin de rol van erfgoedorganisatieen de aankoop van Huis terHansouwe.De Raad van Advies is 3 maal bijeengekomenen heeft zich overeen aantal thema’s gebogen.De toegankelijkheid van de terreinenvan de stichting werd besprokennaar aanleiding van eenrecreatieonderzoek, uitgevoerd inhet voorjaar van 2009. Daarnaastzijn speerpunten uit het conceptMeerjarenbeleidsplan 2010-2015aan de orde gekomen en alslaatste is de rol van de stichtingals erfgoedorganisatie besproken,naar aanleiding van een excursielangs een aantal markante pandenvan de stichting.Ali Edelenboschvoorzitter Raad van Toezicht enRaad van AdviesKengetallen 2008 2009Oppervlakte in beheer/eigendom 7712 7913Aantal begunstigers 14.916 15.765Aantal vrijwilligers 241 240Aantal personeelsleden 36 35Aantal bedrijfsbegunstigers 41 36Aantal verworven gebouwen 2 7Aantal kerken SODK 2 2Aantal persberichten 84 64Aantal kwartaalbladen 68.000 74.000Aantal excursies/lezingen 169 (7021 deelnemers) 221 (8308 deelnemers)Aantal deelnemers activiteiten (incl onderwijs) 7960 10.470Bezoekers 5 informatiecentra 102.000 98.000Besteding aan doelstelling 101,4% 87,27%Kosten eigen fondsenwerving 5,39% 7,67%5

Natuur en landschapHet Drentse Landschap vindt het belangrijk dat de belangen vannatuur en landschap zo goed mogelijk worden behartigd. Daaromzitten medewerkers en bestuursleden in verschillende commissiesen overlegstructuren, waarbij het accent ligt op veel zaken diespelen op de gebieden van ruimtelijke ordening, gebiedsgerichtbeleid en landinrichting. In het hierna volgende wordt een aantalzaken op de genoemde terreinen nader toegelicht. Daarnaast zijnin een kader de belangrijkste netwerkactiviteiten weergegeven.26

Externe belangenbehartigingRuimtelijke ordeningEen van de taken van StichtingHet Drentse Landschap is hetbehartigen van de belangenvan natuur en landschap in deruimtelijke ordening. Hierinwordt vaak samengewerkt metandere terreinbeheerders en deNatuur- en Milieufederatie Drenthe(MFD). Een overzicht van debelangrijkste zaken die in 2009speelden volgt hieronder.OmgevingsvisieIn 2009 werden belangrijkestappen gezet om een conceptOmgevingsvisie te realiseren. Samenmet de Natuur en MilieufederatieDrenthe (MFD) is op velemomenten aandacht gevraagdvoor het belang van natuur,milieu en landschap. Zo werdgereageerd op de nota ´DrentheKiest´ en de ´Bouwsteen natuur´.De stichting was ook aanwezigbij de presentaties van de ProvincieDrenthe over de kernkwaliteitenen het robuuster makenvan de EHS. Samen met de MFDis een visie gegeven op de conceptnotitie´Reikwijdte en detailvoor de plan-MER procedure’ enhet concept Omgevingsvisie. Hetontbreken van een adequaatjuridisch kader baart zorgen.WindenergieHet Drentse Landschap heeftzich met name in de landelijkediscussie duidelijk gedistantieerdvan de benadering omin kleinschalige landschappenzoals in Drenthe ook een forsetaakstelling voor windenergiete realiseren. In Drenthe wordenwindmolens politiek een steedsbelangrijker item. Het uitgangspuntom windenergie met namein de zuidoost hoek van deprovincie te concentreren wordtdoor Het Drentse Landschaponderschreven.BestemmingsplannenOverleg met de Gemeente Asseninzake het bestemmingsplanvoor het Erfgoedkwartier, Kloosterstraat9 en 11, de gezamenlijkegroene ruimte tussen hetDrents Archief en het kantoorvan de stichting. In de Gemeenteontstond veel opschuddingdoordat de plannen voor eenvierde kwadrant van de rondwegnieuw leven ingeblazenleek te worden. Uiteindelijk zijndeze plannen gelukkig weer vantafel.Samen met Bond Heemschutheeft Het Drentse Landschapbezwaar gemaakt tegen debouwplannen voor een schuurnaast een karakteristieke keuterijin Midlaren, gelegen in deGemeente Tynaarlo.Aan de procedure rond hetmotorcrossterrein Zuidwoldein Gemeente de Wolden lijktgeen einde te komen. Het blijftonthutsend dat jarenlang gedoogbeleidvan overheidswegeuiteindelijk ontaardt in medewerkingvan dezelfde overhedenin een planologische vertalingvan een strijdige functie binnende Ecologische Hoofdstructuur.In de Gemeente Borger-Odoornis de stichting betrokken geweestbij de voorbereiding vande uitbreiding van de golfbaannabij de manege in Exloo, naastde Zoersche Landen. In de planologischeprocedure is derhalvegeen bezwaar gemaakt tegen deuitbreiding.Het Drentse Landschap heeftbij de Gemeente Aa en Hunzeeen zienswijze ingediend tegenhet voorontwerp ´Gasselternijeveendorp´. De plannen van deGemeente zijn met name vaninvloed op de gewenste natuurfunctiein het deelgebied OudeWeer in het Hunzedal.RecreatieVoor het bungalowpark het Vennegienin Spier biedt het oudebestemmingsplan Beilen van deGemeente Midden-Drenthe demogelijkheid om vier nieuwebungalows te bouwen op deplaats van het huidige ven middenop dit recreatieterrein.Samen met de koper van dezebouwkavels en de bewonersvan de omliggende bungalowsis gezocht naar een alternatievelocatie om deze bungalows tebouwen. Ondanks het forse tijdsbeslagheeft dit niet tot resultaatgeleid.WegenstructuurSamen met de MFD is bezwaargemaakt tegen de onnodigeschade die de ongelijkvloersekruising over de N48 bij Zuidwolde(Gemeente De Wolden) aande EHS toe zou brengen. Uiteindelijkis een overeenkomst getekendom de natuur te compenseren.De stichting heeft tevens eenbijdrage geleverd aan de structuurvisievan de Gemeente.Overleg met de GemeenteMidden-Drenthe is er geweestover de wens om de weg dwarsdoor het Scharreveld aan deopenbaarheid te onttrekken.De Gemeente heeft hier moeitemee, maar wil wel nagaan of deweg alleen voor bestemmingsverkeeropen kan blijven.Gebiedsgericht BeleidGebied Zuidwest-DrentheIn de gebiedscommissie ZuidwestDrenthe werd o.a. overde volgende zaken gesprokenen besluiten genomen: Natura2000, Drenthe Kiest, Watercompensatiebank,project Huisvestingop het platteland, SER DeWolden, speerpunten Gebiedsplan,Cultuurhistorisch Kompas,diverse landschapsprojecten(Echten, Hoogeveen, Reestdal),jaarprogramma 2010, gestuurdewaterberging Veeninger Landen,subsidiëring herbouw schaapskooiWesterbork, project Poortnaar de Reest bij De Havixhorst,IP Havelte-Oost, TenneT bestedingen,RVZ Nijensleek. Het DrentseLandschap was ambtelijk bij eengroot deel van genoemde onderwerpenbetrokken.Projectgroep IP Havelte OostHet Drentse Landschap heeftdeelgenomen aan de projectgroepIP Havelte Oost voorde nadere uitwerking van devoorgestelde maatregelen. DeDLG is belast met de uitwerkingvan de plannen. Een deel vande planuitwerking zal via hetNatura-2000 spoor moeten gaanlopen. Het is de bedoeling datin het gebied door zoneringsmaatregelende bezoekers beterbegeleid kunnen worden. Dit kan7

ereikt worden door eenduidigebebording, zonering met themaroutesen dorpsommetjes. Aanlegvan een parkeergelegenheid kanertoe bijdragen dat het gebiedbij de hunebedden voor gemotoriseerdverkeer wordt afgesloten.Voor het Uffelter Binnenvelddat mede deel uitmaakt van hetNatura-2000 gebied bij Havelte,zal weinig veranderen.Oude DiepVoor het Oude Diep zijn zogenaamdeTenneT gelden beschikbaargekomen. Deze zullen indit gebied met name wordeningezet voor grondaankopen. DeProjectgroep Oude Diep heefteen notitie opgesteld om toteen integrale aanpak te komen:‘Oude Diep van kralensnoer totintegraal beekdal’. Inmiddels is eral van de TenneT gelden gebruikgemaakt om een boerderij metbijbehorende gronden in hetbeekdal nabij Stuifzand aante kopen. De aankoop en hetslopen van de gebouwen is uit deTennet gelden betaald.Nationaal Park Drents-FrieseWoldEr is overleg geweest met devoorzitter van het Overlegorgaanover de positionering van hetDFW in de toekomst. Thema’s dieaan de orde kwamen tijdens devergaderingen van het Overlegorgaanwaren het pilot Wildernis-projectom Edelherten in hetNP los te laten, BIP, bestedingenplan2010, de toekomst van hetinfopunt Diever.Vanuit de TBO’s zijn voorstellenuitgewerkt voor het latenOverzicht netwerkactiviteitenRijk• Overleg met het ministerie van VROM inzake de aanwijzing van het Hunzedal als klimaatbuffer.• Overleg LNV-Noord tezamen met de andere terreinbeherende organisaties. Onderwerpen: voortgang EHS n.a.v. rapportRekenkamer, bezuinigingen ILG, ontbreken van de zichtbaarheid van LNV, Linschotenverdrag.• Doornemen rapport van de Rekenkamer over voortgang EHS en de nota ‘Braakliggend veld’ van de Raad voor het LandelijkGebied waarin veel kritische kanttekeningen over LNV en politiek t.a.v. natuur- en landschapsbeleid.• Overleg ministerie van OCW en de staatssecretaris van Financiën over fiscale vrijstelling van overdrachtsbelasting bij de aankoopvan rijksmonumenten.• De Groene Organisaties hebben in juli een brief aan de Tweede Kamer gezonden over de zorgelijke ontwikkelingen rondNatura 2000 en het ammoniakbeleid. Er is tevens bezwaar aangetekend tegen enkele habitattypen in het aanwijzingsbesluitvoor het Natura 2000 gebied Witterveld.Waterschappen• Ondanks het feit dat bij de waterschapsverkiezingen in 2008 de partij Water Natuurlijk landelijk bijna overal de grootstefractie is geworden, zijn ze er slechts beperkt in geslaagd deel van het Dagelijks Bestuur van de verschillende waterschappenuit te gaan maken.• Samen met de MFD is gereageerd op de waterbeheerplannen van de vier waterschappen. In het algemeen werd vanuit desector het ambitieniveau als te laag ingeschat.• Op 2 april werd in Orvelte voor de nieuwe waterschapsbestuurders een bijeenkomst georganiseerd met als thema ‘BeeldschoonWater’. Er werd stilgestaan bij de grote opdrachten die de natuurbescherming en de waterschapswereld gezamenlijkkunnen en mogen uitvoeren. Het blijkt dat de wateropgave namelijk heel goed met natuurontwikkeling is te combineren.• De groene sector heeft op 12 oktober haar “Groene Kijk” op de toekomst van Drenthe aan de waterschapsbestuurders toegelicht.• De aanslag waterschapslasten voor natuurterreinen in Drenthe (en elders in het land) riep veel discussie op. Het is eengunstige ontwikkeling te noemen dat de lasten voor natuurterreinen, als niet economische functie, sterk naar beneden zijngebracht.Waterschap Hunze en Aa’s• Overleg met de secretaris/directeur over o.a. de ontwikkelingen in de Noordma, de moeizame oplossing voor het woonbotenprobleemin De Groeve en de ontwikkelingen in de Hunze.• Bestuurlijk overleg over het Beheerplan 2010-2015, Natura 2000, TOP-verdrogingsbestrijding Drentse Aa, gedragscode Floraenfaunawet, stroomgebiedsoverleg Hunze, verdroging Hunzedal en KRW.Waterschap Reest en Wieden• Bestuurlijk overleg over het realiseren van een gestuwde waterberging in Zuidwest-Drenthe onder meer in en rond de PlasVeeningen bij Echten. Het Drentse Landschap is bereid daaraan mee te werken.• WOM-project Reestdal. Resultaten van de grond- en oppervlakte watermodellering werden besproken om inzicht te krijgenop welke wijze de gewenste waterpeilen in het Reestdal te bereiken zijn. Ook de hydrologische omstandigheden in destadsrand van Meppel werden apart in beeld gebracht.• Het idee van een watercompensatiebank werd door de stichting gesteund. Het is een benadering waarbij waterschappenhun wateropgave flexibeler over een veel ruimer gebied zouden kunnen realiseren/compenseren.8

uitvoeren van een inventarisatievan vlinders, libellen en sprinkhanen,met name van open heideen stuifzandvegetaties. Voortszijn voorstellen gemaakt voorhet overgraasbaar maken van deHuenderweg waardoor het Doldersummer-en het Wapserveldals één geheel begraasd kunnengaan worden.WOM project ReestHet ‘Water op Maat project’wordt door het WaterschapReest en Wieden getrokken. Deinzet van dit project is o.a. omde waterstand in het verdroogdeReestdal weer een voor de natuurwenselijk peil te geven.Voor het WOM project is eenzodanige structuur opgezet dathiermee feitelijk de rol van hetproject Samen over de Reest kanworden overgenomen en dat eraansluiting wordt gevonden bijde Gebiedscommissie ZuidwestDrenthe en het gebiedenbeleidin Overijssel. De stichting is nauwbetrokken bij diverse werkgroepenvan het WOM project, zoalsbijvoorbeeld de werkgroepecohydrologie. Hier is gesprokenover het oplossen van deverdroging van het Reestdal (deReest staat op de Top-lijst voorhet opheffen van de verdroging),waterberging, broekbosontwikkeling,bevloeiing van graslanden,gewijzigd onderhoud vande beek en vispasseerbaarheidvan een aantal stuwen. Een grootprobleem is de defecte onderleiderbij de Hoogeveensche Vaart.Om de uitvoering van het WOMProvincie• (Bestuurlijk) overleg met gedeputeerde Munniksma over activiteitenplan, jaarevaluatie, Natura 2000, de Robuuste VerbindingszoneSallandse heuvelrug-Drents Plateau, de Groene Kijk, ammoniakwet, de robuuste EHS, wildernisnatuur, de problematiekrond de N48, SNL-regeling, bezuinigingen en het Verdrag van Linschoten.• Samen met de LTO, de TBO’s en de MFD bestuurlijk overleg Provincie Drenthe over Natura 2000, het ammoniakdossier en derobuuste EHS. Met als inzet een voor alle partijen werkbare consensus te zoeken.• Bijdrage geleverd aan een werkbezoek van de 2e Kamer fractie van de PvdA aan de provincie Drenthe.• In overleg met de Provincie gewerkt aan de nieuwe Subsidieregeling Natuur en Landschap (SNL). Het initiatief daarvoor lagvooral bij het IPO.• Lid van de Stuurgroep Aardkundige Waarden die de beleidsnotitie ‘Hoofdlijnen Beleid Aardkundige waarden t.b.v. het Omgevingsplan’heeft opgesteld.• Overleg met de Provincie Drenthe over de ingrijpende nieuwe Grondwatervisie waarbij de inzet is om dit blauwe goud commercieelte exploiteren met alle gevolgen van dien voor de kwelafhankelijke natuur. Deze zorg is niet weggenomen.• Bestuurlijk overleg met gedeputeerde Klip i.v.m het aanwijzen van een gebied in de benedenloop van de Hunze, het gebiedKastelenakkers, als strategische grondwaterwinning.• Overleg met Provincie Drenthe over het opstellen van een integrale visie over het TT-circuit in relatie tot de ruime omgeving.Alle betrokken partijen hebben zich bereid verklaard om in dit traject te participeren, ondanks de grote meningsverschillen.Het genoemde plan van aanpak zou eind 2009 vastgesteld worden terwijl het overlegtraject heel 2010 zal beslaan.Gemeenten• Overleg met de Gemeente Meppel over de realisatie van het project Poort naar de Reest , de duurzaamheidsaspecten voorde wijk Nieuwveense Landen en de cultuurhistorische betekenis van Eesinge in de stadsrandzone van Meppel.• Samen met burgemeester Slagman van de Gemeente Westerveld heeft Het Drentse Landschap een gesprek gevoerd met deDorpsbelangen Doldersum inzake de toekomst van de Huenderweg. Gezamenlijk belang ligt in het verkeersluw maken vandeze weg.• Overleg met de Gemeente Aa en Hunze over de toekomstige instandhouding van de molen te Gieterveen. De stichting heeftverder een zienswijze ingediend tegen het ontwerp bestemmingsplan Gasselternijveen. Daarbij ging het met name om degebieden die nu nog landbouwkundig in gebruik zijn, maar inmiddels zijn aangekocht als onderdeel van de EHS.• Het Drentse Landschap heeft samen met de MFD inbreng geleverd voor de Structuurvisie van de Gemeente De Wolden.• Het Drentse Landschap heeft een reactie gegeven op de toekomstvisie Borger-Odoorn. Ook is er overleg geweest met burgemeesterOut over de parkeerproblematiek rond het Hunebedcentrum en de Bronnegermaden.• Reactie op de Ruimtelijke Waardenkaart van de Gemeente Emmen. Verder is gesproken over de perspectiefloze situatie rondde Anthoniuskerk te Zwartemeer. In het kader van de Versnellingsagenda wordt opnieuw gekeken naar mogelijkheden voorrestauratie en herbestemming.• Met de Gemeente Midden Drenthe is gesproken over een nieuw dorpshuis voor de VABO in Orvelte. Het Drentse Landschapheeft haar bezwaar tegen de voorgestelde locatie bij de ijsbaan laten vallen.9

project mogelijk te maken isgrondverwerving in het Reestdalessentieel. Vanuit Het DrentseLandschap is veel energie gestokenom te komen tot eengezamenlijke aanpak van degrondverwerving in Drenthe enOverijssel. Dit heeft geleid totstructureel overleg tussen allebetrokkenen uit beide provincies,waarbij de afstemming metde Landinrichting Zuidwoldeen de in voorbereiding zijndeLandinrichting Staphorst specialeaandacht vraagt.Robuuste Verbinding Sallandseheuvelrug - Drents PlateauDe stichting heeft deel uitgemaaktvan de commissie dievoorstellen moest doen voor concreteuitwerking van het zuidelijkedeel van het tracé RobuusteVerbinding Sallandse heuvelrug- Drents Plateau. De verbindingen het opstellen van een toedelingsplanvoor een deel van deLandinrichting was geen eenvou-dige klus, maar toch lukte het omtot een door alle betrokkenengedragen compromis te komen.Het advies werd uiteindelijk doorGS overgenomen en vertaald ineen concrete begrenzing.Voor verschillende locaties zijnbos, heide en grazige vegetatiesaan de hand van een model vanAlterra nader uitgewerkt. Het betrefthet gedeelte van de verbindingszonevanaf de Overijsselsegrens via De Wildenberg-Takkenhoogte,De Slagen-Het ZwarteGat, Steenberger Oosterveld endan afbuigend naar het westentot aan de Hoogeveensche Vaarten de A28. Van dit gedeelte vande Robuuste verbindingszone isinmiddels een landschapsschetsgereed. De barrière van de N48zal geslecht worden door deaanleg van twee ecoducten, eenbij Linde en een ter hoogte vanhet Steenberger Oosterveld. Destichting zal betrokken blijven bijde inrichting en het beheer vande ecoducten.Gebied HunzedalHet Drentse Landschap heeftzitting in de Gebiedscommissieen de Projectgroep van hetHunzeproject. Onderwerpen dieter bespreking en besluitvormingde revue passeerden waren:MER-Tusschenwater, Nieuwe boerenin Buinen, Landmark ChrisBooth, diverse SEV-aanvragen,NOM-project, jaarprogramma2010, programma ondernemersBorger-Odoorn, financieringproject Torenveen, kruising N33,toeristische ondernemersstructuurHunzedal.TorenveenDe ruimtelijke ordeningsproblemenrond de uitvoering van hetdeelproject Torenveen werdenmet veel moeite opgelost. Tegelijkwerd de financiering voor dit180 ha grote natuurontwikkelingsprojectvoorbereid. Aanbestedingen uitvoering staan voor2010 gepland.Projectpartneroverleg NoordmaBesproken onderwerpen betreffende ontwikkeling van hetNOM-project, de verwijderingvan de woonboten uit de OostermoerseVaart, het NO-plan Keizerbij Midlaren, aanpassingen inhet nieuwbouwplan Zuidoevers,aanleg haven De Wachter engrondverwerving.LOFARIn september 2009 werd het natuurontwikkelingsprojectopgeleverd.Er is veel tijd geïnvesteerdin het ontzien van de broedendeweidevogelpopulatie hetgeenniet op alle momenten is gelukt.Verder wordt met de LOFAR-tafelgewerkt aan de ideeën inzakehet ontwikkelen van een infocentrummet uitkijktoren. Het LOFARproject was genomineerd voor deGouden Pyramide, een prijs voorgoed opdrachtgeverschap, maarheeft deze niet gewonnen.10

Hunzedal verbreding overgangN33Onder leiding van DLG zijn in eenschetsschuit voorstellen uitgewerktvoor de verbreding van deN33 door het Hunzedal. Medeomdat de grondverwerving inhet gebied De Hilte/Bonnerklapgoed is verlopen, wordt nugeprobeerd een inrichtingsplanvoor dit gebied en de aanpassingvan de kruising op elkaar af testemmen.Zoersche LandenNaar aanleiding van het geohydrologischonderzoek in hetAchterste Diep is gebleken datdoor de enorme veenoxidatie inhet gebied van de Zoersche Landenbij Exloo, de bovenstroomsegebieden niet of nauwelijksmeer kunnen afvoeren op deHunze. De Provincie Drenthe enhet Waterschap Hunze en Aa’s isverzocht om te onderzoeken hoedeze bovenstroomse kwelrijkegebieden hun debiet wel aan deHunze kunnen afstaan. Mede tercompensatie van een voortdurendeafname van het debiet inde Hunze als gevolg van de nu al35 miljoen m3 grote grondwaterwinningenin het stroomdal.Kavelruiladviescommissie WestdorpDeze commissie is dit jaar opgeheven.Vooraf was vastgelegddat deze commissie een periodevan 4 jaar de kans had om deverkavelingssituatie in dit gebiedte verbeteren. Met name in hetnoordelijk deel van het blok kondenaanmerkelijke verbeteringenvoor de agrarische structuur wordenbehaald. In combinatie metde aankopen van Het DrentseLandschap kon het gebied Mandelandenbijna volledig wordenvrijgemaakt ten behoeve vannatuurontwikkeling. Ook voorde laatste eigenaar kon op devalreep een oplossing wordengevonden.Gorecht-WestOp 24 maart werd het convenantGorecht-West getekend tussenhet Waterbedrijf Groningen, deTBO’s en de Provincies Drentheen Groningen. Dat had vooralbetrekking op afspraken rondwinningen in De Punt. Waarbijechter ook de relatie metde winning in De Groeve en inbrede zin het Hunzedal in beeldwas gebracht. Besloten is om tenbate van de natuurwaarden inde Drentse Aa de winningsdrukte verminderen en te veranderenzonder tot grootschalige uitplaatsingnaar het Hunzedal overte gaan.Gebied Noordwest DrentheDe inspanningen van Het DrentseLandschap om de boerderij Huister Hansouwe te verwervenbracht de stichting ook in gesprekmet de GebiedscommissieNoordwest Drenthe. Niet alleenvanwege de gevraagde steunter financiering van de aankoop,maar vooral ook om mee te werkenaan de toeristisch-recreatieveontsluiting van het geheel.Regiovisie Groningen-AssenOp 24 februari werd Het DrentseLandschap gevraagd om in hetkader van het Regiopark Groningen-Assenhaar visie te gevenop de relatie Stad en Land in hetbetrokken gebied. Het valt zeerte prijzen dat men de moed ende overtuiging heeft om voor hetlandschap te kiezen als contramalvoor de stedelijke ontwikkeling.Als een eigenstandige waarde enniet als een onherroepelijk aande stad te offeren belang. Dehoop bestaat dat de belangenvan natuur en landschap ookmeer aandacht zullen krijgen inde stukken van het Regioatelier.Vanuit de Regiovisie zal via eenstedenbouwkundig bureau metde stichting worden gesprokenover de ontwikkeling van deKoningsas tussen Assen en Groningen.LandinrichtingIn de Landinrichting Laaghalenwerd de bezwarenproceduretegen de toedeling dit jaar afgerond.Helaas konden enkelepercelen met een natuurdoelstellingniet worden vrijgemaakt inde toedeling. Voor ZuidwoldeNoord, blok West, vond dewenszitting plaats, waarbij ookde stichting haar wensen voor detoedeling kenbaar heeft gemaakt.In Zuidwolde Noord, blokOost, is de toedeling ter visiegelegd. Helaas konden aanmerkelijkeoppervlaktes met eennatuurfunctie niet worden toegedeeld.Tegen deze toedeling iseen zienswijze ingediend.In Zuidwolde Zuid heeft de wenszittingplaatsgevonden. Voor destichting is dit gebied van grootbelang met name vanwege hetReestdal. De stichting neemt voordit zuidelijke deel van deze Landinrichtingdeel aan de Herverkavelingscommissie.Voor de Landinrichting Peizewerd het plan van toedelingter visie gelegd. Hoewel hetBongeveen volledig is afgerondmet omringende cultuurgrond,bleven enkele enclaves in hetnatuurgebied liggen. Hiertegenis een zienswijze ingediend.Voor de Landinrichting Odoornheeft in 2009 de aktepasseringplaatsgevonden. Hiermee werdde nieuwe eigendomssituatie eenfeit. Deze Landinrichting is voorHet Drentse Landschap met namevan belang voor het AchtersteDiep. Deze gronden zijn eersttoegedeeld aan BBL, waarnade gronden vervolgens werdenovergedragen aan Het DrentseLandschap.De Commissie van het deelgebiedKanaalstreek van de HerinrichtingDrents-Groningse Veenkoloniënwerd opgeheven, waarmeedit project na 38 jaar tot eeneinde is gekomen.11

ProjectontwikkelingDe projecten voor natuurontwikkeling en flora en fauna wordenveelal bepaald door de beleidsdoelen van de rijksoverheid, ProvincieDrenthe en waterschappen. De grote mate van onzekerheidover het wel of niet doorgaan van projecten maakt het lastig omdeze activiteiten te plannen.Hieronder is een overzicht van enkele projecten die in 2009 zijnontwikkeld en soms ook al deels zijn uitgevoerd.BeverprojectIn de loop van 2008 en 2009 zijner 17 Bevers uitgezet langs deHunze en het Zuidlaardermeer.Het uitzetproject Beversindehunze.nlis een initiatief vanHet Groninger en Het DrentseLandschap. Met dit project wordtbeoogd een levensvatbare beverpopulatiete krijgen in NoordelijkNederland. De herintroductievan de Bever past in het brederestreven van de beide provincialelandschappen om meer ruimtevoor natuurlijke processen tekrijgen in het stroomdal vande Hunze. De ontwikkelingenvan de Gronings-Drentse beverstandworden gevolgd door eenwerkgroep bevermonitoring.Deze groep is samengesteld uitvrijwilligers en medewerkers vande beide landschappen.In het eerste jaar sinds de startvan de herintroductie blijkende meeste Bevers in de directeomgeving van de uitzetlocatieste blijven. De uitgezette Beverslangs de Hunze en het Zuidlaardermeerlaten eind 2009 duidelijkesporen achter op diverseplekken in de oeverzone. Van de17 dieren is er één als verkeersslachtofferomgekomen. Anderemeldingen of vondsten van dodedieren zijn niet gedaan. Er zijn in2009 nog geen jongen geborenin het uitzetgebied. Eind 2009beginnen zich minimaal vijf territoriaaf te tekenen in het gebied.In en rond het Zuidlaardermeerzijn daarnaast nog enkele dierenaanwezig waarvan nog nietduidelijk is of ze al een eigenterritorium in gebruik hebben.De Bevers lijken zich tot eind2009 nog niet definitief buitenhet stroomgebied van de Hunzegevestigd te hebben.InrichtingsplannenDe inrichting van het deelgebiedTorenveen in het Hunzedal werdvia het gebiedsgerichte beleid,het ILG en de afspraken tussenalle partijen goed geregeld. Tochwas het nog een tijdrovendeen arbeidsintensieve klus omonderdelen van de inrichting viahet Programma Beheer uit tewerken.Voor de gebieden N(oordma),O(ude Weer) en M(andelanden),het zogenaamde NOM project,is een start gemaakt met hetopstellen van inrichtingsplannenvoor deze gebieden. Voor OudeWeer en Mandelanden zal ookeen bestek gemaakt worden. Indeze gebieden heeft Het DrentseLandschap de gronden al grotendeelsin eigendom. Voor hetgebied Tusschenwater is gestartmet de voor de wijziging vanhet bestemmingsplan benodigde12

MER procedure. Het WaterschapHunze en Aa’s trekt deze procedureen Het Drentse Landschap issamen met het Groninger waterbedrijf,de Provincie Drenthe ende Gemeente Tynaarlo vertegenwoordigdin de projectgroep.De afdeling Onderzoek en Planningheeft een voorstel uitgewerktvoor enkele hydrologischeaanpassingen aan de zuidkantvan de heide van het natuurgebiedKampsheide. De werkzaamhedenzijn in eigen beheer in hetnajaar uitgevoerd.Voor de ontwikkeling van nieuwenatuur in samenhang met waterbergingin de Veeningerplas,alsmede de aan waterberginggekoppelde aanleg van broekbosin het gebied Jodenvonder, zijnglobaal inrichtingsvoorstellenuitgewerkt. Verdere uitwerkingzal in samenspraak met hetWaterschap Reest en Wieden ende Bestuurscommissie Zuidwoldeworden afgerond.Voor de noordzijde van hetGroote Zand en een aantalgebieden bij Takkenhoogte-Nolderveld en De Slagen/HetZwarte Gat, zijn in het kader vanlopende landinrichtingen en deaanleg van de Robuuste verbindingszone,inrichtingsvoorstellenuitgewerkt.Met het Waterschap Velt enVecht heeft er eind 2009 eenoverleg plaatsgevonden om deinrichting van het retentiegebiedbij Dalerpeel aan te passen.Het natuurontwikkelingsplanStroetenveld is aanbesteedwaardoor er eind 2009 een startgemaakt kon worden met deinrichtingswerkzaamheden.OnderzoekNa een lange periode van wachtenheeft de Provincie Drentheuiteindelijk toch besloten om hetmonitoringsonderzoek dierziektenfinancieel te ondersteunen.Eind 2009 is gestart met dit onderzoek.Na het houden van eeninformatiemiddag voor de praktiserendedierenartsen en de eigenmedewerkers, zijn inmiddels deeerste bloedmonsters verzamelden aan de Gezondsheidsdienstaangeboden voor onderzoek. In2010 zullen de eerste resultatenbekend zijn.Zoogdieren van Drenthe in kaartOp initiatief van de Zoogdierverenigingis in 2009 in Drenthe hetproject ‘Zoogdieratlas Drenthe’van start gegaan. Het DrentseLandschap is één van de partnersin dit samenwerkingsverband.Het doel van dit project is het inkaart brengen van de verspreidingvan alle zoogdiersoortenin Drenthe en dit inzichtelijkte maken op het internet. Terondersteuning van dit project ismedewerking verleend aan zoogdiercursussen,inventarisatieprojecten,pers en publieksacties.Het project is te raadplegen opwww.zoogdieratlas.nl/drenthe.Aardkundig Monument vanDrentheDe Provincie Drenthe heeftgeconstateerd dat er de laatstejaren op redelijk grote schaalaardkundige waarden verdwenenzijn. In de hoop verderenivellering te voorkomen moetenze daarom beter wordenbeschermd. Bij aardkundigewaarden gaat het om alles watmet de bodem te maken heeft:hoogteverschillen, grondsoorten,verschillen in waterhuishouding,de invloed van wind, stroming, ijsetc. Wat rest na deze natuurverschijnselenzijn de aardkundigewaarden: stuwwallen, pingo’s,vennetjes, hoogveen, bodemprofielen,stuifzand en steilranden.Stichting Het Drentse Landschapis, net als Staatsbosbeheer enNatuurmonumenten, gevraagdde Provincie te ondersteunen bijhet behoud van de aardkundigewaarden. Hiervoor is een projectin het leven geroepen dat inoktober haar eerste zichtbare resultaatkon afgeven, namelijk hetonthullen van het eerste AardkundigMonument van Drenthe.Als gebied werd het Drouwenerzanduitgekozen dat sinds 1974door Het Drentse Landschapwordt beheerd. De ProvincieDrenthe wil de komende jarenelk jaar een aardkundig monumentonthullen.13

GrondverwervingOverzicht aankopen 2009Scharreveld• 1,16.90 ha natuurterreinBongeveen• 4,05.45 ha graslandHondstong• 0,32.00 ha bos en water in het Boekweitenveen• 0,06 ha bos• 0,76.09 ha natuurgebiedReestdal• 4,1420 ha bouwland met keuterij in Schrapveen Zuidwolde• 0,81.35 ha Reestland en Reest nabij De Wijk• boerderij Eesinge met 5,33.60 ha grasland bij MeppelDe Kleibosch• boerderij Huis ter Hansouwe 1,55.00 haHijkerveld• 24,90.50 ha heide KortewegsveldDalerpeel• 25,81.20 ha waterbergingsgebiedRheebruggen• vakantiewoning/keuterij te Gijsselte 0,38.20 haEsbosjes Zuidwolde• 2,26.71 ha bouwland en natuurgebied nabij Sjoert• 0,55.10 ha bouwland op de Bazuiner Esch• 0,42.90 ha bos op de Bazuiner EschOude Diep• 4,64.20 ha bos, grasland en boerderij bij StuifzandHunzedal• 16,74.30 ha grasland in de Noordma Zuidlaren• 14,,85.60 ha bouwland bij Veenhof Gieten• 39,74.15 ha bouwland langs het Achterste Diep Exloo• 4,97.04 ha bouwland nabij Borger• 2,93.40 ha grasland bij De Hilte• 6,32.60 ha grasland bij Spijkerboor• 10,97.11 ha bouwland in de Bronnegermaden• 15,08.80 ha grasland bij Gieterzandvoort• 3,28.27 ha bouwland in de Bronnegermaden• 3,06.19 ha in de Mandelanden Westdorp• 4,90.70 ha bouwland bij Exloo• 7,16.29 ha bouwland in de Bronnegermaden• 3,82.10 ha bos bij Veenhof en De Hilte• 7,89.86 ha bouwland in de Mandelanden Westdorp• 1,72.60 ha natuurgebied bij Gieterveen• 2,19.65 ha bouwland in de Bronnegermaden• 7,91.10 ha bouwland bij Eexterveen• 7,89.86 ha bouwland in de Mandelanden Westdorp• 4,18.50 ha bouwland in de Paardetangen Buinen• 1,46.40 ha grasland nabij De Hilte• 4,10.10 ha bouwland nabij De Hilte• 1,83.20 ha bij GieterveenVerkoop ruilgronden Hunzedal• Verkoop 17,85.15 ha ruilgrond Drouwenerveen• Verkoop 7,93.03 ha bij De Hilte• Verkoop 5,35.56 ha bouwland bij WestdorpRealisatie Ecologische Hoofdstructuur(EHS)In het jaar 2009 heeft het subsidiebeleidvoor aankopen veelaandacht gevraagd. Omdat deaankopen in Drenthe voor deEHS relatief goed verlopen is dedruk op de door het ministerievan LNV beschikbaar gesteldemiddelen erg groot. Dit betekendedat in de eerste helftvan het jaar terughoudendheidmoest worden betracht voorde aankopen. Rond de zomerkwamen aankopen min of meertot stilstand. In de laatste driemaanden van het jaar zijn doorde Provincie Drenthe extra middelenvrijgemaakt hetgeen resulteerdein een grote werkdruk. 1januari 2010 is een belangrijkepeildatum voor de realisatie vande EHS want dan vindt de zogenaamdeMidterm review plaats.In dit kader worden gesprekkengevoerd tussen het ministerie vanLNV en de Provincies over hetbehaalde resultaat bij de verwervingvan de EHS. Dit zal de basisvormen voor de financiering vanhet vervolg.Tegen deze achtergrond is deaandacht voor grondverwervingin de laatste maanden van2009 maximaal geweest. Waarmogelijk is het bestaande BBLbezitaan Het Drentse Landschapovergedragen. Het ging hiermet name om de toedeling uitde Landinrichting Odoorn langsAchterste Diep en de BBL toedelingin kavelruilen.Het leeuwendeel van de aankopenvan Het Drentse Landschapwerd ook dit jaar in het Hunzedalverricht. Dit is mogelijk dankzijde Kavelruiladviescommissie Hunzeen het slagvaardig opererendeteam dat zich bezighoudt methet opzetten van kavelruilen. Ditjaar is ingezet op het afrondenvan gebieden zodat inrichtingmogelijk wordt. Kort voordatde uitvoering van de natuurontwikkelingin het Torenveen konbeginnen zijn hier de laatste hectaresverworven. Ook in het gebiedBonnerklap/De Hilte werdengrote oppervlaktes verworvenwaardoor in dit gebied de wegvrij is gemaakt voor inrichting. InWestdorp werd de kavelruilad-14

viescommissie opgeheven. Hier ishet gebied Mandelanden op éénperceel na verworven. De plannenvoor inrichting zijn hier al ineen vergevorderd stadium.Het is duidelijk dat in de rest vande EHS, waar vaak al tientallenjaren sprake is van een actiefaankoopbeleid, de aankopenaanmerkelijk trager verlopen.De laatste hectares zijn veelalmoeilijk te verwerven. In 2009 isook veel aandacht besteed aanhet Reestdal, met name om tekomen tot een gezamenlijke benaderingmet Overijssel voor ditgebied. Dit heeft er uiteindelijktoe geleid dat alle betrokkenenbij het aankoopbeleid uit beideprovincies met regelmaat rondde tafel zitten. Dit is ook van belangomdat het Waterschap Reesten Wieden binnen enkele jarenmaatregelen moet treffen om deverdroging van dit beekdal tegente gaan. Deze maatregelen kunnenalleen worden uitgevoerdwanneer alle gronden binnen deEHS zijn verworven. De aankoopvan de historische boerderijEesinge met bijbehorende grondenwas in 2009 een zeer bijzondereaankoop in het Reestdal. Ditkan ook worden gezegd van eenperceel hooiland nabij de A28waardoor Het Drentse Landschaphier nu een aaneengesloten oppervlaktehooiland kan beheren.Voor het Bongeveen werd hetlaatste perceel verworven waardoordit gebied als afgerond kanworden beschouwd.ha90008000700060005000400030002000100001964196719701973197619791982In het Hijkerveld is het heidegebiedgenaamd het Kortewegsveldal bijna 25 jaar in beheer bij destichting. De eigenaren beslotenin 2009 dit gebied aan destichting over te dragen, hetgeenvoor Het Drentse Landschapeen belangwekkende aankoopbetekende.Oppervlakte in beheer en eigendom1985Jaar1988199119941997200020032006Totaal heeft Het Drentse Landschap201 hectare kunnen verwervenin 2009 waardoor er 7913hectare in eigendom was op 31december 2009.2009

Beheer natuurgebiedenStichting Het Drentse Landschap beheert 7913 hectare natuurgebieden,variërend van heide, bossen, cultuurlandschappen totnieuwe natuurgebieden. Inzet bij het beheer is proberen de natuurzoveel mogelijk haar gang te laten gaan, maar dat kan nietin alle terreinen. Door de inzet van medewerkers van de stichting,inzet van loonwerkers en-of grazers worden deze gebieden onderhouden.In het navolgende een overzicht van de belangrijkstetaken die op dit gebied in 2009 zijn uitgevoerd.FinancieringOm het beheer van de natuurgebiedengoed te kunnen doen isgeld nodig. Tot voorkort kwamendeze middelen uit het ProgrammaBeheer. Deze regeling wordtvervangen door de SubsidieregelingNatuur en Landschap. Hierondereen stand van zaken m.b.t.deze subsidie. Daarna wordt nogeven stilgestaan bij de OBN EGMregeling.Subsidieregeling Natuur enLandschapEr is door de Commissie Verheijeneen indexonderzoek verricht inverband met het bepalen vande normkosten voor het beheervan de verschillende nieuwopgestelde doeltypen natuur.Na voorrekening van de bevindingenheeft de Commissie VanDijk voorgesteld om 84% van deberekende beheerkosten aan deterreinbeherende organisaties(TBO´s) te vergoeden. Uiteindelijkkan dat tot een hogere beheervergoedingleiden. Wel is meteendoor LNV en IPO opgelegd dathet nieuwe subsidiestelsel voornatuurbeheer de SNL (SubsidieregelingNatuur en Landschap)pas in 2011 ingaat en dat deeerste twee jaren de helft vande mogelijke beheerskostenstijgingzal worden ingehouden DeTBO’s moeten dus betalen voorde correctie van een onwerkbaaren door LNV aan hen opgedrongenbureaucratisch ProgrammaBeheer.Omdat de nieuwe SNL-regelingpas in 2011 in werking treedt,heeft Het Drentse Landschapvoor alle gronden in het Hunzedaleen aanvraag moeten uitwerkenvolgens de oude systematiekvan het Programma Beheer. Ditzelfdeis gedaan voor een aantalnieuwe gronden die nog niet inde regeling waren opgenomen,zoals drie schansen, het retentiegebiedin het reservaat Dalerpeelen de stadsrand bij Hoogeveen.Samen met de Provincie Drentheis gewerkt aan het opstellen vannieuwe beheerplannen waarbijde doelpakketten van het ProgrammaBeheer moesten wordenomgezet naar de beheertypenvan de SNL. De provinciale beheertypenkaart,de feitelijk in hetveld aanwezige situatie, is hierbijleidend geweest. Behalve debeheertypenkaart is ook de ambitiekaartuitgewerkt met daaropde natuurdoelen die de Provincienastreeft. Inrichtingsaanvragenzullen worden getoetst aan deambitiekaart. In 2010 zullen zowelde beheertypenkaart als deambitiekaart door medewerkersvan de afdeling Onderzoek enPlanning op fouten en omissiesworden nagelopen.Ook landelijk, via De12Landschappenen de Provincie Drentheen het IPO heeft de afdelingOnderzoek en Planning inbrenggeleverd inzake de aanpassingenvoor het nieuwe subsidiestelsel.WaterschapslastenDe aanslag waterschapslastenvoor natuurterreinen in Drenthe(en elders in het land) riep veeldiscussie op. Het is een gunstigeontwikkeling te noemen dat delasten voor natuurterreinen, alsniet economische functie, sterknaar beneden zijn gebracht. Naarde mening van Het Drentse Landschapzijn veel van haar terreinenechter ten onrechte niet alsnatuurgebied beschouwd doorde waterschappen. Hiertegenzijn bij alle Drentse waterschappenbezwaren ingediend. Naaraanleiding van deze bezwarenhebben in een aantal gevallengesprekken plaatsgevonden.Deze verliepen in constructievesfeer, het eindresultaat is echtermede afhankelijk van de afsprakendie op landelijk niveauworden gemaakt.OBN/EGMIn 2009 werd bekend dat deOBN/EGM subsidie m.i.v. 2010vervalt. Via deze regeling kondennatuurorganisaties en particulierenveel extra herstel- en beheermaatregelenverrichten om denegatieve effecten van verdroging,verzuring en vermesting opte heffen. Een zeer succesvolleregeling voor het behoud vanbiodiversiteit, zo bleek uit eenonderzoek van De12Landschappen.De resultaten zijn samengevatin Boven Verwachting- 20 jaar EGM-natuurherstel bijDe12Landschappen. Het is nogonduidelijk of deze beheertakenuit de nieuwe SNL kunnen wordenbekostigd. Voor wat betreftde hoge kosten van het goedkunnen beheren van de heide,lijkt dit niet reëel.In de natuurgebieden Scharrevelden Doldersummerveldkonden met behulp van een OBNsubsidie uit 2008 nog een aantalwerkzaamheden worden verricht,zoals plaggen en maaien. Datzelfdewerd gedaan in de natuur-16

gebieden Bouwersveld, UffelterBinnenveld, Smilder Oostervelden Hijkerveld. In totaal werd11 ha geplagd en afgevoerd.Gemaaid is er over een totaleoppervlakte van ruim 37 ha in degebieden: Doldersummerveld,Dalerpeel, Landgoed Vossenberg,Hijkerveld en Kampsheide.In 2009 werd voor de laatstekeer een aanvraag ingediend engehonoreerd. Deze werkzaamhedenzullen in 2010 starten.Natura-2000Medewerkers van de afdelingOnderzoek en Planning zijnvertegenwoordigd in de projectgroepvan de Provincie Drentheen zijn betrokken geweest bijhet opstellen van beheerplannenvoor het Drouwenerzanden Havelte-Oost (Holtingerveld),gebieden waar de stichting eigenaarof mede-eigenaar is. Tevensis medewerking verleend aan hetbijwerken van de habitattypekaartenen zijn inventarisatiegegevensuit het archief ter beschikkinggesteld. Inmiddels zijn8 concept beheerplannen, waarde Provincie Drenthe verantwoordelijkvoor is, ingediend bijde minister van LNV. Ondertussenwordt gewerkt aan de definitieveuitwerking van de beheerplannen.Ook aan het tot stand komen vanhet Vogelrichtlijngebied Zuidlaardermeer,een plan dat getrokkenwordt door de Provincie Groningen,is medewerking verleend.In de loop van 2009 is gestartmet het Natura-2000 gebiedDrents-Friese Wold, waar het ministerievan LNV en DLG de trekkersvoor zijn. Begonnen is methet verzamelen van gegevens,vegetatiekaarten, soortkarteringenen de omzetting hiervannaar habitattypekaarten. In 2010moet dit worden afgerond.BeheerwerkzaamhedenHeidebeheerNaast de in het kader van deOBN uitgevoerde maatregelenheeft Het Drentse Landschap ineigen beheer 14 hectare gemaaiden afgevoerd, te weten in Doldersummerveld,De Wildenberg,Boerenveensche Plassen, Dalerpeelen Scharreveld. Ook zijn inde opnieuw ingerichte terreinenals het Reigerveen en Scharreveldweer grote oppervlaktes (ongeveer15 ha) gemaaid en is hetmaaisel afgevoerd.Door medewerkers van Natuurmonumentenis tijdenseen veldwerkdag opslag vanvliegdennen verwijderd in hetDrouwenerzand. In het kadervan het jubileumjaar werd deze‘werkdag’ aangeboden aan destichting. Door de vliegdennen ineen zo vroeg mogelijk stadium teverwijderen, kan grote wildgroeiworden voorkomen.Langs een ven vlakbij het fietspadnabij Diependal, is door eentweetal vrijwilligers de venrandvrijgesteld van bosopslag. Ook ishet schapenraster op deze plaatsnaar buiten gezet zodat deschapen de opslag kort kunnenhouden.Waar nodig zijn de veekerenderasters en vangkooien hersteld.Om voldoende spanning opde stroomdraden te houden,worden de rasters jaarlijks ge-17

In 2009 is in de onderstaande terreinen onderzoek uitgevoerd:BroedvogelsDe meeste broedvogelkarteringen worden uitgevoerd volgens de BMP-methode. Degegevens worden in dat geval ook doorgeleverd aan SOVON.Doldersummerveld, Bouwersveld, Landgoed Vledderhof, Uffelter Binnenveld, BoerenveenschePlassen, Kremboong, De Palms, Hijkerveld, Kampsheide, Scharreveld,Bongeveen, Landgoed Rheebruggen, Hunzedal/Annermoeras, Hunzedal/ZoerscheLanden, Hunzedal/Duunsche Landen, Reestdal/Schrapveen, Gasterse Duinen enDrouwenerzand. Eigendommen in het Hunzedal bij Buinen en Westdorp draaienmee in het landelijk weidevogelmeetnet.ReptielenIn diverse terreinen worden reptielen gemonitoord volgens de RAVON-transsektmethode.In enkele terreinen wordt de adderpopulatie met behulp van fotografie enindividuele herkenning bestudeerd:Hijkerveld, Gasterse Duinen, Bouwersveld, Doldersummerveld, Scharreveld, DeKleibosch.ZoogdierenIn de meeste terreinen wordt de ontwikkeling van de dassenstand gemonitoorddoor periodiek de burchten te karteren. Een toenemend aantal burchten in terreinenvan de stichting draait ook mee in het “Kleintjes-dassenproject”. Een gezamenlijkedassentelavond met inzet van veel vrijwilligers i.s.m. Staatsbosbeheer enNatuurmonumenten. In de Gasterse Duinen vindt jaarlijkse konijnentelling plaatsi.h.k.v. landelijke konijnenmonitoring van de VZZ. In het terrein Hondstong is in2009 onderzoek gedaan naar de verspreiding van muizensoorten. Vanuit Het Groningeren Het Drentse Landschap is een werkgroep bevermonitoring samengesteld.Deze groep volgt de ontwikkelingen van uitgezette Bevers ter evaluatie van hetuitzetproject.Vlinders en libellenIn 2009 werden onder meer het Hijkerveld, Drouwenerzand, De Palms, en Nuilerveldgeïnventariseerd op vlinders en/of libellen. In het Doldersummerveld enBouwersveld wordt de vlinder- en libellenstand gekarteerd door de Vlinderstichtingals onderdeel van een uitgebreidere inventarisatie van het Drents-Friese Wold. Inhet Drouwenerzand, Orvelterzand, Landgoed Rheebruggen en bij Landgoed Vossenbergwerden nachtvlinderinventarisaties uitgevoerd.Flora en vegetatieLandgoed Vossenberg incl. natuurontwikkelingsprojecten Hamveld en Reigerveen,Kampsheide, Hunzedal/Elzenmaat, Hunzedal/Duunsche Landen, Hunzedal/Zuidoevers,Bloemendellen, Gastersche Holt, Reestdal en de graslanden van LandgoedRheebruggen.Speciale aandacht (kartering van) kwetsbare soortenKwartelkoningGrauwe klauwierGentiaanblauwtjeOeverzwaluwHeivlinderKommavlinderVeenvlindersDasOverigEr lopen onderzoeken naar aspecten van verjonging van de Jeneverbes in diverseterreinen.controleerd en vrijgemaakt vanbegroeiing door medewerkersvan de reclassering en door eengroepje enthousiaste vrijwilligers.Maatwerk voor zeldzame soortenvan stuifzandenIn het Orvelterzand, het Drouwenerzanden het Elper Westerveldzijn dit jaar kleinschaligebeheermaatregelen uitgevoerddie betaald werden uit de Leefgebiedenbenaderingvan hetRijk. De maatregelen bestondenonder meer uit kleinschalig plaggenin dichtgroeiend stuifzand.Met dit soort ingrepen wordt hetleefgebied van Kommavlinderen Heivlinder en diverse soortenkorstmossen verbeterd. Op hetOrvelterzand is het onder anderede bedreigde korstmossensoortHamerblaadjes waarvoor demaatregelen bedoeld zijn. Demaatregelen werden mogelijkgemaakt dankzij de medewerkingvan de Vlinderstichting.Beheer cultuurlandschap2009 was een bijzonder jaaromdat vrijwel alle (beekdal)graslanden gemaaid en afgevoerdkonden worden. Iets watde laatste jaren bijna niet meeris voorgekomen doordat er groteneerslagperiodes waren.De meeste vegetatie is afgezetdoor middel van zogenaamdegras-op-stam contracten metlandbouwers. Daarnaast is eendeel van de graslanden geoogstvoor wintervoer voor de dierenop de eigen bedrijven. In hetReestdal (Schrapveen) is plusminus6 ha gemaaid met een specialewetlandmaaier die geschiktis voor natte gebieden. Gras enPitrus dat niet als ruwvoer gewonnenkon worden, is gemaaiden uiteindelijk afgevoerd naarbiovergisters of composteerinrichtingen.In 2009 hebben we voor het eerstgewerkt met uitgestelde maaidatain een aantal natuurgebieden,overeenkomstig de GedragscodeNatuurbeheer. Deze over het algemeenlatere maaidatum heeftwel tot gevolg dat het beheerduurder is geworden omdatmeer ongeschikt ruwvoer moetworden afgevoerd.18

Op de beheersboerderijen wordtop akkers graan verbouwd. Naasteen schoon voederproduct voorhet vee, levert het ook een groterijkdom aan flora en fauna op.Vooral de vele bloeiende Korenbloemenzijn in de zomer eenlust om te zien.Beheer van bos- en landschapselementenIn totaal werd 907 hecatare bosgedund. Dit gebeurde in Takkenhoogte,Kremboong, EsbosjesZuidwolde en in enkele bosjes bijhet Oude Diep. Daarnaast is ernog ruim 600 m3 (brand)hout opstam verkocht aan particulierenverdeeld over diverse reservaten.In het najaar en in de winterworden waar nodig landschapselementenen bossingels opgezaagdof uitgedund. Ook hiermoeten af en toe net als bij hetheidebeheer de rasters wordenvrijgemaakt om een goede veekeringte garanderen.In diverse reservaten is dooreigen medewerkers en door medewerkersvan Alescon de Prunusbestreden. Door hier jaarlijks voldoendeaandacht aan te gevenis de prunusdruk onder controle.Jaarlijks worden de bomen welkevruchten gaan dragen, geveld eningesmeerd. Hierdoor vindt er inieder geval geen oncontroleerbareverspreiding plaats van nieuweprunusbomen. Langs wegen enpaden wordt in het voorjaar,gelijktijdig met de schouw vande wandelroutes, gekeken of erzich geen gevaarlijke situatiesvoordoen met hangende takkenof omgevallen bomen.NatuurontwikkelingIn de nazomer worden de meestruige delen van de opnieuwingerichte natuurontwikkelingsgebiedengemaaid en wordt hetmaaisel afgevoerd. Vooral inhet Hunzedal gaat het om groteoppervlaktes in de deelgebiedenElzenmaat, Annermoeras en deDuunsche Landen. Waar veelprobleemsoorten als Jacobskruiskruiden Akkerdistel voorkomen,wordt ook in het voorjaar algemaaid om verdere verspreidingdoor zaad te voorkomen. Doordit consequent te doen vindt ergeen uitbreiding meer plaats enis de overlast naar de omgevingminimaal.In het verslagjaar is de inrichtingvan het LOFAR gebied afgerond.Ondanks enige vertraging in hetvoorjaar vanwege het broedseizoen,heeft de oplevering inseptember toch plaats kunnenvinden. De oppervlaktes waargeen antenneveldjes zijn, zijningezaaid met gras. Doel is omhet gebied te beheren als weidevogelgebied.Het is het eerste gebiedvan Het Drentse Landschapwaar deze vorm van beheerwordt toegepast. Tot nu toe leendende reservaten zich hier nietvoor. Door het open en weidsekarakter van het LOFARgebied, isde verwachting dat weidevogelszich hier prima thuisvoelen. Omhet gebied aantrekkelijk voor zete maken zijn sloten gedempt enwordt het water vastgehouden.19

Als het water boven een bepaaldpeil komt, stroomt het via eenslenkenstructuur vertraagd afnaar het Achterste Diep. Voortszullen de gronden bemest wordenmet stalmest. In 2010 zullenlokale vogelaars Het DrentseLandschap assisteren bij hettijdig signaleren van broedvogelsvoordat de beheermaatregelenuitgevoerd worden.Eigen beheerbedrijvenOp de gecombineerde aanvraagwerden 590 percelen met eenareaal van meer dan 2.400 hectareop kaart ingetekend en opbijbehorende lijsten geschreven.Het is de grond die de stichtingin eigen gebruik heeft voor haarveestapel.In augustus 2009 heeft HetDrentse Landschap haar bezwarent.a.v. de toegekende toeslagrechtenin 2006 mondelingtoegelicht bij het College vanBeroep voor het bedrijfsleven teDen Haag. Van het College werdeind december bericht ontvangendat het ministerie van LNVhaar destijds genomen besluitmoet heroverwegen. Het collegevindt dat 800 hectare ten onrechtebetrokken is bij de berekeningvan het totale hectareareaal dieaan de berekening van de toeslagrechtenten grondslag ligt.Het Skal kwam tot deze conclusieomdat ze ervan uitging dat destichting de stieren in Doldersumte vroeg op stal had gezet.SchaapskuddenVoorjaar 2009 is het jaarverslag2008 van de herders opgesteld.Dit is ter verantwoording naarhet ministerie van LNV en deProvincie Drenthe gestuurd. Delijst van uitgevoerde werkzaamhedenbij de schaapskooi en deheidevelden is indrukwekkend.Deze verantwoording, inclusiefhet kosten/baten overzicht gavengeen reden voor opmerkingendoor de subsidiënten.De 998 ooien gaven 762 lammeren,waardoor het reproductiecijferop 76 % komt te liggen.De beide kooien Hijkerveld 73%en Doldersum 63%, drukken hetreproductiecijfer. In Doldersumwaren de enters niet gedekt envoor het Hijkerveld geldt datde dekrammen in een slechteconditie waren. Dit najaar zijnSchoonebeker dekrammen gekochtbij een herder in Limburg.BeheerboerderijenDe afkalverij verliep voorspoedig.122 Zoogkoeien gaven 115 kalveren(94%). De opbrengsten vande graanakkers lagen dicht bijhet gemiddelde van Het DrentseLandschap in de afgelopenjaren: zaad (2.210 kg/ha) en stro(1.730 kg/ha). Ook de grasoogstwas goed.Bij de vier bedrijven is zo’n 100hectare akkerland en ruim 450hectare grasland in gebruik. Op 1april 2010 waren er 254 SchotseHooglanders en 409 Limousinrunderen.Jaarlijks wordenbegunstigers van de stichting inde gelegenheid gesteld om Vleesvan het Landschap te bestellen.20

Voor de vleesactie zijn in hetverslagjaar 750 bestelbonnenbinnengekomen. Dit is iets meerdan in 2008. Toen waren het 725.PachtcontractenIn het Hunzedal zijn meer danhonderd pachtcontracten afgeslotenvoor het gebruik van reedsverworven landbouwgrondendie wachten op inrichting. Ookin andere terreinen zijn enkele(beheers-) pachtcontracten uitgegeven.Voor een perceeltje gronddat aansluit aan een particuliererf in Orvelte werd een grondgebruikovereenkomstafgesloten.Van oudsher worden de schraallandenaan derden uitgegevendoor middel van zogenaamde‘gras-op-stam’ contracten. Voorhet inscharen van vee op de heideveldenen/of in de weidegebieden,worden jaarlijks met boerenzogenaamde ‘inscharingscontracten’opgesteld.Tenslotte zijn met 20 jagers enboermarken nieuwe jachtcontractenafgesloten.OnderzoekHet meerjarige onderzoek naarfauna, stuifzand en korstmosvegetaties,dat uitgevoerd wordtdoor de Universiteit van Amsterdam,Stichting Bargerveen en deWageningen Universiteit werdnog voor een jaar verlengd. Hetonderzoek maakt deel uit vaneen landelijk stuifzand onderzoek.De gegevens en de beheeraanbevelingenzullen in eenOBN rapport ‘Stuifzand’ wordenverwerkt.In 2009 zijn terreinen van HetDrentse Landschap ter beschikkinggesteld voor een tweetalonderzoeken. Vanuit het onderzoeksconsortiumWUR, NIOO enVOFF wordt onderzoek gedaannaar de effecten van kunstlichtop populaties van dieren en planten.Speciale aandacht gaat uitnaar de interactie tussen vraat envaatplanten en de broedbiologievan vogels. Het Drouwenerzandis hiervoor mogelijk een geschiktelocatie.In het Reestdal zal een experimenteelonderzoek uitgevoerdworden naar de eutrofiërendeeffecten van bevloeiing metrespectievelijk slibarm en slibrijkoppervlaktewater. Trekkershiervan zijn Alterra en KWR. Deuitkomsten kunnen van belangzijn voor de keuze van gebiedendie in aanmerking komen voorhet bergen van water.In het kader van het verschijnenvan het rapport ´20 jaarontgronden voor natuur opzandgronden’, heeft Het DrentseLandschap deelgenomen aan eensymposium. In dit onderzoek datondersteund werd door De-12Landschappen, is gekeken naarde effectiviteit van het afgravenvan de verrijkte bouwvoor. Naastzeer positieve resultaten, zoalsherstel van het gebied en deterugkeer van Rode Lijstsoorten,zijn er ook lessen uit het onderzoekte leren. Bijvoorbeeld dathet belangrijk is om vast te stellenhoe groot de fosfaatbelastingis en vooral hoe diep de fosfaatnog in de grond zit.Wetenschappelijke Advies Commissie(WAC)De Wetenschappelijke Adviescommissieis in 2009 driemaalbijeen geweest. Alle bijeenkomstenwerden gecombineerd meteen terreinbezoek. Zoals gebruikelijkwerden lopende projectenen onderzoeken besproken. Inhet kader van de Landinrichtingwerd De Kleibosch bezocht. Er isuitgebreid stilgestaan bij de ontwikkelingenin de verschillendedeelgebieden.Tijdens de tweede bijeenkomstis een terreinbezoek gebrachtaan het LOFAR gebied. Hier werdvooral gesproken over de uniekecombinatie van technische ontwikkelingen nieuwe natuur. Ookhet beheer van het gebied alsweidevogelgebied kwam aan deorde.De derde bijeenkomst werdgehouden in het Reestdal i.s.m.een aantal medewerkers van hetWaterschap Reest en Wieden.Het waterschap is trekker van hetWater Op Maat Project (WOM)Reestdal. Vanuit het waterschapis uiteraard vooral aandacht voorde doelen van de KRW, WB 21en GGOR . Deze doelen kunnengekoppeld worden aan de gezamenlijkewens voor het opheffenvan de verdroging, realisatie vande EHS en waar mogelijk herstelvan kwelstromen.21

Cultureel erfgoed3Er komt beleidsmatig steeds meer aandacht voor het behoud vanhet Drents culturele erfgoed. Dat is ook nodig want nog vrijwelmaandelijks benaderen organisaties en particulieren ons om hente helpen monumentaal erfgoed over te nemen of te helpen behouden.Omdat we niet over voldoende middelen en mankrachtbeschikken is structurele hulp van Provincie en Rijk noodzakelijk.Door middel van voorlichting en educatie hopen we ook deaandacht voor dit onderwerp te vergroten. Datzelfde geldt voorde inzet op het punt van de Ruimtelijke Ordening. Het DrentseLandschap probeert ongewenste ruimtelijke ontwikkelingen tesignaleren en zo mogelijk in goede zin om te buigen.22

Externe belangenbehartigingHieronder wordt een overzicht gegeven van de taken die HetDrentse Landschap op het gebied van belangenbehartiging heeftuitgevoerd. Tevens is in dit hoofdstuk in een kader een lijst metnetwerkactiviteiten te vinden.TrustorganisatieDe rol van Het Drentse Landschapin het culturele erfgoedneemt nog steeds toe. In 2009werden met de Provincie Drenthede eerste verkennende gesprekkengevoerd over hoe deze roler uit zou moeten komen te zienom zo goed mogelijk haar taakals erfgoedorganisatie te kunnenuitvoeren. Het Drentse Landschapambieert een trustorganisatiete zijn die via het verwervenvan karakteristieke monumentalegebouwen het verhaal vanDrenthe wil vertellen. Een sterkpunt is dat ze zich bezighoudtmet ensemble van gebouw enomgeving. Het voornemen is omin 2010 een onderzoek te latenuitvoeren naar wie welke takenen verantwoordelijkheden heeftin het culturele erfgoed vanDrenthe.VeenhuizenIn 2009 is Het Drentse Landschapnauwer bij de ontwikkelingenrond Veenhuizen betrokkengeraakt. De nota ‘Veenhuizenin beweging’ biedt goedeperspectieven om het in ganggezette ontwikkelingsproces ookbestuurlijk goed af te ronden. Samenmet de Provincie Drenthe ende Gemeente Noordenveld werdop 19 maart in Nieuwspoort teDen Haag een goed onderbouwdpleidooi gehouden voor hetaanwijzen van Veenhuizen alsUnesco Werelderfgoed. Later inhet jaar werd een symposiumin Veenhuizen gehouden overde modernisering van de monumentenzorg.Waarbij dit erfgoedals voorbeeld voor die nieuwewerkwijze werd voorgedragen.Er wordt nadrukkelijk nagedachtover de bestuurlijke toekomstvoor Veenhuizen als stichtingdan wel als MaatschappelijkeOnderneming. Mogelijk kan HetDrentse Landschap daarbij eenrol spelen.KoepeloverlegTwee keer per jaar wordt dooreen aantal culturele organisatiesin Drenthe, verzameld in hetDOD, met de gedeputeerdenKlip en Munniksma gesproken inhet zogenaamde Koepeloverleg.Onderwerpen die aan de ordekomen zijn de culturele agenda,festivals in Drenthe, gebiedspromotievia bebording, hetlandschap als cultureel erfgoed,de Drentse Canon, maar ooklandschap en cultuurhistorie. Delaatstgenoemde onderwerpenzijn door Het Drentse Landschapingebracht omdat middelen eneen instrumentarium ontbrekenom beter met ons grootsteculturele erfgoed om te gaan.Ondanks talloze initiatieven is desector somber gestemd over hetperspectief voor het landschap.Mede gezien het feit dat in denieuwe WRO de gemeenten degrootste verantwoordelijkheidhiervoor toebedeeld krijgen. Inhet in relatie tot het Omgevingsplanopgestelde CultuurhistorischeKompas wordt door deProvincie daar een grote verantwoordelijkheidneergelegd. Hetintegrale karakter van ons mooieDrentse landschap komt hierdoormogelijk onder druk te staan.HerbestemmingsagendaHet Drentse Landschap vroeg in2008 tijdens het in Veenhuizengehouden Kerkensymposium,samen met de Stichting OudeDrentse Kerken, Stichting OudeGroninger Kerken en DrentsPlateau, aandacht voor hetbehoud van onze kerken. Dezehartenkreet is door de ProvincieDrenthe opgepakt en zij heeftDrents Plateau gevraagd om eennota over ‘Leegstand en Herbestemming’van kerken en anderemoeilijke gebouwen op te stellen.Dit initiatief heeft uiteindelijkgeleid tot het vrijmaken vanvele miljoenen om actief naarherbestemming en restauratiete zoeken. Er is een consulent bijhet Drents Plateau aangestelddie vanaf 2010 concreet restauratieszal gaan begeleiden.Atelierraad Mooi DrentheEnige jaren geleden hebben HetDrentse Landschap en de Natuuren Milieufederatie Drenthegezamenlijk een project ‘Kiekop Drenthe’ uitgevoerd. Doelvan het project was aandacht tevragen voor de verrommelingvan de woon- en leefomgeving inDrenthe. Het heeft erg lang geduurdmaar nu heeft de ProvincieDrenthe het initiatief genomendoor een samenwerkingsverband‘Mooi Drenthe’ in het leven teroepen. Op 9 april 2009 werdin de Hof van Saksen de aftraphiervoor gegeven. Aan het eindevan het jaar verscheen namenshet samenwerkingsverband destartnotitie ‘Atelierraad MooiDrenthe’. Naar wij hopen zal in2010 ook echt aan het werk gegaanworden om de ruimtelijkekwaliteit van Drenthe op inspirerendemanier tegen verwordingte beschermen.Bond HeemschutDe afgelopen jaren is de wensgegroeid om in de praktijk meersamen te werken op het punt vanhet behoud van de ruimtelijkekwaliteit in Drenthe. De gedachteheeft post gevat dat zulks ookin relatie met het Drents ActieOverleg vorm gegeven kan wordenwaardoor ook monumentenzorgen gebouwd erfgoed eenplek in de samenwerking krijgt.De NMFD ziet mogelijkheden omook dit onderwerp vorm te gevenvia haar vrijwilligersnetwerkenin de provincie. In elk gemeentezou er een werkgroep moetenkomen die naast de belangenvan natuur en landschap ook letop het culturele erfgoed in deruimtelijke ordening.23

ProjectontwikkelingIn 2009 heeft Het Drentse Landschap wederom veel projectenvoorbereid op het gebied van het culturele erfgoed. Naast hetzoeken naar partners en financiering, moesten er vooral veelplannen worden gemaakt voor hoe deze projecten uitgevoerdzouden moeten worden. Hieronder een overzicht van de meest inhet oogspringende projecten.Huis ter HansouweOp de valreep van 2009 heeftStichting Het Drentse LandschapHuis ter Hansouwe bij Peizeverworven. Het huis stamt uit demiddeleeuwen en is gebouwdals een steenhuis, hetgeen er opduidt dat het een zekere strategisch-militaireoorsprong heeftgekend. De totaliteit van huis,landschap, natuurontwikkelingen ligging nabij de stad maakthet een van de meest betekenisvolleen identiteitsrijke plekkenin Noord-Drenthe en daarmeevan maatschappelijk belang.De verwerving was mede mogelijkdankzij steun uit hetEuropese Landbouwfonds voorPlattelandsontwikkeling: Europainvesteert in zijn Platteland.Daarnaast waren er bijdragenvan de Provincie Drenthe,Gemeenten Noordenveld en Tynaarlo,DLG in het kader van deHerinrichting Peize, RegiofondsGroningen-Assen, Stichting HetDrentse Landschap en de NationalePostcode Loterij.Al vrij snel na de verwerving iseen start gemaakt met het onderzoeknaar de geschiedenis ende historische geografie van TerHansouwe. Het onderzoek werdmede mogelijk gemaakt dankzijbijdragen van Stichting GeertruidaGerharda Bolhuis, JMfonds enhet Prins Bernhard Cultuurfonds.De Rijksdienst voor het CultureelErfgoed en het Drents Plateauzijn gevraagd om de geschiedenisvan dit bijzondere pand en hetlandschap eromheen in beeld tebrengen.Artist in ResidenceEen van de best bewaarde geheimenvan Orvelte is het atelier vande vermaarde graficus Ton Wegner(1926). Al vanaf het beginvan de zeventiger jaren van devorige eeuw werkte hij als vrijekunstenaar in zijn eigen grafischwerkcentrum aan de Schoolstraat3 in Orvelte. Onder de vele prijzendie hij gedurende zijn langeleven kreeg, hoort onder anderede Culturele Prijs van Drenthe diehij in 1995 mocht ontvangen. In2010 is hij op 84-jarige leeftijdoverleden.Stichting Grafisch Erfgoed koesterdeal lang een wens om vlakbijhet atelier een proeflokaal terealiseren waar het werk van TonWegner kan worden voortgezet.In 2009 ging deze wens in vervullingen kon een nieuwe grafischewerkplaats in gebruik wordengenomen. Een paar maandenlater werd de Artist in Residencehet Grafisch Centrum in Orvelteopgeleverd. De huurder van hetpand wil hier kunstenaars de mogelijkheidbieden om projectenuit te voeren.Verwerving molenStichting Het Drentse Landschapheeft het beheer van de onlangsgerestaureerde molen en denog in vervallende staat verkerendemolenaarswoning vanGieterveen in 2009 overgenomenvan de Drentse Molenstichting.Het is de eerste molen van destichting. Met name het mooiedorpsensemble van molen enmolenaarswoning, gelegen langseen zijstroompje van de Hunze,maakt dit complex een waardevolletoevoeging aan haar bezit.Inmiddels is er een ontwerp gemaaktvoor de verbouwing vande molenaarswoning en werd debouwvergunning aangevraagd.Keuterij Van GoorHet Drentse Landschap heeftkeuterij Van Goor kunnen verwervenmede dankzij steun vande Provincie Drenthe en TenneTmiddelen.De keuterij is van voorde Tweede Wereldoorlog enmoet gerestaureerd worden. Hetligt in de bedoeling deze keuterijte herbestemmen als woning meterfgoedlogies. Ook het landschapzal opnieuw ingericht worden.De planvorming is in volle gang.Boerderij EesingeBij wijze van grote uitzonderingkon deze boerderij met gebintenuit 1547, met ILG en TenneTmiddelen verworven worden.Momenteel worden er in samenwerkingmet de Stichting HospiceMeppel e.o. plannen gemaaktom op dit unieke Reesterf eenhospice te realiseren. Ook hetlandschap en de tuin zullenheringericht worden. In 2010 zalde financiering moeten wordengezocht.24

GebouwenbeheerDe afdeling Gebouwen is verantwoordelijk voor het beheer enonderhoud van 252 gebouwen, variërend van een stookhut toteen landgoed. In bijlage 6 staat een uitgebreid overzicht van degebouwen die Het Drentse Landschap beheert. In dit hoofdstukwordt ingegaan op de belangrijkste activiteiten die in 2009 binnende afdeling speelden.AlgemeenDe afgelopen jaren is er door devergrijzing een afname van hetaantal specialisten in het restauratieambacht.De instroom vanjongeren voor een restauratieopleidingis veel te klein waardoorhet steeds moeilijker wordtom goede aannemers voor hetrestaureren van monumenten tevinden. Daarom heeft een aantalbouwopleiders, zoals Fundeonen OCW, in samenwerking metDrents Plateau en de twee grootstemonumentenbezitters vanDrenthe, Het Drentse Landschapen de Maatschappij van Weldadigheid,een convenant Restauratieleerling-bouwplaatsenondertekend.Dit betekent dat Het DrentseLandschap bij elke restauratieverplicht is om leerlingbouwplaatsenvoor jonge bouwvakkerster beschikking te stellen. Zowordt de instroom van vakliedenin de monumentenzorgsectorgestimuleerd.Herbouw en restauratieprojectenEind 2009 werd een start gemaaktmet de herbouw van deschaapkooi te Orvelte. Ook werdgestart met de herbouw van deschaapskooi te Westerbork. Indeze nieuwe kooi zullen verschillendefuncties worden ondergebrachtzoals wonen, rayonkantooren werkschuur.De verbouwing van de kantoorpandenaan de Kloosterstraat 9en 11 in Assen kon niet wordenopgepakt omdat de vergunningvoor de bouw van de glazen verbindingscorridoraan de achterkantniet werd verleend. In 2010wordt wel gestart met de interneverbouwing van de panden. Deverwachting is dat in het najaarvan 2010 de nieuwe kantoorpandenin gebruik genomen kunnenworden.De restauratie van het cascovan de boerderij Begeman inNieuw-Annerveen is ter handgenomen. Dit zal in het voorjaarvan 2010 gereedkomen. Voor deinterne verbouwing zijn plannengemaakt en is de zoektochtnaar financiering gestart. Het isde bedoeling om het complexmultifunctioneel te maken zodathet onder andere geschikt is voorwonen, werken en publieksvoorlichting.Beheer gebouwenHet voorhuis van de keuterij teMidlaren werd opgeleverd. Daarmeewas de volledige restauratieeen feit. In het voorhuis werdeen ruimte leefkeuken gecreëerd,voorzien van vloerverwarmingen een eenvoudig uitgevoerdkeuken in een landelijkestijl met granieten aanrechtblad.De restauratiewerkzaamhedenaan het Schultehuus te Dieverwerden afgerond. Zo werden hetdak geïsoleerd en dakkapellenverwijderd. Tevens werden hetmetselwerk en het voegwerk vande gevels en de schoorstenenhersteld.Gedurende het jaar werd aanverschillende panden grootonderhoud schilderwerk uitgevoerd.O.a. aan De Havixhorstte De Schiphorst (hoofdgebouw,koetshuis, schathuis en tuinkas)en boerderij Tichelwerk teFoxwolde. Eveneens werdeneen aantal panden voorzien vannieuw riet. Zo werden onderandere het voorhuis van de Tingieterijte Orvelte, de noordzijdevan het Jachthoes te Orvelte ende hooiberg van beheersboerderijDe Uilenburcht te Zuidwoldevoorzien van nieuwe riet.Voor de eigen bedrijfvoeringwerd bij beheersboerderij Sophiahoevete Doldersum dooreigen medewerkers een nieuwdrooghok gebouwd.25

OnderzoekHet Drents Plateau heeft in opdrachtvan de Gemeente Meppelonderzoek gedaan naar de cultuurhistorischebetekenis van hetgebied rond de recent door HetDrentse Landschap verworvenboerderij Eesinge. Deze boerderijis één van de vijf kernervenwaaruit Meppel is ontstaan. Ookde percelering van het landschapis al eeuwenoud. De GemeenteMeppel gebruikt deze studie alsinbreng voor de ontwikkelingvan de stadsrand. Naast de natuurvan het Reestdal is ook decultuurhistorie van groot belangen verdient een duidelijke plekbinnen de toekomstige planvorming.Tussen Peize en Eelde ligt eenvan de meest bijzondere monumentaleboerderijen vanDrenthe: Huis ter Hansouwe, hetenige steenhuis van Drenthe datteruggaat tot de 14 e eeuw. Begin2010 heeft Het Drentse Landschapdit bijzondere pand metsteun van de Provincie Drenthekunnen verwerven. In 2009 issamen met het Drents Plateau,de Rijksdienst voor het CultureleErfgoed en de bewoners reedseen onderzoek gestart om beterin beeld te brengen hoe bijzonderdeze boerderij precies is. Alsmonument, in archeologisch enhistorisch-geografische zin, maarook als machtszetel van belangrijkeadellijke families die eenrol speelden in de verhoudingentussen Drenthe en Groningen.Huur en erfpachtIn 2009 zijn er veel nieuwebewoners gekomen. Zo werdener nieuwe huurders gevondenvoor boerderij Kamps te Rolde,de keuterij te Midlaren, Rheebruggen10 te Rheebruggen enBrugstraat 2 te Orvelte (voormaligeBokkesprong)Eind 2009 gaf Alescon aanhalverwege 2010 het Hoolhuuste Orvelte te gaan verlaten. Dezoektocht naar nieuwe huurdersis inmiddels gestart. De verwachtingis dat snel nieuwe huurderszullen worden gevonden.LandschapslogiesIn het voorjaar is de nieuwewebsite www.drentslandschaplogies.nlspeciaal voor de verhuurvan de vakantiewoningen gereedgekomen. Dit heeft zeker bijgedragentot het mooie resultaatvan de bezettingsgraad over hetgehele jaar van 72%, een stijgingvan 4% in vergelijking met 2008.Het Hertenhuisje is onverminderdpopulair met 87% en ’t Haantjeheeft de trend van het eerstehalf jaar kunnen vasthoudenmet 77%. Het Kleinste Huisje, DeKleine Pimpernel en het Schepershuisjevolgen respectievelijkmet 77%, 70% en 64%. De GrotePimpernel blijft iets achter met55%. Op de valreep van het jaaris een vakantiewoning (voormaligekeuterij) in de boswachterij bijGijsselte aangekocht. Deze woningbiedt de ruimte om gezelschappenvan 8 tot 10 personenonderdak te bieden, wat tot opheden niet tot de mogelijkhedenbehoorde.26

CultuurhistorieVoor Het Drentse Landschap is cultureel erfgoed een breed en nietduidelijk af te bakenen begrip. Het gaat immers niet alleen om degebouwde omgeving, maar ook om het landschap, de archeologieen andere cultuurhistorische elementen die in het landschapvoorkomen zoals natuurlijke bouwwerken (veenterpen) en routestructuren.Duidelijk is dat de mens altijd een rol speelt in hetculturele erfgoed; de mensen hebben het landschap en alles wathierin voorkomt vormgegeven en pas in hun verhaal krijgt hetlandschap zin en betekenis. Hieronder staan we stil bij een aantalcultuurhistorisch waardevolle ontwikkelingen.Stichting Oud DrentheOp 16 april werd bij de notaris inGieten een overdrachtsakte getekendwaardoor de eigendommenvan Stichting Oud Drenthenaar Het Drentse Landschap zijnovergegaan. Het betreft 16,5 ha,gelegen rond de Emmerschans,de Katshaarschans (bij Coevorden)en de Zwartendijksterschans(bij Een). Naast het feit dat HetDrentse Landschap zeer ingenomenis met de gebeurtenis maakthet ook weemoedig. StichtingOud Drenthe bestaat dit jaar 80jaar en is daarmee 5 jaar ouderdan Het Drentse Landschap. Hetis ook een beetje spijtig dat zo’noude en gerenommeerde instellingermee stopt. Maar het besluitvan het bestuur stond vast.Men is van mening dat de takenvan Oud Drenthe beter doorHet Drentse Landschap voortgezetkunnen worden. Er wordtmomenteel gewerkt aan beheerplannenom het achterstalligeonderhoud op te heffen.Restauratie grafheuvelsIn diverse natuurreservaten vanHet Drentse Landschap liggen enkeletientallen grafheuvels. Metde Archeologische Monumentenwachtuit Amersfoort heeft destichting een contract dat dezegrafheuvels regelmatig door henworden geïnspecteerd en indiennodig kleine herstelwerkzaamhedenworden uitgevoerd. Hetnormale beheer als maaien vande vegetatie en het ‘boomvrij’houden van de heuvels wordtdoor de medewerkers van HetDrentse Landschap uitgevoerd.Een viertal heuvels, twee op hetLandgoed Vossenberg, een ophet Landgoed Vledderhof en eenheuvel in de Gasterse Duinen zijnin slechte staat van onderhoud.De heuvels zullen na consolidatieworden toegevoegd aan hetonderhoudsabonnement metde Archeologische Monumentenwacht.Vijftig procent van detotale kosten wordt door de ProvincieDrenthe uit de zogenaamdeILG-gelden betaald. Het PrinsBernhard Cultuurfonds levert eenbijdrage van € 2.000,-- .ArcheologieTot nu toe is het nog niet geluktom beleidsmatige en financiëlesteun te krijgen voor de informatievoorzieningbij de hunebedden.Vanuit de Provincie Drenthewordt sterk aangedrongen ophet gebruik van nieuwe communicatiemiddelenzoals GSMen Ipod. Dit voorstel zal wordenmeegenomen in een nieuwesubsidie-aanvraag.Tijdens de jaarlijkse inspectie vande bij Het Drentse Landschap inbeheer zijnde hunebedden zijngeen noemenswaardige verstoringengeconstateerd. In hetnajaar zijn alle grafheuvels in denatuurgebieden weer gemaaiden is het maaisel afgevoerd.Hierdoor blijven deze archeologischeobjecten in goede staat enzichtbaar in het landschap.Stichting Tuin van de EeuwigheidHet bestuur van de stichting isin 2009 een aantal keren bijeengekomen. Onderwerpen die aande orde zijn gekomen betroffenhet projectplan dat door Arcadiswordt gemaakt om financieringte vinden voor de uitvoering vande plannen. Ook is gesprokenover de huisstijl en een communicatieplan.De stichting hooptin 2010 met de prospectus langsdiverse organisaties, fondsen enbedrijven te kunnen gaan omsteun te vragen voor het project.27

Beeldende kunstStichting Beeldenpark De HavixhorstGedurende het gehele jaar ishard gewerkt aan het schrijvenvan een ontwikkelingsplan voorde Provincie Drenthe. Samenwerkingmet het Museum Beeldenaan Zee in Scheveningen waseen van de fundamenten vanhet plan. Uiteindelijk heeft hetontwikkelingsplan er niet toekunnen leiden dat de stichtingstructurele steun van de Provinciekrijgt. In 2010 gaat de stichtingzich beraden op hoe alsnog eenlangdurige subsidie kan wordenverkregen. Ondertussen is alwel de website gelanceerd envinden er gesprekken plaats metMuseum De Fundatie in Zwolleom te komen tot een nauweresamenwerking. De eerste resultatenhiervan moeten zichtbaarworden tijdens de nieuwe tentoonstelling‘Mythe en Loofhout’die in de zomer van 2010 in hetbeeldenpark te bezichtigen is.Galerie LemferdingeMet ingang van 2009 is de CultureleRaad Eelde verantwoordelijkvoor de exposities in GalerieLemferdinge. Er zijn 5 tentoonstellingengeweest, variërend vanschilderijen, foto´s, tot bronzenbeelden en quilts. Het gemiddeldebezoekersaantal bedroegzo’n 400 belangstellenden perexpositie.Naast de gewone exposities iser een overzichtstentoonstellinggeweest van alle kunstenaars diedeelnamen aan de Kunstroute´Kunst Thuis´ in Eelde/Paterswolde,die op 2 e Pinksterdag zo’n300 bezoekers trok.Voor de najaarstentoonstellingwas een van de kunstenaarsgevraagd een lezing te houdenover zijn werk. Hiervoor was veelbelangstelling.Omdat het problematisch bleekom kunstenaars te vinden dienog bereid zijn om een eigenbijdrage te betalen, is voor2009 een subsidie verleend doorde Gemeente Tynaarlo. Dooropschonen van het adressenbestanden het terugbrengenvan de onkosten voor PR zijn dekosten voor het organiseren vaneen expositie drastisch omlaaggebracht.De Galerie Lemferdinge wordtinmiddels gerund door 17 vrijwilligers.Landmark Chris BoothVanuit het Hunebedcentrum ende Deelgebiedscommissie Borgeris het initiatief genomen om inhet gebied Bronnegermaden eenlandart kunstwerk te realiserenvan de internationaal vermaardeNieuw Zeelandse kunstenaarChris Booth. Samen met HetDrentse Landschap, ProvincieDrenthe en Gemeente BorgerOdoorn is onderzocht waar dithet beste zou kunnen. Uiteindelijkis de keus gevallen op eenplek op de flank van het gebied,een locatie buiten de EHS. In2010 moet duidelijk worden ofhet project doorgang kan vinden.28

Stichting Oude Drentse Kerken (SODK)Stichting Oude Drentse Kerken werd in 2003 opgericht met alsdoel een vangnet te bieden indien er geen andere opties meervoorhanden zijn tot behoud van de kerk. De verwachting wastoen dat dat voor 2 à 3 kerken zou gelden, maar deze aannamewas onjuist. Gelukkig zijn veel kerkgemeenschappen in staat omhun eigen kerk te beheren. In 2009 zijn wel diverse gesprekkengevoerd waarin de rol van de Stichting Oude Drentse Kerken werdtoegelicht. In dit hoofdstuk een overzicht van deze gesprekkenen andere belangrijke activiteiten waar de stichting in 2009 meebezig was.BelangenbehartigingGezien de voortdurend verslechterendebouwkundige toestandvan de Anthoniuskerk te Zwartemeerwerd in samenspraak metde RCE en de eigenaar getrachteen restauratiebestek te maken.Omdat steun vanuit de Provincieen de Gemeente Emmen ontbraken de SODK de benodigde€ 25.000,-- ontbeert, werd ditinitiatief afgebroken. Eind 2009kwam dezelfde kerk nu via deVersnellingsagenda bij het DrentsPlateau in beeld om hiervoor,conform de eerdere plannen, eenrestauratie- en herbestemmingstrajectte verkennen.De plannen van de GGZ om eenzorgcentrum achter de HervormdeKerk in Bovensmilde te realiseren,zijn verder uitgewerkt. Dekerk is ook niet meer in gebruik.Om die reden zoekt de PKNBovensmilde naar mogelijkhedende kerk in 2010 over te dragenaan de SODK. Er dient nog duidelijkheidverschaft te worden overde bouwkundige toestand en dejuridische kant van de relatie metde GGZ in de toekomst.Er vond een gesprek plaats metvertegenwoordigers van zowelde Hervormde als de Gereformeerdekerkgemeenschap uitSchoonoord, samen verenigd inde PKN. Afgetast werd of er eenbasis bestaat te spreken overde overdracht van een van dezerijksmonumenten.Met een vertegenwoordigervan de prachtige Stefanuskerkte Beilen werd het traject vanoverdracht verkend. De SODK isvan mening dat deze kerk veelbeter bij de PKN in gebruik kanblijven en heeft hen gewezenop de mogelijkheden van deVersnellingsagenda. Daar werddankbaar gebruik van gemaaktmet als gevolg dat zij nu financiëlesteun ontvangen bij het betergeschikt maken van deze kerkvoor multifunctioneel gebruik.Met de Hervormde Kerk teOosterhesselen is gesproken overmogelijke vormen van samenwerkingop het punt van bouwkundigezaken, sociaal-cultureelgebruik en communicatie.Zowel met de Gemeente DeWolden als de PKN Ruinen werdgesproken over het voornemenom de Hervormde Kerk te Echtenin de verkoop te brengen. DeSODK staat onder voorwaardenopen voor overname met als doeldeze kerk voor het dorp als gemeenschapshuiste behouden.De SODK heeft regelmatig contactgehad met de SOGK, SBKGD,SKG, de PC Gieterveen, VBSZen de Taakgroep Gebouwen. Indat laatste overleg werd onderandere de protestantse visie opkerkgebouwen besproken.De SODK is gevraagd om mee tedenken over de renovatie vanhet kerkhof te Rolde.Met het Drents Plateau werdnauw samengewerkt inzake deVersnellingsagenda. De ProvincieDrenthe en de RCE hebben geldvoor herbestemming en restauratievoor kerken en kerklocatiesbeschikbaar gesteld.Synagoge ZuidlarenDe Vereniging tot Behoud SynagogeZuidlaren heeft in 2009verschillende activiteiten gehouden.Niet alleen om inkomstente genereren maar ook om desynagoge een rol te laten spelenin het maatschappelijke enculturele leven van Zuidlaren enomstreken. Daar is ze redelijkgoed in geslaagd zo blijkt uit hetfeit dat meer dan twee duizendbezoekers de sjoel in het verslag-29

jaar hebben bezocht.De PJGNN, Progressief JoodseGemeente Noord Nederland,de hoofdhuurder van het gebouw,heeft daarvoor ook haarsteentjes bijgedragen door eenkennismakingbijeenkomst voorde buurtbewoners te organiseren,een open dienst en hetChanoeka-feest met een concertte houden.De belangrijkste activiteit vande vereniging was echter detentoonstelling ‘Over het hoofdgezien’, een tentoonstellingvan documenten van de joodsefamilies Van Dam uit Groningenen Kater uit Eindhoven. Ze warengevonden tijdens de verbouwingvan een huis in Tynaarlo. Er wasveel belangstelling voor dezetentoonstelling.De vereniging heeft 35 vrijwilligersdie helpen in het uitvoerenvan de activiteiten. Daarnaaststeunen 154 leden het werk vande vereniging.Kleine Kerkje GieterveenDe Plaatselijke Activiteitencommissieheeft in 2009 eeneigen stichting opgericht omdatze anders geen subsidieskan aanvragen. Daarnaast zijngedurende het gehele jaardiverse activiteiten in het kerkjegehouden, variërend van muziekoptredens,exposities, high teasen kinderactiviteiten. Ook is hetgebouw diverse malen gebruiktals trouwlocatie en vergaderruimte.Een ludieke huis-aan-huisactie leverde de stichting enkeleduizenden euro’s op. Inwonersvan Gieterveen en omgevingwerd gevraagd voor een jaar dekerk te steunen met een donatie.Hierop werd over het algemeenzeer positief gereageerd. Intotaal namen ongeveer 600betalende bezoekers deel aan deactiviteiten. Daarnaast bezochtenenkele honderden mensenhet Kleine Kerkje tijdens opendagen.PR en VoorlichtingTocht langs begraafplaatsenSamen met Arriva werden ook in2009 weer 4 tochten langs Drentsebegraafplaatsen aangeboden.Wederom waren de tochten weerzeer succesvol. In totaal hebben188 mensen deelgenomen. Voor2010 staat een nieuwe tocht naarZuidoost Drenthe op het programma.Ook zal een uitstapjenaar de Groningse begraafplaatsenworden gemaakt.Project GodshuisjesOoit stonden links en rechts ophet Drentse land kleine gebouwtjes,die bekend stonden als evangelisatiegebouwtjes.Het warenvaak bescheiden, eenvoudigegebouwtjes waar evangelistenhun godsdienstoefeningen hielden.Veel van deze kenmerkendekleine kerkjes zijn inmiddels verdwenenen wat er rest is meestalin gebruik als bedrijfsruimte ofopslagplaats. Van bescherming isgeen of nauwelijks sprake.Stichting Oude Drentse Kerkenheeft samen met de BondHeemschut het plan op gevat omdeze kleine Drentse kerkjes meervoor het voetlicht te brengen. Zevinden het belangrijk dat het verhaalvan dit deel van de Drentsegeschiedenis ook wordt verteld.Daarom zijn ze het project Godshuisjesin Drenthe gestart. Naasteen inventarisatie van hoeveelvan deze gebouwtjes er nog zijnin Drenthe, komt er een tentoonstellingen wordt er een boekuitgegeven. Om de belevingswaardevan dit cultuurhistorischeerfgoed te vergroten, wordenvrijwilligers getraind om rondleidingen,historische wandelingenen lezingen te verzorgen.Stichting Drs. A.V.J. den Hartogh FondsDit fonds, opgericht in 2005,is voort gekomen uit eennalatenschap van de familieDen Hartogh. Doel is hetfinancieel ondersteunen vanHet Drentse Landschap metprojecten op het gebied vannatuurontwikkeling, landschap,informatie- en recreatieve voorzieningen.Mede door de kredietcrisisheeft de Stichting Drs. A.V.J.den Hartogh Fonds in 2009 geenuitkering aan een project kunnendoen.30

Stichting Drentse boerderijenIn 2002 is de Stichting Drentse Boerderijen onder verantwoordelijkheidvan Stichting Het Drentse Landschap gekomen. De doelstellingis het behoud van de Drentse boerderij als beeldbepalendelement in ons Drentse landschap in de meest brede zin. Dat doetzij door adviezen, hulp, doorverwijzen en het beïnvloeden vanhet beleid. Deze stichting streeft niet naar de verwerving vanboerderijen. Dit blijft Stichting Het Drentse Landschap zelf doen.De Werkgroep Boerenerven voert onder de vlag van de StichtingDrentse Boerderijen haar werkzaamheden uit. In het hierna volgendeeen verslag van haar werkzaamheden.Werkgroep BoerenervenDe Werkgroep Boerenervenbestaat uit 7 personen. De werkgroepledenzijn in 2009 één keerbij elkaar geweest om afsprakente maken over deelname aan activiteiten.Ook is gesproken overde vorm van samenwerking in detoekomst met LandschapsbeheerDrenthe. Hiervoor zal een planworden opgesteld.Activiteiten en excursiesTijdens het erfgoedfestival inOrvelte waar het 75-jarig jubileumfeestvan Het Drentse Landschapwerd gevierd, heeft dewerkgroep een excursie geleidlangs boerenerven in het dorp. Erdeden ongeveer 20 mensen mee.Tevens was er een kraam van dewerkgroep aanwezig. Hier werdenfolders uitgedeeld, werdenbelangstellenden te woord gestaanen kon soms summier eenerfadvies worden gegeven.In september stond de werkgroepop de markt Buiten Bezigin Roden, met financiële steunvan Het Drentse Landschap. Debelangstelling voor deze marktwas beter dan in 2008.Tijdens de activiteitenmarkt inWijster in oktober werd ookvoorlichting gegeven over deterreinen van Het Drentse Landschapdie in de buurt liggen.Het aantal bezoekers was zeergering.De verkoop van fietsrouteboekjesen nieuwsbrieven op marktengaat nog steeds redelijk goed. Eris nog voldoende voorlichtingsmateriaalbeschikbaar.Voor 2010 staat het actualiserenvan de website op het programmavan de werkgroep.In het kwartaalblad van HetDrentse Landschap is twee keereen artikel van de werkgroepgepubliceerd. Een over hagen enhekken op het boerenerf en eenover Lindes op het boerenerf.AdviezenVia Het Drentse Landschap enhet Drents Plateau kwamenenkele verzoeken om adviesbinnen. Deze zijn of telefonischof met een bezoek aan het erfbeantwoord.De werkgroep neemt deel aanhet Boerderijenspreekuur en aanhet Monumentenberaad waarindiverse erfgoedorganisatieszitting hebben. Het Monumentenberaadwil meer activiteitenontwikkelen om het publiek bewusterte maken van de betekenisvan het erfgoed voor Drenthe.Ze hoopt zo de waarderingvoor het erfgoed te vergroten. In2010 worden daarvoor plannengemaakt.31

Verankering in de samenleving2009 was het jaar waarin Het Drentse Landschap haar 75e verjaardagvierde. Dit wilde de stichting niet ongemerkt voorbij latengaan. Doel was vooral te laten zien welke betekenis ze heeft voorde Drentse samenleving. Het accent lag bij alle activiteiten op hetculturele erfgoed omdat deze taken van de stichting nog niet zobekend zijn. In dit hoofdstuk wordt stilgestaan bij projectontwikkeling,steun en activiteiten op het gebied van het maatschappelijkdraagvlak.432

ProjectontwikkelingHet Drentse Landschap start elke jaar kleine en grote projectenom haar communicatiedoelstellingen te realiseren. Hierbij probeertze daar waar mogelijk en wenselijk samen te werken metcollega-organisaties. Vooral op het gebied van voorlichting eneducatie wordt veel samengewerkt met derden. In dit hoofdstukeen beknopt overzicht van de projecten waar in 2009 aan gewerktis.De BlinkerdHet informatiecentrum DeBlinkerd ligt op de voormaligevuilstort van Attero (voorheenEssent), beter bekend als deVAMberg. Het Drentse Landschapwil de recreatieve ontsluitingnaar het centrum aantrekkelijkermaker. Hiervoor moet de huidigeparkeerplaats opnieuw wordeningericht en moet er een routeworden ontwikkeld die het voorgezinnen aantrekkelijker maaktom de klim naar boven te maken.Hiervoor is een plan gemaakt datin 2010 moet worden uitgevoerd.HeideboekHet Drentse Landschap is gevraagdom mee te werken aanhet maken van een boek overde geschiedenis van de Drentseheidevelden. De voorbereidingenom tot een publicatie te komenzijn inmiddels in volle gang. Hetboek zal in oktober 2010 verschijnen.Nieuwe wandelrouteSamen met Staatsbosbeheer isverkend of het mogelijk is omin de serie ´De loop van…´ eenlangeafstandswandeling doorhet Drentsche Aa gebied te maken.De route zal dan grofwegmoeten lopen van Assen naarGroningen waarbij zoveel mogelijkstroompjes van de Aa wordenmeegenomen. De wandelingmoet in 2011 gereed zijn.StreekfondsDe12Landschappen hebben samenmet de Rabobank een convenantafgesloten om via streekrekeningenextra inkomsten teverwerven voor het landschap.Het Drentse Landschap heeftsamen met Landschapsbeheerde mogelijkheden in Drentheverkend. Het ziet er naar uit dater in de Drentsche Aa een pilotwordt gestart met een streekfondswaar de streekrekeningdan weer deel van uitmaakt. Hetonderzoek hiernaar wordt in2010 afgerond.InformatiepanelenInwoners van Zweeloo en omgevinghebben de stichting benaderdmet het verzoek om hen tehelpen informatiepanelen te realiserenbij de opgraving van dePrinses van Zweeloo. Het DrentseLandschap heeft in nabijheid vandeze plek een klein perceeltjewaar de panelen geplaatst zoudenkunnen worden. Met steunvan diverse partijen worden depanelen in het voorjaar van 2010onthuld door prof. Van Es dieveel onderzoek heeft gedaannaar de opgravingen in Zweeloo.Onderwijsproject Oude KeneSamen met de Gemeente Hoogeveenen het Waterschap Reest enWieden is een plan opgesteld omhet natuurgebied Oude Kene,gelegen aan de rand van Hoogeveen,meer onder de aandachtvan een groter publiek te brengen.Er zullen informatiepanelenworden geplaatst en in 2010moeten er een paar open dagenplaatsvinden. Daarnaast wordter gewerkt aan een educatiefprogramma voor basisscholen.Dit programma wordt in 2010aangeboden aan de basisscholenin het gebied.Beeldschoon waterOm meer aandacht te vragenvoor de waterkwaliteit in Drentheis het project Beeldschoonwater weer nieuw leven in geblazen.Schoon water is voor mensen natuur van levensbelang. Dekwaliteit van het water is helaasnog lang niet overal voldoendeen vormt op de meeste plaatseneen knelpunt voor de natuur enook op teveel plaatsen nog voorde recreatie en de drinkwaterbereiding.De Europese KaderrichtlijnWater (KRW) speelt eenbelangrijke rol bij de verbeteringvan de waterkwaliteit. Samenmet de Drentse waterschappenen de Provincie Drenthe is eenprojectplan geschreven hoe bijde Drentse burger aandacht kanworden gevraagd voor schoonwater. De aftrap van het projectwordt in april 2010 gegevenmet het onthullen van vier grotedoeken met afbeeldingen vanhet Drentse onderwaterleven.De doeken hangen onder vierophaalbruggen. De GemeentenMeppel en Tynaarlo werken ookmee aan dit deel van het project.33

SteunHet Drentse Landschap ontvangt jaarlijks heel veel financiëlesteun voor het uitvoeren van haar projecten. Maar niet alleen deEuropese Unie, Provincie Drenthe en fondsen steunen het werkvan de stichting. Ook het Drentse bedrijfsleven en duizendenbegunstigers dragen de stichting een warm hart toe. Zonder hunhulp zou het voor de stichting onmogelijk worden om haar doelente realiseren. Hieronder een overzicht op welke wijze de diversepartijen hun bijdragen hebben geleverd.WervingsactieNet als in 2008 vond er in hetnajaar een grote wervingsactieplaats om meer begunstigers teverkrijgen. Hoewel de responsbeduidend lager was dan in 2008kon de stichting via deze wervingzo´n 800 nieuwe begunstigersverwelkomen. Gedurende hethele jaar werd getracht de achterbante laten groeien. Uiteindelijkleverde dat 1713 nieuwebegunstigers op. Er waren 993opzeggers waarmee de nettogroei op 720 komt. Totaal steundenop 31 december 2009 15.636begunstigers het werk van destichting.Erfenissen, schenkingen, periodiekegiften en legatenEen informatiebijeenkomst vande Vereniging van FondsenwervendeInstellingen (VFI) werdbijgewoond. Men gaf inzicht inde rol die VFI voor Het DrentseLandschap zou kunnen betekenen.Vooralsnog is besloten omons niet aan het VFI te koppelenen de administratieve zaken ronderfenissen, legaten en giften zelfin eigen beheer af te werken.Veel verzoeken om informatiekwamen binnen t.a.v. het doenvan een gift aan de stichting.Ook de folder ´Omwille van onsLandschap´ werd veelvuldig aanbelangstellenden toegestuurd.Het Drentse Landschap kreeggedurende het hele jaar diverselosse giften naar aanleidingvan verjaardagen, bruiloften,afscheidsrecepties en acties vanverenigingen. Ook werd een giftvan een bouwkundig bureauontvangen.Naar aanleiding van de uitgiftevan het schapenboekje ´Schaapin de kar´, het beverproject ende aankoop van de eerste molen(Gieterveen) volgden enkeleschenkingen. Tenslotte gaf het75-jarig jubileum ook aanleidingtot geven van een gift. Deoproep aan begunstigers om eenbijdrage te geven voor het jubileumboek´Have en Goed´ leverdetienduizenden euro´s op.Via periodieke schenkingen zegden6 schenkers de stichting desteun voor 5 jaar toe. Uit nalatenschappenen legaten ontvingHet Drentse Landschap totaalruim 14.000 euro.SubsidiesMet steun van het EuropeesLandbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling(ELFPO) in combinatiemet een POP subsidie is deherbouw van het beheercentrumSchaapskooi Westerbork en hetToeristisch Overstap Punt (TOP),Poort naar het Reestdal in uitvoeringgenomen. De aankoop vanhet Huis ter Hansouwe is medemogelijk gemaakt door de tweehiervoor genoemde regelingenen een bijdrage op grond van deprovinciale subsidieverordeningInrichting Landelijk Gebied (ILG).De herbestemming en restauratievan het Huis ter Hansouwe wordtin 2010 uitgevoerd. Het projectConsoliderende werkzaamhedenvier grafheuvels is tot stand gekomenmet behulp van een ILGsubsidie. De Provincie Drentheheeft een incidentele waarderingssubsidietoegekend voor hetproject Lang leve de natuur.Het Drentse Landschap ontvangtvan de Provincie Drenthe eenprestatiesubsidie voor activiteitendie voor de Provincie wordenuitgevoerd. Niet alleen aankoopvan natuurgebieden, maar ookvoor het beheer van de hunebedden,schaapskudden, recreatieveprojecten, algemene belangenbehartigingstakenen werkzaamhedenop het gebied van educatieen voorlichting. Daarnaast stelt deProvincie jaarlijks ook veel extramiddelen beschikbaar om nieuweprojecten te kunnen uitvoeren.In 2009 heeft Het Drentse Landschapook financiële steun mogenontvangen van veel DrentseGemeenten, onder andere voorhet jubileumboek Cultuurschattenvan Het Drentse Landschap en derevitalisering van de Knapzakroutes.De Gemeenten Noordenvelden Tynaarlo hebben beideneen bijdrage toegekend voor deaankoop van Huis ter Hansouween de Gemeente Meppel voor hetToeristisch Overstap Punt (TOP),Poort naar het Reestdal.FondsenNationale Postcode LoterijDe 12 provinciale landschappenkunnen al jaren rekenen opsteun van de Nationale PostcodeLoterij. Mede dankzij deze bijdragekunnen we veel extra’s doenvoor de natuur en het cultureleerfgoed. In Drenthe hebben wein 2009 met steun van de PostcodeLoterij de volgende projectenkunnen realiseren:• aankoop en restauratie Huister Hansouwe• herbouw beheercentrumSchaapskooi Westerbork• jubileumboek Lang leve denatuur34

1800016000140001200010000320300280260240220200180Aantal begunstigersBijdrage x e 1000,-Aantal80006000400020000160140120100806040201992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009Jaar• renovatie havezate De Havixhorst• restauratie (casco) boerderijBegeman• restauratie en herbestemmingKlein Soestdijk• restauratie molen Gieterveen• toeristisch overstap punt(TOP), Poort naar het ReestdalVSBfondsStichting Het Drentse Landschapkreeg voor haar projecten altijdveel steun van het VSBfonds. In2009 heeft het fonds als gevolgvan de kredietcrisis besloten omte stoppen met het verstrekkenvan donaties voor projecten opde terreinen van Sport en Natuuren Milieu.Prins Bernhard CultuurfondsHet Prins Bernhard Cultuurfondsstimuleert cultuur- en natuurbehoudin Nederland. Ruim 3500projecten en personen ontvangenjaarlijks steun. Daarnaastbeheert het Prins Bernhard Cultuurfondsveel fondsen op naam.Voor het natuurontwikkelingprojectTorenveen in het Hunzedalheeft het Prins Bernhard Cultuurfondseen bijdrage toegezegd uithet Helena Vrucht Fonds en hetGer Jansen Fonds, zogenaamdeCultuurFondsen op Naam. Deuitvoering van dit project zal in2010 plaatshebben. De afdelingDrenthe van het Prins BernhardCultuurfonds heeft bijgedragenaan het project Cultuurschattenvan Het Drentse Landschap enConsoliderende werkzaamhedenvier grafheuvels.Recreatieschap DrentheHet Recreatieschap Drentheheeft een bijdrage verleend voorhet project Poort naar het Reestdal.Dit project voorziet in eenparkeergelegenheid en ToeristischOverstap Punt (TOP) bij dehavezate De HavixhorstNAMVan de Nederlandse AardolieMaatschappij hebben we eensponsorbijdrage ontvangen voorhet jubileumboek Cultuurschattenvan Het Drentse Landschap.Voor medewerkers van dezeorganisatie zijn met succes activiteitengeorganiseerd. Kinderenkonden meedoen aan de fietsspeurtochtSchaap-in-de-karop het Doldersummerveld metonderweg een picknick en doeactiviteiten,en voor de volwassenenwas er een ontbijt bij deboer geregeld met aansluitendeen natuurexcursie door hetReestdal.Je Maintiendrai Fonds (JM Fonds)Het JM Fonds ondersteunt eenbreed scala aan initiatieven enactiviteiten op het gebied vancultuur, zorg, welzijn, sport,natuur en landschap, milieu,onderwijs, economie en wetenschap,voor diverse doelgroepen.Het JM Fonds heeft bijgedragenaan de totstandkoming vanhet jubileumboek Lang leve denatuur dat in het kader van het75-jarig jubileum van de stichtingwordt uitgegeven.Stichting AlbinoAlbino ondersteunt en stimuleertprojecten voor jeugd en jongerenop het gebied van cultuur, welzijn,zorg en natuur. Ze heeft eenroyale bijdrage toegekend voorhet project Educatieve speurrouteDe Blinkerd die hiermeevoor de helft is gefinancierd enin 2010 wordt gerealiseerd.Regio Groningen-AssenRegiopark initieert en ondersteuntprojecten die een duidelijketoegevoegde waarde hebbenvoor landschap, natuur en recreatiefmedegebruik in de regio.De Regio Groningen-Assen heefteen bijdrage toegezegd voor deinrichting van het project Huis terHansouwe in Noord Drenthe.BedrijfslevenHet Drentse Landschap kan aljaren rekenen op de steun vantientallen bedrijven. Bedrijvendie de stichting langdurigsteunen ontvangen hiervoor eenkleine attentie. In 2009 warendat 6 bedrijven die de stichting15 jaar steunen, 2 bedrijven 10jaar en een bedrijf 5 jaar. Destichting heeft 2 nieuwe bedrijvenkunnen verwerven, te wetenDe Friesland Zorgverzekeraar enFieten en Roos.35

Maatschappelijk draagvlakOm het jubileumjaar een feestelijk tintje te geven werden de bestaandeactiviteiten op een speciale manier aangeboden. Bijvoorbeelddoor een muziekoptreden, verhaal of lunch of high tea. HetDrentse Landschap wilde hiermee aantonen dat haar natuurgebiedenen gebouwen er ook zijn om van te genieten. Het DrentseLandschap stelt zichzelf ten doel om het draagvlak voor natuur,landschap en erfgoed onder de Drentse bevolking te vergrotendoor middel van voorlichting, educatie en inzetten van vrijwilligers.Op deze wijze hoopt de stichting duidelijk te maken dat zehaar doelstellingen alleen maar kan verwezenlijken als de Drentsesamenleving haar hierbij steunt.Pers en mediaEr was in 2009 veel aandachtvoor de activiteiten van HetDrentse Landschap in de media.Niet alleen vanwege het jubileummaar ook het uitzetten vande Bever in het Hunzedal trokveel belangstelling. Samen metRTVDrenthe werd een driedeligedocumentaire over de herintroductievan de Bever gemaakt.Deze werd meerdere malen doorRTVDrenthe uitgezonden. Er isook een DVD van gemaakt dieonder andere wordt gebruikt bijhet onderwijsproject.Vereniging Nieuwe WildernisVereniging Nieuwe Wildernisis in april 2009 in Drenthe vanstart gegaan op initiatief van HetDrents Particulier Grondbezit,Stichting Het Drentse Landschapen Staatsbosbeheer. De verenigingis opgericht met als doel denatuur weer een eigen plek tegeven. Dit gebeurt onder anderedoor het aanwijzen van gebiedenwaar geen beheer meer wordtgevoerd, maar ook door de betekenisvan de intrinsieke waardevan de natuur onder de aandachtte brengen van een groterpubliek. Hiervoor is een websitegemaakt waarop gediscussieerdkan worden over dit thema.De inspanningen van de jongeVereniging Nieuwe Wilderniswerden in het najaar meteen albeloond met de aanmoedigingsprijsvan het Nationaal Groenfonds.De Nieuwe Wilderniskreeg de prijs omdat het projectvolgens de jury veel belooft voorde toekomst. In het juryrapportstond: ‘De Nieuwe Wildernis iseen zeer origineel initiatief dateen voorbeeld is van dwars denkenover ongerepte natuur datnavolging verdient’.ActiviteitenHet Drentse Landschap heeft in2009 ongeveer 340 excursies,lezingen, open dagen en educatieveactiviteiten georganiseerden/of meegewerkt aan marktenen beurzen. Hieraan hebbenmeer dan 27.000 belangstellendendeelgenomen.In 2009 hebben we bewustgekozen voor minder, maarkwalitatief betere, eigen georganiseerdeexcursies en lezingen.Het aantal arrangementen isuitgebreid. Hierdoor kondenverschillende activiteiten wordensamengevoegd tot een aantrekkelijkgeheel. Een voorbeeldis het busarrangement LangsDrentse Dreven, waarbij denadruk lag op de invloed die deMaatschappij van Weldadigheidheeft gehad op de inrichting vanhet Drentse landschap. Anderevoorbeelden zijn een muzikalejeneverbeswandeling met verrassing,sjouwen tussen Drouwenen Borger en Adellijke belevenissenop Landgoed De Havixhorst.Voor de arrangementen bleekgrote belangstelling te zijn en deinhoud werd door de deelnemerszeer gewaardeerd.Op 20 juni togen zo’n 4000 mensennaar Orvelte om het 75-jarigjubileumfeest bij te wonen. DeCdK Jacques Tichelaar opendedaar het Festival van het Landschap.Daarna konden de bezoekersonder meer luisteren naardiverse muziekoptredens vanMargaretha Kleine, genieten vantheater- en dansvoorstellingen ofeen lezing of excursie bijwonen.Voor de kinderen waren er opvele locaties activiteiten georganiseerdzoals vuur maken, broodbakken, Hollandse spelen of36

Kerngetallen activiteiten 2009Activiteit2008Aantal2008Deelnemers /bezoekers2008Aantal2008Deelnemers /bezoekers• Eigen excursies en lezingen 51 1.623 93 2.287• Excursies en lezingen op verzoek derden 170 6.685 76 4.734• Eigen activiteiten zoals open dagen, lammetjesdag, etc. 13 8.670 23 5.335• Educatieve activiteiten basis- en voortgezet onderwijs 79 1.800 78 2.625• Aanwezigheid informatiestand op verzoek derden 23 8.200 31 7.707• Informatiecentra 5 98.000 5 102.000Overzicht bezoekersaantallen gebouwen Het Drentse LandschapAantal gasten/bezoekers2008 2009• Groepsverblijfsaccomodatie in Borckerhof 7.000 7.500• Bezoekers Bruntingerhof nb 14.447• Hotel en restaurant in het landhuis De Havixhorst 38.000 27.500• Galerie en restaurant op landgoed Lemferdinge 7.500 8.000• Bed & breakfast in Tolhuisje Orvelte, boerderij Rheebruggen en De Wildenberg 1.600 1.700• Informatiecentrum ooievaarsbuitenstation De Lokkerij 9.400 8.400• Archeologisch steunpunt Diever 3.000 2.000boogschieten en steppen. Op eeninformatiemarkt stonden zo’n 50kramen waar partners van HetDrentse Landschap zich presenteerden.Het publiek reageerdeuiterst positief op het programmavan het festival.Het Festival van het Landschapwas alleen mogelijk dankzijde hulp en medewerking vantientallen vrijwilligers van HetDrentse Landschap, de CAVO, deVABO en de inwoners van hetdorp. Financieel werd het Festivalvan het Landschap ondersteunddoor de Provincie Drenthe.Het aantal excursies en lezingenop verzoeken is dit jaar forstoegenomen. Wellicht dat het75-jarig jubileum hiermee temaken heeft.Het Drentse Landschap kreegvele verzoeken om op verschillendemarkten te staan. Hetpromotieteam, bestaande uitvrijwilligers, is naar 23 locatiesgeweest. Daarnaast heeft dezegroep er zorg voor gedragen datde algemene promotiewand inde gemeentehuizen van Dieveren Beilen, en de centrale bibliotheekin Assen kon staan.CultuurschattenTer gelegenheid van haar 75-jarigjubileum heeft Het Drentse Landschapeen boek uitgegeven overde onder haar verantwoordelijkheidvallende erfgoedzaken. Hetboek is in het najaar van 2009als cadeau naar alle begunstigerstoegestuurd als dank voor hunsteun.In het boek wordt niet alleenaandacht besteed aan onzecultuurhistorisch waardevolle gebouwen,maar ook de omgevingwaarin ze liggen. Via wandel- enfietsroutes kunt u de plekkengaan bezoeken, terwijl ook anderegenietingen zoals musea enculinaire zaken aandacht krijgen.Op deze manier hopen we mensenuit Drenthe te verleiden meerkennis en meer genoegen aanhet Drentse erfgoed te ontlenen.Het project werd gesteund doorde Provincie Drenthe en het PrinsBernhard Cultuurfonds Drenthe.Nieuwe informatiepanelenBij drie terreinen van Het DrentseLandschap zijn nieuwe informatiepanelengeplaatst. Het paneelbij de Wilms´ boo in Schoonebeekwas financieel mogelijk dankzijbijdragen van het ANWB-fonds,de Stichting Poppen en de GemeenteEmmen. Na de restauratiewordt de boo door zovelenbezocht dat het ons goed leekwat meer informatie aan devoorbijgangers ter beschikking testellen.De werkgroep Achterste Diepkoesterde al langer de wens omde informatievoorziening in hetnatuurgebied Exloërkijl te verbeteren.Met steun van Het DrentseLandschap, JMfonds, ProvincieDrenthe en de Gemeente Borger-Odoorn kon dit gerealiseerdworden.De Provincie Drenthe steundeook het nieuwe informatiepaneelvoor het Uffelter Binnenveld. Ditpaneel kwam tot stand in nauwoverleg met de plaatselijke historischevereniging.37

Knapzakroutes in bewegingDe Provincie Drenthe heeftin het kader van het provincialeMeerjarenprogramma voorhet landelijk gebied (pMJP) €230.000,00 beschikbaar gesteldvoor het moderniseren van 40Knapzakroutes. De Provincie isvan mening dat de routes in deafgelopen jaren een belangrijkebijdrage hebben geleverd aanhet plattelandstoerisme. Deroutes lopen door het Drentselandschap en ontsluiten eengroot aantal kleine dorpen. In2006 steunde de Provincie ook alde modernisering van 20 routes.Deze steun is een geweldigeopsteker voor Het Drentse Landschapen de Brede OverleggroepKleine Dorpen omdat nu alleKnapzakroutes en een aantalnieuwe gemoderniseerd kunnenworden. De overige kosten wordengedekt door bijdragen vanRegiopark Assen-Groningen, deDrentse Gemeenten en uitgeverijIn Boekvorm.VrijwilligersIn 2010 verrichten ongeveer 250vrijwilligers werkzaamheden voorHet Drentse Landschap. Enerzijdswordt getracht dit aantal op ditpeil te houden, anderzijds wordtgepoogd om de inzet van deindividuele vrijwilliger te optimaliseren.Het Drentse Landschap heeftervoor gekozen om zoveelmogelijk met projectteams vanvrijwilligers te werken. De teamshebben onderling veel contactom zaken goed op elkaar af testemmen.Het aantal vrijwilligers is in 2009stabiel gebleven op 240. Metname vond werving plaats op hetgebied van het inventariserenvan zoogdieren, beheerwerkzaamhedenop het Hijkerveld enLemferdinge, begeleiders maatschappelijkestage van leerlingenvan het voortgezet onderwijs,en voor het inventariseren vangodshuizen die nog verspreid inDrenthe staan.Recreatieve voorzieningenHet Drentse Landschap stelt voor bezoekers de volgende recreatieve voorzieningenter beschikking:• Wandel- (40), fiets- en struinroutes (14)• 2 lange afstandsroutes: de Loop van de Reest en de Loop van het Oude Diep• Exposities (minimaal 2 per jaar)• Infopanelen (53)• Informatiecentra (5)• Oriëntatietafels (2)• Gemarkeerde wandelroutes (28)• Picknickplaatsen (3)• Knapzakroutes (36)• 200 km infrastructuur (zandwegen)• Schaatsbanen (3)• Kijkheuvels (2)• Vogelkijkhut (1) en uitkijktorens (2)• 6 vakantiewoningen• Galerie Lemferdinge• 400 parkeerplaatsenZoals elk jaar zijn ook dit jaarweer enkele vrijwilligers gestopt.Naast het niet langer kunnencombineren met betaald werk,werd het lichamelijk niet meer instaat zijn om naar behoren hetwerk te kunnen doen, aangegevenals reden. De oudste vrijwilligerdie om de laatste redenhelaas afscheid van ons moestnemen was 94 jaar!Ter gelegenheid van het 75-jarigjubileum van Het Drentse Landschapwerd in het voorjaar voorde vrijwilligers een cursusavondgeorganiseerd over de geschiedenisvan Stichting Het DrentseLandschap. De avond begon meteen overzicht van de geschiedenisvan de stichting. Vervolgenswerden Tjalling Waterbolk (erelidRaad van Advies en schrijver vanhet boek ‘Uit het leven van eenLandschap. Geschiedenis van dezorg voor natuur en landschap inDrenthe.’), Lex Ernst (rentmeesterin de periode 1975 – 1995) enEric van der Bilt (directeur vanaf1995) geïnterviewd. Ze haaldenherinneringen op over enkelehoogte- en dieptepunten uit degeschiedenis van de stichting.Verder vond er een uitgebreidediscussie plaats over de (toekomstige)rol van de stichting in deprovincie Drenthe.Daarnaast werden vrijwilligers inde gelegenheid gesteld om gratisof met korting mee te doen metde verschillende lezingen enarrangementen die de stichtingvoor haar donateurs in 2009heeft georganiseerd. De stichtingwilde hiermee vrijwilligers eenstimulans geven om zelf actiefaan kennisvermeerdering enkwaliteitsverbetering te doen.Diverse vrijwilligers, met namegidsen en lezinggevers, hebbenhieraan deelgenomen.In 2009 is er ook een begin gemaaktmet de voorbereidingenvoor de cursus Gastvrijheid enKlantgerichtheid en de cursusInventariseren van kleine zoogdieren.38

Begin oktober hebben ongeveer100 vrijwilligers deelgenomenaan het jaarlijkse vrijwilligersuitjevan Stichting Het Drentse Landschap.Dit keer is er een bezoekgebracht aan It Fryske Gea. Inhet Nationaal Park Alde Faenenbij Earnewald werden de vrijwilligersenthousiast en gastvrijontvangen. Naast een wandeltochtnaar de vogelkijkhutvan de Jan Durkspolder en eenvaartocht met de zonnecellenbootBlaustirns door de petgatenen veenplassen van het NationaalPark, werd uitleg gegevenover het vrijwilligersbeleid van ItFryske Gea.EducatieIn 2009 zijn diverse onderwijsprojectenuitgevoerd. Net als vorigjaar konden peuterspeelzalen enkleuterklassen uit de omgevingvan de schaapskooien Hijkervelden Doldersummerveld een bezoekbrengen aan de lammetjes.Er hebben 10 scholen hieraanmeegedaan.In verband met de herintroductievan Bevers in de Hunze enhet Zuidlaardermeergebied is ervoor scholen in het Hunzedal eenlesprogramma ontwikkeld. Voorde middenbouw basisonderwijswerd een verhaal verteld overeen beverfamilie en konden dekinderen vervolgens zelf een papierenbeverhut bouwen in eenbosrijke en waterrijke omgeving.Voor de leerlingen van de bovenbouwbasisschool was eenspeciale powerpoint presentatiegemaakt. Vrijwillige gastdocentenhebben aan 17 groepen in 14scholen les gegeven. In samenwerkingmet het IVN ConsulentschapDrenthe hebben we tevenseen beverspeurtocht ontwikkeldin een natuurterrein in de omgevingvan Exloo. Daar hebben 6scholen, met in totaal 8 groepen,aan meegedaan. Het DrentseLandschap verzorgde het onderdeelbeekdal van het Esdorpenprojectvan het IVN.Net als vorig jaar heeft HetArchiefDrentse Landschap het bodemprojectuitgevoerd. Ook dit is een derom uitgebreid met afbeeldin-De collectie foto’s en dia’s is we-samenwerkingsproject met het gen van met name luchtopnamen,IVN Consulentschap Drenthe. Dit kerken, boerderijen, boerenervenkeer deden 10 scholen mee uit en archeologische onderwerpen.de gemeente Assen. Het project De vrijwillige fotografen, verbondenaan Het Drentse Landschap,werd uitgevoerd op het Hijkerveld.spelen hierbij een belangrijkeSamen met het Drents Plateau en rol. In 2010 zal een start wordenenkele ondernemers uit Orvelte gemaakt met het digitaliseren vanis het erfgoedproject Aaltje &het dia-archief.Albert uitgevoerd. In dit projectstaan de kinderen Aaltje en Albertcentraal. Ze leefden 100 jaar In 2009 is er een officiële klachtKlachtenregelinggeleden. Scholen uit de gemeenteMidden-Drenthe kunnen hier-vleesbestelling die volgens deingediend. Het ging om eenaan meedoen. In 2009 hebben 8 indiener van de klacht niet juistscholen met in totaal 10 groepen was uitgevoerd. Uiteindelijk ismeegedaan.naar ieders tevredenheid eenoplossing gevonden voor hetDaarnaast heeft Het Drentseprobleem.Landschap meegewerkt aan deprovinciale Boomfeestdag enheeft enkele keren geassisteerdbij fietsexcursies en maatschappelijkestages van scholen uit hetvoorgezet onderwijs uit Groningen,Assen en Hoogeveen.Overzicht netwerkactiviteiten• Afstemmingsoverleg met de communicatiemedewerkers van Drents Plateau,Drents Museum en Drents Archief• Communicatieoverleg met communicatiemedewerkers Noordelijke Natuurorganisaties• Overleg Werkgroep Boerenerven• Werkgroep Revitalisering Knapzakroutes• Voorlichtersoverleg De12Landschappen• Werkgroep Voorlichting en Educatie Nationaal Park Drents-Friese Wold• Werkgroep Recreatie Nationaal Park Drents-Friese Wold• Redactielid Bladwijzer, uitgave van het Nationaal Park Drents-Friese Wold• Overleg met Stichting Peter Nijhoffpad• Overleg Stichting Nationaal Beeldenpark De Havixhorst• Overleg Vereniging Nieuwe Wildernis• Overleg Lofarcentrum Hunzedal• Overleg werkgroep marketing, promotie en toerisme Hunzedal• Overleg werkgroep natuurbeleving en educatie Hunzedal• Overleg werkgroep marketing, promotie Drentse Hoogvenen (Midden Drenthe)• Informatie-uitwisseling met statenleden en politieke partijen• Werkgroep erfgoed à la carte (onderwijsproject)• Provinciale commissie Nationale Boomfeestdag• Overleg met Consulentschap NME/IVN• Samenwerking inzake ruimtelijke kwaliteit met MFD en Drents Plateau• Werkgroep Reestdal op de kaart• Zitting in het bestuur van de KNHM

OrganisatieDe organisatie van Het Drentse Landschap is in 2009 enigszinsaangepast. Op deze wijze hoopt de stichting nog beter te kunnenanticiperen op ontwikkelingen van zowel de natuursector als desector cultureel erfgoed. Medewerkers krijgen veel ruimte omzich persoonlijk te ontwikkelen. Tevens vindt de stichting het belangrijkdat de arbeidsomstandigheden goed zijn. In dit hoofdstukeen korte terugblik.540

PersoneelszakenPersoneelIn 2009 had Het Drentse Landschap35 medewerkers en 8schoonmaaksters in dienst. Delaatstgenoemden maken dekantoren, informatiecentra envakantiewoningen schoon enstaan voor een paar uren perweek op de loonlijst.De stichting heeft 2 nieuwe medewerkersmogen verwelkomen.De afdeling Gebouwen werdversterkt met een medewerkeren er werd invulling gegeven aande vacature van Hoofd Financiënen Middelen. Deze laatstgenoemdefunctie is nieuw en komtvoort uit het aanpassen van deorganisatiestructuur dat in 2009is afgerond.StagesIn 2009 heeft een student Communicatievan de Hanzehogeschoolstage gelopen bij de sectorCommunicatie van de stichting.Ze heeft zich onder andere beziggehoudenmet het ontwikkelenvan communicatiemiddelen voorde Verenging Nieuwe Wildernis.In het beheer van de buitendiensthebben gedurende hetgehele jaar 6 stagiaires vanuitverschillende opleidingen stagegelopen. De periodes varieerdenvan 6 weken tot 3 maanden.Maatschappelijke stagesOp enkele frisse maandagmiddagenin januari en februarikwamen scholieren van deVMBO-afdeling van vier klassenvan het Dr. Nassaucollege uit deschoolbanken om de handen uitde mouwen te steken op Kampsheide.In het kader van eenMaatschappelijke stage maaktende ruim zeventig leerlingen oppraktische wijze kennis met hetmaatschappelijk verschijnsel natuurbeheer.De werkzaamhedenbestonden dit jaar uit het plaggenvan heide en het verwijderenvan bosopslag tussen de Jeneverbessen.De leerlingen kwamen injuni nog een keertje terug om tezien wat het uitgevoerde beheerzoal oplevert voor het plantenendierenleven in het gebied.BezoldigingsbeleidHet bestuur en medewerkers vanHet Drentse Landschap vallenonder de CAO Bos en Natuur enworden conform het hiervoorontwikkelde functiewaarderingssysteemvan De12Landschappenbetaald. Er gelden geen aanvullendesalarisafspraken inzakebonussen en/of andere beloningen.De leden van de Raad vanToezicht krijgen niet betaald voorhun werk. Zij doen dit op vrijwilligebasis.ArboHet ziekteverzuim is in 2009verder teruggelopen naar 1,35%(in 2008 was het 3 %). Het betrofvooral kortdurend verzuim. ViaAchmea Vitale (voorheen Commit)werd wederom meegedaanaan een project om het verzuimterug te dringen, onder anderedoor intensievere begeleiding enhet verscherpen van de proceduresrond de ziekmelding.In het jaar 2009 hebben 6 medewerkerseen cursus Veiligheid,Calamiteiten en Arbeidsomstandighedengevolgd en hebbende medewerkers van de buitendienstdeelgenomen aan een herhalingsinstructieover levensreddendehandelingen. Ook hebbenze een instructie tillen gevolgd.Het personeelshandboek en hethandboek arbeidsomstandighedenvoor boswerk zijn geactualiseerd.In de beide rayons en op kantoorzijn deze handboeken beschikbaar.HuisvestigingHet huidige kantoor, verdeeldover de panden Kloosterstraat5 en 7, is weliswaar adequaatingericht voor de taken, maarwordt te klein om alle medewerkerstoereikend te huisvesten. Degeleidelijke groei van de organisatiemaakt uitbreiding vankantoorruimte noodzakelijk.In 2010 worden de panden Kloosterstraat9 en 11 gerestaureerdom aan het kantoor toegevoegdte worden. Het hele complexmaakt deel uit van het Erfgoedkwartier,waar ook het DrentsArchief en het Drents Museum inparticiperen.Het onderkomen van de buitendienstin Westerbork branddeeen aantal jaren geleden af.In 2009 is gestart met de herbouwvan het complex dat ooitals schaapskooi diende. Naastkantoorruimte en een werkplaatszal er in het voorhuis een woningworden gemaakt zodat betertoezicht kan worden gehouden.De herbouw moet in het najaarvan 2010 klaar zijn.41

Jaarrekening 2009Inclusief accountantsverklaringDit jaarverslag en de hierin opgenomen geconsolideerde jaarrekeningzijn opgesteld overeenkomstig de Richtlijn VerslaggevingFondsenwervende Instellingen (de Richtlijn) van de Raad voor deJaarverslaggeving. De Richtlijn vormt een essentieel onderdeelvan de beoordelingen die worden verricht door het Centraal BureauFondsenwerving (CBF) in het kader van het CBF-keur.642

JaarrekeningDe Richtlijn stelt dat een jaarverslagleggingantwoord moetgeven op de volgende vragen:• Welk deel van de giften blijftover voor het doel?• Worden de middelen daadwerkelijkbesteed of wordthet geheel of gedeeltelijkvastgezet in reserves?• Worden de middelen daadwerkelijkbesteed aan het bijde werving aangeven doel?De jaarrekening 2009 bestaat uitde volgende onderdelen:• Balans per 31 december 2009• Staat van baten en lasten• Toelichting op de balans ende staat van baten en lasten,inclusief de geconsolideerdebalans en staat van batenen lasten en een toelichtinghierop.De geconsolideerde cijfersbetreft Stichting Drentse Landschap,Stichting Oude DrentseKerken en Stichting Drs. A.V.J.Den Hartogh Fonds.FinanciënBeleid m.b.t. fondsenwervingUitgangpunt bij het werven vanfondsen is dat de kosten nietmeer dan 25% van de batenmogen bedragen.Beleid m.b.t. reservesDe jaarlijkse overschotten c.q.tekorten worden toegedeeld aande continuïteits- of bestemmingsreserve.De Raad van Toezicht isbevoegd te bepalen waarvoor dereserves worden ingezet. Dit gebeurtop advies van de FinanciëleAuditcommissie.BeleggingsbeleidHet beleggingsbeleid van HetDrentse Landschap is primair gerichtop beleggingen voor de langeretermijn (5 jaar en langer).Het beleggingsdoel is gericht opeen stabiele waardegroei van hetbelegd vermogen. De stichtingstreeft op lange termijn naar eengemiddeld rendement van ca.5 % op jaarbasis. Om - zo veelals mogelijk - te voorkomen datin enig jaar het rendement lagerdan 0 % is zal minimaal 70% vande portefeuille in vastrentendewaarden (obligaties en liquiditeiten)worden belegd.Er wordt een voorzichtig beleggingsbeleidgevolgd. Ter dekkingvan de lopende uitgaven is hetniet noodzakelijk dat de beleggingenjaarlijks direct rendement(door dividend, couponrenteen/of uitloting van obligaties)geven.De beleggingscommissie doethet voorstel voor het te voerenstrategisch beleggingsbeleid,zoals vastgelegd in het beleggingsstatuut.Het strategisch beleggingsbeleidwordt concreet gemaakt in eenmandaat voor de vermogensbeheerderdat door Stichting HetDrentse Landschap en de vermogensbeheerderwordt ondertekend.Het tactisch beleggingsbeleidwordt vastgelegd door de beleggingscommissieop voorstel vande vermogensbeheerder(s). Hetbetreft het korte termijn beleiddat wordt vastgesteld voorzes tot 12 maanden, waarbinnende vermogensbeheerder(s)verantwoordelijk(is) voor deuitvoering.De vermogensbeheerder(s is) dedagelijkse uitvoerder(s) van hetoperationele beleggingsbeleid.Onder het operationeel beleggingsbeleidwordt verstaan deaan- en verkoop van individueleobligaties, eigen huisfondsenen ‘beleggingsfondsen vanderden’: dit is een continuproces. De activiteiten op ditbeleidsniveau dienen binnende kaders van het strategischbeleggingsbeleid en het tactischbeleggingsbeleid te blijven. Devermogensbeheerder(s ) is verantwoordelijkvoor het operationelebeleggingsbeleid.VerantwoordingsverklaringCode Goed Bestuur voor GoedeDoelenDe Raad van Toezicht van deStichting Het Drentse Landschaponderschrijft de Code GoedBestuur voor Goede Doelen enhandelt overeenkomstig. In dezeverantwoordingsverklaring legtde Raad van Toezicht verantwoordingaf over drie algemeengeldende principes:• Onderscheid de functiestoezicht houden, besturen enuitvoeren• Optimaliseer de effectiviteiten efficiency van bestedingen• Optimaliseer de omgang metbelanghebbendenOnderscheid toezicht, besturenen uitvoerenHet Drentse Landschap is eenstichting met een Raad vanToezicht en directeur/bestuurder.De Raad van Toezicht heeft eenvoorzitter. De belangrijke takenvan de Raad van Toezicht zijn hettoezicht houden op het door dedirecteur/bestuurder gevoerdebeleid, grondaankopen, begroting,jaarverslag en jaarrekening.De Raad van Toezicht oefent hettoezicht uit op basis van stukken,die periodiek (circa 10 keer perjaar) in de vergaderingen van deRaad van Toezicht worden besprokenin aanwezigheid van dedirecteur/bestuurder en de ledenvan het managementteam.De leden van de Raad vanToezicht worden benoemd doorRaad van Toezicht. Voor ledenis statutair een zittingsduurbepaald van vier jaar, met eenmaximum van drie termijnen. Debestuursleden treden af conformeen rooster van aftreden.Naast de Raad van Toezicht eneen directeur/bestuurder heeftHet Drentse Landschap een Raadvan Advies. Het beleid van destichting is erop gericht om deRaad van Advies in maatschappe-43

lijke zin zo breed mogelijk samente stellen. Hiermee worden opvattingenover natuur, landschap,erfgoed, recreatie, archeologie,educatie en de publieke opinievertegenwoordigd en wordtvoeling gehouden met wat ermaatschappelijk leeft.Het functioneren van de directeur/bestuurderwordt in eenjaarlijks functioneringsgesprekgeëvalueerd door een afvaardiginguit de Raad van Toezicht.Het functioneren van het bestuurwordt aan het einde van het jaargeëvalueerd.De Raad van Toezicht legt doormiddel van het jaarverslag en dejaarrekening verantwoording afaan de begunstigers en de subsidieverstrekkers.Effectiviteit en efficiency vanbestedingenDoor het vaststellen van hetmeerjarenbeleidsplan en dedaaruit voortvloeiende jaarplannenen begrotingen geeft deRaad van Toezicht vorm aan dedoelstellingen van Het DrentseLandschap. In het meerjarenbeleidsplanstaan richtinggevendedoelstellingen geformuleerd. Inde jaarlijkse werkplannen wordenper product doelstellingengeformuleerd.Het monitoren en evalueren vande uitvoering van processen enactiviteiten vindt plaats dooreen kritische beoordeling vanhet jaarverslag door de Raadvan Toezicht, waarbij het jaarverslagook getoetst wordt aanhet Meerjarenbeleidsplan en de-planning.Monitoring en evaluatie van deuitvoering van activiteiten eninterne processen vindt plaats opbasis van bespreking en verslagleggingvanuit de afdelingen,bespreking in het managementteamen waar relevant behandelingin de wetenschappelijkeadviescommissie, redactiecommissieen Personeelsvertegenwoordigingmet terugmelding inde Raad van Toezicht. Een en anderis als het ware een continueproces met globaal onderstaandefrequenties:• Wekelijkse werkbesprekingenafdelingen• Managementteamvergadering1x per 4 weken• Raad van Toezicht vergadering10x per jaar• Raad van Advies 2 à 3x perjaar• Wetenschappelijke adviescommissie3 à 4 x per jaar• Redactiecommissie 4x per jaar• Personeelsvertegenwoordiging2x per jaar• Jaarverslag en jaarrekening• Bedrijfsevaluaties van beheerboerderijen,vakantiewoningenen vleesverkoopDe leerpunten uit de monitoringen evaluaties worden zo metelkaar gedeeld en kunnen zoworden benut of mede aanleidinggeven tot aanpassing vanwerkwijzen en procedures.Omgang met belanghebbendenHet Drentse Landschap streeftnaar een open dialoog met belanghebbendendie zijn onder teverdelen in vrijwilligers en medewerkers,begunstigers, schenkers,relaties, bedrijven, overheden,particulieren, natuur- en milieuorganisaties,waterschappen,fondsen en andere betrokkenen.De inhoud en kwaliteit van deverstrekte informatie wordt doorde leidinggevenden gewaarborgd.Het stroomlijnen en optimaliserenvan de externe communicatiewordt gedaan door desector Communicatie. Belangrijkeinformatiestukken worden in hetManagementteam besproken envastgesteld.De specifieke doelgroepenworden met diverse communicatiemiddelenzoals het kwartaalblad,het jaarverslag en desamenvatting van het jaarverslag,de website, persberichtenen door deelname aan diverseoverlegorganen en samenwerkingsverbandengeïnformeerd.Het communicatiebeleid vande stichting is vastgelegd in hetmeerjarenbeleidsplan. Het beleidis erop gericht om optimalerelaties te hebben met belanghebbendenen hen gericht teinformeren, bijvoorbeeld overnatuur- en landschapsbelangenen de activiteiten van de stichting,de ontwikkelingen in denatuurgebieden en de bestedingvan de ontvangen gelden.De informatieverstrekking vindtdoor de verantwoordelijkeafdeling plaats via verschillendeuitingen zoals beleidsnota’s,publicaties, overleggen met overheden,deelname aan netwerkenen overlegorganen. Om daarnaastgoed te kunnen voorzienin de informatiebehoeften vande belanghebbenden, zijn dediverse algemene communicatieuitingenzoals het kwartaalblad,de folders en de website ondergebrachtbij de sector Communicatie.De middelen wordeningezet om elkaar te versterken.Belanghebbenden kunnen op 1telefoonnummer en 1 algemeenemailadres terecht.De stichting beschikt over eenvastgelegde procedure om eventueleklachten correct af te handelen.Door middel van enquêtesen evaluaties wordt regelmatigde mening van belanghebbendengepolst.44

Balans per 31 december 2009 (in euro’s)ACTIVA 31-12-2009 31-12-2008Materiële vaste activaBedrijfsmiddelen, benodigd voor de bedrijfsvoering p.m. p.m.Direct in gebruik voor de doelstelling p.m. p.m.Financiële vaste activa 79.091 -Vorderingen en overlopende activa 2.275.932 2.852.010Effecten 2.690.674 2.400.275Liquide middelen 6.870.209 6.126.31211.915.906 11.378.597PASSIVAReserves en fondsenContinuïteitsreserve 3.978.906 3.975.844Bestemmingsreserves 6.281.139 5.551.25410.260.045 9.527.098Fonds activa bedrijfsvoering p.m. p.m.Fonds activa doelstelling p.m. p.m.Langlopende schulden 131.276 52.185Kortlopende schulden 1.524.585 1.799.31411.915.906 11.378.59745

Staat van baten en lasten over 2009 (in euro’s)Werkelijk Begroting WerkelijkBATEN 2009 2009 2008Baten uit eigen fondsenwervingBaten uit bijdrage projecten 1.825.814 190.000 3.283.482Baten uit overige eigen fondsenwerving 440.420 355.000 721.662Totaal baten uit eigen fondsenwerving 2.266.234 545.000 4.005.144Baten uit acties van derden 1.041.667 1.041.666 1.041.667Subsidies overheden aankopen natuurterreinen en gebouwen 6.234.327 p.m. 1.727.060Subsidies overheden beheer 1.750.888 1.720.300 1.693.883Baten beheer natuurterreinen 1.087.331 992.500 1.003.380Baten beheer gebouwen 1.001.006 780.000 815.997Baten uit beleggingen 633.836 p.m. 89.995-Overige baten 21.509 12.000 32.250SOM DER BATEN 14.036.798 5.091.466 10.229.386LASTENBesteed aan de doelstellingenA. Kosten aankopen natuurterreinen en gebouwen 6.290.121 37.400 1.774.104B. Kosten beheer natuurterreinen 2.092.442 2.172.300 2.239.188B. Kosten beheer gebouwen 903.447 658.800 1.078.530C. Kosten projecten 2.519.335 1.321.666 4.865.526D. Kosten voorlichting, promotie, educatie en belangenbehartiging 444.638 373.500 415.936Totaal besteed aan de doelstellingen 12.249.983 4.563.666 10.373.284Werving batenKosten eigen fondsenwerving 423.736 39.700 38.954Kosten van beleggingen 17.528 p.m. 20.689Totaal werving baten 441.264 39.700 59.643Beheer en administratieKosten beheer en administratie 682.849 488.100 505.343Totaal beheer en administratie 682.849 488.100 505.343SOM DER LASTEN 13.374.096 5.091.466 10.938.270Resultaat 662.702 - 708.884-14.036.798 5.091.466 10.229.386Resultaatbestemming:Resultaat 662.702 - 708.884-Bestemmingsreserve, bestede c.q. nog te besteden NPL-gelden 401.207 -- 483.045261.495 225.839-Van/Naar continuïteitsreserve SODK 3.062 -- 32.485-Van/Naar bestemmingsreserve, reserve groot onderhoud HDL 187.908 -- 128.238-Van/Naar bestemmingsreserve, St. Drs. A.V.J. den Hartogh Fonds 70.525 -- 65.116-46

GrondslagenGrondslagen voor consolidatieConsolidatie heeft voor 100% plaatsgevonden en er zijn geen minderheidsbelangen. De geconsolideerde jaarrekeningis opgemaakt conform de Richtlijn Verslaggeving Fondsenwervende instellingen.In consolidatie zijn ondergenoemde stichtingen opgenomen. De cijfers van deze stichtingen zijn volgensgenoemde richtlijnen vastgesteld. De besturen van deze stichtingen bestaan uit dezelfde leden.Stichting Het Drentse Landschap gevestigd te Assen(opgericht in 1934)Doelstelling: Het bevorderen van het behoud, de ontwikkeling en het scheppen van hetgeen in natuur enlandschap in de provincie Drenthe waardevol te achten is in natuurwetenschappelijke, geografisch, structureel,cultuurhistorisch of visueel opzicht. Alsmede het verwerven, restaureren, onderhouden, beheren en exploiterenvan (rijks)monumenten. Het geven van voorlichting en het verzorgen van educatie met betrekking tot vorenstaandedoelstelling aan derden om daarmee de bewustwording, attitudeverandering en gedragsverandering bijdeze te bewerkstelligen. En voorts al hetgeen met één en ander rechtstreeks of zijdelings verband houdt ofdaartoe bevorderlijk kan zijn, alles in de ruimste zin van het woord.Stichting Oude Drentse Kerken gevestigd te Assen(opgericht in 2003)Doelstelling: Het bevorderen van het behoud van historische kerkgebouwen in de provincie Drenthe, alsmedehet bevorderen van de belangstelling van die gebouwen. Het geven van voorlichting en het verzorgen vaneducatie met betrekking tot vorenstaande doelstelling aan derden om daarmee de bewustwording, attitudeveranderingen gedragsverandering bij deze derden te bewerkstelligen. En voorts al hetgeen met één en anderrechtstreeks of zijdelings verband houdt of daartoe bevordelijk kan zijn, alles in de ruimste zin van het woord.Stichting Drs. A.V.J. den Hartogh Fonds te Assen(opgericht in 2005)Doelstelling: Het financieel ondersteunen van de stichting Het Drentse Landschap voor natuurontwikkelingsprojecten,landschapsonderhoud, informatiecentra en toeristische-recreatieve voorzieningen, welke ondersteuningen functioneel dient te zijn. En voorts al hetgeen met één en ander rechtstreeks of zijdelings verbandhoudt of daartoe bevordelijk kan zijn, alles in de ruimste zin van het woord.Stichting Drentse Boerderijen te Assen(opgericht in 2002)Doelstelling: Het bevorderen van het behoud van karakteristieke verschijningsvormen van Drentse boerderijenen hun erven, alsmede het bevorderen van een landschappelijke verantwoorde bouwstijl. Alsmede het verwerven,onderhouden, beheren en exploiteren van (rijks)monumenten. Het geven van voorlichting en het verzorgen vaneducatie met betrekking tot vorenstaande doelstelling aan derden om daarmee de bewustwording, attitudeveranderingen gedragsverandering bij deze derden te bewerkstelligen. En voorts al hetgeen met één en anderrechtstreeks of zijdelings verband houdt of daartoe bevordelijk kan zijn, alles in de ruimste zin van het woord.47

Grondslagen voor de balanswaardering en voor de bepaling van het resultaatAlgemeenZowel de balanswaardering als de resultaatbepaling geschiedt op basis van historische kosten en zijn conformde Richtlijn Verslaggeving Fondsenwervende instellingen.Balanswaardering (waardering activa en passiva)Bij de diverse te onderscheiden posten van activa en passiva zijn de waarderingsgrondslagen vermeld. In gevaler geen vermelding plaats vindt, is de betreffende actief- of passiefpost gewaardeerd tegen nominale waarde.NalatenschappenDe hoogte van de door een notaris toegezegde nalatenschappen worden voor 80% meegenomen op de balans.Reden hiervan is om te voorkomen dat door bijkomende kosten de uitgekeerde nalatenschappen lager zijn danaanvankelijk is opgenomen.ResultaatbepalingAlle baten en lasten worden verantwoord in de staat van baten en lasten. De ontvangsten (baten) en uitgaven(lasten) worden toegerekend aan het jaar waarop ze betrekking hebben.Het resultaat wordt bepaald op het verschil tussen de baten en lasten met inachtneming van de vermeldewaarderingsgrondslagen.De nog niet bestede gelden van lopende projecten worden, indien daarvoor door het bestuur een bestemmingis bepaald, in een bestemmingsreserve opgenomen, anders toegevoegd aan de continuïteitsreserve. Tekortenworden ten laste van de continuïteitsreserve gebracht tenzij anders door het bestuur is bepaald.In verband met de regelgeving uit hoofde van de Richtlijn voor Fondsenwervende instellingen zijn de mutaties inde bestemmingsreserve met ingang van 2004 verwerkt via de resultaatverdeling.48

Toelichting op de balans per 31 december 2009 (in euro,s)ACTIVAMateriële vaste activaBedrijfsmiddelen, benodigd voor de bedrijfsvoeringDit betreft het kantoorgebouw aan de Kloosterstraat te Assen en de inrichting ervan alsmede de inventarissen,installaties en machines die gebruikt worden bij exploitatie en beheer van de terreinen/gebouwen.De materiële vaste activa benodigd voor de bedrijfsvoering zijn verworven met subsidies, bijdragen, donaties e.d.Deze subsidies, bijdragen, donaties e.d. zijn in mindering gebracht op de investeringen. Derhalve zijn demateriële vaste activa benodigd voor de bedrijfsvoering p.m. opgenomen.Direct in gebruik voor de doelstellingDit betreft aangekochte natuurterreinen, landerijen, bos e.d. al of niet met opstallen als boerderijen, schuren,landhuizen e.d., alsmede het vee.De materiële vaste activa direct in gebruik voor de doelstelling zijn verworven met subsidies, bijdragen, donatiese.d. Deze subsidies, bijdragen, donaties e.d. zijn in mindering gebracht op de investeringen. Derhalve zijn demateriële vaste activa direct in gebruik voor de doelstelling p.m. opgenomen.Natuurterreinen, gebouwen e.d. 31-12-2009 31-12-2008Aanschafwaarde per 1 januari (op de balans p.m. opgenomen) 73.551.679 68.781.836Aankoop/schenking in 2009 resp. 2008 8.112.815 4.769.843Aanschafwaarde per 31 december (op de balans p.m. opgenomen) 81.664.494 73.551.679Als volgt gefinancierd: 31-12-2009 31-12-2008Bijdragen overheden 67.303.316 60.588.554Overige bijdragen (subsidies, bijdragen, donaties e.d.) 14.361.178 12.963.125Totaal 81.664.494 73.551.679Financiële vaste activaLanglopende vordering uit hoofde van een lijfrente-overeenkomst 79.091Vorderingen en overlopende activaDe vorderingen worden gewaardeerd tegen de nominale waarde, onder aftrek van noodzakelijk geachtevoorzieningen voor dubieusheid, aangehouden voor de bedrijfsvoering.31-12-2009 31-12-2008Debiteuren volgens saldilijst per 31 december 75.741 34.820Te ontvangen aankoopsubsidies 146.677 80.368Te ontvangen projectsubsidies 1.382.823 895.468Overige vorderingen 357.341 1.320.346Vooruitbetaalde bedragen 288.350 521.008Kortlopende vordering uit hoofde van een lijfrente-overeenkomst 25.000 -Totaal vorderingen en overlopende activa 2.275.932 2.852.010Een voorziening voor dubieusheid betreffende de debiteuren wordt niet nodig geacht49

BeleggingenIn 2006 heeft het bestuur besloten maximaal 25% van het totale vermogen in aandelen met een defensiefrisicoprofiel te beleggen.De effecten zijn gewaardeerd tegen de marktwaarde per 31 december volgens opgave van de banken.Deze bedragen worden aangehouden als belegging.31-12-2009 31-12-2008Aandelen 1.066.434 733.597Obligaties 1.624.240 1.666.678Totaal beleggingen 2.690.674 2.400.275Liquide middelenDe liquide middelen worden gewaardeerd tegen de nominale waarde en 31-12-2009 31-12-2008aangehouden voor de bedrijfsvoering.Kas 257 98ABN-AMRO bank 86.781 32.123Rabobank 399.408 241.002Postbank 1.971 1.980Spaarrekeningen 6.251.989 5.782.894Vermogenbeheerrekeningen 129.803 68.215Totaal liquide middelen 6.870.209 6.126.31250

PASSIVAReserves en fondsenContinuïteitsreserveDit deel van het vermogen heeft de functie van buffer voor onverwachte tegenvallers en is te beschouwen alseen vrij besteedbare reserve. Deze reserve is beschikbaar voor besteding aan de doelstelling.Deze reserve mag maximaal 1½ maal het bedrag van exploitatielasten zijn, exclusief de grondaankopen.31-12-2009 31-12-2008Stand per 1 januari 3.975.844 4.008.329Bij/Af: saldo uit resultaat verdeling 3.062 32.485-Saldo per 31 december 3.978.906 3.975.844BestemmingsreservesDit deel van het vermogen is c.q. zal voor diverse daartoe aan te wijzen projecten worden bestemd.De reserve wordt gevormd door overschotten op projecten (toegewezen budgetten aan projectenminus bestedingen).31-12-2009 31-12-2008Saldo per 1 januari te bestemmen voor projecten 3.031.393 3.514.440Bij: nog te besteden NPL-gelden 401.207 -Af: over bestede NPL-gelden - 483.046-St. Drs. A.V.J. Den Hartogh Fonds 762.237 691.712Reserve Stichting Oud Drenthe 70.245 -Reserve afkoop erfpacht 779.893 779.893Reserve groot onderhoud 1.236.163 1.048.255Saldo per 31 december 6.281.139 5.551.254Reserve afkoop erfpacht.Het is beleid van de stichting om incidenteel gebouwen in erfpacht uit te geven, waarbij de erfpachters somsgrote investeringen plegen in het door hen gepachte object. Contractueel is met deze erfpachters overeengekomendat zij bij het verbreken van de erfpacht een vergoeding voor de door hen gepleegde investeringenzullen ontvangen ter hoogte van het investeringsbedrag onder aftrek van jaarlijkse afschrijvingen. De verplichtingvolgens contracten bedraagt totaal € 546.825,--.Reserve groot onderhoud.De materiële vaste activa met betrekking tot natuurterreinen en gebouwen is in de balans p.m. gewaardeerd,omdat deze zijn verworven met subsidiegelden. Er is geen voorziening voor onderhoud gevormd. De handelwijzevan de stichting is, dat jaarlijks de uitgaven voor onderhoud direct ten laste van de exploitatie worden gebracht.Het bestuur heeft een deel van het vermogen afgezonderd als buffer voor de situatie dat in enig jaar de onderhoudslastennaar haar mening te zwaar op de exploitatie drukken.Eind 2007 is een beeld verschaft inzake de te verwachten kosten voor het opheffen van groot onderhoudaan de panden. Indien dat op korte termijn tegelijkertijd zou moeten geschieden betreft dat een bedrag vancirca 4 miljoen euro.51

Fonds activa bedrijfsvoeringDit deel van het vermogen is vastgelegd in materiële vaste activa bedrijfsmiddelen voor de bedrijfsvoering.De materiële vaste activa bedrijfsmiddelen benodigd direct voor de bedrijfsvoering zijn verworven met subsidies,bijdragen, donaties e.d. Derhalve is geen aanvullende financiering nodig en is het Fonds activa bedrijfsvoeringp.m. opgenomen.Fonds activa doelstellingDit deel van het vermogen is vastgelegd in materiële vaste activa direct in gebruik voor de doelstelling.De materiële vaste activa bedrijfsmiddelen direct in gebruik voor de doelstelling zijn verworven met subsidies,bijdragen, donaties e.d. Derhalve is geen aanvullende financiering nodig en is het Fonds activa doelstellingp.m. opgenomen.VoorzieningenZie opmerkingen bij de bestemmingsreserves.Langlopende schulden 31-12-2009 31-12-2008Anonieme leningen Lemferdinge 52.185 52.185Langlopende lening schuldovereenkomst 79.091 -Totaal langlopende schulden 131.276 52.185Kortlopende schuldenSchulden worden gewaardeerd tegen de nominale waarde. Schulden met een looptijd langer dan 1 jaar wordenalsschulden op lange termijn verantwoord. Schulden met een looptijd korter dan 1 jaar zijn schulden op kortetermijn.31-12-2009 31-12-2008Crediteuren volgens saldilijst per 31 december 689.165 493.071Af te dragen loonheffing 48.418 45.226Af te dragen Colland 27.643 -Af te dragen btw 14.232 8.208Terug te betalen aankoopsubsidies 32.781 33.111Diverse nog te betalen bedragen 611.239 482.184Vooruitontvangen erfpacht 8.623 9.228Vooruitontvangen subsidies/bijdragen 9.854 33.214Vooruitontvangen aankoopsubsidies 2.394 680.251Vooruitontvangen bijdragen begunstigers 27.301 -Vooruitontvangen diversen 27.935 14.821Kortlopende lening schuldovereenkomst 25.000 -Totaal kortlopende schulden 1.524.585 1.799.31452

Niet uit de balans blijkende verplichtingenMeerjarige financiële verplichtingenDe stichting heeft een aantal huur- en pachtcontracten met een looptijd van meerdere jaren afgesloten.De jaarlijks te betalen huur en pacht bedraagt ca. € 25.000,--Voorwaardelijke verplichtingenVoor subsidies geldt in het algemeen dat er een terugbetalingsverplichting kan bestaan indien en voorzovernaar de mening van de subsidiegever in onvoldoende mate is voldaan aan de door haar gestelde subsidievoorwaarden.53

Toelichting op de staat van baten en lasten 2009 (in euro’s)BATENBaten uit eigen fondsenwervingWerkelijk Begroting Werkelijk2009 2009 2008Baten uit bedragen projecten:Ministerie van LNV 67.645 190.000 -Provincie Drenthe 1.042.573 p.m. 1.294.317Gemeenten 64.488 p.m. 62.965Overige instanties en particulieren 651.108 p.m. 1.926.200Totaal bijdragen projecten 1.825.814 190.000 3.283.482Baten uit overige eigen fondsenwerving:Bijdragen donateurs 290.484 285.000 292.701Bijdragen bedrijfssponsoren 69.774 70.000 74.675360.258 355.000 367.376Nalatenschappen 35.970 p.m. 336.190Schenkingen en giften 44.192 p.m. 18.096Totaal baten uit overigeeigen fondsenwerving 440.420 355.000 721.662Totaal baten uit eigen fondsenwerving 2.266.234 545.000 4.005.144Baten uit acties van derdenBijdrage Nationale Postcode Loterij 1.041.667 1.041.666 1.041.667Subsidies overheden aankopen natuurterreinen en gebouwenMinisterie van LNV - p.m. -Provincie Drenthe 6.234.327 p.m. 1.727.060Totaal subsidies overheden aankopen natuurterr. & gebouwen 6.234.327 p.m. 1.727.060Subsidies overheden beheerBeheersbijdrage Programma Beheer 826.546 900.000 806.576Bijdrage Provincie Drenthe 796.470 790.000 776.764Subsidies / bijdrage overige 127.872 30.300 113.543Totaal subsidies overheden beheer 1.750.888 1.720.300 1.693.88354

BATENWerkelijk Begroting Werkelijk2009 2009 2008Baten beheer natuurterreinenOpbrengsten verkopen landbouwproducten 125.923 124.500 137.796Opbrengsten verkopen vee en veeproducten 313.673 299.500 258.273Subsidies vee 101.858 80.000 96.651Subsidies schaapskudden 93.375 93.500 92.709Subsidies hunebedden 20.633 22.000 20.120Subsidies landbouw - - -Opbrengsten pachten 410.545 350.000 376.237Opbrengsten jachthuren 21.324 23.000 21.594Totaal baten beheer natuurterreinen 1.087.331 992.500 1.003.380Baten beheer gebouwenOpbrengsten huren gebouwen 751.449 675.000 671.883Opbrengsten erfpachten 90.276 105.000 92.407Subsidie Nationaal Restauratiefonds 102.755 p.m. -Schade-uitkering verzekeringen 44.761 - 51.707Diverse subsidies / bijdrage overige 11.765 - -Totaal baten beheer gebouwen 1.001.006 780.000 815.997Baten uit beleggingenOpbrengsten dividend en rente 336.578 p.m. 385.729Gerealiseerde koersverschillen 297.258 p.m. 475.724-Totaal baten uit beleggingen 633.836 p.m. 89.995-Overige batenOpbrengsten boeken 8.007 5.000 11.703Opbrengsten lezingen/excursies 4.931 1.500 6.995Opbrengsten galerie 647 5.500 3.039Opbrengsten diversen 7.924 p.m. 10.513Totaal overige baten 21.509 12.000 32.25055

LASTENBESTEED AAN DE DOELSTELLINGENWerkelijk Begroting Werkelijk2009 2009 2008Kosten aankopen natuurterreinen en gebouwenAankopen en verwervingAankopen natuurterreinen 5.734.157 p.m. 1.733.796Aankopen gebouwen 510.207 p.m. -6.244.364 p.m. 1.733.796Uitvoeringskosten eigen organisatiePersoneelskosten 45.757 37.400 40.308Totaal kosten aankopen natuurterreinen en gebouwen 6.290.121 37.400 1.774.104Kosten beheer natuurterreinen en gebouwenSubsidies en bijdragenDiensten Milieufederatie Drenthe 9.697 12.000 9.269Diensten De Landschappen 81.980 55.000 60.000Bijdragen aan derden - 5.000 -Diensten door derden - 7.000 -Totaal subsidies en bijdragen 91.677 79.000 69.269Uitbesteed werkDirecte kosten beheer natuurterreinenBosbeheer (voornamelijk onderhoud) 29.065 34.800 35.687Begrazing natuurterreinen (verzorging schapen e.d.) 59.406 76.000 59.857Akkerbouw (bemesten, gewasbescherming, oogsten) 65.511 60.000 66.626Bemest grasland (bemesten, oogsten, rasteren) 16.543 14.000 18.329Schraalland (oogsten, rasteren) 116.580 117.000 136.646Rundveebeheer (verzorging Limousins en Hooglanders) 147.338 118.500 123.343Totaal directe kosten beheer natuurterreinen 434.443 420.300 440.488Algemene kosten beheer natuurterreinenMachines en gereedschappen (aankoop en onderhoud) 100.458 103.500 91.472Bedrijfsauto’s 18.469 21.500 19.631Tractoren 45.133 70.000 43.526Infrastructuur (wegen,waterlopen,bebording) 125.767 88.000 99.759Waterschapslasten 102.274 240.000 309.407Overige (huur, pacht, hunebedden) 88.672 74.000 81.226Totaal algemene kosten beheer natuurterreinen 480.773 597.000 645.02156

LASTENWerkelijk Begroting Werkelijk2009 2009 2008Kosten beheer gebouwenOnderhoud gebouwen 605.145 465.500 891.796Gas/water/electriciteit 89.961 60.500 61.412Verzekeringen gebouwen 45.236 40.100 43.714Fondsvorming verzekering 2.682 2.000 2.487Onroerendgoedbelasting 30.099 30.000 27.573Gemeentelijke belastingen 6.256 10.200 8.574Overige 124.068 50.500 42.974Totaal kosten beheer gebouwen 903.447 658.800 1.078.530Totaal uitbesteed werk 1.818.663 1.676.100 2.164.039HuisvestingskostenHuisvestingskosten 36.368 35.000 26.085Totaal huisvestingskosten 36.368 35.000 26.085KantoorkostenKantoorkosten 121.127 127.000 130.582Totaal kantoorkosten 121.127 127.000 130.582Algemene kostenAlgemene kosten 47.418 55.000 57.944Totaal algemene kosten 47.418 55.000 57.944Uitvoeringskosten eigen organisatiePersoneelskosten 880.636 859.000 869.799Totaal uitvoeringskosten eigen organisatie 880.636 859.000 869.799Totaal kosten beheer natuurterreinen en gebouwen 2.995.889 2.831.100 3.317.71857

LASTENWerkelijk Begroting Werkelijk2009 2009 2008Kosten projectenProjectkostenUitgaven aan diverse projecten, zie bijlage 1 2.371.413 1.241.666 4.720.874Uitvoeringskosten eigen organisatiePersoneelskosten 147.922 80.000 144.652Totaal kosten projecten 2.519.335 1.321.666 4.865.526Kosten voorlichting, promotie, educatie en belangenbehartigingVoorlichting, promotie, educatie en belangenbehartigingPr / voorlichting 15.304 15.000 49.163Media en pers - 2.500 -Werving en advertenties 1.914 5.000 5.172Publieksvoorzieningen 10.960 8.000 14.420Publicaties 13.020 2.000 -Educaties 919 1.500 9.180Activiteiten 13.997 8.000 8.868Activiteiten 75 jarig jubileum 45.195Vrijwilligers 12.469 12.000 10.527Klachtenregeling - p.m. -Kwartaalblad 124.027 120.000 123.734237.805 174.000 221.064Uitvoeringskosten eigen organisatiePersoneelskosten 200.833 193.500 188.872Kantoorkosten 6.000 6.000 6.000206.833 199.500 194.872Totaal kosten voorlichting, promotie, educatie, belangenbeh. 444.638 373.500 415.936TOTAAL BESTEED AAN DE DOELSTELLING 12.229.203 4.563.666 10.373.28458

LASTENWerkelijk Begroting Werkelijk2009 2009 2008WERVING BATENKosten eigen fondsenwervingWervingskosten 26.631 27.000 25.148Correctie nalatenschap 383.931 - -Uitvoeringskosten eigen fondsenwervingPersoneelskosten 13.174 12.700 13.806Totaal kosten eigen fondsenwerving 423.736 39.700 38.954In % van de baten uit eigenfondsenwerving 7,67% 11,18% 5.39%Kosten van beleggingenKosten beleggingen 17.528 p.m. 20.689Totaal kosten van beleggingen 17.528 p.m. 20.689TOTAAL WERVING BATEN 441.264 39.700 59.643BEHEER EN ADMINISTRATIEKosten beheer en administratieUitvoeringskosten eigen organisatiePersoneelskosten 682.849 488.100 505.343Totaal kosten beheer en administratie 682.849 488.100 505.343TOTAAL BEHEER EN ADMINISTRATIE 682.849 488.100 505.34359

Specificatie en verdeling kosten naar bestemmingBestemming Doelstelling Doelstelling Doelstelling DoelstellingA B C DSubsidies en bijdragen - 91.677 - -Aankopen en verwervingen 6.244.364 - - -Uitbesteed werk - 1.818.663 2.371.413 -Publiciteit & communicatie - - - 237.805Personeelskosten 45.757 880.636 147.922 200.833Huisvestingskosten - 36.368 - -Kantoorkosten - 121.127 - 6.000Algemene kosten - 47.418 - -Rente - - - -Totaal 6.290.121 2.995.889 2.519.335 444.638Gemiddeld aantal werk- 1 28 2 4nemers per doelstellingenDoelstelling ADoelstelling BDoelstelling CDoelstelling DWerving baten AWerving baten BBeheer en administratie AKosten aankopen en verwerving natuurterreinen en gebouwenKosten beheer natuurterreinen en gebouwenKosten projectenKosten voorlichting, promotie, educatie en belangenbehartigingKosten eigen fondsenwervingKosten van beleggingenKosten beheer en administratieDe financiële administratie is ingericht naar doelstellingen. De kosten en opbrengsten worden direct op dezedoelstellingen verantwoord en zijn rechtstreeks ontleend aan de jaarrekening.In % totaal besteed aan de doelstelling ten opzichte van de totale baten 87.27%XX = In dit bedrag is geen rekening gehouden met een éénmalige correctiebedrag ad € 383.931,--, zijnde eenonterecht opgenomen bate in 200760

Werving Werving Beheer/ Rekening Begroting Rekeningbaten baten administratie 2009 2009 2008A B A- - - 91.677 79.000 69.269- - - 6.244.364 p.m. 1.733.796- - - 4.190.076 2.917.766 6.884.91326.631 - - 264.436 201.000 246.21213.174 - 682.849 1.971.171 1.670.700 1.762.780- - - 36.368 35.000 26.085- - 127.127 133.000 136.582- - - 47.418 55.000 57.944- 17.528 - 17.528 - 20.689XX39.805 17.528 682.849 12.990.165 5.091.466 10.938.27061

Verschillen-analyse rekening 2009 versus begroting 2009 (in euro’s)BATENWerkelijk Begroting Werkelijk-2009 2009 2008-Baten uit eigen fondsenwervingBaten uit bijdragen projecten 1.825.814 190.000 3.283.482-Baten uit overige eigen fondsenwerving 440.420 355.000 721.662-Totaal baten uit eigen fondsenwerving 2.266.234 545.000 4.005.144 -Baten uit acties derden 1.041.667 1.041.666 1.041.667-Subsidies overheden aankopen natuurterreinen en gebouwen 6.234.327 p.m. 1.727.060-Subsidies overheden beheer 1.750.888 1.720.300 1.693.883-Baten beheer natuurterreinen 1.087.331 992.500 1.003.380-Baten beheer gebouwen 1.001.006 780.000 815.997-Baten uit beleggingen 633.836 p.m. 89.995-Overige baten 21.509 12.000 32.250-SOM DER BATEN 14.036.798 5.091.466 10.229.386-LASTENBesteed aan de doelstellingenA. Kosten aankopen natuurterreinen en gebouwen 6.290.121 37.400 1.774.104-B. Kosten beheer natuurterreinen 2.092.442 2.172.300 2.239.188-B. Kosten beheer gebouwen 903.447 658.800 1.078.530-C. Kosten projecten 2.519.335 1.321.666 4.865.526-D. Kosten voorlichting, promotie, educatie en belangenbehartiging 444.638 373.500 415.936-Totaal besteed aan de doelstellingen 12.249.983 4.563.666 10.373.284-Werving batenKosten eigen fondsenwerving 423.736 39.700 38.954-Kosten van beleggingen 17.528 p.m. 20.689-Totaal werving baten 441.264 39.700 59.643-Beheer en administratieKosten beheer en administratie 682.849 488.100 505.343-Totaal beheer en administratie 682.849 488.100 505.343-SOM DER LASTEN 13.374.096 5.091.466 10.938.270-Resultaat 662.702 - 708.884-14.036.798 5.091.466 10.229.386-62

OVERZICHT PROJECTENBegroting Begroting Baten Lasten SaldoBaten 2009 Lasten 2009 2009 2009 2009Beschikbare gelden voor 2009Bestemming uit Postcodeloterijgelden - - 640.455 - -Bijdragen en subsidies - - 1.825.814 - -Totaal 1.231.666 1.316.666 2.466.269 2.519.335 53.066Uitbreiding Havesathe Lemferdinge 20.000 20.000 - - -Renovatie Havesathe Havixhorst 200.000 200.000 - - -Molenaarswoning 60.000 60.000 - - -Vervenershuisje Valthermond 20.000 20.000 - - -Restauratie boerderij Begeman 80.000 80.000 - - -Achterstallig onderhoud drie schansen 20.000 20.000 - - -Uitvoering Hunzeprojecten Torenveen etc 70.000 70.000 - - -Inrichten polder Zuidermaten 30.000 30.000 - - -Grondverwerving Hunzedal/Oude Diep 250.000 250.000 - - -Uitbreiding kantoor Kloosterstaat 9-11 137.000 137.000 - - -Werktuigberging Wildenberg 30.000 30.000 - - -Verbouw ‘t Ende, vakantiewoning 30.000 30.000 - - -Uitgave cultureel erfgoed 25.000 25.000 - - -Uitgave Eeuwig Landschap 20.000 20.000 - - -Wervingsactie jubileumjaar 2009 35.000 35.000 - - -Mobiel systeem informatiepanelen 14.666 14.666 - - -OBN 2006 - - 18.047 18.047 -Aanplant bos Smilder Oosterveld - - 17.601 17.601 -Uitvoering N.O. Bongeveen - - 143 143 -Grafisch Museum Orvelte - - 2.156 2.156 -OBN 2007 - - 58.357 58.357 -Bevers terug langs de Hunze - - 9.520 9.520 -N.O.gebieden Noordma, Oude Weer etc. - - 45.267 45.267 -Planontwikkeling Zuidermaten - - 1.403 1.403 -Jubileumboek Cultuurschatten - - 185.504 185.504 -Boek Dode Hand, levende natuur - - 16.856 16.856 -Film Bevers - - 5.287 5.287 -Restauratie Klein Soestdijk - - 35.805 35.805 -N.O.projecten Hunzedal - - 2.589 2.589 -N.O. Stroetenveld - - 23.402 23.402 -GD-onderzoek - - 42.936 42.936 -Consoliderende werkz.hd. 4 grafheuvels - - 613 613 -Woning Grafisch Proeflokaal - - 44.962 44.962 -Grondverwerving Hunzedal/Oude Diep - - 349.324 349.324 -Infopanelen Exloerkijl - - 2.792 2.792 -Beheercentrum Schaapskooi - - 71.659 71.659 -Poort naar het Reestdal - - 439 439 -Tuin van de Eeuwigheid - - 1.252 1.252 -De Wildernis - - 6.745 6.745 -Restauratie interieur Begeman - - 20.938 20.938 -Wervingsactie - - 35.322 35.322 -Vervenershuisje Valthermond - - 9.889 9.889 -Historisch onderz.Huis van Hansouwe - - 3.647 3.647 -Amfibeen- en reptielenatlas - - 2.500 2.500 -Aankoop/Restauratie Huis van Hansouwe - - 799.107 799.107 -75 jarig jubileum HDL - - 56.486 56.486 -Uitvoering N.O. Torenveen - - 130.802 130.802 -Uitbreiding kantoor Kloosterstaat 9-11 - - 41.327 41.327 -Knapzakroutes revitaliseren - - 55.746 55.746 -Renovatie molenaarswoning - - 13.685 13.685 -63

vervolg projectenBegroting Begroting Baten Lasten SaldoBaten 2009 Lasten 2009 2009 2009 2009Restauratie casco boerderij Begeman - - 294.166 294.166 -Werving - - 13.161 13.161 -Educatie - - 1.292 1.292 -Wervingsactie - - 8.952 8.952 -Inrichting infocentra - - 24.802 24.802 -Educatie/vrijwilligersteam - - 2.500 2.500 -OBN 2008 190.000 200.000 9.288 9.288 -Loonkosten diverse projecten - 80.000 - - -Ongedekte loonkosten ** - - - 53.066 53.066Totaal 1.231.666 1.316.666 2.466.269 2.519.335 53.066** Kosten in verband met voorbereiden en aanvragen projectenOverzicht totaal uitgegeven aan salariskosten inclusief werkgeverslastenBruto salarissen, inclusief uitbetaalde vakantiegelden 1.275.837Premies werkgever BPL, Sazas etc. 161.879Premies werkgever WW, WIA. etc. 213.969Heffing op spaarlonen 3.126Totaal kosten salarissen inclusief werkgeverslasten 1.654.637Salariskosten directeurSchaal 12, periodiek 10 van de CAO Bos en Natuur64

Begroting 2010 (in euro’s)BATENWerkelijk Begroting Begroting2009 2009 208Baten uit eigen fondsenwervingBaten uit bijdragen projecten 1.825.814 190.000 190.000Baten uit overige eigen fondsenwerving 440.420 355.000 381.500Totaal baten uit eigen fondsenwerving 2.266.234 545.000 571.500Baten uit acties van derden 1.041.667 1.041.666 942.900Subsidies overheden aankopen natuurterreinen en gebouwen 6.234.327 p.m p.m.Subsidies overheden beheer 1.750.888 1.720.300 1.655.000Baten beheer natuurterreinen 1.087.331 992.500 1.021.500Baten beheer gebouwen 1.001.006 780.000 795.000Baten uit beleggingen 633.836 p.m. 107.900Overige baten 21.509 12.000 11.000SOM DER BATEN 14.036.798 5.091.466 5.104.800LASTENBesteed aan de doelstellingenA. Kosten aankopen natuurterreinen en gebouwen 6.290.121 37.400 42.000B. Kosten beheer natuurterreinen 2.092.442 2.172.300 2.224.500B. Kosten beheer gebouwen 903.447 658.800 651.500C. Kosten projecten 2.519.335 1.321.666 1.232.900D. Kosten voorlichting, promotie, educatie en belangenbehartiging 444.638 373.500 400.300Totaal besteed aan de doelstellingen 12.249.983 4.563.666 4.551.200Werving batenKosten eigen fondsenwerving 423.736 39.700 43.600Kosten van beleggingen 17.528 p.m. p.m.Totaal werving baten 441.264 39.700 43.600Beheer en administratieKosten beheer en administratie 682.849 488.100 510.000Totaal beheer en administratie 682.849 488.100 510.000SOM DER LASTEN 13.374.096 5.091.466 5.104.800Resultaat 662.702 - -14.036.978 5.086.166 5.104.80065

Bijlagen68

Bijlage 1 Samenstelling bestuur en WACSamenstelling per 31 december 2009Stichting Het Drentse LandschapRaad van Toezicht (de voorzitter van de RvT is ook voorzitter van de RvA)• A.H. Bruins Slot, Ruinerwoldnevenfuncties: Directeur AlesconLid Raad van Commissarissen RETBestuur VNO/NCW NoordBestuur Kamer van Koophandel NoordBestuur Ooievaarsstation De LokkerijBestuur Bedrijven sociëteit A 37• P. Bennema, Dwingeloonevenfuncties: Directeur in algemene dienst Provincie Drenthe,gedetacheerd als coördinator Ruimtelijke Ordening LOFAR bij ASTRONEigen bureau voor Communicatie, PR en Ruimtelijke Ordening• Mevrouw A. Edelenbosch, Gasselternijveenschemond (voorzitter)nevenfuncties: Lid Raad van Commissarissen woningcorporatie LefierBestuurslid Je Maitiendrai FondsBestuurslid IVN Nederland/VerenigingBestuurslid De LandschappenLid Raad van Toezicht Stichting IVNVoorzitter Technische Commissie Bodem VROM• D. Hoorn, Oosterhesselennevenfuncties: Voorzitter bestuur Rabobank WesterborkVoorzitter deelgebiedcommissie 2 Gemeente CoevordenBestuurslid Stichting Jan Rigterink FondsBestuurslid Stichting PoppenBestuurslid Stichting Geiske Bekker FondsBestuurslid Stichting Terra MaterBestuurslid Stichting Natuurkunst DrentheVoorzitter Stichting Collectie Brands• Mevrouw B.M. van Mil, Gasselternijveennevenfuncties: Docente Nederlands en Economie voortgezet onderwijsWerkgroeplid maatschappelijke stages voor scholierenToegevoegd lid Plaatselijke Commissie ‘t Kleine Kerkje GieterveenBestuurder• E.W.G. van der BiltRaad van Advies• E.J.M. Arnolds, Beilen• P. Brink, Ansen• Mevrouw M. Buitenkamp, Groningen• H.E. Delicaat, Gieten• A.J. van Dijk, Uffelte• S. Faber, Groningen• A. Grootjans, Haren• Mevrouw M.H. Hollema-Eikenberg, Rolde (ere-lid)• H. van Houten, Meppel• S. Jager, Leusden• D.H. Keuning, Borger• Mevrouw A. Klaassen, Spijkerboor• Mevrouw W. de Kleine-Riemersma, Wachtum• H.R. Reinders, Groningen• P. Snijders, Dalen• T. Spek, Rhenen• R.H.J. Staal, Dalen• Mevrouw H. Tonckens, Appelscha• H. Tj. Waterbolk, Haren (ere-lid)• Mevrouw D. Welink, Assen69

Stichting Drentse Boerderijen• A.H. Bruins Slot, Ruinerwold• P. Bennema, Dwingeloo• Mevrouw A. Edelenbosch, Gasselternijveenschemond (voorzitter)• D. Hoorn, Oosterhesselen• Mevrouw B.M. van Mil, GasselternijveenStichting Oude Drentse Kerken• A.H. Bruins Slot, Ruinerwold• P. Bennema, Dwingeloo• Mevrouw A. Edelenbosch, Gasselternijveenschemond (voorzitter)• D. Hoorn, Oosterhesselen• Mevrouw B.M. van Mil, GasselternijveenStichting Drs. A.V.J. den Hartogh Fonds• A.H. Bruins Slot, Ruinerwold• P. Bennema, Dwingeloo• Mevrouw A. Edelenbosch, Gasselternijveenschemond (voorzitter)• D. Hoorn, Oosterhesselen• Mevrouw B.M. van Mil, GasselternijveenWetenschappelijke Adviescommissie• E. W. G. van der Bilt, directeur van Het Drentse Landschap (voorzitter)• Mevrouw H. D. Van Dijk - Heinemeijer, ecologe bij Het Drentse Landschap (secretaris)• E. J. M. Arnolds, Beilen• J. W. Grotenhuis, Westerbork• B. J. Jenster, Westerbork• U. Vegter, Groningen• G.W. de Vries, Tweede ExloërmondBestuur Werkgroep Boerenerven• Mevrouw H. Tonckens (voorzitter)• Mevrouw J. Oudega (secretaris/penningmeester)• Mevrouw J. Muffels• J. de Vries• Mevrouw M. Oostendorp• A. Haar• Mevrouw B. Scheltema70

Bijlage 2 Samenstelling personeelSamenstelling per 31 december 2009RentambtManagementteamE. W. G. van der Bilt Directeur/bestuurderM. H. Buruma RentmeesterMevrouw S. S. van der MeerHoofd communicatieA.H.B. WortelboerHoofd financiën en middelenMevrouw E.C. Zindel-de JongBestuurssecretaris/DirectiesecretaresseBeheer en GrondzakenMevrouw A. G. StroetingaMedewerker beheeradministratieOnderzoek en PlanningMevrouw H. D. Van Dijk-Heinemeijer Hoofd onderzoek en planningB. Zoer Medewerker onderzoek en planningGebouwenJ. Cazemier ProjectleiderA. Kooistra Medewerker gebouwenW. Grit Bouwkundig medewerkerL. Schuurman Bouwkundig medewerkerPR/voorlichtingJ. G. Colpa Medewerker communicatie en vrijwilligerszakenMevrouw J. Schipper-SetonMedewerker communicatieMevrouw E. Sanders-SmitMedewerker administratieFinanciën en MiddelenB. R. W. Grevink Senior medewerker financiën en middelenF. Nijhuis Medewerker financiën en middelenMevrouw S. HovingMedewerker projectadministratieJ. G. Schenkenberg van Mierop Medewerker GIS en systeembeheerMevrouw M. Koops-Oosterveen InterieurverzorgerRayonsT. W. M. Bezuijen Hoofd terreinbeheerNoordE. Nijboer RayonbeheerderH. A. J. Gillis TerreinmedewerkerG. H. van Sluis TerreinmedewerkerJ. Timmer TerreinmedewerkerF.J. HeukerSchaapherderZuidA. Winters RayonbeheerderA. J. G. Gillis TerreinmedewerkerH. E. de Graaff TerreinmedewerkerA. Ekkels BedrijfshoofdG. Ekkels TerreinmedewerkerF. Nevels BedrijfshoofdG. H. Schuurhuis BedrijfshoofdF.J. van de VegteBedrijfshoofdC. Homan Schaapherder71

Vakantiewoningen en informatiecentraMevrouw G.G.A. Waninge-Veldman Interieurverzorger vakantiewoningenMevrouw K. Ferim-DoggenInterieurverzorger vakantiewoningenMevrouw W. Joling-DunningInterieurverzorger vakantiewoningenMevrouw G.J. Engeler-SnijderInterieurverzorger vakantiewoningenMevrouw D.C.G. WaningeTuinonderhoud vakantiewoningenMevrouw J. de VriesInterieurverzorger informatiecentrumMevrouw H.A. GraveInterieurverzorger informatiecentrumMevrouw H. Homan-PoolInterieurverzorger informatiecentrumToezichthouders c.q. kuddeverzorgersA.H. BoddeveldHunzedal, Drouwenerzand, Gasterse Duinen en KampsheideH. Bonder KampsheideL. Bonder Gastersche HoltJ.P. BrouwerHijkerveld en Groote ZandG. van de Bruinhorst Steenberger OosterveldA. Ernst HondstongL. Gritter OrvelterzandD. J. Haanstra Hijkerveld-DiependalH.T. HatzmanSmilder Oosterveld Noord en ZuidA. Huisjes Bosgebied Hollandsche VeldK. Jansen ScharreveldH.J. van KlinkenHunzedal- DeelgebiedenL. Pinxsterhuis Informatiecentrum ‘t EndeJ. G. Santing Uffelter Binnenveld - MeeuwenveenE. Smit DalerpeelR. Stevens Boerenveensche PlassenR. Tolman ReestdalK. van der Tuuk Landgoed VossenbergB. Veenstra Gasterse DuinenK. Vogelzang De SlagenG. de Vries Landgoed VledderhofK. E. J. Waninge Boerenveensche Plassen, Kremboongbos, Oude Diep, Nuilerveld,Landgoed Vossenberg en VeeningerplasL. Wendeling Elper WesterveldJ. Winters Zuidwest Drenthe (tot Juli 2009)Mevrouw P. WijtmansAssistent Schaapherder HijkerveldMevrouw G.C. KouprieAssistent Schaapherder DoldersummerveldToezichthouders bezoeken regelmatig de natuurgebieden en houden zo nodig toezicht op het vee.Ze ontvangen hiervoor een vergoeding.72

Bijlage 2a Organisatieschema Stichting Het Drentse Landschapper 1 januari 2010Managementteam bestaat uit:• directeur/bestuurder• rentmeester• hoofd sector financiën en organisatie• hoofd sector communicatieRaad van ToezichtDirecteur/bestuurderSector beheer natuurgebieden en gebouwen i.o.*aankopen/ruimtelijke ordening(rentmeester)* aankoopadministratie*beheer natuurgebieden(hoofd terreinbeheer)* onderzoek enplanning(hoofd O&P)* beheer gebouwen* projectenterreinmedewerkersschaapskooirayon zuidterreinmedewerkersschaapskooi4 beheerboerderijenrayon noordtimmermanrayon zuidtimmerman74

* NB. De sectoren financiën en middelen en communicatie hebben eensectorhoofd. De sector beheer natuurgebieden en gebouwen functioneertnog als voorheen met 4 afdelingen (aankopen/grondzaken, terreinbeheer,onderzoek & planning en gebouwen). Deze afdelingen hebbennog een hoofd, behalve gebouwen, en worden aangestuurd door dedirecteur.Raad van AdviesSector*financiën en middelenSector*communicatie* financiën* projectadministratie* automatisering/GIS* facilitaire diensten* PR/voorlichting/ educatie*vrijwilligerswerk* bestuurssecretariaat/receptie* begunstigersadministratie* personeelszaken75

Bijlage 3 Oppervlakte natuurgebieden in hectarenPer 31 december 2009In Eigendom In Beheer Totaal0 Kloosterstraat 0,1236 ha 0,1236 ha1 Kampsheide 30,5339 ha 9,1645 ha 39,6984 ha2 Scharreveld 291,3202 ha 9,9833 ha 301,3035 ha3 De Palms 26,2920 ha 26,2920 ha4 Bongeveen 36,2695 ha 36,2695 ha5 Takkenhoogte 121,6999 ha 27,3730 ha 149,0729 ha6 Hondstong 62,9571 ha 37,0485 ha 100,0056 ha7 Reestdal 747,1777 ha 3,3404 ha 750,5181 ha8 Stroeten 71,6335 ha 71,6335 ha9 De Kleibosch 124,0141 ha 124,0141 ha10 Hijkerveld 877,9031 ha 26,3074 ha 904,2105 ha34,1388 ha 34,1388 ha11 Gasterse Duinen 76,1541 ha 76,1541 ha12 De Slagen 120,4251 ha 55,1873 ha 175,6124 ha13 Smilder Oosterveld 144,9127 ha 144,9127 ha14 Nijensleekerveld 30,1760 ha 30,1760 ha15 Dalerpeel 199,4525 ha 9,1560 ha 208,6085 ha16 Elper Westerveld 39,3130 ha 39,3130 ha17 Landgoed Vledderhof 108,0125 ha 7,3700 ha 115,3825 ha18 Landgoed Vossenberg 428,9223 ha 19,8042 ha 448,7265 ha19 Drouwenerzand 222,6287 ha 222,6287 ha20 Bouwersveld 91,0627 ha 0,6280 ha 91,6907 ha21 Kremboong 72,9478 ha 72,9478 ha22 Doldersummerveld 460,4667 ha 460,4667 ha23 Uffelter Binnenveld 106,8351 ha 106,8351 ha24 Heidenheim 43,5052 ha 6,7990 ha 50,3042 ha25 Landgoed Rheebruggen 283,3398 ha 14,5260 ha 297,8658 ha0,0000 ha26 Nolderveld 32,4336 ha 32,4336 ha27 Nuilerveld 61,7991 ha 61,7991 ha28 Steenberger Oosterveld 98,9071 ha 98,9071 ha29 Groote Zand 162,6092 ha 13,6530 ha 176,2622 ha30 Orvelterzand 119,5470 ha 119,5470 ha31 Esbosjes Zuidwolde 60,9075 ha 15,8444 ha 76,7519 ha32 Boerenveensche Plassen 420,6269 ha 12,7236 ha 433,3505 ha33 Hollandsche Veld 195,2369 ha 0,7567 ha 195,9936 ha34 Hunzedal 1.199,5408 ha 382,7119 ha 1.582,2527 ha35 Zuidoost Drenthe 0,2167 ha 0,2167 ha36 Lemferdinge 2,8322 ha 2,8322 ha37 Veenhuizen 1,6690 ha 1,6690 ha88 Hunebedden, e.a. 14,3535 ha 22,7770 ha 37,1305 ha97 Stichting Oude Dr.Kerken 0,0318 ha 0,0318 haRuilgronden Hunzedal 15,6545 ha 15,6545 haIn Eigendom en beheer 7.204,4128 ha 709,3248 ha 7.913,7376 ha76

Bijlage 4 Overzicht archeologische objectenHunebeddenNummer Naam Gemeente Opp. in haD1 Steenbergen Gemeente Noordenveld 3,10.63D2 Westervelde Gemeente Noordenveld 0,07.87D3,D4 Midlaren Gemeente Tynaarlo 0,06.80D9 Annen Gemeente Aa en Hunze 0,03.99D10 Gasteren Gemeente Aa en Hunze 0,59.15D12 Eexteres Gemeente Aa en Hunze 0,85.60D13 Eexter Grafkelder Gemeente Aa en Hunze 0,47.10D14 Eexterhalte Gemeente Aa en Hunze 1,25.50D16 Balloo Gemeente Aa en Hunze 0,69.47D17,D18 Rolde-N, Rolde-Z Gemeente Aa en Hunze 0,82.59D19,D20 Drouwen-W, Drouwen Gemeente Borger-Odoorn 2,33.90D21,D22 Borger Gemeente Borger-Odoorn 0,20.20D23,D24 en D25 Borger Gemeente Borger-Odoorn 1,59.80D27 Borger Gemeente Borger-Odoorn 0,83.47D28,D29 Buinen-N, Buinen-Z Gemeente Borger-Odoorn 0,23.85Cultuurhistorische en oudheidkundige monumentenNummer Naam Gemeente Opp. in ha1. Spieker Dwingeloo Gemeente Westerveld 0,43.012. Hunenkerkhof Gemeente Coevorden 0,27.053. Steenkistenheuvel Gasselte Gemeente Borger-Odoorn 0,07.804. Grolloërholt Gemeente Aa en Hunze 4,64.705. Balloërkuil Gemeente Aa en Hunze 0,44.706. Tumulibos Rolde Gemeente Aa en Hunze 2,70.227. De Kleibosch-Tichelwerk Gemeente Noordenveld 2 veenterpen8. Landgoed Rheebruggen Gemeente Westerveld 1 motteheuvelGrafheuvels9. Kampsheide 45 grafheuvels Celtic Field10. Gasterse Duinen 1 grafheuvel11. Hijkerveld urnenveld bestaande uit 34 elementen Celtic Field2 grafheuvels12. Landgoed Hooghalen 18 grafheuvels13. Landgoed Vossenberg 2 grafheuvels14. Uffelter Binnenveld 1 grafheuvel15. Boerenveensche Plassen 1 grafheuvel16. Tumulibos/Kampsheide 30 grafheuvels17. Landgoed Vledderhof 2 grafheuvels18. Bouwersveld/Koelingsveld 6 grafheuvelsSchansenNaam Gemeente Opp. In haZwartendijkster Schans Gemeente Noordenveld 3,55.70Katshaarschans Gemeente Coevorden 9,35.15Emmerschans Gemeente Emmen 2,44.8077

Bijlage 5 Overzicht beelden en zwerfstenen in eigendomNationaal Beeldenpark De HavixhorstNaam beeld kunstenaar eigendomTabita Eddy Roos september 2000Majoor O. Jos van Riemsdijk 2001Piet Esser Jan Buys augustus 2001A. Alberts Bertus Sondaar mei 2006Roland Holst Charlotte van Pallandt mei 2006Bertus Sondaar Pieter d’Hont oktober 2006Simon Wiesenthal Eric Claus 2007Europa en de stier Eric Claus 2007Ro Morgendorff Piet Esser augustus 2009Ro Morgendorff Charlotte van Pallandt augustus 2009Liesbeth Eddy Roos augustus 2009Beeld voor de tuin LemferdingeNaam beeld kunstenaar eigendom gekregen vanDoorkijk Gerard Höweler april 2002 Mw. W. Janssen en Mw. M. MaasZwerfstenenbeelden op de Drentse HondsrugIn eigendom sinds april 2002Naam beeld kunstenaar locatieDe Gewichtheffer Ton Kalle Nabij DrouwenSteen met vierkant gat Gerard Howeler In centrum dorp EesOde aan de zon Rob Schreefel In het schapenpark van het OdoornerveldMental Map Petra Boshart In het Hunzebos, nabij recreatiepark Hunzebergen78

Bijlage 6 GebouwenStichting Het Drentse LandschapNaam Adres Plaats SoortBoerderij Rheebruggen (R) Rheebruggen 6 Ansen BoerderijBeheersboerderij Rheebruggen (R) Rheebruggen 8 Ansen BoerderijBeheersboerderij Rheebruggen Rheebruggen 8 Ansen KapschuurBoerderij Klaver Rheebruggen 10 Ansen BoerderijBoerderij Klaver Rheebruggen 10 Ansen KapschuurBoerderij Klaver Rheebruggen 10a Ansen SchaapskooiTuinmanswoning (R) Kloosterstraat 3 Assen WoonhuisHoofdkantoor HDL (P) Kloosterstraat 5 Assen WoonhuisHoofdkantoor HDL (P) Kloosterstraat 7 Assen WoonhuisWoning (P) Kloosterstraat 9 Assen WoonhuisWoning (P) Kloosterstraat 11 Assen WoonhuisWoning Bronnegerveen Gasselterstraat 5 Bronnegerveen WoonhuisRode Schuur Steigerwijk 88 Dalen SchuurZwarte Schuur Steigerwijk 23 Dalerpeel SchuurCamping De Havixhorst Schiphorsterweg 9a De Schiphorst BedrijfsgebouwBoerderij Steenbergen Schiphorsterweg 11 De Schiphorst BoerderijBoerderij Lindenhorst (R) Schiphorsterweg 13 De Schiphorst BoerderijDe Lindenhorst (R) Schiphorsterweg 15 De Schiphorst BoerderijWoning Kanis Schiphorsterweg 17 De Schiphorst WoonhuisDrieling Woning Schiphorsterweg 19 De Schiphorst WoonhuisDrieling Woning Schiphorsterweg 23 De Schiphorst WoonhuisBoerderij Flinkert Schiphorsterweg 20 De Schiphorst BoerderijBoerderij Flinkert Schiphorsterweg 20 De Schiphorst KapschuurBoerderij Eskes Schiphorsterweg 24 De Schiphorst BoerderijTuinmanswoning (R) Schiphorsterweg 32 De Schiphorst WoonhuisTweeling Woning Schiphorsterweg 32a De Schiphorst WoonhuisTweeling woning Schiphorsterweg 32b De Schiphorst WoonhuisTweeling woning Schiphorsterweg 32a/b De Schiphorst KapschuurDe Havixhorst (R) Schiphorsterweg 34-36 De Schiphorst HavezatheDe Havixhorst Schathuis (R) Schiphorsterweg 34-36 De Schiphorst SchathuisDe Havixhorst Koetshuis (R) Schiphorsterweg 34-36 De Schiphorst KoetshuisBoerderij De Lokkerij Schiphorsterweg 28 De Schiphorst BoerderijKeuterij De Lokkerij Schiphorsterweg 28 De Schiphorst KeuterijBoerderij ‘t Ende (R) Stapelerweg 20 De Wijk BoerderijBoerderij ’t Ende Stapelerweg 20 De Wijk Open kapschuurBoerderij ‘t Ende Stapelerweg 20a De Wijk BoerderijBoerderij ‘t Ende (R) Stapelerweg 20a De Wijk Schuur - staartHet Schultehuus (R) Brink 7 Diever WoonhuisBeheersboerderij Sophia Hoeve Huenderweg 2 Doldersum BoerderijBeheersboerderij Sophia Hoeve Huenderweg 2 Doldersum KapschuurUitkijktoren Doldersummerveld Boylerstraat 2 Doldersum KijktorenBoerderij Huender Hoeve Huenderweg 1 Doldersum BoerderijBoerderij Huender Hoeve Huenderweg 1 Doldersum SchaapskooiBoerderij Huender Hoeve Huenderweg 1 Doldersum Open kapschuurPomphuis Eexterveen Elzenmaat Eexterveen PomphuisjeBoerderij Tichelwerk Moleneind 4 Foxwolde BoerderijWerkschuur Gasteren Oosteinde 5 Gasteren SchuurMolenaarswoning (P) Broek 62 Gieterveen Molenaarswoning79

De Eendracht (R) Broek 64 Gieterveen MolenKerk Gieterveen (P) Broek 2 Gieterveen KerkLandgoed Diependal Oranjekanaal NZ 48 Hijken WoonhuisVakantiewoning Witte Huisje Oranjekanaal NZ 50 Hijken WoonhuisSchaapskooi Hoogersmilde Vaartweg Hoogersmilde SchaapskooiSchaapskooi Ensink Hijkerweg Hooghalen SchaapskooiKapschuur Hijkerveld Hijkerweg Hooghalen KapschuurBezoekerscentrum Hijkerveld Hijkerweg Hooghalen HooikiepLandgoed Hooghalen Hijkerweg 10 Hooghalen BoerderijHet Hertenhuisje Hijkerweg 12 Hooghalen WoonhuisDe Scheperij Hijkerweg 14 Hooghalen BedrijfswoningDe Scheperij Hijkerweg 14 Hooghalen KapschuurKeuterij van Goor Schrapveen 13 Linde KeuterijBoerderij Eesinge Hoogeveenseweg 27 Meppel Boerderij/SchuurKeuterij Midlaren (R) Schutsweg 40 Midlaren KeuterijKeuterij Midlaren Schutsweg 40 Midlaren KapschuurBoerderij Begeman (R) Hunzeweg 30 Nieuw Annerveen BoerderijWilms Boo Europaweg 76 Nieuw Schoonebeek WoonhuisWilms Boo Europaweg 76 Nieuw Schoonebeek VakantiewoningVogelkijkhut Oranje Oranje 60 Oranje KijkhutPomphuis Leemdijk Leemdijk Oranje PomphuisjePomphuis Oranjekanaal Oranjekanaal Oranje PomphuisjeKinderactiviteiten centrum (R) Brugstraat 2 Orvelte BoerderijKinderactiviteiten centrum Brugstraat 2 Orvelte KapschuurToiletten Orvelte Brugstraat 3 Orvelte SchuurWoning Brugstraat Brugstraat 15 Orvelte WoonhuisWerkplaats/kantoor Orvelte Brugstraat 17 Orvelte BedrijfsgebouwDe Drenthehof (R) Dorpsstraat 1 Orvelte Boerderij/voorhuisDe Drenthehof (R) Dorpsstraat 1 Orvelte Boerderij/deelDe Drenthehof (R) Dorpsstraat 1 Orvelte SchaapskooiDe Tingieterij (R) Dorpsstraat 2 Orvelte BoerderijDe Tingieterij (R) Dorpsstraat 2a Orvelte Schuur - staartHet Ottenshuus (R) Dorpsstraat 3 Orvelte BoerderijHet Ottenshuus (R) Dorpsstraat 3a Orvelte BijschuurDe Pottenbakker (P) Dorpsstraat 5 Orvelte BoerderijDe Houtzagerij (R) Dorpsstraat 7 Orvelte BoerderijDe Houtzagerij Dorpsstraat 7 Orvelte KapschuurDe Smederij (R) Dorpsstraat 9 Orvelte SmederijHet Tolhuisje (R) Dorpsstraat 10 Orvelte TolhuisBrandweerschuur Orvelte (G) Flintenweg Orvelte BrandweerschuurHet Hoolhuus (R) Flintenweg 2 Orvelte BoerderijHet Hoolhuus Flintenweg 2 Orvelte VarkensstalHet Hoolhuus Flintenweg 2 Orvelte SchaapskooiDe Börckerhof II (R) Flintenweg 4 Orvelte BoerderijDe Börckerhof III Flintenweg 4a Orvelte SchaapskooiDe Börckerhof III Flintenweg 4a Orvelte Schuur - staartDe Börckerhof I (R) Flintenweg 6 Orvelte BoerderijDe Bruntingerhof (R) Flintenweg 8 Orvelte BoerderijDe Bruntingerhof Flintenweg 8 Orvelte BakspiekerDe Bruntingerhof Flintenweg 8 Orvelte Schuur - staartDe Flintenhof (G) Flintenweg 10 Orvelte SchuurDe Houtsnijder (G) Melkwegje 1 Orvelte BoerderijHet Jachthoes (R) Melkwegje 2 Orvelte Boerderij/voorhuis80

Het Jachthoes Melkwegje 2b Orvelte Boerderij/deelHet Jachthoes Melkwegje 2a Orvelte Schuur - staartDe Melkfabriek (R) Melkwegje 3 Orvelte MelkfabriekDe Melkfabriek Melkwegje 3 Orvelte BijschuurGrafisch Proeflokaal Melkwegje 5 Orvelte SchuurGereedschapschuur Orvelte Melkwegje Orvelte GereedschapschuurEvenementen Podium Schapendrift Orvelte PodiumSchaapskooi II (G) Schapendrift 2 Orvelte SchaapskooiDe Schapendrift (G) Schapendrift 3 Orvelte BoerderijDe Schapendrift Schapendrift 3 Orvelte Schuur - staartDe Garmingehof (R) Schoolstraat 1 Orvelte BoerderijCafe Warmolts (R) Schoolstraat 2 Orvelte Café / WoningGrafisch Centrum (R) Schoolstraat 3 Orvelte BoerderijDe Maalderij (G) Schoolstraat 6 Orvelte BoerderijLemferdinge (R) Lemferdingelaan 2 Paterswolde SchathuisHuis ter Hansouwe (R) De Horst 21 Peize BoerderijBoerderij Kamps (R) Kamps 1 Rolde BoerderijBoerderij Kamps Kamps 1 Rolde Schuur - staartKeuterij ’t Haantje Anholt 10 Ruinen BoerderijKeuterij ’t Haantje Anholt 10 Ruinen BijgebouwKeuterij Ghysselte Gijsselterweg 11 Ruinen BoerderijBoerderij Pol’s Stee (R) Dr. Larijweg 124 Ruinerwold BoerderijBoerderij Everts Secteweg 21 Stuifzand BoerderijHet Kleinste Huisje Secteweg 36 Stuifzand KeuterijWoning Amshoff ‘s Bosch Wijsterseweg 154 Stuifzand WoonhuisBoerderij Anserweg (R) Anserweg 8 Uffelte BoerderijBoerderij Anserweg Anserweg 8 Uffelte StookhokVervenershuis Valthermond (R) Zuiderdiep 22 Valthermond BoerderijKlein Soestdijk (R) Hoofdweg 118 Veenhuizen BedrijfsgebouwBeheersboerderij De Pieperij (P) Pieperij 7 Veeningen BoerderijBeheersboerderij De Pieperij Pieperij 7 Veeningen Schuur - staartSchuur Vledderhof Vledderhof 2 Vledder SchuurHet Schepershuisje Pieterbergweg 24 Westerbork KeuterijDe Vossenberg Hamveld 1 Wijster WoonhuisLandhuis De Vossenberg Hamveld 3 Wijster LandhuisEveline Hoeve Hamveld 5 Wijster BoerderijBoerderij Witte Venen Hamveld 8 Wijster WoonhuisBezoekerscentrum De Blinkerd Vamweg 7 Wijster BedrijfsgebouwBoerderij Kerkweg 2 Yde BoerderijVoorm. Synagoge Zuidlaren (R) Zuiderstraat 1 Zuidlaren KerkBoerderij Rabbinge Rabbinge 1 Zuidwolde BoerderijBoerderij Rabbinge Rabbinge 1 Zuidwolde Schuur - staartBoerderij Oosterwijk Rabbinge 3 Zuidwolde BoerderijBoerderij Koopman Rabbinge 4 Zuidwolde BoerderijBeh. boerderij De Uilenburcht (P) Rabbinge 7 Zuidwolde BoerderijBeheersboerderij De Uilenburcht Rabbinge 7 Zuidwolde KapschuurBoerderij Wildenberg Wildenberg 1 Zuidwolde BoerderijBoerderij Wildenberg Wildenberg 1 Zuidwolde Vakantiewoning(R) = Rijksmonument(P) = Provinciaal monument(G) = Gemeentelijk monument81

Bijlage 7 Deelname aan overlegstructurenHet Drentse Landschap participeert in een groot aantal reguliere overleggen. Hieronder volgt een overzicht:• Aankopersoverleg• Archeologische Monumentenwacht (AMW)• Atelierraad Mooi Drenthe• Begeleidingscommissie Cultuurtoerisme• Bestuur KNHM Afdeling Drenthe• Bestuur Stichting Beeldenpark De Havixhorst• Bestuur Stichting FaunaBeheerEenheid Drenthe• Bestuur Stichting Ooievaarsbuitenstation deLokkerij• Bestuurlijk Overleg Gedeputeerden• Bestuurlijk Overleg Hunze en Aa’s• Bestuurlijk Overleg Noorderzijlvest• Bestuurlijk Overleg Reest en Wieden• Boermarke Midlaren• Bond Heemschut• Commissie Onderzoek Natuurlijk milieu in Drenthe• Culturele Raad Eelde• DE LANDSCHAPPEN- Algemeen Bestuur- Directeur Rentmeester Overleg- Voorlichters Overleg- Oecologen beheerdersoverleg• Directeuren Overleg Drenthe (DOD)- Personeelsconsulenten- Communicatieadviseurs• Drents Actie Overleg (DAO)• Drents Bos Overleg• Drents-Friese Wold Nationaal Park (DFW)- Overlegorgaan- Redactiecommissie Bladwijzer en Natuurkrant- Werkgroep Educatie & Voorlichting- Werkgroep Onderzoek en Beheer- Werkgroep Recreatie• Drents Particulier grondbezit• Drents Plateau- Monumentencommissie- Monumentenoverleg- Platform Monumentenorganisaties• Gezondheidsdienst voor dieren (GD)• Hunebedden Beheer Groep• Gebiedscommissies Reest & Zuidwest Drenthe:- Gebiedscommissie- Projectgroep- Samen over de Reest- Water op maat• Hunzedal:- Gebiedscommissie- Projectgroep- Deelgebiedcommissies- Kavelruil adviescommissie Hunze- Projectgroep introductie Bever Hunzedal- Projectgroep Lofar- Projectgroep Tusschenwater- Projectteam- Overleg Informatiecentrum Hunzevallei- Partnersoverleg Noordma- Projectgroep Achterste Diep- Projectgroep Torenveen- Projectgroep Gorecht West- Projectgroep Noordma/Oude Weer/Mandenlanden- Werkgroep Recreatie & Toerisme Hunzedal- Werkgroep Marketing & Promotie Hunzedal- Werkgroep Natuurbeleving & EducatieHunzedal- Werkgroep LOFAR-tafel• IVN consulentschap• Jeneverbesgilde• Klankbordgroep bestemmingsplan buitengebiedgemeente Meppel• Klankbordgroep Erfgoedkwartier Assen• Kwaliteitsimpuls Westerveld• Landinrichtingscommissies:- RVK Laaghalen- RVK Odoorn- Bestuurscommissie Zuidwolde Zuid/ZuidwoldeNoord/Beneden Egge- Herinrichting Roden Norg• Molenstichting Drenthe• Monumentenwacht• Natura 2000- Gebiedsgroep Drouwenerzand Natura 2000- Gebiedsgroep Havelte Oost Natura 2000- Overleg terreinbeheerders en MFD Natura2000- Projectgroep Drents-Friese Wold- Projectgroep Zuidlaardermeer- Projectgroep opstellen beheerplannen Natura2000• Nederlandse Fokkersvereniging voor het Drents enSchoonebeker Heideschaap• Nederlandse Vereniging Schaapskuddes• Noordelijk CommunicatieoverlegNatuurorganisaties• Noordelijk Overleg (Drents Landschap/Fryske Gea/Groninger Landschap)• Orvelte- Overleg Culturele Activiteiten VerenigingOrvelte (CAVO)• Overleg LNV-Noord (samen met NM, SBB en dedrie Noordelijke Landschappen)• Voeten op Tafel Overleg Drenthe (samen met MFD,NM, SBB, IVN, LS beheer)• Overleg Stroomgebiedvisies Noord-Nederland• Plaatselijke Commissie kerk Gieterveen (PC SODK)• Platform Natuur- en milieucommunicatie• Platform Programma Beheer Noord Nederland• Project Natuurlijke Recreatie (MFD/Recron)• Projectgroep Integraal plan Havelte Oost• Projectgroep Kleibosch• Projectgroep Robuuste natuur/”Wildernisnatuur”• Projectgroep Strategische grondwaterwinningen• Projectgroep zoogdierenatlas Drenthe• Projectwerkgroep evaluatie visstandbeheer Hunze• Provinciale Commissie Landelijke Gebied• Provinciaal SNL overleg• Provinciale Commissie Natuurgebieden• Regulier Overleg ROB en provinciaal archeoloog• Stadsrandzone Meppel en Eesinge• Stichting Archeologie en Streek82

• Stichting De Eendracht Gieterveen• Stichting De Eeuwigheid• Stichting De Nieuwe Wildernis• Stichting Drenthe Plus• Stichting Grafisch Erfgoed• Stichting Harry de Vroome Penning• Stichting Peter Nijhoff• Stichting Prograph• Stichting Watertoren Meppel• Stichting Zeldzame Huisdierrassen• Stimuleringsprogramma biodiversiteit• Stuurgroep Aardkundige Waarden• Subcommissie Robuuste verbinding SallandseHeuvelrug-Drents Plateau- Werkgroep ecoducten Robuuste verbindingSallandse Heuvelrug-Drents Plateau• Toeristisch Platform Reestdal• Taakgroep Gebouwen (SODK)• Toeristisch Platform Reestdal• Verdrogingsforum• Vereniging Behoud Synagoge Zuidlaren (SODK)• Vereniging De Wildernis• Vereniging Landleven Midden- en ZuidwestDrenthe• Vleermuizenwerkgroep Drenthe• Vlinderstichting Drenthe- Project Stuifduinen: Komma- en Heivlinder- Project Heide- en Veenvlinders- Project Gentiaanblauwtje• Waterbeheer 21 e Eeuw- Kaderrichtlijn Water• Werkgroep Aankopen• Werkgroep Amfibieën en Reptielen Drenthe(WARD)• Werkgroep Beleidskader ammoniak• Werkgroep Ecohydrologie Reestdal• Werkgroep Ecologische verbinding Vledderveld- deEese• Werkgroep Ecologische verbinding Zeijen-Zeegse• Werkgroep Erfgoed à la Carte- Provinciale commissie Nationale Boomfeestdag• Werkgroep Ecologische verbinding HoogeveenscheVaart• Werkgroep Ecologische verbinding Wold Aa/RuinerAa-Reest• Werkgroep Florakartering Drenthe (WFD)• Werkgroep Natte Natuur• Werkgroep Natuurvisie Groene Kijk• Werkgroep Prehistorie• Werkgroep Streek en eigen Natuur MiddenDrenthe83

Bijlage 8 Bedrijfssponsorenper 31 december 2009• Bouwbedrijf H. Poortman, Veeningen• Grontmij Nederland, Drachten• ABN AMRO Bank N.V., Assen• NAM B.V., Assen• Chateauhotel- en Restaurant De Havixhorst, De Wijk• N.V. Waterleiding Maatschappij Drenthe, Assen• Buro Hollema, Rolde• Attero, Wijster (voorheen Essent Milieu)• Holland Casino, Groningen• Arcadis, Assen• Hulzebosch Grondwerken, Beilen• Kadaster Directie Noord, Assen• Quercus boomverzorging B.V., Gasselte• N.V. Waterbedrijf Groningen, Groningen• RTV Drenthe, Assen• Stichting Publieksvoorlichting Notariaat Drenthe, Oosterhesselen• Bureau B + O architecten, Meppel• De Roo Drenthe B.V. Bedum• Oranjewoud B.V., Heerenveen• Aannemingsbedrijf Vedder BV , Eext• Bork B.V., Stuifzand• Koninklijke Van Gorcum B.V., Assen• Harwig installatiegroep, Emmen• Barsingerhorn Consultancy, Delfzijl• BTL Realisatie, Emmen• Architectenbureau Meppel, Meppel• Destic Kunststoffen B.V., Veendam• Royal Haskoning, Nijmegen• Concordia bouwmaterialenhandel, Meppel• Oosterhuis BV, Nijeveen• Woonconcept, Meppel• Eelerwoude, Oosterwolde• Nationale Postcode Loterij, Amsterdam• ASTRON/LOFAR, Dwingeloo• Warenhuis Vanderveen, Assen• Industrie en handelsonderneming Elton BV, Roden• Meko Holland BV, Assen• Van Liere Grafisch Bedrijf BV, Emmen• VNO NCW Noord, Haren• Ensing Vastgoed Onderhoud, Assen• Bouwkundig teken- en adviesburo Willem van der Salm, Dwingeloo• Fieten & Roos, Hoogeveen• De Zorgverzekeraar Friesland, Leeuwarden84

Bijlage 9 Lijst met afkortingenACCOORTADEAMWASTRONASVAVNBBLBIPBIMBMPBOCBOKDBRIMBRTNCAVOCBFCBSCDACLGCONDCREDAODFWDGCDLGDODDPMDROEDREGMEHSEISEOGFLEOGFREFROELFPOEUFACEFLORONFSCGDGeBeVeGGORGGOSGISGSHBDHBGHDLHIPHISWAI & RICTIGODILGIPIPOISMISPIPRIVN-NME: Project Actie en Coördinatiepunt Recreatie en Toerisme: Annermoeras, Duunsche Landen, Elzenmaat: Archeologische Monumentenwacht: Astronomisch onderzoek in Nederland: Algemene Subsidieverordening (Provincie Drenthe): Stichting toerisme en recreatie AVN; samenwerkingsverband: Bureau Beheer Landbouwgronden: Beheers- en Inrichtingsplan: Bedrijfsinterne(e) milieuzorg(systeem): Broedvogel Monitoring Plot: Breed Overleg Cultuurhistorie: Brede Overleggroep Kleine Dorpen: Besluit Rijkssubsidiering Instandhouding Monumenten: Beleidsvisie Recreatie Toervaart Nederland: Culturele Activiteitenvereniging Orvelte: Centraal Bureau Fondsenwerving: Centraal Bureau voor de Statistiek: Christen Democratisch Appèl: Commissie Landelijke Gebieden: Commissie Onderzoek Natuurlijk Milieu Drenthe: Culturele Raad Eelde: Drents Actie Overleg: Drents Friese Wold Nationaal Park: Drenthe Golf Carrousel: Dienst Landelijk Gebied (LNV): Directeuren Overleg Drenthe: Drentse Participatie Maatschappij: Directeuren Rentmeesters Overleg: Eems Dollard Regio: Effect gerichte maatregelen: Ecologisch Hoofdstructuur: European Invertebrate Study: Europees Oriëntatie- en Garantiefonds voor de Landbouw: Europees Oriëntatie- en Garantiefonds voor de Recreatie: Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling: Europees LandbouwFonds voor Plattelandsontwikkeling: Europese Unie: Stichting Forests Absorbing CO 2Emmission: Stichting Floristisch Onderzoek Nederland: Forest Stewardship Council: Gezondheidsdienst voor dieren: Gebiedsgerichte Bestrijding Verdroging: Gewenst Grond- en Oppervlaktewater Regime: Gebieds Gericht Onderzoeks Systemen: Geografisch informatie systeem: Gedeputeerde Staten: Herinrichting Bijzondere Doelstelling: Hunebedbeheergroep: Het Drentse Landschap: Hippisch Innovatief Platform: Nederlandse Vereniging van ondernemingen in de bedrijfsvak watersport: Identificatie - en registratie van runderen: Informatie-en Communicatie Technologie: Integrale Gebiedsontwikkeling Oude Diep: Investeringsprogramma Landelijk Gebied: Integraal Plan: Interprovinciaal Overleg: Instituut Service Management: Integraal Structuur Plan: Investeringspremieregeling regionale projecten: IVN Natuur - en Milieueducatie85

JMFonds : Je Maintiendrai FondsIVOM: Instituut voor Volksgezondheid en Maatschappelijke OntwikkelingKITS: Premieregeling kleine investeringen in de toeristische sectorKNHM : Koninklijke Nederlandse HeidemaatschappijKNNV: Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische VerenigingKompas : Kompas voor de toekomst, ruimte voor de ontwikkeling van Noord-NederlandKRW: Kader Richtlijn WaterKUN: Katholieke Universiteit NijmegenKWR: Motorcycle Research InstituteLEADER : Europees programma voor plattelandsontwikkelingLNV: Ministerie van Landbouw, Natuur en VoedselkwaliteitLTO: Land - en tuinbouw organisatieLOFAR : Low Frequency ArayMER: Milieu Effect RapportageMFD: Milieufederatie DrentheMKB: Midden - en kleinbedrijfMOS: Monumentenoverleg StichtingenMPD: Mobiliteitsplan DrentheN 2000 : Natura 2000NAM: Nederlandse Aardolie MaatschappijNBL-Visie : Natuur - Bos en LandschapsvisieNBP: NatuurbeleidsplanNBBT: Nederlands Bureau voor ToerismeNELIS: Natuur en Landschapsinformatie SysteemNHI: Nationaal Hunebed InformatiecentrumNHI: Nieuwe Hanze InterregioNIOO: Nederlands Instituut voor Oecologisch OnderzoekNIVON : Nederlands Instituut voor Volksontwikkeling en NatuurvriendenwerkNM: Vereniging NatuurmonumentenNNBT: Noord-Nederlands Bureau voor ToerismeNO: NatuurontwikkelingNOM: Noordelijke OntwikkelingsmaatschappijNOM: Noordma, Oudeweer, MandelandenNORT 2000 : Noordelijke Ondernemers Recreatie en ToerismeNP: Nationaal ParkNPL: Nationale Postcode LoterijOBN: Overlevingsplan Bos en NatuurOCW: Ministerie van Onderwijs, Cultuur & WetenschappenPABK: Provinciale Adviescommissie Beeldende KunstenPB: Programma BeheerPBCF: Prins Bernhard CultuurfondsPC: Plaatselijke CommissiePCO: Provinciale Commissie OmgevingsbeleidPEB: Provinciaal Economisch beleidsplanPKN: Protestantse Kerk in NederlandPIP: Periodiek InstandhoudingsplanPMJP: Provinciaal MeerJaren ProgrammaPOG: Provinciaal Overleg GehandicaptenbeleidPOP: Provinciaal OmgevingsplanPOP: Plattelands OntwikkelingsplanPSN: Provinciale Subsidieregeling NatuurbeheerPvdA: Partij van de ArbeidPVVV: Provinciale Vereniging voor Vreemdelingen Verkeer DrenthePVT: PersoneelsvertegenwoordigingRACM: Rijksdienst voor Archeologie, cultuurlandschap en monumentenRAK: Ruilverkaveling met Administratief KarakterRAVON : Reptielen, Amfibieën, Vissen Onderzoek NederlandRCBB: Regionaal College voor de Behandeling van BeheerszakenRDMZ: Rijksdienst voor de MonumentenzorgRVK: RuilverkavelingRWS: Rijksdienst voor WegverkeerRECRON : Vereniging van recreatieondernemers NederlandREONN : Ruimtelijk -Economische Ontwikkelingsvisie Noord-Nederland86

ROB: Rijksdienst voor het Oudheidkundig BodemonderzoekROM: Ruimtelijke ordening, water en milieuRTV: Radio Televisie DrentheRUG: Rijksuniversiteit GroningenRvA: Raad van AdviesRvT: Raad van ToezichtRVZ: Raad voor Volksgezondheid & ZorgRVZ: Robuuste Verbindings ZoneSAN: Subsidieregeling Agrarisch NatuurbeheerSBB: StaatsbosbeheerSBI: Standaard BedrijfsindelingSBKGD : Stichting Behoud Kerkelijke gebouwen Groningen-DrentheSER: De WoldenSEV :SGB: Subsidie Gebiedsgericht BeleidSGP: Sociaal en Cultureel PlanbureauSN: Subsidieregeling NatuurbeheerSNL: Subsidieregeling Natuur & LandschapSNN: Samenwerkingsverband Noord-NederlandSNP: Samenwerkingsverband Nationale ParkenSODK: Stichting Oude Drentse KerkenSOVON : Samenwerkende Organisatie Vogelonderzoek NederlandTBO: Terrein Beherende OrganisatieTOWO : Toeristische ontsluiting waardevolle oudheidkundige objectenTPD: Toeristisch Platform DrentheTROP: Toeristisch-recreatief ontwikkelingsplanTT-circuit : Tourist TrophyVAM: Vuil Afvoer MaatschappijVABO: Vereniging Algemeen Belang OrvelteVCA: Veiligheid, Calamiteiten en OmstandighedenVDG: Vereniging van Drentse gemeentenVFI: Vereniging Fondsenverwervende InstellingVLO: Voorlichters OverlegVNO-NCW : OndernemingsorganisatieVOFF: Vereniging voor Onderzoek Flora en FaunaVROM: Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en MilieubeheerVSB: Verenigde SpaarbankenVZZ: Zoogdiervereniging (Vereniging voor Zoogdierkunde en Zoogdierbescherming)WAC: Wetenschappelijke Adviescommissie (HDL)WAD: Werkgroep Avifauna DrentheWARD : Werkgroep Amfibieën en Reptielen DrentheWB21: WaterBeheer 21 e eeuwWCL: Waardevol Cultuur LandschapWFD: Werkgroep Florakartering DrentheWILG: Wet Inrichting Landelijk GebiedWMD: Waterleiding Maatschappij DrentheWNF: Wereld NatuurfondsWOM: Water Op Maat projectWRN: Werkgroep Roofvogels NederlandWRO: Wet Ruimtelijke OrdeningWUR: Wageningen Universiteit87

ColofonUitgaveStichting Het Drentse LandschapFotografieHans Dekker – omslag, pag. 19, 24/25,27Joop van de Merbel – pag. 2, 4, 17, 40Bertil Zoer – pag. 6, 12, 31Ron Soenveld – pag. 10Auke Lubach – pag. 15TOPFOTO – pag. 20, 28Sonja van der Meer – pag. 22B+O Architecten – pag. 26Drents Plateau – pag. 29Geert de Vries – pag. 32, 34, 68Jaap de Vries – pag. 33Johan Vos – pag. 36, 42Peter Venema – pag. 73VormgevingAlbert Rademaker BNOProductieKoninklijke Van Gorcum bv88

Stichting Het Drentse LandschapBezoekadres: Kloosterstraat 5 - 9401 KD AssenPostadres: Postbus 83 - 9400 AB AssenTel. (0592) 31 35 52Fax (0592) 31 80 89mail@drentslandschap.nlwww.drentslandschap.nl