Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van ... - Rijksoverheid.nl

Mariene Strategie voor hetNederlandse deel van deNoordzee 2012-2020, Deel 1

InhoudSamenvatting7Hoofdstuk 1 Inleiding 171.1 Aanleiding: de Kaderrichtlijn Mariene Strategie 171.2 Afbakening 191.3 Totstandkoming van de Mariene Strategie Deel I 201.4 Leeswijzer 20Voetnoten 21Hoofdstuk 2 Initiële beoordeling 232.1 Inleiding 232.1.1 Korte karakterisering van het Nederlandse deel van de Noordzee 242.2 Kenmerken en huidige milieutoestand van het mariene ecosysteem 252.2.1 Habitats 252.2.2 Plankton 272.2.3 Bodemleven 282.2.4 Vissen 322.2.5 Vogels 382.2.6 Zeezoogdieren 342.2.7 Klimaatverandering en het mariene ecosysteem 372.3 Economische en sociale analyse van het gebruik van de Noordzee 382.3.1 Economische analyse 382.3.2 Sociale analyse 422.4 Overheersende verstoringen en effectiviteit van beleid 432.4.1 Fysieke verstoringen 43Hydrografische ingrepen 43Visserij 47Zwerfvuil 51Toevoer van energie, waaronder onderwatergeluid 532.4.2 Chemische verstoringen 55Nutriënten 55Vervuilende stoffen 572.4.3 Biogene verstoringen 60Inbreng van exoten 602.4.4 Cumulatieve en synergetische effecten 612.5 Aan de aantasting van het mariene milieu verbonden kosten 622.6 Conclusies 64Voetnoten 66Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 3

3.11 Onderwatergeluid 983.11.1 Goede milieutoestand Onderwatergeluid 2020 983.11.2 Milieudoelen 2020 983.11.3 Beleidsopgave aanvullend op bestaand en voorgenomen beleid 983.11.4 Indicatoren 993.12 Cumulatie van effecten 993.13 Aanzet tot uitwerking van de Mariene Strategie tot 2020 1003.13.1 De beleidsopgave: aanzet tot een maatregelenprogramma 1003.13.2 Aanzet tot een monitoringprogramma 1033.13.3 Kennisprogrammering 1033.13.4 Internationale samenhang en samenwerking 1043.14 Doorkijk na 2015 1063.15 Financiën 106Voetnoten 107Bronnen 109Afkortingen 117Bijlagen 1191. Overzicht van internationale verdragen en regelgeving en hun relatie met dedescriptoren van de KRM 1212. Internationale afstemming Mariene Strategie 1293. Overzicht participatieproces 1314. Initiële beoordeling in buurlanden 1335. De uitzonderingspositie voor militaire activiteiten en nationale veiligheid 137Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 5

6 |

SamenvattingAanleidingKaderrichtlijn Mariene StrategieDe Europese Kaderrichtlijn Mariene Strategie (KRM, 2008)verplicht de lidstaten tot het treffen van de nodigemaatregelen om in hun mariene wateren een goedemilieutoestand te bereiken en/of te behouden.In 2012 moet het kabinet voor het Nederlandse deel van deNoordzee een besluit nemen over de initiële beoordeling, dete bereiken goede milieutoestand en daarbij behorende doelenen indicatoren. Dit geheel vormt de Mariene Strategie Deel I.Uiterlijk in 2014 moet Nederland rapporteren over het bijbehorendemonitoringprogramma (Mariene Strategie DeelII) en uiterlijk in 2015 over het programma van maatregelen(Mariene Strategie Deel III).Dit document omvat de Mariene Strategie Deel I: de initiëlebeoordeling, de te bereiken goede milieutoestand en dedaarbij behorende doelen en indicatoren. In het verlengdehiervan formuleert het kabinet op hoofdlijnen de beleidsopgavetot 2020. Tevens wordt invulling gegeven aan deopenbaarmaking van relevante informatie over marienebeschermde gebieden, conform artikel 13 lid 6 van derichtlijn. Voorst bevat Deel I een verkenning op hoofdlijnenvan de kennis- en monitoringopgaven tot 2020.De uitvoering van het programma van maatregelen startin 2016. Daarna volgen cycli van zes jaar waarin de MarieneStrategie moet worden herzien. Het werkproces voor deeerste actualisering loopt in de periode 2018-2021. Dan zalook worden beoordeeld of de milieudoelen om de goedemilieutoestand te bereiken worden gehaald, of dat de goedemilieutoestand is behouden.Van 25 mei tot en met 5 juli 2012 lag de ontwerp MarieneStrategie Deel I voor het publiek ter inzage. De reacties vanhet kabinet zijn verwoord in een Nota van Antwoord. Waarnodig zijn de zienswijzen in de Mariene Strategie Deel Iverwerkt.De Nederlandse Mariene StrategieAmbitieHet kabinet streeft er naar om, voor de huidige en toekomstigegeneraties, een gezonde milieutoestand enbiodiversiteit van de Noordzee te hebben en veilig te stellenals een belangrijke bron voor de economie en de voedselvoorziening.Met de Mariene Strategie zet het kabinetdaarvoor tussen 2012 en 2015 de koers uit.Dit streefbeeld is onderdeel van het Nationaal Waterplan(NWP): de Noordzee is een gezond en veerkrachtig marien ecosysteemdat duurzaam kan worden gebruikt. Zo geeft de Mariene Strategiemede invulling aan het NWP waarin de (ruimtelijke) voorwaardenzijn gegeven voor het duurzaam, ruimte-efficiënten veilig gebruik van de Noordzee, in evenwicht met debelangen van het mariene ecosysteem zoals vastgelegd in deKaderrichtlijn Water, de Kaderrichtlijn Mariene Strategie ende Vogel- en Habitatrichtlijn.Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 7

de kustzone is het leefgebied van grote aantallen vogelsvan velerlei soort. Dit alles is grotendeels te danken aan degrote toevoer van nutriënten in het water van de rivieren diein de Noordzee uitmonden. De relatief geringe diepte vande Noordzee maakt een sterke interactie mogelijk tussenprocessen in de waterkolom en in de bodem, een factor diebijdraagt aan de soortenrijkdom en productiviteit.Direct en indirect gebruikHet Nederlandse deel van de Noordzee is één van de meestintensief gebruikte zeeën ter wereld. Scheepvaart enhavenactiviteiten, olie- en gaswinning, zandwinning envisserij zijn de omvangrijkste gebruiksvormen. De havens enolie- en gaswinning nemen het leeuwendeel van de totaletoegevoegde waarde van zo’n 35 miljard euro (2007) voorhun rekening. De ruimte die de Noordzee biedt, wordt ookbenut voor de aanleg van windturbineparken. Het strand iseen economisch belangrijke trekpleister voor toeristen uitbinnen- en buitenland.Bedreigingen: ecologische degradatie en biodiversiteitverliesIn het Nederlandse deel van de Noordzee zijn positieveontwikkelingen waar te nemen. Vigerend beleid draagtdaaraan bij. Zo gaat het met een aantal commerciële vissoortenen de zeezoogdieren weer veel beter dan voorheen.De vervuiling is sterk afgenomen. De huidige toestandvan het mariene milieu waarborgt niettemin nog geengezonde structuur en functies van de mariene ecosystemen.Als gevolg van menselijk handelen zijn bodemhabitatsveranderd of beschadigd. Kwetsbare structuren zijn over uitgestrektearealen zelfs geheel verdwenen. Sommige soortenvis en bodemdieren worden in hun voortbestaan bedreigd,of komen niet meer voor. Ook van enkele vogelsoorten isachteruitgang van populaties vastgesteld. De ontwikkelingvan de populaties van zeezoogdieren toont weliswaar eenpositieve trendombuiging, maar deze populaties zijn nogaltijd kwetsbaar als gevolg van de matige habitatkwaliteit.Er zijn nog veel kennishiaten. Zo zijn de precieze aarden omvang van de biologische schade aan het marieneecosysteem, veroorzaakt door het gebruik, nog moeilijk tebepalen. Wel zijn nog steeds voortschrijdende veranderingen achteruitgang in de biodiversiteit van de Noordzeeduidelijk waar te nemen.Goede milieutoestand en milieudoelenHieronder volgt een overzicht van de omschrijvingen vande goede milieutoestand in 2020 met de daarbij behorendedoelen voor de elf descriptoren van de KRM. Vanwege degrote onderlinge samenhang zijn de vier descriptorenbiodiversiteit, voedselwebben, commerciële vis, schaal- enschelpdieren, en integriteit van de zeebodem in de MarieneStrategie samengenomen tot de descriptor ‘MarieneEcosysteem’.Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 9

Overzicht KRM-descriptoren, goede milieutoestand en milieudoelen 2020Descriptor Goede milieutoestand 2020 Milieudoel 2020Mariene ecosysteem(omvat descriptoren biodiversiteit,commerciële visen schaal- en schelpdieren,voedselwebben, integriteitvan de zeebodem)• De biologische diversiteit wordt behouden.Het voorkomen en de kwaliteit vanhabitats en de verspreiding en dichtheidvan soorten zijn in overeenstemming metde heersende fysiografische, geografischeen klimatologische omstandigheden.• Populaties van alle commercieel geëxploiteerdesoorten vis en schaal- en schelpdierenblijven binnen veilige biologischegrenzen, en vertonen een opbouw qualeeftijd en omvang die kenmerkend is vooreen gezond bestand.• Alle elementen van de mariene voedselketens,voor zover deze bekend zijn, komenvoor in normale dichtheden en diversiteiten op niveaus die de dichtheid van desoorten op de lange termijn en het behoudvan hun volledige voortplantingsvermogengaranderen.• De integriteit van de zeebodem is zodanigdat de structuur en de functies van de ecosystemenzijn gewaarborgd en dat vooralbentische ecosystemen niet onevenredigworden aangetast.Hoofddoel: structuur van het ecosysteem:Het tussendoel voor 2020 is de trend van verslechtering vanhet mariene ecosysteem als gevolg van schade aan bodemhabitaten aan de biodiversiteit, om te buigen naar een ontwikkelingin de richting van herstel.Dit is een eerste stap naar een situatie waarin het marieneecosysteem in het Nederlandse deel van de Noordzee op langeretermijn (deels) kan herstellen. Het toekomstbeeld is eenstructuur waarbij relatieve verhoudingen van de ecosysteemcomponenten(habitats en soorten) in overeenstemmingzijn met die welke behoren bij de heersende fysiografische,geografische en klimatologische omstandigheden.Subdoelen:1. Soorten:Benthos:a) Verbetering van de omvang, conditie en verspreiding vanpopulaties langlevende en/of kwetsbare (voor fysiekeberoering gevoelige) benthos soorten.Vissen:b) Verbetering van de populatieomvang, -conditie en verspreidingvan kwetsbare vissoorten, voor zover achteruitgangdoor menselijke activiteiten is veroorzaakt. Hierondervallen vissoorten met een langdurige negatieve trend in depopulatieomvang en vissoorten met een laag reproductiefvermogen (roggen en haaien). De doelen voor verbeteringvan de toestand van de habitatrichtlijnsoorten zijnconform de landelijke doelen van de Habitatrichtlijn. Voorcommerciële vis en schaal- en schelpdieren die onder dezeomschrijving vallen, gelden subdoelen c en d.c) Voor ieder commercieel bevist visbestand en schaal- ofschelpdierbestand geldt dat de sterfte door visserij (F) opde waarde of kleiner dan de waarde blijft die behoort bijeen maximale duurzame oogst (Maximum SustainableYield, MSY): F≤Fmsyd) De biomassa van paaibestanden (Spawning Stock Biomassof SSB) van commercieel beviste vis, schaal- of schelpdierenligt boven het voorzorgniveau Bpa.e) Minimaliseren en uiteindelijk elimineren van discards bijvisserij.Vogels:f) De doelen voor vogelrichtlijnsoorten zijn conform delandelijke doelen van de Vogelrichtlijn. Voor pelagischezeevogels waarvoor het Nederlandse deel van de Noordzeevan belang is maar waarvoor geen vogelrichtlijn gebiedenzijn geselecteerd, is het doel om op regionale schaal eengunstige staat van instandhouding te realiseren. Voorsoorten waarbij dit relevant is wordt rekening gehoudenmet een afnemende beschikbaarheid van voedsel tengevolge van afnemende visserijdiscards en afnemendeeutrofiëring.10 |

Overzicht KRM-descriptoren, goede milieutoestand en milieudoelen 2020 (vervolg)Descriptor Goede milieutoestand 2020 Milieudoel 2020particuliere projecten, betreffende de beoordeling van degevolgen voor het milieu van bepaalde plannen en programma’s,en de habitatrichtlijn) en wettelijke beoordelingenmoeten op zo’n wijze worden uitgevoerd dat potentiëleeffecten van permanente wijzigingen in hydrografischeomstandigheden, met inbegrip van cumulatieve effecten, inde beschouwing worden betrokken op het meest geëigenderuimtelijke schaalniveau op grond van de richtsnoeren diehiervoor ontwikkeld zijn. (EUNIS-niveau 3, referentiejaar2008).In het kader van de implementatie van de KRW zijn doelstellingenen maatregelen geformuleerd om de trekmogelijkhedenvan diadrome vissen te verbeteren.Vervuilende stoffenVervuilende stoffen in visproductenvoor menselijkeconsumptieZwerfvuilOnderwatergeluidConcentraties van vervuilende stoffen zijnzodanig dat geen verontreinigingeffectenoptreden.Vervuilende stoffen in vis en andere visserijproductenvoor menselijke consumptieoverschrijden niet de grenzen die door communautairewetgeving of andere relevantenormen zijn vastgesteld.De eigenschappen van, en de hoeveelhedenzwerfvuil op zee, met inbegrip van afbraakproductenzoals kleine plastic deeltjes enmicro-plastic deeltjes, veroorzaken geenschade aan het kust- en mariene milieu, en dehoeveelheid neemt in de loop van de tijd af.De toevoer van energie, waaronder onderwatergeluid,isop een niveau dat het marienemilieu geen schade berokkent. Luide impulsgeluidenmet een lage en middenfrequentieen ononderbroken geluid met een lage frequentiegeïntroduceerd in het mariene milieuals gevolg van menselijke activiteiten hebbengeen nadelige invloed op ecosystemen.• De concentraties van vervuilende stoffen tegengaan, waardeze niet aan de doelen van de KRW voldoen, conform hettijdpad van de KRW.• Concentraties van andere bekende stoffen, waar dezevoldoen aan de normen van de KRW, niet boven de huidigeconcentraties laten uitstijgen en zo mogelijk verder reduceren.• Specifiek voor TBT en olie, waarvan nu verontreinigingeffectenworden waargenomen, is het doel deze te voorkomen.Operationeel doel:Vóórkomen en omvang van significante ernstige verontreinigingen(bijvoorbeeld drijflagen afkomstig van morsverliezenvan olie en olieproducten, of morsverliezen van chemicaliën)en hun impact op biota die door deze verontreiniging nadeligworden beïnvloed, worden geminimaliseerd met behulp vaneen geëigende op risicobeoordeling gebaseerde aanpak.De niveaus van vervuilende stoffen in vis en visproductenuit de Noordzee overschrijden de normen van nationale eninternationale wetgeving niet.• De hoeveelheid zichtbaar zwerfvuil op de kust isafgenomen (basisreferentie 2002-2009).• Er is een dalende trend in de hoeveelheid zwerfvuil inmariene organismen (basisreferentie 2005-2009).• Individuele gevallen: voorkomen van schadelijke effectenop populaties of het ecosysteemniveau, met name opmariene fauna, als gevolg van specifieke activiteiten, zoalsheien en seismisch onderzoek.• Achtergrondgeluid en cumulatie van effecten op populatiesof het ecosysteem: doelen in 2018, als er meer kennisis.12 |

Overzicht van geconstateerde noodzaak tot aanvullende beleids- enkennisopgavenBeleidsopgavenMariene ecosysteem(= biodiversiteit + voedselweb + commerciëlevisbestanden + zeebodemintegriteit)EutrofiëringExotenHydrografische eigenschappenVervuilende stoffenVervuilende stoffen in visproductenZwerfvuilOnderwatergeluidWel aanvullende beleidsopgave;wel kennisopgaveGeen aanvullende beleidsopgaveGeen aanvullende beleidsopgaveGeen aanvullende beleidsopgaveGeen aanvullende beleidsopgaveGeen aanvullende beleidsopgaveWel aanvullende beleidsopgave;wel kennisopgaveGeen aanvullende beleidsopgave;wel kennisopgaveMariene ecosysteemDe effecten van fysieke, chemische en biogene verstoringenin de voorbije eeuw dragen in verschillende mate bij aan dehuidige toestand van het mariene ecosysteem. Zeker is datvooral kwetsbare benthische ecosystemen zijn aangetastdoor fysieke schade aan de zeebodem als gevolg van bodemberoerendeactiviteiten, waaronder vooral de traditioneleboomkorvisserij. Ook het evenwicht in de diversiteit vande visstand is aangetast. Van sommige kwetsbare soortenzijn de populaties afgenomen. Vooral een aantal haaien- enroggensoorten hebben zwaar te lijden gehad. De rivierenoptrekkende vissoorten zijn zeldzaam geworden door debarrièrewerking van dijken en kustwerken. De teruggooivan bijvangsten is een enorme verspilling. Alternatieve,milieuvriendelijker visserijtechnieken zijn beschikbaar,maar worden binnen het Europese GemeenschappelijkVisserijbeleid (GVB) nog maar beperkt toegestaan. Exoten,die door de scheepvaart of voor aquacultuur zijn geïntroduceerd,hebben hun effect op het ecosysteem.De beheerplannen die worden ontwikkeld voor Natura2000-gebieden bevatten onder andere beperkingenvoor de visserij en mitigatie voor barrièrewerking doorkunstwerken. Ze gaan in de kustzone cumulatie vanverstoringen tegen. Vigerend beleid voor exoten, vervuilingen eutrofiëring leiden tot een drastische daling van risico’svoor het mariene milieu (zie hierna). Dientengevolge zalhet verbeteren van de toestand van het mariene ecosysteembuiten de beschermde gebieden vooral afhangen vanverdere verduurzaming van de visserij in het kader van deherziening van het GVB (voorziene looptijd 2013-2022).Aanvullende beleidsopgave(n) tot 2020:• Het kabinet zet bij de herziening van het GVB primairin op het duurzaam gebruik en de instandhoudingvan natuurlijke hulpbronnen en ecosystemen in zee.Dit houdt onder meer in: vermindering van de impactvan bodemberoerende visserij en het voorkómen vanbijvangsten van kwetsbare soorten.• Aanvullend op de bestaande Natura 2000-gebiedenworden de gebieden Friese Front en Centrale Oestergrondenaangemerkt als zoekgebieden voor in GVB-kader tenemen ruimtelijke beschermingsmaatregelen, gerichtop de bodemberoerende visserij. Zo nodig wordt ookgekeken naar andere gebruiksfuncties.Op dit moment zijn de onderhandelingen over de herzieningvan het GVB in volle gang. Het is moeilijk om op voorhandin te schatten in welke mate het nieuwe GVB aan deambities van Nederland zal bijdragen. Ook samenwerkingmet andere lidstaten is een belangrijke voorwaarde, gelet opde internationale dimensie van de visserij en de grensoverschrijdendespreiding van sommige visbestanden. Deinschatting is dat met deze inzet de goede milieutoestandnog niet in 2020 en mogelijk ook niet in 2027 is te bereiken.Deze voorzichtige inschatting hangt samen met enerzijdsde onzekerheid of het GVB de gewenste verduurzamingoplevert en anderzijds de onzekerheid over het tempo vanherstel van het ecosysteem als gevolg van vermindering vande visserijdruk in het algemeen en de specifieke gebiedsbeschermingin het bijzonder. Het kabinet heeft als tussendoelvoor 2020: het ombuigen van de trend van verslechteringvan het mariene ecosysteem als gevolg van beschadigingvan bodemhabitat en aantasting van biodiversiteit.Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 13

ExotenOp het Nederlandse deel van de Noordzee bedreigen ookexoten de biodiversiteit. Zo wordt de zwarte zee-eendbeperkt in zijn voedselaanbod doordat zijn hoofdvoedsel,de halfgeknotte strandschelp (Spisula) is vervangen door deAmerikaanse zwaardschede. De platte oester is verdrongendoor de Japanse oester. Menselijk ingrijpen in deze processenis vrijwel onmogelijk. Naar verwachting zal vigerendbeleid het risico op nieuwe introducties tussen 2020 en2030 drastisch doen dalen. De goede milieutoestand isdaarmee voor wat betreft exotenintroductie te definiërenals de toestand in 2020.Aanvullende beleidsopgave tot 2020: geen.Hydrografische eigenschappenGrootschalige ingrepen in het verleden, zoals de aanleg vande Deltawerken en Maasvlakte 1, hebben hydrografischewijzigingen teweeggebracht die vooral doorwerken in hetkustecosysteem van de Noordzee (onder meer vismigratiede rivier op). Deze ingrepen zijn van nationaal belang enonomkeerbaar.Van een aantal activiteiten met mogelijke effecten ophydro‐grafische eigenschappen is de omvang toegenomen:zandwinning voor kustverdediging en ophoogzand,baggeren van vaargeulen naar de zeehavens, aanleggen vanwindmolenparken, afzinken van olie-/gaspijpleidingen enhet leggen van kabels. De fysieke schade als gevolg van dezeactiviteiten is lokaal en relatief klein. Waar nodig voorzieneisen die worden gesteld bij de vergunningverleningop basis van milieueffectrapportages, in mitigerendeof compenserende maatregelen. De conclusie is dat dehuidige situatie voldoende is om de goede milieutoestandte borgen.Aanvullende beleidsopgave tot 2020: geen.Vervuiling/eutrofiëring/vervuilende stoffen invisproductenTot voor kort waren de verontreiniging en eutrofiëring vande Noordzee een bedreiging voor het mariene ecosysteem.Naar verwachting zal het risico op negatieve effecten vaneutrofiëring en vervuilende stoffen op het ecosysteem tussen2020 en 2027 klein zijn. Dit als gevolg van beleid uit hetverleden en vigerend beleid (op grond van KRW, MARPOL,OSPAR en de Europese regelgeving voor voedselveiligheid).De goede milieutoestand kan daarmee worden bereikt.Aanvullende beleidsopgave tot 2020: geen.ZwerfvuilNaar verwachting zal de hoeveelheid zwerfvuil afkomstigvan de belangrijkste bronnen: scheepvaart, visserij, recreatieen rivieren, de komende jaren niet afnemen. Dit ondankshet vigerend en voorgenomen beleid. De milieueffectenvan microplastics in zee zijn weliswaar nog weinig bekend,maar er zijn aanwijzingen van potentieel grote risico’s voorde voedselketens. Het doel voor 2020 is de afname van dehoeveelheid zwerfvuil op de kust en een dalende trend in dehoeveelheid zwerfvuil in mariene organismen.Aanvullende beleidsopgave tot 2020: in internationaal verbandwordt ingezet op het terugdringen van zwerfvuil en het verkennenvan aanwezigheid en effecten van zwerfvuil in zee,vooral van microplastics. Bij het terugdringen van zwerfvuilricht het kabinet zich vooral op preventie. De sporen dieworden verkend zijn integrale bronaanpak, bewustwording,efficiënter gebruik en hergebruik, en inzameling. Ookwordt bekeken in hoeverre opruimen haalbaar is.Kennisopgaven: gebrek aan kennis over de totale omvangen de effecten van zwerfvuil op het ecosysteem maakt hetonmogelijk om uitspraken te doen over het bereiken van degoede milieutoestand. De inzet is meer te weten te komenover de aanwezigheid en de effecten van zwerfvuil in zee,vooral van microplastics.OnderwatergeluidHet door de scheepvaart en andere menselijke activiteitengeproduceerde onderwatergeluid is sinds het midden vande twintigste eeuw flink toegenomen. Door gebrek aanmeetgegevens is het onduidelijk in hoeverre geluidsbelastingeen probleem is en wat de mogelijke cumulatieveeffecten zijn. Het doel voor 2020 is om schadelijke effectenop ecosysteemniveau, als gevolg van specifieke op zichzelfstaande activiteiten zoals heien en seismisch onderzoek,te voorkomen. Uit voorzorg wordt daarom de productievan impulsgeluid van heien voor windturbineparkengereguleerd; waar nodig zullen ook bij andere activiteiten,zoals het gebruik van seismiek ten behoeve van olie- engaswinning, regels worden gesteld. Op ecosysteemniveau(cumulatie en achtergrondgeluid) volgen doelen in 2018, alsmeer kennis is opgedaan.Aanvullende beleidsopgave tot 2020: vooralsnog geen.Kennisopgaven: door gebrek aan kennis over effecten vanonderwatergeluid op het ecosysteem, kan op dit momentde goede milieutoestand niet exact worden omschreven. Teonderzoeken aspecten zijn: vaststellen van het karakter vande geluidsbronnen, de geluidsniveaus (inclusief temporeleen ruimtelijke variatie) en de aard van de belangrijkstegeluidsverstoringen. Tevens is de cumulatie van effecten vanverschillende soorten geluid van belang.Cumulatie van effectenTot nog toe ontbreekt het internationaal aan praktischtoepasbare methodieken om cumulatieve effecten tebeschrijven of te voorspellen. Voor het tegengaan of voorkomenvan cumulatieve effecten, kiest het kabinet voor een14 |

16 |

Hoofdstuk 1 InleidingHet kabinet streeft ernaar om, voor de huidige entoekomstige generaties, een gezonde milieutoestand enbiodiversiteit van de Noordzee te hebben en veilig te stellenals een belangrijke bron voor de economie en de voedselvoorziening.Met de Mariene Strategie Deel I zet het kabinettussen 2012 en 2015 de koers daarvoor uit.Dit hoofdstuk beschrijft de directe aanleiding voor deMariene Strategie (1.1), de afbakening van het toepassingsgebied(1.2) en de totstandkoming van dit Deel I van deMariene Strategie (1.3). Het hoofdstuk sluit af met eenleeswijzer (1.4).1.1 Aanleiding: de KaderrichtlijnMariene StrategieIn 2008 heeft het Europese Parlement de KaderrichtlijnMariene Strategie (KRM, Richtlijn 2008/56/EG) 1 *) aangenomen.Hiermee is een kader vastgesteld waarbinnen delidstaten de nodige maatregelen nemen om uiterlijk in 2020in de door hen beheerde zeeën de goede milieutoestand tebereiken, te behouden of te herstellen. De KRM is in 2010 inde Nederlandse wetgeving verankerd door middel van eenaanpassing in het Waterbesluit onder de Waterwet. 2De Europese Commissie beschouwt de KRM als de ‘milieupijler’van de Integrated Maritime Policy for the European Union.*) Voetnoten vindt u aan het slot van elk hoofdstukDe richtlijn verplicht de lidstaten om vóór 15 juli 2015 eenbestuurlijk vastgestelde Mariene Strategie te ontwikkelen. 3Dit moet gebeuren in afstemming met andere lidstatenin dezelfde mariene regio. De Mariene Strategie moet devolgende onderdelen omvatten 4 :1. een initiële beoordeling van het mariene milieu, af teronden uiterlijk 15 juli 20122. een omschrijving van de goede milieutoestand van debetrokken wateren, vast te leggen uiterlijk 15 juli 20123. milieudoelen die bepalend zijn voor de goede milieutoestand,en de daarmee samenhangende indicatoren,uiterlijk 15 juli 20124. een monitoringprogramma (opstellen én uitvoeren) voorde beoordeling van ontwikkelingen en actualisering vande doelen, uiterlijk 15 juli 20145. een programma van maatregelen gericht op het in 2020bereiken en/of behouden van de goede milieutoestand,uiterlijk 2015. Dit maatregelenprogramma moet uiterlijkin 2016 in werking treden.Met dit Deel I van de Mariene Strategie vult Nederlandde onderdelen 1 tot en met 3 van de richtlijn in. In hetverlengde hiervan formuleert het kabinet op hoofdlijnende beleidsopgave tot 2020. Tevens wordt invulling gegevenaan de openbaarmaking van relevante informatie overmariene beschermde gebieden, conform Artikel 13 lid 6van de richtlijn. Voorts bevat Deel I een verkenning ophoofdlijnen van de kennis- en monitoringopgaven tot 2020.Dit is de opmaat voor de Mariene Strategie Deel II over hetmonitoringprogramma en Deel III over het programma vanmaatregelen om de gestelde milieudoelen te halen.Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 17

De goede milieutoestand, milieudoelen en het maatregelenprogrammaworden opgenomen in de opvolgervan het Nationaal Waterplan in 2015. Dan treden, naafstemming met de Tweede Kamer, de formuleringen voorde goede milieutoestand en de milieudoelen definitief inwerking. Tot die tijd geldt conform artikel 3, lid 4 van hetEU-verdrag dat niet in strijd met de doelen van de richtlijnmag worden gehandeld. 5Volgens de richtlijn moeten de lidstaten om de zes jaarhun Mariene Strategieën actualiseren. 6 Dit betekent datNederland in 2018 de onderdelen initiële beoordeling, goedemilieutoestand, en doelen en indicatoren actualiseert, in 2020gevolgd door het tweede monitoringprogramma en in 2021door het tweede maatregelenprogramma.De Commissie zal in 2012-2013 de initiële beoordeling, deformulering van de goede milieutoestand en de milieudoelenen indicatoren van alle lidstaten nog toetsen aande richtlijn. Eventuele noodzakelijke bijstellingen van deMariene Strategie worden opgenomen in de opvolger vanhet Nationale Waterplan.1.2 AfbakeningGeografischDe Nederlandse Mariene Strategie heeft betrekking op hetNederlandse deel van de Noordzee. Dit toepassingsgebiedbetreft het water, de zeebodem en de ondergrond,zee‐waarts van de basislijn 7 vanwaar de breedte van deterritoriale zee wordt gemeten. De buitengrens van hettoepassingsgebied wordt gevormd door de internationalegrenzen van het Nederlandse continentaal plat (tevens grensvan de Exclusieve Economische Zone (EEZ)). De Ooster- enWesterschelde en de Waddenzee maken geen deel uit vanhet toepassingsgebied van de Mariene Strategie. De Noordzeeheeft echter wel een relatie met deze twee gebieden.Deze gebieden genieten al volledige bescherming volgensde Vogelrichtlijn 8 en de Habitatrichtlijn 9 (samen de VHR)en zijn daarmee aangewezen als Natura-2000 gebieden. Zevallen tevens onder de werking van de Kaderrichtlijn Water 10(KRW). De ecologische bescherming van deze gebieden ishiermee gewaarborgd. 11 Daarnaast heeft beleid dat gericht isop de Noordzee, met name de noordzeekustzone, (in)directeffect op het functioneren van de Waddenzee en de zuidwestelijkedelta.Bij het opstellen van de mariene strategie is er rekeningmee gehouden dat het Nederlandse deel van de Noordzeeonderdeel is van de KRM-subregio Noordzee – in ruime zinen met inbegrip van het Kattegat en het Kanaal – binnen hetnoordoostelijk deel van de Atlantische Oceaan. 12Tot één kilometer zeewaarts vanaf de basislijn is de territorialezee gemeentelijk en provinciaal ingedeeld. Daarbuitenis het rijk geheel verantwoordelijk. Het rijk heeft binnen deterritoriale zee meer bevoegdheden dan daarbuiten in deEEZ. Maatregelen met betrekking tot de visserij vallen onderde exclusieve competentie van het GemeenschappelijkVisserijbeleid 13 (GVB) van de Europese Commissie. Conformde initiële plannen van de Europese Commissie zoudenlidstaten onder het nieuwe GVB (2013 e.v.) een groterebevoegdheid krijgen om regionaal invulling te geven aanhet visserijbeleid.InhoudelijkIn het Nationaal Waterplan 14 (NWP) heeft het kabinet destrategie bepaald voor de implementatie van de KRM tussennu en 2020. Het beleid waarvoor in het NWP is gekozen,streeft op een termijn tot 2020 naar duurzaam, ruimteefficiënten veilig gebruik van de Noordzee. Zoals is vastgelegdin KRM, KRW en VHR moet dat gebruik in evenwichtzijn met het ecosysteem. De Mariene Strategie vult hetbeleidskader van het NWP nader in door de eisen van deKRM uit te werken, in aanvulling op beleid dat conform deVHR, GVB en KRW al is geïmplementeerd.Bij het beschrijven van de initiële beoordeling, milieudoelenen indicatoren, en bij de uitwerking van het maatregelenpakketvan de Mariene Strategie, wordt rekeninggehouden met wat is afgesproken en in gang gezet in hetkader van ander EU-beleid en (regionale zee)verdragen. 15(Zie voor een totaaloverzicht van relevante verdragen voorde Mariene Strategie bijlage 1). In dit verband zijn vooralrelevant: de KRW, de VHR, het GVB, het OSPAR-verdrag(Verdrag inzake de bescherming van het mariene milieu inhet noordoostelijk deel van de Atlantische Oceaan) 16 , en hetBiodiversiteitsverdrag 17 .De Mariene Strategie maakt inzichtelijk hoe bestaand envoorgenomen beleid bijdraagt aan de goede milieutoestandop de Noordzee. Om de goede milieutoestand te bereiken,formuleert de Mariene Strategie waar nodig aanvullendebeleidsopgaven, kennisopgaven en monitoring. Kortom,de Mariene Strategie is complementair aan bestaand beleid,maar zonder dit bestaande beleid als zodanig in het pakkette integreren.Tot zover de formele afbakening, waarop de Mariene Strategiezich specifiek richt. Het kabinet heeft echter een bredereambitie. Het NWP spreekt zich ook uit voor ondersteuningvan alle serieuze initiatieven voor een duurzamer gebruikvan de Noordzee die bijdragen aan een sterkere economieén ecologie. Deze vallen niet binnen de kaders en derapportageverplichting van de KRM. Deze bredere beleidsmatigeen maatschappelijke uitdaging past in de visie vanhet kabinet op de ‘groene groei’. Zij zal de komende periodeworden uitgewerkt in de Agenda voor de Noordzee, zoalsgemeld in de brief aan de Tweede Kamer in reactie op hetadvies van de Raden voor de Leefomgeving en InfrastructuurEen zee van Mogelijkheden 18 .Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 19

1.3 Totstandkoming van de MarieneStrategie Deel IDe Mariene Strategie Deel I is tot stand gekomen in overlegmet de Noordzeegebruikers en andere belanghebbendenbij de Noordzee. Verder heeft Nederland intensiefdeelgenomen aan internationale afstemming tussen delidstaten. Dat gebeurde in het kader van het OSPAR-verdragen in de werk- en expertgroepen die door de lidstaten ende Europese Commissie zijn opgericht onder de CommonImplementation Strategy 19 van het informele EU-Overleg vanMariene Directeuren.Wetenschappelijk adviesBij de totstandkoming is zoveel mogelijk gebruikgemaaktvan de laatste wetenschappelijke inzichten. De wetenschappelijkebasis voor de initiële beoordeling is vervat in het voordit doel opgestelde adviesdocument van de kennisinstitutenDeltares en IMARES. 20 Voor de beschrijving van de goedemilieutoestand, milieudoelen en daarbij behorende indicatorenzijn tevens de adviesdocumenten van Deltares en IMARESals vertrekpunt genomen. 21, 22 Deze kennis is aangevuld metstudies en resultaten uit workshops en werkgroepen die inOSPAR- of EU-verband zijn georganiseerd.Afstemming met belanghebbendenDe belanghebbenden op de Noordzee zijn volgens hetprincipe van joint fact finding nauw betrokken geweest bijde totstandkoming van de adviesdocumenten. De nauweafstemming met belanghebbenden is daarna voortgezettijdens het schrijfproces voor de Mariene Strategie Deel I.Conform de procedure die de Waterwet voorschrijft 23 , heeftgedurende de periode van 25 mei tot en met 5 juli 2012de ontwerp Mariene Strategie Deel I voor het publiek terinzage gelegen. De resultaten van de terinzagelegging zijnverwoord in een Nota van Antwoord. 23a De terinzageleggingomvatte tevens de openbaarmaking van relevante informatieover mariene beschermde gebieden, conform Artikel 13lid 6 van de richtlijn. 23bInternationale samenhangNederland heeft vooral in OSPAR-verband 23c en in de doorde Europese Commissie ingestelde werk- en expertgroepengeijverd voor zoveel mogelijk coördinatie en consistentietussen de afzonderlijke mariene strategieën van de lidstaten.Waar mogelijk heeft Nederland initiatieven genomenom door samenwerking meer synergie en efficiency inde aanpak te bereiken. In OSPAR-verband heeft een hogemate van informatiedeling en gezamenlijke beoordelingvan de mariene wateren plaats gevonden. Veel energiegestoken in het uitwisselen en de coördinatie van hetverder ontwikkelen van bestaande methodieken voor hetbeoordelen van de goede milieutoestand (indicatorenontwikkeling).Ook is gewerkt aan de ontwikkeling vangecoördineerde milieudoelen en indicatoren. De prio-20 |riteit lag daarbij bij de directe buurlanden: het VerenigdKoninkrijk, Duitsland en België. Tijdens de terinzageleggingvan het ontwerpkabinetsbesluit, heeft Nederland deafstemming uit tot Frankrijk en Denemarken uitgebreid, datzijn de overige landen met welke Nederland het zuidelijkdeel van de KRM-subregio Noordzee deelt. In de Notavan Antwoord naar aanleiding van de terinzageleggingis aangegeven welke zienswijzen tot aanpassing van deMariene Strategie Deel I hebben geleid.Het hierboven geschetste proces van publieke consultatieen informatievoorziening, en de deelname van technologischeinstituten, geeft ruimschoots invulling aan de eisendie de KRM stelt aan deelname van betrokken partijen,internationale coördinatie en samenwerking, en benuttingvan bestaande internationale samenwerkingsstructurenzoals de regionale zeeverdragen. 24 Ook diverse universiteitenhebben daaraan een bijdrage geleverd.Het kabinet wil deze werkwijze voortzetten bij de uitwerkingvan de Mariene Strategie in het monitoringprogramma(Deel II) en het programma van maatregelen (Deel III).Zie voor een samenvattend overzicht van activiteiten tenbehoeve van afstemming met belanghebbenden en anderelidstaten de bijlagen 2 en 3.1.4 LeeswijzerDe Mariene Strategie Deel I is uitgewerkt in de tweevolgende hoofdstukken.Hoofdstuk 2 presenteert de initiële beoordeling. Deze omvateen korte karakterisering van het Nederlandse deel van deNoordzee, een beschrijving van de kenmerken en huidigemilieutoestand van het ecosysteem, de economische ensociale analyse van het gebruik, de overheersende verstoringenen de effectiviteit van beleid en ook de huidigekosten die zijn verbonden aan het tegengaan van de aantastingvan het milieu. Het hoofdstuk sluit af met een conclusieover de huidige milieutoestand van het ecosysteemen een doorkijk naar de milieutoestand die in 2020 endaarna is te verwachten bij ongewijzigd beleid.Hoofdstuk 3 geeft de beleidsinzet aan tot 2020. Het kabinetformuleert hier zijn ambitie en de hoofdlijnen van deaanpak. De uitwerking daarvan omvat de beschrijvingvan de goede milieutoestand, milieudoelen en indicatoren. Waarvigerend en al voorgenomen beleid niet volstaat, zijnaanvullende beleidsopgaven aangegeven. Op basis vandit alles biedt dit hoofdstuk ook een aanzet voor hetmonitoringprogramma in 2014 (Mariene Strategie Deel II),het maatregelenprogramma in 2015 (Mariene Strategie DeelIII) en de daarbij behorende kennisprogrammering. Terafsluiting is een doorkijk na het jaar 2015 gegeven, gevolgddoor een overzicht van de financiën.

22 |

Hoofdstuk 2 Initiële beoordeling(KRM, Artikel 8)2.1 InleidingDit hoofdstuk beschrijft (zoals vereist in de KRM, Artikel 8),de initiële beoordeling van de huidige milieutoestand van hetecosysteem van het Nederlandse deel van de Noordzee.Deze inleiding geeft een beknopte schets van het marieneecosysteem en het menselijk gebruik van het Nederlandsedeel van de Noordzee. In paragraaf 2.2 volgen de kenmerkenen de huidige milieutoestand van het mariene ecosysteem.Paragraaf 2.3 beschrijft de economische en sociale betekenisvan de Noordzee en paragraaf 2.4 de daarbij behorendeoverheersende verstoringen die van invloed zijn op hetmariene ecosysteem. Ook de effectiviteit van het vigerendeen al voorgenomen beleid komt in deze paragraaf aan deorde. Paragraaf 2.5 gaat in op de maatschappelijke kostendie zijn gemoeid met het tegengaan van negatieve effectenvan het huidig gebruik van de Noordzee. Paragraaf 2.6 sluitdit hoofdstuk af met conclusies over de huidige toestandvan het mariene ecosysteem van het Nederlandse deel vande Noordzee, en over de menselijk activiteiten die momenteelde grootste verstorende invloed hebben.Met het oog op een internationaal zo consistent mogelijkeaanpak in de subregio Noordzee is gebruikgemaakt vande nieuwste inzichten, beschreven in het Quality StatusReport van OSPAR uit 2010 25 , en van in OSPAR ontwikkeldebeoordelingsmethodieken. Ook de andere OSPAR-landen,waaronder onze buurlanden, hebben van deze gemeenschappelijkebasis gebruikgemaakt. Daarnaast is gewerktmet de meeste recente beoordelingen volgens VHR,KRW en GVB. Waar nodig zijn deze bronnen aangevuldmet inzichten uit andere (nationale) bronnen, zoals hetVereisten uit KRM, Artikel 8 voor de InitiëlebeoordelingSamengevat moet de initiële beoordeling van demariene wateren van een lidstaat de volgende elementenomvatten:• een analyse van de essentiële kenmerken eneigenschappen en van de huidige milieutoestand,waaronder de fysisch-chemische kenmerken, dehabitattypes, de biologische componenten en dehydromorfologie• een analyse van de (trends in) overheersende,belastende en beïnvloedende factoren met inbegripvan menselijke activiteiten, die (met cumulatieve ensynergetische effecten) inwerken op de milieutoestand• een economische en sociale analyse van het gebruikvan het mariene milieu en van de kosten die de aantastingvan het mariene milieu met zich meebrengt.Deze analyses houden rekening met beoordelingendie al zijn uitgevoerd onder bestaande communautairewetgeving (VHR, KRW en GVB) of in het kader vanregionale zeeverdragen (OSPAR).Lidstaten moeten alles in het werk stellen om debeoordelingsmethodes in de gehele mariene (sub)regioconsistent te laten zijn. Voor Nederland is dat de subregioNoordzee. Hierbinnen zal Nederland zich vooralrichten op het zuidelijke deel dat zich, conform deindeling in het Nationaal Waterplan, uitstrekt van hetKanaal tot de Doggersbank. Ook moet rekening wordengehouden met grensoverschrijdende invloeden.Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 23

Texel en de Belgische grens. Rondom de zuidelijke Noordzeeliggen de grote zeehavens van Rotterdam, Amsterdam,Antwerpen, Hamburg, Le Havre en Londen.Ook is de Noordzee al decennialang van groot belang voorde energievoorziening. In totaal staan op het Nederlandsedeel circa 130 platforms voor olie- en gaswinning. In enop de bodem van het Nederlandse deel liggen zo’n 3.700kilometer pijpleiding en 4.000 kilometer aan kabels. Voorde productie van elektriciteit uit windenergie zijn tot nutoe twee windturbineparken gebouwd. Voor de aanleg vannieuwe windparken zijn diverse vergunningen verleend.Zeker drie nieuwe parken zullen vóór 2020 operationeelzijn. Behalve scheepvaart en energieproductie claimenbelangen zoals zandwinning, natuurgebieden en militaireactiviteiten veel ruimte.Ten slotte kent de voedselrijke ondiepe zuidelijke Noordzee– waaronder het gehele Nederlandse deel – vanoudseen intensieve visserij. De kustzone van het dichtbevolkteachterland is het toneel van drukke recreatie en toerisme.2.2 Kenmerken en huidigemilieutoestand van het marieneecosysteemDeze paragraaf beschrijft de kenmerken, ontwikkelingen enhuidige toestand van:--de verschillende habitats van het Nederlandse deel van deNoordzee (2.2.1)--plankton (2.2.2)--bodemleven(2.2.3)--vissen(2.2.4)--vogels (2.2.5)--zeezoogdieren (2.2.6)--de invloed van klimaatveranderingen (2.2.7)2.2.1 HabitatsKarakteristieke waterbodemhabitats zijn te onderscheidenop basis van verschillen in bodemsamenstelling en diepte(zie figuur 2). 26 Hun ruimtelijke begrenzing valt grotendeelssamen met die van de verschillende habitats die in dewaterkolom kunnen worden onderscheiden. 27.28 Beidehabitatsoorten worden daarom gezamenlijk beschreven.De daarbij gevolgde indeling is gebaseerd op het Europesenatuurinformatiesysteem EUNIS-niveau 3. 29 De indeling isaangepast aan omstandigheden op het Nederlandse deelvan de Noordzee. De beschrijving van de verschillendehabitattypen gaat in grote lijnen van zuid naar noord doorhet Nederlandse deel van de Noordzee. Een aantal vandeze habitats, of delen ervan, is vanwege een bijzondereecologische betekenis op Europees niveau – conform deVHR – geïdentificeerd als Natura 2000-gebied.Ondiep fijn zand. Dit type komt voor in een brede strook langsde kust. De bodem bestaat uit fijn zand en de diepte neemtgeleidelijk toe tot 15-20 meter. Het water is afkomstiguit het Kanaal, maar ondervindt sterke invloed van de groterivieren. Dit resulteert in een variabel zoutgehalte (27-34 ‰)en een verhoogde nutriënten- en slibconcentratie. Doorde sterke getijstroom (tot 1,0 m/s) en onder invloed vanwindgolven is het sediment mobiel. Permanente sedimentatiekomt niet voor. Het doorzicht is beperkt. Dit habitattypestaat volgens de Habitatrichtlijn bekend als H1110 B(permanent overstroomde zandbanken, subtype B). Eengroot deel ervan langs de Nederlandse kust is aangewezenals Natura 2000-gebied.Middeldiep gemengd zand. Dit type beslaat de zuidelijke helftvan het Nederlandse deel van de Noordzee buiten de kustzone.De zee heeft hier een bodem van middelfijn tot grofzand op een diepte van 20-30 meter. Het water is afkomstiguit het Kanaal. Het is helder en heeft een zoutgehalte hogerdan 34 ‰. De waterkolom is het hele jaar door vollediggemengd. De getijstroom is sterk (tot 1,0 m/s), waardoor ergeen permanente sedimentatie is van zwevend materiaal.Ook onder invloed van windgolven kan het bodemmateriaalin beweging komen.Diep fijn en grof zand. Een deel van de bodem van de Oestergrondenbestaat uit overwegend zeer fijn zand met overgangennaar slibrijk zand. In het hier 40-50 meter diepewater reikt de invloed van windgolven zelden tot aan debodem. De getijstroom is zwak. Deze omstandighedenmaken het water bij de bodem minder turbulent. In dezomer ontstaan in de waterkolom als gevolg van temperatuurverschillengescheiden waterlagen. De uitwisselingtussen waterkolom en bodem is daardoor dan beperkt.Diepe slibrijke bodem. De centrale delen van de Oestergrondenhebben een slibrijke bodem met een diepte van circa50 meter. De eigenschappen van de habitat in de waterkolomzijn gelijk aan die boven de zandiger delen van deOestergronden.Friese Front. De smalle overgangszone tussen de 20-30 meterdiepe zuidelijke helft van het Nederlandse deel van deNoordzee en de 40-50 meter diepe Oestergronden vormttevens de overgang tussen Kanaalwater en Atlantisch wateruit het noorden. Slibrijk water uit East Anglia en water vande rivieren Theems en Humber steekt hier de Noordzee over.Door verschillen in stroomsnelheid sedimenteert hier slib.De bodemsamenstelling verandert in noordelijke richtingover een korte afstand van zand, via slib naar slibrijk zand.Het water boven de Oestergronden is ’s zomers gestratificeerd.Waar het grenst aan het permanent gemengd waterMariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 25

Figuur 2. Habitattypen in het Nederlandse deel van de Noordzee.2°E3°E4°E5°E6°E7°EI M A R E SW a g e n i n g e n U R55°N54°N53°N52°NDoggersbankKlaverbankCentrale OestergrondenVoordeltaVlakte van de RaanFriese FrontNoordzeekustzoneHabitattypes (ecotopen)diep, fijn en grof zanddiep, slibrijkgrindmiddeldiep gemengd zandondiep fijn zand5700000 5800000 5900000 6000000 61000002°E3°E4°E5°E6°E7°E500000 600000 700000 800000Bron:H.J. Lindeboom et al., Ecologische atlas Noordzee ten behoeve van gebiedsbescherming (Wageningen, 2008) 55.uit het zuiden ontstaat dan een front waar de verhoogdeconcentraties nutriënten uit de onderste waterlaag van deOestergronden beschikbaar komt voor het fytoplanktonen zorgt voor een verhoogde productie. Het Friese Frontzal worden aangewezen als Natura 2000-gebied onder deVogelrichtlijn. Er is geen bescherming van de bodem in hetkader van de Habitatrichtlijn.Middeldiep grind en stenen, Klaverbank. De Klaverbank heefteen gemiddelde diepte van ruim 40 meter. Op de bodemkomen grind en – verspreid liggend – grotere stenen voor.Het water van noordelijke herkomst is permanent gemengden helder. Er dringt voldoende licht door tot de bodem omgroei van korstvormende roodwieren mogelijk te maken.De Klaverbank valt volgens de Habitatrichtlijn onder type26 |

H1170 (riffen van open zee) en is aangemeld als specialebeschermingszone onder Natura 2000. De EuropeseCommissie heeft het gebied inmiddels opgenomen in deEuropese lijst van gebieden van communautair belang voorde Atlantische biogeografisch regio.Doggersbank. De bodem van het Nederlandse deel van deDoggersbank bestaat voornamelijk uit fijn zand op eendiepte van 20-30 meter. De getijstroom is zwak (0,1-0,2 m/s).De waterkolom is volledig gemengd en heeft een grootdoorzicht waardoor op de bodem bentische diatomeeën(micro-algen) kunnen groeien. Het Nederlandse deel vande Doggersbank valt volgens de Habitatrichtlijn onder typeH1110C (permanent overstroomde zandbanken, subtypeC) en is aangemeld als speciale beschermingszone onderNatura 2000. Ook dit gebied is inmiddels door de EuropeseCommissie opgenomen in de Europese lijst van gebiedenvan communautair belang voor de Atlantische biogeografischregio.2.2.2 PlanktonFytoplankton en macroalgen. Fytoplankton, in het zeewaterzwevende micro-algen, vormt de basis van de productiviteitvan de Noordzee. Typerend voor het fytoplankton van deNoordzee zijn de ‘bloeien’, korte periodes van massaleexponentiële groei van algen, soms over grote oppervlakken.Even snel als ze zijn gekomen kunnen ze ook weerverdwijnen, door uitputting van de aanwezige nutriënten,als gevolg van virusinfecties en door begrazing doorzoöplankton. Algenbloeien komen in de periode maarttot oktober van nature voor in de gehele Noordzee, maarmeer in het zuiden dan in het noorden van het Nederlandsedeel van de Noordzee. Het fytoplankton is met enkelehonderden soorten in de Noordzee zeer divers. Slechts eenbeperkt aantal vormt massale bloeien. Macroalgen (zoalsblaaswier, zweepwier en zeesla) komen van nature niet inhet Nederlandse toepassingsgebied van de KRM voor.Zoöplankton. Het fytoplankton wordt begraasd doorzoöplankton, in het zeewater zwevende dierlijke organismen.Het is een diverse groep, variërend van eencelligen totpelagische kreeftjes (krill) en kwallen. Ook vislarven wordentot het zoöplankton gerekend. De enkele millimeters groteroeipootkreeftjes (copepoden) domineren meestal het zoöplanktonZij vormen een groot deel van de totale biomassain het water en zijn daarmee een belangrijke schakel in devoedselketen. In de ondiepe zuidelijke Noordzee kunnenook larven van bodemdieren zoals schaal- en schelpdierenen zeesterren talrijk zijn in het plankton. Zoöplanktonbegraast niet alleen fytoplankton, de verschillende soorteneten ook ander zoöplankton. Zoöplankton als geheel isweer voedsel voor kleine vis. De productie van zoöplanktonheeft in tijd en plaats een onregelmatig patroon als gevolgvan wisselend optredende algenbloeien.Typerend voor de Noordzee is een van nature voorkomendemismatch tussen fytoplankton en zoöplankton tijdens devoorjaarsbloei. Er is dan nog weinig zoöplankton in hetwater aanwezig. Het bloeiende fytoplankton wordt nauwelijksbegraasd. Aan het einde van de bloei sterven de algenen zakken naar de bodem. Later in het seizoen begraast hetzoöplankton een groter deel van de fytoplanktonproductie.In de Zuidelijke Bocht is dat 20 tot 50 procent.OntwikkelingenNatuurlijke factoren bepalen in hoofdzaak de fytoplanktonenzoöplanktonsamenstelling in het Nederlandse deel vande Noordzee. Herkomst en samenstelling van het water,lokale aspecten als waterdiepte en stratificatie en de wisselingvan de seizoenen zijn allen bepalend. Waargenomenveranderingen op de lange termijn zijn gerelateerd aan dehoeveelheid en samenstelling van het oceaanwater dat deNoordzee instroomt.Tot op zekere hoogte beïnvloeden ook menselijke activiteitende samenstelling van fyto- en zoöplankton. Het gaatdan vooral om eutrofiëring. De oorzaak van een recenteverandering in de fytoplanktonsamenstelling: een toenamevan dinoflagelaten en diatomeeën, is onduidelijk. Mogelijkspelen veranderingen in concentraties en verhoudingen vannutriënten een rol. 30EutrofiëringDe gehele Noordzee, met uitzondering van de Doggersbank,is wat eutrofiëring betreft lange tijd beschouwd als eenernstig probleemgebied. Ook nu zijn er nog problemen,maar van geringere omvang. 31 Eutrofiëring veroorzaaktoverlast door bloeien van plaagalgen en door schuim ophet strand als gevolg van afstervende algen. Ook treedt in deDuitse Bocht lokaal zuurstofgebrek op.De hoeveelheid chlorofyl-a, de indicator voor eutrofiëring,is sinds 1995 gedaald. Maar in de periode 2001-2005 lag deconcentratie in de kustwateren nog twee tot drie keerboven de door OSPAR geformuleerde beoordelingswaarde(50 procent boven de natuurlijke achtergrond). 32Voor de KRW zijn met dezelfde indicator de wateren tot1 zeemijl uit de kust beoordeeld. De scores fluctueerden inde periode 2006-2008 tussen ‘goed’ en ‘matig’, afhankelijkvan het waterlichaam. De waterlichamen Zeeuwse Kusten Noordelijke Deltakust zijn in alle jaren als ‘matig’beoordeeld. Doordat de intensiteit van de algenbloei sterkvarieert, kan voor de periode 1990-2008 geen trend in de tijdworden vastgesteld. 33De lage zuurstofwaarden die in sommige zomers in hetsedimentatiegebied Oestergronden voorkomen, wordenvoornamelijk veroorzaakt door de natuurlijke afbraak vanneergeslagen organisch materiaal van afgestorven algen.In de zomermaanden treedt in dit gebied thermischestratificatie van het zeewater op. Verticale vermenging in deMariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 27

Figuur 5. De bestandsgrootte (in miljoen aantal schelpdieren) in de periode 1995-2011 in deNederlandse kustwateren: Ensis (alle soorten) links, versus Spisula subtruncata rechts.160.000140.000120.000100.00080.00060.00040.00020.0000Ensis (alle soorten)Spisula subtruncata1.200.0001.000.000800.000600.000400.000200.0000’95 ’96 ’97 ’98 ’99 ’00 ’01 ’02 ’03 ’04 ’05 ’06 ’07 ’08 ’09 ’10 ’11 ’95 ’96 ’97 ’98 ’99 ’00 ’01 ’02 ’03 ’04 ’05 ’06 ’07 ’08 ’09 ’10 ’11Bron: P.C. Goudswaard, K.J. Perdon, J. Jol, J.J. Kesteloo, C. van Zweeden & K. Troost Schelpdieren in de Nederlandse kustwateren. Bestandsopname 2011.Imares rapport C094/11 (Wageningen, 2011), 69.en de Japanse oester (Crassostrea gigas). De Amerikaansezwaardschede vormt thans 90 procent van de biomassa inde bodem in de kustzone. Twintig jaar geleden was in ditgebied de halfgeknotte strandschelp (Spisula subtruncata) nogde algemene soort. Hij vormde daar grote banken. De Spisulais onverwacht sterk afgenomen. De Amerikaanse zwaardschedenam daarna – met een nog niet goed begrepensucces – de ecologische niche van de Spisula (en mogelijkook van andere inheemse tweekleppigen) over (zie figuur5). Deze verschuiving heeft waarschijnlijk ook geleid tot deachteruitgang in de aantallen van de zwarte zee-eend, diezich vooral met Spisula voedt.De Japanse oester, het tweede voorbeeld, bleek niet alleeneen geduchte concurrent van inheemse soorten, hij brachtook de ziekteverwekker Bonamia mee. De inheemse platteoester (Ostrea edulis) is in het Nederlandse deel van deNoordzee vrijwel uitgestorven: door overbevissing in deeerste helft van de twintigste eeuw, door concurrentie vande Japanse oester en door gevoeligheid voor de ziekteverwekkerBonamia. Deze ziekteverwekker blokkeert mogelijkook de terugkeer van de platte oester. 42Zie verder• paragraaf 2.4.1 over fysieke verstoringen door visserij ende effectiviteit van vigerend en voorgenomen beleid ophet gebied van visserij• paragraaf 2.4.3 over biogene verstoringen en de effectiviteitvan vigerend en voorgenomen bronnenbeleid metbetrekking tot exoten.Figuur 4. Een tekening van een stuk bodem uit het gebied Friese Front / Centrale Oestergronden, metdaarin weergegeven de meest karakteristieke dieren en de wijze waarop ze in die bodem voorkomen.1. Zeeklit - Echinocardium cordatum2. Perkamentworm - Chaetopteris variopedatus3. Moddergarnaal - Callianassa subterranea4. Noordkromp - Arctica islandica5. Slangster - Amphiura filiformis6. Gekroesde zeerups - Gatteana cirrosa7. Glycerra rouxii8. Zager spp. - Nereis spp.9. Notomastus latericeus10. Zandworm - Echiurus echiurusBron:P.A.W.J. de Wilde, E.M. Berghuis en A. Kok, Structure and energy demand of the benthic community of the Oyster Ground, central North Sea. Neth. J.Sea Res. 18 (1984) 143-159.Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 31

Figuur 6. Ontwikkeling van de populatiesharing, schol, kabeljauw en tong in de zuidelijkeNoordzee, 1957–2010.haringkabeljauwscholtongBron: ICES, Report of the ICES Advisory Committee 2011. ICES Advice 2011.Book VI, the North Sea stocks2.2.4 VissenDe ondiepe, productieve Noordzee is van origine zeerrijk aan vis. Van de scholen vormende pelagische soortenis haring met een totale hoeveelheid van 1,3 miljoen tonverreweg de belangrijkste. Andere belangrijke soorten vanhet open water zijn makreel en horsmakreel. Soorten meteen sleutelrol in het voedselweb zijn zandspiering, sprot,noorse kever en jonge haring.De demersale soorten, die op of nabij de bodem leven, zijn teverdelen in rondvissen (waaronder kabeljauwachtigen alskabeljauw, wijting, schelvis en koolvis) en platvissen (zoalsschol, tong, schar en bot).De diversiteit aan vissoorten is het hoogst in de kustzone.Buiten de kustzone vinden we in het zuiden van hetNederlands deel van de Noordzee een grotere verscheidenheiddan in het noorden. Warmteminnende soorten die deNoordzee via het Kanaal binnenkomen, verspreiden zichvia de warmere kustzone. Er bestaat ook een relatie tussende Noordzee kustzone en de Waddenzee. Dit verklaart eendeel van de hoge biodiversiteit in de kustzone. Aan diebiodiversiteit dragen ook diadrome soorten bij, die een deelvan hun leven in zoetwater leven (migrerende soorten zoalszalm, paling, rivierprik en stekelbaars en in het verledenelft, steur, houting, etc.). Het is lastig om van de diversiteitvan vissoorten een ruimtelijk verdelingspatroon vast testellen. Vissen hebben immers een hoge mobiliteit ensommige soorten migreren gedurende bepaalde periodenover grote afstanden. Natuurlijke fluctuaties hebben eensterke invloed op de rekrutering en derhalve de voorkomensen soortensamenstelling.OntwikkelingenIn de periode 1960-1990 hadden kabeljauwachtigen(kabeljauw, schelvis, koolvis en wijting) sterke jaarklassen,de zogeheten gadoid outburst. Daarna gingen deze soortenechter sterk achteruit. 43 Grote demersale soorten die zichlangzaam voortplanten, zijn afgenomen sinds 1977. Depopulaties van kabeljauw en sommige kraakbeenvissen(haaien en roggen) baren zorgen. Soorten als haringhaai envleet zijn nagenoeg uit de Nederlandse wateren verdwenen.Stekelroggen en doornhaaien zijn zeldzame verschijningengeworden. De laatste tijd worden weer meer ruwe haaiengezien 44 , maar daar kunnen nog geen conclusies aanworden verbonden.Van een groot aantal soorten, waaronder schelvis, scholen haring, zijn de bestanden weer hersteld tot het niveauvan de jaren zestig. Van een beperkt aantal soorten (zoalskabeljauw) is de grootte van de bestanden nog onder hetniveau waarbij een ‘Maximaal Duurzame Opbrengst’, hetin het visserijbeleid gehanteerde optimaal niveau vanexploitatie en herstel, mogelijk is. 45 Door de bank genomenzijn demersale vissen steeds kleiner van formaat geworden.32 |

Tong en schol worden op jongere leeftijd en bij geringerelengte geslachtsrijp. Over het geheel is de totale biomassanauwelijks toegenomen. 46De huidige ongunstige toestand van de kabeljauw is voornamelijkveroorzaakt door de visserij. Migrerende vissoortenzoals zalm, elft, steur en houting zijn in de vorigeeeuw zeldzaam geworden of verdwenen door verlies vanpaaigebieden, verontreiniging van rivieren en overbevissing.De barrièrewerking van dijken en kunstwerkenbeperkt het herstel van deze soorten.Ondanks de afgenomen diversiteit aan bodemvissen neemtde totale diversiteit aan vissoorten in het Nederlandse deelvan Noordzee sinds het begin van de twintigste eeuw toe.Dit komt vooral door de toename van het aantal kleinezuidelijke soorten. Mogelijke verklaringen voor deze trendliggen in de afname van grotere predatoren en in veranderingenin de temperatuur. 47Zie verderparagraaf 2.4.1 (fysieke verstoringen) gaat in op deeffectiviteit van vigerend en voorgenomen beleid in relatietot fysieke verstoringen van vissoorten.2.2.5 VogelsVogels van de open zee, pelagische soorten, komen verspreidvoor over de gehele zuidelijke Noordzee. Het zijn vogelszoals (pijl)stormvogels, jan-van-genten, alkachtigen (onderandere zeekoet, alk, papegaaiduiker), drieteenmeeuwenen jagers. Deze soorten broeden veelal op (rots)kustenvan Groot-Brittannië en andere delen van het Noordwest-Atlantisch gebied. De winter brengen ze zwervend door opde zuidelijke Noordzee. De alkachtigen hebben daarbij eenduidelijke voorkeur voor specifieke gebieden: zeekoeten enalken verzamelen zich in hogere dichtheden in de ZuidelijkeBocht, van enkele duizenden tot tienduizenden. Papegaaiduikersen kleine alken overwinteren in het noordelijk deelvan het Nederlandse deel van de Noordzee. 48Het Friese Front is in de nazomer van speciaal belang voorzeekoeten uit broedkolonies aan de Engelse oostkusten voor grote jagers van noord-Schotse en/ of IJslandsebroedplaatsen. Daarom zal het gebied ook wordenaangewezen als speciale beschermingszone in het kadervan de Vogelrichtlijn. Dergelijke min of meer voorspelbarewinterconcentraties zijn voor andere vogels van de open zeeniet af te leiden uit de beschikbare telgegevens. 49De grootste concentraties vogels bevinden zich langs de kust(zie figuur 7). 50 Het zijn verschillende soorten in Nederlandbroedende meeuwen en sterns, maar ook overwinterendeen doortrekkende visetende soorten (onder andereroodkeelduiker, verschillende soorten futen en dwergmeeuw)en schelpdieretende soorten (zwarte zee-eend eneidereend). De schelpdieretende soorten beperken zichtot de ondiepe kustzone in verband met de bereikbaarheidvan het voedsel. Voor al deze langs de kust voorkomendesoorten zijn de Nederlandse kustwateren van internationaalbelang. Mede om die reden zijn grote delen van de kustzoneMariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 33

(Noordzeekustzone en Voordelta) aangewezen als specialebeschermingszone onder de Vogelrichtlijn.OntwikkelingenTwaalf vogelsoorten zijn in de broedtijd of het winterseizoenmin of meer afhankelijk van de Nederlandsekustzone. De meeste van die soorten hebben een matigetot zeer ongunstige staat van instandhouding volgens deVogelrichtlijn. Het voedselaanbod (vis en schelpdieren) iseen knelpunt en broedvogels kampen ook met de beperktebeschikbaarheid van geschikte broedplaatsen. Van slechtsdrie kustvogels (aalscholver, kleine mantelmeeuw ennoordse stern) is de staat van instandhouding op alleaspecten als gunstig beoordeeld. 51 De diepere oorzaak vande knelpunten ligt in een cumulatie van effecten als gevolgvan hydrografische ingrepen, visserij en verstoring van hetleefgebied.Van de pelagische vogelsoorten op het Nederlandse deelvan de Noordzee is alleen van de zeekoet en de grote jagerde staat van instandhouding beoordeeld volgens dezelfdemethodiek die voor kustvogels is toegepast. In beidegevallen werd deze op alle aspecten als gunstig beoordeeld.Geen van de vijf pelagische soorten die op het Nederlandsedeel van de Noordzee voorkomen, heeft op Europese schaaleen ongunstige staat van beoordeling. Tellingen van dezesoorten op het Nederlandse deel van de Noordzee wijzensinds 1992 aanvankelijk op een toename in aantallen envanaf ongeveer 2002-2005 op een al dan niet duidelijkeafname. 52De streefwaarde van OSPAR (Ecological Quality Objective,EcoQO) voor olieverontreiniging is dat minder dan 10procent van het aantal aangespoelde vogels besmeurd ismet olie (20% in 2010). Het percentage besmeurde vogelsvertoont sinds 1975 een neergaande trend, maar het huidigeniveau ligt nog steeds boven het streefniveau.Zie verder• paragraaf 2.4.1 over fysieke verstoring en de effectiviteitvan vigerend en voorgenomen beleid• paragraaf 2.4.3 over chemische verstoringen door ondermeer olieverontreiniging en de effectiviteit van vigerenden voorgenomen beleid om vervuiling door olie tegen tegaan• paragraaf 2.4.6 over cumulatieve en synergetischeeffecten.2.2.6 ZeezoogdierenDe meest voorkomende zeezoogdieren in het Nederlandsedeel van de Noordzee zijn de bruinvis, gewone zeehond,grijze zeehond en witsnuitdolfijn. De populaties van degewone en grijze zeehond en de bruinvis zijn in de vorigeeeuw sterk teruggevallen, maar sinds de jaren tachtig weertoegenomen. 53OntwikkelingenVan de gewone zeehond komen naar schatting 80.000exemplaren voor in de mariene wateren van NoordwestEuropa. Ongeveer een tiende deel van die populatie leeft in34 |

Figuur 7. Vogelwaarden op het Nederlandse deel van de Noordzee, nazomer en winter.Birdvalues August-SeptemberBirdvalues February-March55°N55°N54°N54°N53°N53°NClassesClasses1152°N2352°N2344553°E4°E5°E6°E3°E4°E5°E6°EBron:Bos, O.G., et al, Biodiversity hotspots on the Dutch continental shelf. A marine strategy framework directive perspective, IMARES rapport nr. C071/11(Wageningen, 2011) 76.Nederlandse wateren. De gewone zeehonden in Nederlandmaken deel uit van de zogenaamde Waddenzeepopulatie,waarvan de verspreiding zich uitstrekt van Esjberg inDenemarken tot Den Helder in Nederland. Ook de gewonezeehonden in het Deltagebied maken in feite deel uitvan deze populatie, aangezien zij zich daar nauwelijksvoortplanten en afhankelijk zijn van immigratie vanuit deWaddenzee. De grijze zeehond heeft, na in de middeleeuwenin de Nederlandse wateren te zijn uitgeroeid, sinds dejaren tachtig van de vorige eeuw de westelijke Waddenzeeweer gekoloniseerd. Deze remigratie kwam op gang vanuitde Britse wateren. De populatie grijze zeehonden in demariene wateren van Noordwest Europa, bedraagt naarschatting door experts op basis van drie documenten 54.55.56150.000 dieren. Daarvan komt ongeveer twee procent(tellingen 2009 57 ) voor in Nederlandse wateren. De grijzezeehond leeft in Nederlands gebied vooral in de Waddenzee,maar ook langs de kust van Zuid-Holland en Zeeland enverder uit de kust in de Zuidelijke Bocht en in een bredestrook van het noordwestelijk kustgebied via Klaverbanknaar Doggersbank. Gewone en grijze zeehonden plantenzich in Nederlandse wateren voort, voornamelijk in deWaddenzee.Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 35

Figuur 8. Jaarlijkse gemiddelde verspreiding van grijze zeehond, gewone zeehond en bruinvis op het Nederlandse deelvan de Noordzee.Grey sealHarbour sealHarbour porpoise55°N55°N55°N54°N54°N54°N53°N53°N53°Nabundanceabundance52°N2352°N2352°Nabundance3442°E3°E4°E5°E6°E7°E2°E3°E4°E5°E6°E7°E2°E3°E4°E5°E6°E7°EBron: Bos, O.G., et al, Biodiversity hotspots on the Dutch continental shelf. A marine strategy framework directive perspective, IMARES rapport nr. C071/11(Wageningen, 2011) 82.36 |

Figuur 9. Ontwikkeling bruinvis, populatie enstrandingen 1970-20100,60,50,40,30,20,10600500400300200100Numbers per hour of observation (n/h)1972 1978 1984 1990 1996 2002 2008Reported porpoise strandings01970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010Bron: C.J Camphuysen, M.L. Siemensma, Conservation plan for theHarbour Porpoise Phocoena phocoena in The Netherlands: towards a favourableconservation status, NIOZ Report 2011-07, Royal Netherlands Institutefor Sea Research (Texel, 2011) 35 en 38.Opmerking: Het aantal strandingen in 2011 was hoger dan 850.Zie www.walvisstrandingen.nl.De bruinvis komt in het noordelijk Atlantisch gebiedverspreid voor. Ook zijn kleine populaties bekend in deOostzee, Zwarte Zee en Middellandse Zee. De bruinvissenin het Nederlandse deel horen bij een populatie van circa180.000 dieren, die de zuidwestelijke Noordzee en hetoostelijk Kanaal bestrijkt. Van deze populatie komt in dezomer ongeveer 14 procent en in het voorjaar tot circa48 procent in de Nederlandse wateren voor.Het aantal bruinvissen in de zuidelijke Noordzee nam sindsde jaren vijftig sterk af. Zowel de tellingen vanaf de kust alstellingen op het gehele Nederlandse deel van de Noordzeelaten vanaf 1994 een sterke toename zien (zie figuur 9).Bruinvissen foerageren dichtbij de zeebodem. 58 Hun voedselbestaat voornamelijk uit vis en schaaldieren, afhankelijkvan het aanbod in een bepaald gebied. Van de bruinvisis niet bekend of hij zich in het Nederlands deel van deNoordzee voortplant. 59De populaties van de grijze zeehond en de bruinvis (ziefiguur 9) ontwikkelen zich qua omvang positief. Desondanksis de staat van instandhouding van beide soortenvolgens de Habitatrichtlijn matig ongunstig. In het gevalvan de grijze zeehond komt dat doordat de kwaliteit van hetleefgebied als ongunstig is beoordeeld. 60 De sterke stijgingvan het aantal strandingen (zie figuur 9) van bruinvissen inde laatste jaren zorgwekkend. Een mogelijke verklaring isde opeenstapeling van verschillende factoren, zoals bijvangstenin de visserij en misschien ook onderwatergeluid.Het Bruinvisbeschermingsplan doet een aanzet om dezefactoren te ontrafelen. 61Zie verder• paragraaf 2.4.1 over fysieke verstoringen en de effectiviteitvan het vigerende en voorgenomen beleid• paragraaf 2.4.4 over synergetische en cumulatieveeffecten.2.2.7 Klimaatverandering en het marieneecosysteemKlimaatverandering kan van invloed zijn op een aantalabiotische factoren in het Noordzeemilieu waarvan levendeorganismen afhankelijk zijn en/of waarmee ze een interactiehebben. Voorbeelden van die niet-levende componentenvan het ecosysteem zijn: water, licht, temperatuur, bodemmineralen,lucht als mengsel van de gassen zuurstof, CO2,stikstof etc.. Potentiële invloeden 62 zijn:• toename van de zeewatertemperatuur• verandering van het afvoerregime van de grote rivieren entoename van nutriëntenconcentraties in het rivierwater• vervroeging en verlenging van de periode van stratificatievan de kustzee• toename van stormen• zeespiegelstijgingMariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 37

• verandering in CO2-opname door de zee (en verzuringvan de zee)• toename van kusterosie• vermindering van circulatie van zeewater in deAtlantische Oceaan.Wat de effecten van deze invloeden zijn of kunnen zijn opde mariene ecosystemen, is moeilijk aan te geven of tevoorspellen. Er is nog te weinig inzicht in de werking van deverschillende mechanismen, en data zijn nog maar beperktbeschikbaar.Mogelijke effecten 63 zijn:• verandering van soortensamenstelling, doordat mét deklimaatverandering soorten steeds verder noordwaartsopschuiven (reeds waargenomen in planktonsamenstelling,bij vissoorten, en bij organismen die voorkomen inintergetijdengebieden)• vervroegde bloeien van (schadelijke) algen (reedswaargenomen)• toename van invasieve exoten, doordat leefomstandighedenvoor die soorten gunstiger worden• toename van ziektes binnen aquacultures (schelpdieren,vissen)• veranderingen in de samenstelling van leefgemeenschappenvan bodemdieren, als gevolg van abrupte veranderingenin het ecosysteem• verandering in de structuren binnen de voedselwebbendoor verandering in de beschikbaarheid van prooidierenen aanwezigheid van predatoren• verlies aan nestgelegenheid voor kustbroeders en vanrust en kraamplaatsen voor zeehonden (als gevolg vanstormen en erosie).2.3 Economische en sociale analysevan het gebruik van de Noordzee2.3.1 Economische analyseFiguur 10 laat het huidige gebruik zien van het Nederlandsedeel van de Noordzee. Het Centraal Bureau voor de Statistiek(CBS) heeft op basis van een internationaal afgestemdeaanpak 64 een kwantitatieve economische beschrijvinggegeven van het gebruik van het Nederlandse deel van deNoordzee door de verschillende economische sectoren diedirect of indirect van de Noordzee afhankelijk zijn. 65 Deanalyse hanteert de termen productiewaarde, toegevoegdewaarde en werkgelegenheid. Deze beschrijving is uitgevoerdvoor scheepvaart, visserij, olie- en gaswinning, zand- engrindwinning, windenergie, en activiteiten in de havens ende recreatiesector langs de kust. Voor al deze activiteiten isde omvang weergegeven voor 2007 – het meest recente jaarwaarvoor het CBS definitieve cijfers beschikbaar heeft –en ook voor de jaren 1995 en 2000. Zo ontstaat een beeldVervuilende stoffen in de Noordzee: voorbeelden uit het verledenDe aanwezigheid van vervuilende stoffen heeft in de jaren zeventigvan de vorige eeuw veel aandacht gekregen. De concentraties van veelvervuilende stoffen zijn sindsdien sterk verminderd. Onderstaandeproblemen behoren inmiddels tot het verleden.Toxische stoffenAccumulatie van persistente toxische stoffen in de mariene voedselwebbenleidde tot verminderde vruchtbaarheid en afname vanweerstand bij predatoren die voornamelijk vis eten. De populatiesvan grijze zeehond en gewone zeehond waren in de jaren zeventigbijvoorbeeld tot kritische aantallen gedaald. Het voortplantingssucceswas aanzienlijk verminderd, waarschijnlijk als gevolg van te hogePCB-concentraties 1 in het zeewater. Bij de noordse stern/visdief washet voortplantingssucces sterk verminderd, doordat onder invloed vanDDT 2 3 de eierschalen braken omdat ze te dun waren. Bij bot werdenlevertumoren aangetroffen die in verband werden gebracht met zoetzoutstress,maar ook met de aanwezigheid van PAK’s 4 in het zeewater.Bij het gelijktijdig optreden van meerdere stressfactoren is het causaleverband tussen vervuilende stoffen en waargenomen effecten vaaklastig te bewijzen. Niettemin is het op grond van een risicobeoordelingwel aannemelijk dat vervuilende stoffen, zoals in de genoemde voorbeelden,oorzaak zijn geweest van de waargenomen effecten.De populaties van zeezoogdieren, vogels en vissen die in de jarenzeventig te lijden hadden van toxische effecten, ontwikkelen zich weerpositief of hebben hun nieuwe biologisch evenwicht bereikt 5 .OlieverontreinigingDrijflagen olie vormden in de tweede helft van de vorige eeuw eenbelangrijke sterftefactor voor zeevogels. In de jaren zeventig en tachtigspoelden regelmatig met olie besmeurde vogels aan op het strand. Dieverontreiniging is sindsdien sterk afgenomen.TBTTBT (tributyltin) is lang in de zeescheepvaart gebruikt als aangroeiwerendmiddel op de scheepshuiden en kwam via uitloging in hetzeemilieu terecht. In de jaren negentig werd bekend dat TBT imposexveroorzaakt bij slakken zoals purperslak en wulk: vrouwtjes krijgenmannelijke geslachtsorganen. De reproductie komt daardoor in gevaar.1Wadden Sea Quality Status Report 2004. K. Essink, C. Dettmann, H. Farke, K.Laursen, G. Lüerßen, H. Marencic, W. Wiersinga (Eds.) 135.2J.H. Koeman., J. Veen, E. Brouwer, L. Huisman de Brouwer & J . L. Koolen. Residues ofchlorinated hydrocarbon insecticides in the North Sea environment. Helgol. Wiss.Meersunters. 17 (1968) 375.3Anindita Mitra, Chandranath Chatterjee and Fatik B. Mandal, Synthetic ChemicalPesticides and Their Effects on Birds. Research Journal of Environmental Toxicology, 5:81-96 (2011).4Deltares, IMARES, Determination of Good Environmental Status. Implementation of theMarine Strategy Framework Directive for the Dutch North Sea (Delft, 2011) 205Deltares, IMARES, Initial Assessment, Implementation of the Marine Strategy FrameworkDirective for the Dutch North Sea (Delft, 2011) 123/124, 12738 |

Tabel 1. Economische beschrijving van het gebruik van het Nederlandse deel van de Noordzee, 1995, 2000 en 2007.1995 2000 2007Productie- Toege- Werk- Productie- Toege- Werk- Productie- Toege- Werkwaardevoegde gelegen- waarde voegde gelegen- waarde voegde gelegen-(x mln €) waarde heid (FTE) (x mln €) waarde heid (FTE) (x mln €) waarde heid (FTE)(x mln €) (x mln €) (x mln €)Scheepvaart 2.626 630 7.000 3.689 927 7.000 4.588 1.208 6.000Visserij 102 61 500 111 58 300 113 45 200Olie- engaswinning 2.692 2.112 3.000 4.306 3.313 3.000 7.644 5.866 2.800Zandwinning 33 9 110 57 15 195 69 17 154Windenergie 0 0 0 0 0 0 23 11 pmTotaal 5.453 2.812 10.610 8.163 4.313 10.495 12.437 7.147 9.154Zeehavens 32.793 10.198 126.000 49.211 11.510 123.000 80.159 17.806 121.000Kustzone 1.810 955 23.000 2.426 1.265 24.000 2.901 1.447 25.000Totaal op land 34.603 11.152 149.000 51.637 12.775 147.000 83.060 19.253 146.000Totaal 40.056 13.964 159.610 59.800 17.088 157.495 95.497 26.400 155.154Bron: CBS, Economic description of the North Sea for the Netherlands, (Voorburg, 2011) 74.NB: De cijfers met betrekking tot zandwinning zijn afkomstig uit Ecorys, Baseline Scenario Marine Strategy Framework Directive (Rotterdam, 2010) 24.van de trendmatige ontwikkelingen in de verschillendesectoren.Tabel 1 laat zien dat de totale toegevoegde waarde van hetgebruik van de het Nederlandse deel van de Noordzee in2007 ruim 26 miljard euro bedroeg. De toegevoegde waardevan de activiteiten op de Noordzee zelf bedroeg in totaalzo’n 7 miljard euro. De sector olie- en gaswinning kent dehoogste toegevoegde waarde van alle gebruiksfuncties inhet Nederlandse deel van de Noordzee (5,9 miljard euroin 2007). Ook valt de relatief sterke toename op van deproductiewaarde van de olie- en gaswinning. Deze wordtdeels verklaard door de sterke prijsstijgingen in dezeperiode. Daarnaast is de scheepvaart van groot economischbelang voor Nederland. Deze sector was in 2007 goed vooreen toegevoegde waarde van 1,2 miljard euro. De werkgelegenheidin de scheepvaart bedraagt rond de 6000 FTE.Dit is ongeveer 60 procent van de totale werkgelegenheidvan de gebruiksfuncties op zee.De totale toegevoegde waarde van direct aan de zeegerelateerde economische activiteiten op het land was in2007 circa 19 miljard euro. Onder de activiteiten op hetland die een directe relatie hebben met de Noordzee zijn dezeehavens van groot economisch belang. Iets meer dan dehelft van de toegevoegde waarde van de activiteiten in dezeehavens wordt gegenereerd in de haven van Rotterdam. 66Daarnaast zijn de Nederlandse zeehavens knooppuntenvoor internationale goederenstromen en een vestigingsplaatsvoor industrie en dienstverlening. Ook andereactiviteiten in de kustzone 67 , zoals toerisme en recreatie,zijn van economisch belang. 68Veel economische activiteiten zijn op een meer indirectemanier afhankelijk van de Noordzee. Dat geldt bijvoorbeeldvoor de binnenvaart en andere transportactiviteiten,maar ook voor de visverwerkende industrie, de handel inscheepsonderdelen, enzovoorts. Deze indirecte waarde,ongeveer 50 procent van de directe waarde, is niet meegenomenin Tabel 1. Wanneer de indirecte waarde wel wordtmeegenomen, bedraagt de totale economische waarde vande hier beschreven economische sectoren in 2007: productiewaarde124 miljard euro, toegevoegde waarde 35 miljardeuro en werkgelegenheid 246.000 FTE. Ter vergelijking, ditis ongeveer 7 procent van de totale toegevoegde waarde vande gehele Nederlandse economie en 5 procent van de totalewerkgelegenheid. 69Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 39

Figuur 10. Huidig ruimtegebruik op het Nederlandse deel van de Noordzeekaart 24Noordzeehuidig ruimtegebruikbasisgrens territoriale wateren (12 mijlsgrens)doorgaande NAP –20m lijnExclusieve Economische Zoneequidistantielijn voor TZ in 2009Eems-Dollard verdragsgebied 2009platforms voor olie- en gaswinningplatformonderwaterplatformkabels en leidingenelektra-, telecom- of besturingskabelpijpleidingmeetpostenmeetlokatie op de Noordzee voormeteorologische en/of oceanografischemetingenmarien ecologisch systeemecologische hoofdstructuuraangewezen Natura 2000 gebiedenin 2010 aan te wijzen Natura 2000 gebiedendefensieoefengebieden (incl. munitiestortplaats)scheepvaart infrastructuurbegrenzing verkeersscheidingsstelselsclearwaysankergebiedverkeersscheidingsstelsels separatiezonewindenergiegebiedenwindturbineparkenvisserijbuitengrens scholboxzand- en schelpenwinningactueel zandwingebiedreserveringsgebied voor beton- enmetselzandreserveringsgebied voor schelpenwinningstortgebiedenbaggerstort50kmBron: Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Beleidsnota Noordzee (Den Haag 2009) 9.Enkele kanttekeningen dienen te worden gemaakt. Degehanteerde sectorindeling is ook gebruikt voor de analysevan de kosten die aan het tegengaan van de aantastingvan het mariene milieu zijn verbonden (zie paragraaf2.5). De indeling is conform internationale afsprakenover hoe om te gaan met statistieken van Eurostat en deVerenigde Naties. Door gebruik te maken van deze indelingis internationale vergelijkbaarheid van gegevens mogelijk.Dit heeft meerwaarde in internationale samenwerking enanalyses. Deze indeling heeft echter als nadeel dat recreatieniet herkenbaar is als aparte sector, maar over anderesectoren is verdeeld. Daarnaast moet worden benadruktdat de cijfers alleen betrekking hebben op het Nederlandsedeel van de Noordzee. Dat geeft enige vertekening. Uitde studie van het Landbouw-Economisch Instituut (LEIblijkt) bijvoorbeeld dat ongeveer 21 procent van de totaleopbrengst in de visserij afkomstig is van het Nederlandsedeel van de Noordzee. 70 Dit percentage is meegenomen intabel 1. De werkgelegenheidscijfers hebben betrekking ophet aantal fte-werknemers. Voor de visserij betekent diteen onderschatting van de totale werkgelegenheid, die inwerkelijkheid – door het grote aantal zelfstandigen – veelhoger is. Volgens CBS bestond in 2007 56 procent van detotale werkgelegenheid in de sector ‘landbouw, bosbouwen visserij’ uit zelfstandigen (landelijke bestaat 12 procentvan de werkgelegenheid uit zelfstandigen). 71 Verder geldt40 |

2.3.2 Sociale analyseDe activiteiten op en langs de Noordzee vertegenwoordigenniet alleen een belangrijke economische waarde, maar ookeen belangrijke sociale waarde.In het onderzoek Beleving van de Noordzee: Een kwantitatieveconsultatie onder Nederlandse burgers over de Noordzee vanTNS-NIPO (2011) is steekproefsgewijs een enquête gehoudenonder zeshonderd Nederlanders, waarbij hun kennis overen affiniteit met de Noordzee zijn bekeken. Ook is hengevraagd welke prioriteiten zij zouden geven aan verschillendemogelijke oplossingen (met gegeven consequenties)voor een aantal gepresenteerde (potentiële) milieuproblemen.Uit het rapport blijkt dat 46 procent van derespondenten de Noordzee persoonlijk (heel) belangrijkvindt, ook al lijken zij zich niet heel bewust te zijn van deverschillende potentiële milieuproblemen. Als Nederlandersaan de Noordzee denken, noemen zij alleen positievedingen, zoals het strand, de zee en strandwandelingendie je kunt maken. Echter, als zij worden geïnformeerdover verschillende (potentiële) problemen, vinden zij hetwel belangrijk dat er iets aan wordt gedaan. Nederlandersdenken dat de visserij van groot economisch belang is voorNederland.De meerderheid van de Nederlanders geeft aan dat zowelde overheid als de burger zelf een verantwoordelijkheidheeft voor het oplossen van de gepresenteerde (potentiële)milieuproblemen rondom de Noordzee. Onder de overheidverstaan zij zowel de Nederlandse overheid als de EuropeseUnie. In de betalingsbereidheid van de Nederlanders lijkteen discrepantie te zitten tussen het sociaal wenselijkeantwoord en het werkelijke gedrag. Dit blijkt uit het feit datde helft van de ondervraagden aangeeft bereid te zijn geld tebetalen om iets te doen tegen de geschetste milieuproblemen.Wanneer echter de keuze wordt gegeven tussenverschillende maatregelen, neigen zij er toch toe te kiezenvoor maatregelen die voor hen geen extra kosten met zichmeebrengen. Bijvoorbeeld, om plastic afval in zee tegente gaan, wordt een prijsverhoging van plastichoudendeproducten minder geaccepteerd dan het niet meer kunnenkrijgen van plastic tasjes in de supermarkt. Dit soort gedraglijkt een aanwijzing te zijn dat men toch het meest gevoeligis voor maatregelen die uiteindelijk geld kosten.De bodem van het Nederlandse deel van de Noordzee is rijkaan archeologische resten die een tastbare herinneringvormen aan ons verleden. Deze resten variëren vanhistorische scheepswrakken uit de middeleeuwen tot vliegtuigwrakkenuit de Tweede Wereldoorlog. De bodem vande Noordzee herbergt een prehistorisch landschap waarinnog resten van onze verre voorouders te vinden zijn. Ookworden jaarlijks vele botten van prehistorische dieren, zoalsmammoeten, uit de Noordzee opgevist. De archeologievan de Noordzee is wetenschappelijk van grote betekenis.De wrakken zijn ook geliefde locaties voor sportduikers ensportvissers.42 |

veroorzaakten ingrijpende wijzigingen in de hydrografischeeigenschappen van de kustzone, die nog steeds doorwerkenin het ecosysteem van de Noordzee. De Deltawerken hebbeneen grote indirecte invloed gehad op de waterbewegingen,de saliniteit en het transport van sediment voor de Zeeuwseen Zuid-Hollandse Deltakust. Rivier optrekkende vissoorten(die zowel op zee als op de rivieren voorkomen) hebbensterk te lijden van de afsluiting van de zeegaten, omdatdeze ingreep immers hun trekroutes naar het achterlandblokkeert. Door de Deltawerken is echter ook de Voordeltaontstaan, een bijzonder waardevolle habitat die inmiddelsis aangewezen als Natura 2000-gebied.De Maasvlakte I en de Deltawerken zijn ingrepen vannationaal belang. Ze zijn inmiddels een historisch gegeven.Hun effecten op het ecosysteem bepalen weliswaar voor eenbelangrijk deel de huidige milieutoestand van de kustwateren,maar in de Nederlandse Stroomgebiedbeheerplannen2009-2015, die zijn vastgesteld conform de KRW, zijn zeals onomkeerbaar beschouwd. Ook in het licht van deMariene Strategie worden de effecten van Maasvlakte 1 en deDeltawerken als onomkeerbaar beschouwd. 75In de tweede helft van de twintigste eeuw zijn het aantal ende omvang van hydrografische ingrepen sterk toegenomen:zandwinning voor kustverdediging en ophoogzand, baggerenvan vaargeulen naar de zeehavens, het aanleggen vanwindmolenparken, het afzinken van olie/gaspijpleidingenen het leggen van kabels. De omvangrijkste activiteit isde locatiegebonden zandwinning ten behoeve van dekustverdediging, ophoogzandwinning en beton- en metselzandwinning.De totale zandwinning vindt verspreid plaatsop een opgeteld relatief klein areaal (totaal circa 36 km 2 ).Op jaarbasis wordt circa 25 miljoen m 3 zand gewonnen.Ongeveer 12 miljoen m 3 is bestemd voor zandsuppletie ophet kustfundament om Nederland te beschermen tegenoverstromingsgevaar vanuit zee. Daarnaast zijn er incidentele,grootschalige zandwinningen voor aanlegprojecten,bijvoorbeeld Maasvlakte 2, waarvoor in drie jaar tijd 300miljoen m 3 zand is gewonnen.Op de Noordzeebodem wordt ook baggerspecie verspreid.Jaarlijks is dat ongeveer 20 miljoen m 3 uit vaarwegen(rivieren), havens en vaargeulonderhoud.Effectiviteit van beleidOp grond van de Wet milieubeheer 76 (Wm) en het Besluitmilieueffectrapportage 77 is een milieueffectrapportage(m.e.r.) verplicht voor aanleg, wijziging of uitbreiding vanhavens of pieren en voor zandwinning van meer dan 500 haof meer dan 10 miljoen m 3 per vergunning. Voor landwinningin zee van 250 ha of meer bepaalt het bevoegd gezagof er een m.e.r. moet komen. Daarnaast gelden de Natuurbeschermingswet78 (Nb-wet) en de Flora- en faunawet 79(Ff-wet). De Nb-wet schrijft een passende beoordeling voorals op grond van de VHR significante effecten op beschermdgebied en/of beschermde soorten niet kunnen worden uitgesloten.Ook voor zandsuppleties in het kader van de kustbeschermingwordt per locatie een Nb-wetvergunning verplicht.Vanwege mogelijke externe werking geldt die verplichtingook voor suppleties buiten Natura 2000-gebieden.44 |

Om de ecologisch belangrijke kustzone te ontzien en hetkustfundament niet te verzwakken, is zandwinning alleentoegestaan in gebieden buiten de doorgaande NAP -20mdieptelijn. De fysieke en biologische schade door zandwinningis weliswaar lokaal (totaal circa 36 , verspreid oververschillende locaties), maar tijdelijk ingrijpend doordat debodem en daarmee het gehele bodemleven tot maximaal 2meter diep wordt weggenomen. Steeds vaker wordt, waarmogelijk en verantwoord, diepe winning (tot 6 meter onderde zeebodem) toegepast. De schade aan het bodemlevenvoor dezelfde hoeveelheid gewonnen zand blijft daarmeetot een kleinere oppervlakte beperkt. Voor de zandwinningten behoeve van Maasvlakte 2 is als pilot zelfs een zeerdiepe winning (tot 20 meter) toegepast. De uitkomsten vandeze pilot dragen bij aan de besluitvorming over de vraagof en onder welke omstandigheden zeer diepe winningenmogelijk zijn.Directe effecten van zandsuppleties zijn: vernietiging vanbenthos, bedekking van voedsel voor vogels en vissenen verstoring van foeragerende dieren door afdekking.Indirecte effecten zijn: verandering van de kustmorfologieen verandering van de samenstelling van het sediment.In mindere mate kunnen zandsuppleties ook leiden totveranderingen van slibgehaltes, stroming en eventueel degroei van algen.Mitigerende maatregelen in het kader van de vergunningverleningzijn:• monitoring van het benthos op de plaatsen die gesuppleerdgaan worden (in de maand september van het jaarvóór de suppletie). Als er hoge dichtheden voorkomenvan typische N2000-soorten moet de betreffende locatieworden ontzien• vooroeversuppleties: niet suppleren in de ecologischerijke troggen tussen de zandbanken, maar in het gebiedzeewaarts van de buitenste brekerbank (diepte circa 5meter)• gebruik van suppletiezand van dezelfde samenstelling alshet te suppleren gebied• suppleties uitvoeren in het seizoen waarin de negatieveeffecten geringer zijn.Afzonderlijke zandwinning en zandsuppleties kunnenbij elkaar een cumulatief effect hebben op de Natura2000-doelstellingen voor zandbanken onder water,zeezoogdieren en schelpdieretende eenden. In de Plan-MER en de passende beoordeling van het NWP is echtergeconcludeerd dat van deze activiteiten geen cumulatieveeffecten zijn te verwachten, als de wijze en hoeveelhedenvan zandwinning en -suppletie tussen nu en 2020 niet sterkveranderen. 80 De zandwinlocaties en naar schatting ook destrandlevensgemeenschappen, herstellen zich binnen viertot zes jaar. 81,82Al jaren wordt baggerspecie uit havens en vaarwegen verspreidover verschillende loswallen op zee (onder andere Verdiepteloswal, Loswal Noord-West, Loswal IJmuiden). Het gaat ommateriaal dat van nature in de zee thuishoort. Een deel vanhet zand dat vrijkomt bij vaargeulonderhoud (Maasgeul)wordt verspreid binnen het kustfundament. Op het bestemmenvan baggerspecie is het Besluit bodemkwaliteit 83 (Bbk)van toepassing. Het slib uit vaargeulen wordt ongeveerjaarlijks gemonitord aan de hand van fysieke en chemischecriteria. Alleen baggerspecie die voldoet aan de normenvoor zoute baggerspecie uit de Regeling bodemkwaliteit 84(Rbk) mag op zee worden verspreid. Hiervoor is een meldingconform de Rbk vereist. De rest wordt gecontroleerdgeborgen in zogenaamde baggerdepots, zoals de Slufterop de Maasvlakte. In overeenstemming met Artikel 1.1 lid1 Wm en Artikel 2.3 van de Kaderrichtlijn afvalstoffen 85 isverspreiden en toepassen volgens het Bbk alleen toegestaanals sprake is van een nuttige toepassing. Herstel van deslibbalans en aanvulling van het kustfundament worden indie zin als nuttige toepassing beschouwd. Momenteel looptonderzoek naar mogelijkheden om een afwegingskader tecreëren voor locatiekeuzes en randvoorwaarden voor hetnuttig toepassen van baggerspecie.Van recente datum zijn twee nieuwe grote lokale veranderingenin de hydrografische eigenschappen van deNoordzeekustzone door de aanleg van Maasvlakte 2 en de‘Zandmotor’ voor de Zuid-Hollandse kust. Beide werkenworden uitgevoerd na zorgvuldige afweging op basis vanm.e.r.-en, een passende beoordeling volgens de Nb-wet,en andere (inter-)nationale wetgeving. Bij beide werkenworden milieurisico’s grotendeels ondervangen doormitigerende en compenserende maatregelen:• Maasvlakte 2. Door de aanleg van het havengebiedverdwijnt 2.455 ha (2,8 procent) van de habitat ‘permanentoverstroomde ondiepe zandbanken’ (habitattypeH1110A/B). Dat betekent een verlies van foerageergebiedvoor de grote stern, visdief en zwarte zee-eend. Het verlieswordt gecompenseerd door het creëren van een tienmaalzo groot beschermd gebied (24.550 ha), dat deel uitmaaktvan het Natura 2000-bodembeschermingsgebiedVoordelta.• De ‘Zandmotor’. Dit kustsuppletieproject voor de Zuid-Hollandse kust van circa 1 is uitgevoerd in 2011. Door zeerlokaal storten van zand direct voor en aan de kust, datvervolgens door natuurlijke erosie over de kust wordtverspreid, blijft het areaal waar bodemleven en foeragerendevogels worden verstoord beperkt ten opzichtevan klassieke manieren van zandsuppletie op meerdereplaatsen langs de kust. De aanleg heeft geen permanentewijziging van hydrografische eigenschappen tot gevolg:de oude hydrografische situatie wordt naar verwachtingbinnen enkele decennia op een natuurlijke manierhersteld. 86Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 45

Visserij-activiteiten op het Nederlandse deel van de NoordzeeBoomkorvisserijDe visserij op platvis zoals tong wordt vooral uitgeoefendmet de traditionele boomkor (zie figuur 27). Het net vandit vistuig sleept over de bodem en wordt opengehoudenmet een stalen boom. Wekkerkettingen aan de onderzijdevan de boom zijn bedoeld om de vis op te schrikken enhet net in te jagen. Na de opkomst en verdwijning van deboomkor aan het einde van de 19e eeuw, is hij in de jarenzestig van de 20ste eeuw opnieuw geïntroduceerd enalgemeen in gebruik genomen. Vanaf eind vorige eeuwis deze tak van de sector in omvang afgenomen tot circadriehonderd kotters in 2009 (zowel grote als eurokotters).Er zijn nog ongeveer zeventig grote boomkorkotters inNederland over. Oorzaken van de teruggang zijn de hogebrandstofkosten bij teruglopende vangstmogelijkheden,enkele jaren geleden, van vooral demersale visbestanden.Tot deze tuigcategorie behoren ook de relatief nieuwesumwing en de pulse trawl die de bodem minder beroeren.Demersale visserij met andere vismethodenTientallen traditionele boomkorvissers zijn overgestaptop andere vismethoden als flyshooten, Schotse en Deensezegen, out- en twinriggen. Doelsoorten hierbij zijn platvis(zoals schol) en demersale vis (zoals kabeljauw en ongequoteerdesoorten). Deze vismethoden vragen mindertrekkracht en dus minder brandstof, terwijl de bodem ookminder heftig wordt beroerd. In 2011 is onderzoek gestartnaar de bijvangst met deze visserijmethoden.Pelagische visserijDeze visserijvorm richt zich op pelagische soorten zoalsmakreel, horsmakreel en haring. De vloot van om en nabijveertien schepen vist met netten die door de waterkolomworden getrokken. De visserij op haring en makreel isgecertificeerd volgens de Marine Stewardship Council(MSC)GarnalenvisserijBij de visserij op garnalen in de kustzone wordt eenlichte boomkor gebruikt. De vaartuigen zijn klein meteen motorvermogen van minder dan 300 pk. Het net roltmet klossen over de bodem en beroert de bodem licht. InNederland zijn in 2012 204 vergunninghouders. Hiervanvissen 97 schepen (bijna de helft) uitsluitend op garnalen.De andere (eurokotters) combineren vis, langoustine- engarnalenvisserij.vistuig ook in gebruik bij de recreatievisserij vanaf hetstrand. Het bereik van vrijwel de gehele Nederlandse vlootis niet groter dan 15 mijl uit de havens. De Nederlandsestaandwantvisserij richt zich, vooral in de maanden maarttot en met oktober op tong, kabeljauw en tarbot. Ookbuitenlandse schepen vissen (verder uit de kust) metstaand want. Het is niet bekend hoeveel kilometer aanstaandwantnetten in totaal op het Nederlandse deel vande Noordzee uitstaan. Per boot mag maximaal 25 km netaan boord zijn.SchelpdiervisserijTweekleppigen als spisula worden bevist met gesleeptemetalen korren. Spisula visserij is uitsluitend toegestaan bijvoldoende aanwezigheid van deze schelpdieren. Maar er isal sinds 2008 geen vergunning meer voor verleend, omdatde Spisula grotendeels is vervangen door de exoot Ensis.Ensis wordt bevist met waterstromen. Het gaat hier omenkele schepen.(Recreatieve) hengel-, lijnen- en andere visserijZowel beroepsmatig (door enkele tientallen schepen) alsrecreatief wordt op de Noordzee gevist met hengels. Desportvisserij (recreatieve visserij met hengels) is populairen telt inmiddels 650.000 beoefenaren. In de sportvisserijsectorgaat op jaarbasis 165 miljoen om. 1 Gevist wordtvanaf de oever, vanuit kleine boten en vanaf charterboten.De soorten waarop het meest wordt gevist zijn makreel,zeebaars, platvis en kabeljauw. De EU-lidstaten hebbeneen rapportageplicht voor recreatieve vangsten van eenaantal soorten. Er loopt onderzoek naar de impact van desportvisserij op soorten die onder een herstelplan vallen,zoals kabeljauw. 2 Bijvangsten en discards komen in dezevisserij praktisch niet voor. Met lijnen wordt alleen zeerbeperkt beroepsmatig gevist. Beroepsmatige hengel- enhandlijnvisserij op zeebaars heeft het MSC certificaat.Recreatieve visserij met netten is vanaf 1 januari 2011 nietmeer toegestaan. Er is echter een politieke toezegginggedaan om de recreatieve visserij met staand want vanafhet strand in de toekomst beperkt mogelijk te maken.1TNS NIPO, Enquete zeesportvisserij 2006, Algemene situatie en zeebaarsvisserij(Amsterdam, 2007)2ICES, Report of the Planning Group on Recreational Fisheries Surveys (PGRFS)ICES CM 2011/ACOM:23 (2-6 May 2011, Spain).111.StaandwantvisserijNa een aanvankelijke toename van deze visserijvorm inde eerste decade van 21e eeuw is de situatie vanaf 2009min of meer stabiel. De Nederlandse commerciële vlootbestaat nu uit zestig tot tachtig, meest kleine, actieveschepen (in totaal 126 vergunningen). Daarnaast is dit type46 |

PulswingEffecten op doelsoortenVanaf de jaren zestig is de visserij op de Noordzee sterk geïntensiveerd.De grootste vangsten ooit zijn gedaan rond 1970.Sindsdien liepen de vangsten terug tot ongeveer de helft vanhet niveau in 1970. 89 Onder de slinkende visbestanden zijnde afnamen het grootst bij de demersale soorten. Sinds hetbegin van de 21e eeuw zijn veel visbestanden zich aan hetherstellen. Sommige soorten zijn weer binnen biologischveilige grenzen. Een aantal bestanden is op of onder hetniveau van ‘maximaal duurzame opbrengst’ (zoals haring,schol en schelvis). Duurzame vangstmogelijkheden (totalallowable catches) van enkele bestanden (schol, tong, haringen wijting) stijgen. Met een aantal soorten (bijvoorbeeldkabeljauw en sommige haaien- en roggensoorten) gaat hetnog slecht. Van een groot deel van de bestanden weten wete weinig om betrouwbare uitspraken te kunnen doen overhun omvang en ontwikkeling (zie ook 2.2.4).Directe en indirecte effecten van bijvangstMet de gangbare vistechnieken kan maar zeer beperktselectief worden gevist. Dat heeft een aanzienlijke bijvangsttot gevolg van andere vissoorten, ander bodemleven enondermaatse vis. De bijvangst gaat in grote hoeveelhedenoverboord.De bijvangsten hebben een groot aandeel in de totale visserijdruk.Globaal zijn vijf typen van effecten op de huidigetoestand van het mariene ecosysteem te onderscheiden:• Grote groepen van vissoorten die zich langzaam voortplanten,zoals haaien en roggen, zijn zeldzaam geworden,terwijl de grotere soorten van deze groepen vrijwelzijn verdwenen (zie ook paragraaf 2.2.4). 90• Bij de demersale vissoorten neemt het aandeel van kleineexemplaren toe,, zowel binnen een soort als van kleinesoorten doordat de vis geen kans krijgt om groot (en oud)te worden. Een neveneffect is dat soorten zoals kabeljauwen schol zich als gevolg van genetische aanpassing opHydrorig48 |

jongere leeftijd en bij geringe lengte voortplanten (zieook 2.2.4). 91• De garnalenvisserij gaat gepaard met aanzienlijkebijvangsten van ondermaatse garnaal en vis. 92 Deze visserijvormwordt ook uitgeoefend in Natura 2000-gebiedenlangs de kust, die zijn beschermd vanwege de bodemhabitats.• Overmatige onttrekking van bepaalde vissoorten leidt totveranderingen in de voedselwebben van het ecosysteem.Vermindering van de bestanden van bijvoorbeeld zandspiering,noorse kever, sprot en jonge haring, betekenteen geringer voedselaanbod voor toppredatoren zoalsgrote vissen, sterns en alkachtigen. 93.94.95 Op het gebiedvan de voedselecologie zijn echter nog veel kennisleemten.Zo is nog weinig bekend over de effecten vanveranderende voedselwebben op het voedselaanbod voorzeezoogdieren. Zeehonden eten veel soorten vis, maarbij voorkeur platvissen. 96 Bruinvissen zijn in hun visdieetgeneralisten, maar in de Nederlandse kustwateren etenzij voornamelijk grondels en sprot. Indirecte effecten vanvisserij op zeezoogdieren via de voedselwebben zijn in hetNederlandse deel van de Noordzee nog niet gevonden. Inhet Bruinvisbeschermingsplan is de voedselecologie welals een van de belangrijkste kennishiaten opgenomenin de kennisagenda voor de toekomst. 97 De gunstigestaat van pelagische opportunistische vogelsoorten zoalsmeeuwen en noordse stormvogels (zie 2.2.5) kan deelsworden verklaard door de mate waarin zij leven van deteruggegooide vis en andere discards vanaf vissersschepen.De spreiding van visserij is dan ook vaak sturend voor despreiding van deze zeevogels op zee. 98• Het is bekend dat duikende watervogels en zeezoogdierenzoals bruinvissen verdrinken in staandwantnetten metgrote mazen. Bijvangsten van vogels en zoogdierenworden echter niet systematisch gerapporteerd. Medehierdoor valt geen harde uitspraak te doen over de matewaarin de staandwantvisserij een gevaar vormt voorpopulaties zeevogels en zeezoogdieren. Indicaties overde bruinvis geven echter reden tot zorg. In de zuidelijkeNoordzee is de afgelopen jaren mogelijk ongeveer dehelft van de gestrande bruinvissen om het leven gekomendoor toedoen van staandwantnetten. 99Beschadiging van het bodemlevenDe traditionele boomkorvisserij veroorzaakt verstoringvan het bodemleven. Uit analyse van sleepsporen blijkt dathet passeren van een boomkor tot hoge sterfte onder debodemfauna leidt. De herhaaldelijke bodemberoering metde traditionele boomkor heeft een aantal gevolgen voor hetbodemecosysteem: structuurverarming (onder meer doorafname van structuurvormende wormen), veranderendesamenstelling van de bodemfauna, met meer opportunistischeen aasetende soorten, en verlies van kwetsbare soortenzoals de noordkromp.De snelheid waarmee de bodemfauna herstelt, hangt afvan de aard en dynamiek van de oorspronkelijke bodemfauna,het substraat en de intensiteit en frequentie van deberoering. 100 De invloed van bodemberoerende visserij ishet kleinst op de dynamische zandbodems in het zuiden enlangs de kust. In die gebieden is immers ook al veel effectvan natuurlijke dynamiek op het bodemleven. Groter is deinvloed van de boomkorvisserij op de van nature minderdynamische, slibrijkere, diepere delen van het Nederlandsedeel van de Noordzee (Friese front, Oestergronden). Hetgrootst is de invloed op organismen op grindbodems(Klaverbank). 101De visserijintensiteit in de verschillende gebieden van hetNederlandse deel van de Noordzee varieert aanzienlijk.Analyses geven aan dat in de acht meest beviste ICESkwadranten(oppervlakte per kwadrant is ongeveer 1800km 2 ) in het westelijk deel en boven de Waddeneilanden 85procent van het bodemoppervlak minstens éénmaal per jaarwordt bevist. 102 Daarbij moet worden aangetekend dat devisserijdruk na publicatie van deze analyses (1998) aanzienlijkis afgenomen, als gevolg van inkrimping van de vloot(zie tekstbox) en deels als gevolg van het experimenteeltoepassen van minder bodemberoerende visserijtechnieken(zie hierna).Het bodemecosysteem is door voortdurende visserijdruksinds het begin van de vorige eeuw gewijzigd van eensysteem met hoge biodiversiteit en relatief veel oudeexemplaren van bepaalde soorten in een relatief verarmdsysteem met een onnatuurlijke leeftijdsopbouw. 103OnderzoekMet het oog op de beschadiging van het bodemleven laathet Rijk in de beschermde gebieden met het oog op aanpassingvan de beheersplannen onderzoeken in hoeverrebestaand gebruik nog doorgang kan vinden en in welkemate. Indien nodig worden de beheersplannen aangepast.Dit is een vorm van adaptief management zoals ook deMariene Strategie dit voorstaat. Naast deze onderzoekennaar de beschadiging van het bodemleven richt het Rijk zichook op vernieuwing van de vismethoden door innovatiete stimuleren o.a. via het Europese Visserij Fonds. Deinnovatie richt zich op alternatieven voor de boomkor metzware wekkerkettingen. Er worden diverse alternatievenonderzocht en in de praktijk reeds uitgeprobeerd zoals, dehydrorig en de pulsvisserij.Effectiviteit van beleidIn de periode 2002-2012 is een groot aantal stappen gezetom de visserij te verduurzamen, met soms grote gevolgenvoor de Nederlandse visserijsector. Het GemeenschappelijkVisserijbeleid (GVB) uit 2002 is gericht op duurzameexploitatie van aquatische hulpbronnen, met inachtnemingMariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 49

van de voorzorgbenadering 104 , de ecosysteembenadering 105en de principes van ‘goed beheer’ 106 . Het beleid moetbijdragen aan een efficiënte visserijpraktijk en eeneconomisch levensvatbare sector, inclusief verwerkendeindustrie. Principes als Maximaal Duurzame Opbrengst(MSY) en ecosysteembenadering zijn verankerd en uitgewerkt.In EU-kader zijn beheerplannen opgesteld voorde belangrijkste bestanden waar Nederlandse vissers opvissen. De grote boomkorkotters hebben geen toegang totde 12-mijlszone of Scholbox. De herstelplannen hebbenaanzienlijke vermindering van de vangstmogelijkhedentot gevolg. Daarnaast is de boomkorvloot in een aantalsaneringsronden aanzienlijk kleiner geworden.Als gevolg van bovengenoemde ingrijpende maatregelenis, na een periode van sterke overexploitatie aan het eindevan de twintigste eeuw, een groot deel van de bestandenvan bijvoorbeeld haring, schol en tong hersteld tot hetniveau van 1960. Ondanks de positieve ontwikkelingen iseen aantal visbestanden nog altijd overbevist en een grotehoeveelheid ongewenste bijvangst bereikt nooit de wal. 107Er zijn zorgen over de schade die de traditionele boomkorvisserijtoebrengt aan kwetsbare bodems en organismen. Devisserijsector kampt met slechte economische resultaten diehet gevolg zijn van de sterk stijgende kosten en een lagereprijs van de vis.De schade van garnalenvisserij is nog onbekend en daaromloopt er nu een onderzoek naar de effecten van garnalenvisserijen mitigerende maatregelen. Het Ministerie van EL&Iheeft met de garnalensector een akkoord bereikt over hetPerspectief Garnalenvisserij. Dit houdt onder meer in deimplementatie van VIBEG afspraken, het VisWad akkkoord,het ontwikkelen van de ecologische onderbouwing vooreen toekomstig Europees beheer en het werken aandraagvlak hiervoor, het ondersteunen van initiatieven rondverduurzaming en het onderzoeken van de effecten van degarnalenvisserij in het kader van de passende beoordelingN2000 gebieden Waddenzee en Noordzeekustzone. HetMinisterie stelt hiervoor in 2012 2 miljoen ter beschikking.Daarnaast biedt het EVF in 2013 en 2014 de mogelijkheid omvia innovaties de garnalen visserij een perspectief te bieden.Dergelijke technieken zijn binnen de huidige kaders van hetGVB echter nog maar beperkt toegestaan.In de Natura 2000-gebieden Noordzeekustzone en Vlaktevan de Raan reguleert het bevoegd gezag de boomkorvisserijop korte termijn. Vanaf 2016 is de boomkorvisserij metwekkerkettingen in deze gebieden verboden. Tot die tijdgelden toegangsbeperkingen. Ook de garnalenvisserij ende schelpdiervisserij in deze gebieden worden onder meermet toegangsbeperkingen gereguleerd. De impact van dezevormen van visserij (onder andere de Ensisvisserij) op debodem en op vogels is groot, maar lokaal. In de Voordeltais de boomkorvisserij van schepen met een vermogen vanmeer dan 260 pk (191 kW) niet toegestaan. Garnalen- enschelpdiervisserij én mosselzaadinvanginstallaties wordenwel toegestaan met een Nb-wetvergunning. 109 Sleepnetvisserijmet schepen met minder dan 260 pK aan motorvermogen,bordenvisserij (anders dan op garnalen),visserij met staand want en zegen en visserij met korvenen fuiken zijn wel toegestaan. In de Natura 2000-gebiedenKlaverbank en Doggersbank loopt ter voorbereiding van hetnieuwe GVB het project FIMPAS (Fisheries Measures in ProtectedAreas). Dit is gericht op bodembeschermingsmaatregelen,waaronder gedeeltelijke gebiedssluiting.In GVB-kader wordt verder gewerkt aan het voorkomenvan bijvangsten van zeezoogdieren, waaronder vooralbruinvissen. Het Bruinvisbeschermingsplan heeft als doeldoor middel van een gericht monitoring-/observatieprogrammaeerst nauwgezet vast te stellen of en zo ja waar,wanneer en in welk vlootsegment bijvangst van bruinvisseneen probleem is. Op basis hiervan kunnen maatregelenworden ontwikkeld. Het gebruik van pingers (apparatendie, bevestigd aan staand want, een afschrikkend geluidproduceren) lijkt tot nu toe de beste manier om bruinvissenuit de netten te houden. EC verordening 812/2004 110 regelthet gebruik van pingers voor schepen groter dan 12 meter.Deze verordening is niet van toepassing op het grootstedeel van de Nederlandse boten die met staand want vissen.Over wenselijkheid, veiligheid, gebruiksvriendelijkheidDe bijvangst van haaien en roggen wordt stapsgewijs aangepaktin het kader van het EU-haaienactieplan (2009). 108Een betere benutting en uitwisseling van kennis en ervaringtussen visserijsector en wetenschap biedt perspectiefvoor de toekomst. Alternatieven voor de traditioneleboomkor, zoals de sumwing, die minder effecten hebbenop het bodemleven (en minder energie verbruiken),raken steeds meer in zwang. Ook onderzoeken overheid,kennisinstituten en visserijsector samen het effect en detoepassingsmogelijkheden van de combinatie met zwakkeelektrische pulsen of hydrorig om bijvangsten te beperken.50 |

Tabel 2. Overzicht van de top tien van meest gevonden voorwerpen op de vier Nederlandsereferentiestranden in 2010.Positie Item % van totaal afval gem. aantal items/ 100 m20101 Touw en koord (diameter

diffuse) bronnen. Uit de monitoringgegevens van afvalop het strand kan 44 procent van het afval worden herleidnaar scheepvaart en visserij, 30 procent naar bronnen ophet land, terwijl 26 procent afkomstig is van onbekende (ofmeervoudige) bronnen. 114 Ook het Fulmar-onderzoek wijstuit dat visserij en scheepvaart de belangrijkste bronnenvormen voor zwerfvuil in zee. 115Het Fulmar-onderzoek laat in de periode 1979-2007 eensignificante afname zien van industrieel plastic (zoalspellets) in het zwerfvuil. Deze afname zou te verklaren zijndoordat de economische waarde van pellets een prikkel isom het verlies ervan tijdens transport zoveel mogelijk tebeperken. Het aandeel van gebruikersplastic echter – alleniet-industriële overblijfselen van plastic producten,bijvoorbeeld touwen, flessen of tassen – is in de periode1979-2000 significant toegenomen. In de laatste jarenis voor beide soorten plastic geen toe- of afname meerwaargenomen. 116MicroplasticsMicroplastics vragen speciale aandacht. De minusculeplastic deeltjes ontstaan bij het afbreken van plastics, ofkomen rechtstreeks als huishoudelijk afval in het milieuterecht. Daarnaast worden microplastics in toenemendemate gebruikt in huishoudelijke producten, cosmeticaen de industrie. Ze ontstaan ook als gevolg van slijtage bijhet wassen van synthetische kleding. Doordat er nog maarweinig wetenschappelijke studies zijn gedaan, is nog weinigbekend over de gevaren van microplastics in het marienemilieu. Ook de grote diversiteit aan verschillende deeltjesspeelt hierbij een rol. 117 De mogelijk toxische effecten vanverontreinigende stoffen die zich in en op microplastics inzee bevinden zijn reden tot zorg. 118 Microplastics kunnenterechtkomen in de voedselketen. Onderzoek naar ditverschijnsel en de ecologische en toxische effecten ervan isrecentelijk opgestart. 119 Het is aannemelijk dat het aandeelvan microplastics in het zwerfvuil zal toenemen, als gevolgvan de afbraak van al aanwezig plastic zwerfvuil en door detoename van het gebruik als product.Effectiviteit van beleidInternationaal wordt zwerfvuil in zee als probleem erkenden de consensus is dat plastic niet in zee hoort. Naast hetopzetten van protocollen voor monitoring en onderzoek,zijn er internationaal ook tal van initiatieven om deafvalproblematiek te beperken. De International MaritimeOrganization van de Verenigde Naties (IMO) heeft het voorkómenvan het lozen van vuilnis vanaf schepen vastgelegdin Annex V van het MARPOL-verdrag. 120 Mede op initiatiefvan Nederland is Annex V recent herzien en aangescherpt.Vanaf januari 2013 zal het mondiaal in werking treden.De herziening gaat uit van een totaalverbod op het lozenvan vuilnis, met enkele uitzonderingen. 121 Op initiatiefvan Nederland is in de IMO afgesproken dat wereldwijd decursus marine environmental awareness een verplicht onderdeelHavenontvangstinstallatie voor afval van schepenwordt van de maritieme opleidingen. 122 In EU-verband isde Europese Richtlijn Havenontvangstvoorzieningen 123 vankracht, die als doel heeft de afgifte van scheepsafval enladingsresiduen te vermeerderen door de beschikbaarheiden het gebruik van havenontvangstinstallaties te verbeteren.Deze richtlijn wordt momenteel herzien. Nederlandzet zich in om deze aanpak verder te optimaliseren dooraanscherping van de afvalplicht van afval voor schepen, dievertrekken naar een haven buiten Europa. Daarnaast wilNederland zich inzetten voor een Europees informatie- enZwerfvuil: wat is het en hoe wordt het gemetenZwerfvuil in het mariene milieu wordt gedefinieerd als ieder slechtafbreekbaar materiaal dat bewust of onbewust is weggegooid,gedumpt of achtergelaten in zee en aan de kust. Marien zwerfvuil isafkomstig van menselijke activiteiten op zee en op land.Nederland houdt de actuele verspreiding van zwerfvuil op de Noordzeeop twee manieren bij. Aan de hand van de OSPAR-methode wordt inkaart gebracht wat op de stranden aanspoelt en wordt achtergelaten.Dat gebeurt sinds 2002 door op vier referentiestranden over eenafstand van 100 meter al het afval te registreren, tussen de waterlijn ende duinvoet: Bergen, Noordwijk, Veere, Terschelling.Een tweede methode om de aard en omvang van zwerfvuil op deNoordzee te meten is het Fulmar onderzoek: noordse stormvogels(Fulmar glacialis) foerageren uitsluitend op zee. Analyse van de maaginhoudvan dode vogels geeft een indicatie van de hoeveelheid (klein)afval dat op zee drijft en hoeveel de stormvogels inslikken.Naast de bovengenoemde indicatoren geeft ook het ‘Fishing for Litter’-initiatief informatie over afval dat deelnemende vissers in Nederlanden België van de zeebodem opvissen. In 2010 brachten 94 vissersschepenin totaal 442 ton afval aan wal. Het percentage opgeviste plasticvoorwerpen ligt lager dan het percentage plastic voorwerpen dat op destranden wordt aangetroffen. Dit is te verklaren uit de eigenschap vanplastic dat licht is en gemakkelijk op het strand aanspoelt.52 |

Antropogeen onderwatergeluid hoeft geen probleem tezijn, zolang het ecosysteem en de daarin aanwezige organismener niet door worden gehinderd, hetzij door aantastingvan hun leefomgeving, hetzij in hun trekgedrag. Volgenshet OSPAR Quality Status Report uit 2010 en geluidsrapportenuit 2009 is de Noordzee in het algemeen, maar vooral dezuidelijke helft van het Nederlandse deel, één van de meestintensief gebruikte zeeën ter wereld. 129.130 Er is al veel informonitoringsysteemen voor harmonisering van handhavings-en financieringssystemen. 124De mate waarin het land een bron is van zwerfvuil opzee hangt onder meer samen met de wijze waarophuishoudelijk en industrieel afval wordt ingezameld enverwerkt. In Nederland wordt slechts 4 procent van detotale hoeveelheid afval gestort. In 2015 moet dit aandeelzijn teruggebracht tot 3,5 procent. In vergelijking met hetgemiddelde van 40 procent in de EU is dit een zeer laag percentage.125 Voor 2012 geldt in het Nederlands milieu‐beleideen recyclingdoelstelling van 42 procent voor kunststofverpakkingen die worden ingezameld bij huishoudens. 126Gemeenten kunnen de inzameling van huishoudelijk plasticop drie manieren regelen: burgers kunnen hun plasticafval in speciale inzamelcontainers deponeren, burgerskrijgen van de gemeente speciale zakken waarin het plasticverpakkingsafval wordt opgehaald of het plastic afval wordtachteraf gescheiden van het overige afval. Sinds 2011 zijner achthonderd plastic afvalcontainers geplaatst op drukkeplaatsen in de openbare ruimte. De campagne PlasticHeroes draagt bij aan de bewustwording bij de Nederlandseconsument van het belang van het gescheiden inzamelenvan plastic verpakkingsafval.In 2010 zijn werkgeversorganisatie VNO-NCW en de Verenigingvan Nederlandse Gemeenten (VNG) gestart met hetFocusprogramma Zwerfafval 127 dat zich richt op vier specifiekegebieden waar de zwerfafvaldruk relatief hoog is. Dit zijnwinkelgebieden, het openbaar vervoer, de schoolomgevingen het hoofdwegennet. Ook zijn er diverse initiatievenen campagnes op het gebied van gedragsbeïnvloeding enzwerfafval, bijvoorbeeld de verkiezing ‘Schoonste Strand’. 128Het is onduidelijk hoe de trends zich als gevolg van hethuidige en voorgenomen beleid tot en na 2020 zullen ontwikkelen.Aannemelijk is dat de hoeveelheid microplasticsin het zeemilieu zal toenemen, deels vanwege de afbraakvan het al aanwezige plastic zwerfvuil.Toevoer van energie, waaronder onderwatergeluidVanaf het moment dat gemotoriseerde schepen in deplaats kwamen van zeilschepen, is de scheepvaart op groteschaal een bron geworden van onderwatergeluid. Sinds detwintigste eeuw zijn daar andere menselijke activiteitenbijgekomen die geluiden in het zeemilieu introduceren:baggeractiviteiten, het slaan van heipalen in de zeebodem,seismisch onderzoek ten behoeve van olie- en gaswinningen het gebruik van sonar voor civiele en defensieactiviteiten.Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 53

Antropogeen onderwatergeluid: wat is het?De omschrijving in de KRM luidt: ‘De toevoer van energie,waaronder onderwatergeluid, is op een niveau dat hetmariene milieu geen schade berokkent’. Het gaat dus overonderwatergeluid, maar ook over andere vormen vanenergietoevoer, bijvoorbeeld warmte, licht of elektromagnetischevelden. Over de effecten van warmte enelektromagnetische velden is nog weinig bekend. 1 DeEuropese Commissie heeft bovendien voor de eersteKRM-cyclus aangegeven dat het meten van onderwatergeluidde eerste prioriteit heeft. In het betreffendecommissiebesluit zijn dan ook alleen indicatorenover onderwatergeluid opgenomen. 2 Ook het rapportvan de Europese Technical Subgroup on underwater noiseand other forms of energy, een expertgroep ingesteld doorde Europese Commissie, richt zich vooralsnog alleen oponderwatergeluid. 3Het is onder het wateroppervlak van de zee nooit helemaalstil. De zee is ook van nature al vol met geluiden.Wind, golven, neerslag en blikseminslagen kunnen veellawaai maken, maar ook dieren produceren geluid.Voor veel zeedieren – zowel zeezoogdieren als vissenals benthossoorten – is geluid essentieel voor communicatie,het vinden van voedsel of oriëntatie onderwater.Het door menselijke activiteiten geproduceerd (antropogeen)geluid heeft andere kenmerken dan de vannature aanwezige geluiden van golven, branding enzeedieren. De geïntroduceerde geluiden zijn soms vankorte duur, zoals het heien ten behoeve van bouwactiviteitenop zee, soms van langere duur bij seismischonderzoek, maar er zijn ook permanente bronnendie zich bovendien verplaatsen (scheepsgeluid). Deintensiteit van antropogeen geluid is veel groter dandie van natuurlijke geluiden, en de afstanden waaropde geluiden te horen zijn daarom ook. Het leven in zee,en vooral zeezoogdieren, staat onder invloed van dezeonnatuurlijke geluiden. De effecten op bijvoorbeeldzeezoogdieren variëren in oplopende mate van kleine,subtiele gedragsverandering, vermijding van gebiedenen verminderde gehoorcapaciteit, tot – in extremegevallen – direct sterven. Ook andere dieren kunnenreageren op geluid. Vissen bijvoorbeeld zijn veelalgevoelig voor lage frequenties1M.L.Tasker, et al., Task Group 11 Report Underwater noise and otherforms of energy (JRC/ICES 2010) 31.2Europese Commissie, Besluit van de Commissie van 1 september 2010tot vaststelling van criteria en methodologische standaarden inzake degoede milieutoestand van mariene wateren 2010/477/EU (Brussel 2010)3Van der Graaf et al., European Marine Strategy Framework Directive- Good Environmental Status (MSFD GES): Report of the TechnicalSubgroup on Underwater noise and other forms of energy (2012).matie beschikbaar over mogelijke schadelijke effecten vangeluid, en veel onderzoek (in Nederland en internationaal)is gericht op het kwantificeren van de relatie tussen geluiden effecten op zeeleven. Voorbeelden daarvan in Nederlandzijn de onderzoeken bij IMARES, SEAMARCO en TNO op visen zeezoogdieren. De betekenis van de meest voorkomendedirecte effecten van geluid op individuen, verandering vangedrag, en (langdurige) effecten op populaties is echter veelminder goed bekend. Kennis daarvan is wel noodzakelijkvoor een goede beoordeling van geluidseffecten of hetstellen van concrete doelen.De belangrijkste onbekende factoren zijn: de feitelijkegeluidsniveaus onder water, de trends daarin, en de relatietussen de doses ontvangen geluid en de effecten daarvanop populaties en ecosysteemniveau. Ook is nog onduidelijkhoe de invloed van geluid zich verhoudt tot andere factorendie het zeemilieu beïnvloeden. Uit een studie op het Nederlandsedeel van de Noordzee zijn geen specifieke deelgebiedennaar voren gekomen waar ten gevolge van antropogeenonderwatergeluid een groot risico voor het mariene milieuis te verwachten. 131 Het meest voorkomende geluid in ditdeel van de Noordzee is afkomstig van scheepvaart. Dit leidttot een verhoogd achtergrondgeluidniveau. Daarnaast zijner de luide impulsgeluiden afkomstig van bouwactiviteiten(voor olie- en gasplatforms en windenergieparken), vanseismisch onderzoek (ten behoeve van de winning van olieen gas), en van het ruimen van historische explosieven. Ditzijn laagfrequente (minder dan 1 kHz) en middenfrequente(1-10 kHz) geluiden. Hoogfrequente geluiden, zoals afkomstigvan echosounders, dragen door de slechte propagatieminder bij aan geluidsniveau’s 131b . Het is niet bekend overwelke afstand en hoelang mogelijk schadelijke effectenoptreden. Het is ook niet duidelijk of bij toename van hetgebruik (scheepvaart, seismiek, windturbineparken) tot2020, óók de eventuele problemen toenemen.Het gebrek aan kennis van de effecten van onderwatergeluidvormt een risico voor het mariene milieu van ons drukgebruikte deel van de Noordzee. De geluiden van de huidigemenselijke activiteiten zouden al schade aan het milieukunnen veroorzaken. In het Bruinvisbeschermingsplanzijn bijvoorbeeld concrete aanwijzingen genoemd voorontwijkend gedrag van bruinvissen voor luide impulsievegeluiden, veroorzaakt door heien, seismisch onderzoek,explosies onder water, en sonaroperaties. Er is echter geengedocumenteerd bewijs voor mortaliteit door onderwatergeluid.132 Voor een duidelijk beeld van de impact van dezeactiviteiten, eventueel in combinatie met andere verstoringen,is nader onderzoek nodig. 133Effectiviteit van beleidOmdat schade aan mariene ecosysteem niet kan wordenuitgesloten, hanteren veel landen – ook Nederland – hetvoorzorgprincipe. Nederland stelt bijvoorbeeld voorwaar-54 |

den aan het heien van palen voor windturbineparken (zoalsalleen heien in een bepaald seizoen). De basis hiervooris de m.e.r-procedure en waar nodig een passende beoordeling,waartoe de Habitatrichtlijn verplicht wanneerniet op voorhand significante effecten kunnen wordenuitgesloten.Het ministerie van Defensie hanteert een gedragscode voorexplosievenruiming. Explosieven in zee worden niet tot ontploffinggebracht als reële alternatieven voorhanden zijn.Voor seismisch onderzoek, dat noodzakelijk is voor de winningvan olie en gas op de Noordzee, bestaan in Nederlandbijna geen regels met betrekking tot onderwatergeluid.In ons omringende landen, bijvoorbeeld het VerenigdKoninkrijk, is dat al wel het geval. Er worden daarom invergunningen nog geen voorwaarden gesteld. 134 Onder hetBruinvisbeschermingsplan zullen wel regels worden opgesteld.Nederland kan niet eenzijdig maatregelen nemen omscheepvaartgeluid te reguleren. De IMO heeft inmiddelsde eerste stappen gezet om te onderzoeken hoe geluid van(commerciële) scheepvaart kan worden beperkt. 135In de PlanMER van het Nationaal Waterplan 2009-2015 isgewaarschuwd voor de cumulatie van onderwatergeluiddoor het heien op verschillende locaties tegelijk. Dat zouSonar en zeezoogdierenIn de afgelopen jaren is internationaal bezorgdheidontstaan over de mogelijke schadelijke effecten vanonderwatergeluid afkomstig van sonarsystemen. HetMinisterie van Defensie heeft sinds 2003 een onderzoeksprogrammalopen. Doel van dit onderzoeksprogrammais zeker te stellen dat ook in de toekomstverantwoord met de voor Defensie essentiële sonarsystemenwordt geopereerd. 1 Het lopende onderzoekis gericht op uitbreiding van de kennis over de gevoeligheidvan dieren. De reeds opgedane kennis heeftbij de Koninklijke Marine al geleid tot regels voor hetwaarborgen van het verantwoord inzetten van sonar.Een totale beperking van het gebruik van de sonarsystemenvoor detectie van onderzeeboten is niet aan deorde, omdat hiervoor geen alternatief is.Op het Nederlandse deel van de Noordzee dragensonarsystemen maar zeer gering bij aan de totalehoeveelheid onderwatergeluid, blijkt uit de bronneninventarisatievan 2009. 2 Het wordt niet nodig geacht omop het Nederlandse deel van de Noordzee specifiekemaatregelen te nemen. De beheersmaatregelen van deKoninklijke Marine worden wereldwijd toegepast.1Ministerie van Defensie, Defensie Duurzaamheidsnota (2009), 242Ainslie et al, Assessment of natural and anthropogenic sound sources andacoustic propagation in the North Sea, TNO-DV 2009 C085 (2009), 65het geval kunnen zijn bij het tegelijkertijd realiseren vanmeerdere windturbineparken ter grootte van een totaalvermogen van 6000 MW (circa 1200 turbines) tussen2010 en 2020. Wanneer ook de buurlanden hun huidigeenergieambities zouden uitvoeren, zou dit cumulatief effectnog kunnen worden versterkt. Inmiddels heeft het kabinetdit tijdpad verlaten. Het risico van cumulatie van geluidsbelastingtot 2020 in het Nederlandse gebied is dan ookkleiner geworden. In de omliggende landen zal nog wel veelwindenergie op zee worden ontwikkeld. Over de plaatsingvan windturbines wisselt Nederland – conform de afsprakenin het kader van de Espoo-conventie136 en EU-richtlijn2001/42/EG 137 – informatie uit met de buurlanden.De landen om ons heen voeren in verband met de ontwikkelingvan windenergie veel onderzoek uit op zee. Ook deNederlandse overheid heeft een onderzoeksprogrammaom de kennisleemtes rondom windenergie in te vullen. 138Een belangrijke tekortkoming in het onderzoek is hetontbreken van standaarden voor het karakteriseren vangeluid. 139 Nederland draagt bij aan dit onderzoek door deonnatuurlijke geluiden te inventariseren, karakteriseren enbeoordelen en heeft het initiatief genomen bij het opstellenvan meetstandaarden. 1402.4.2 Chemische verstoringenNutriëntenIn paragraaf 2.2.2 is ingegaan op het effect dat eutrofiëringnu nog heeft op plankton en indirect op het bodemleven inhet zuidelijke deel van de subregio Noordzee. De oorzaak iseen nog te grote nutriënteninbreng. De meest bepalendebron van door mensen in het milieu gebrachte nutriëntenis het gebruik van meststoffen in de landbouw. Via lozingenin het gehele stroomgebied van de rivieren (dus inclusiefbovemstroomse landen en de landen rondom de subregioNoordzee), dragen deze meststoffen voor circa 55 procentbij aan de eutrofiëringtoestand van de kustwateren.Ongeveer een derde deel van de toevoer van stikstof in deNoordoost-Atlantische Oceaan is afkomstig van (toenemende)atmosferische depositie vanuit diffuse bronnenop het land en de zeescheepvaart. Niet bekend is hoe grootde bijdrage is van de uitstoot van de zeescheepvaart op deNoordzee zelf. 141Effectiviteit van beleidIn OSPAR-verband is de doelstelling voor eutrofiëring dater geen gebiedsspecifieke eutrofiëringsverschijnselenoptreden in de vorm van directe en indirecte effecten, zoalsbeoordeeld door de Comprehensive Procedure. 142 Zowel inOSPAR- als KRW-verband is een verhoging van 50 procentvan het algenpigment chlorophyl-a boven het achtergrondniveauacceptabel (zie ook paragraaf 2.2.2).Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 55

afnemende concentraties van nutriënten (zie ook figuur 12)en de geringe nog resterende eutrofiëringsverschijnselen inhet Nederlandse deel van de Noordzee (zie 2.2.2), laten ziendat we op de goede weg zijn.Vervuilende stoffenIn paragraaf 2.2.5 is geconstateerd dat er sinds 1975 weliswaareen neergaande trend is in het percentage met oliebesmeurde vogels, maar dat het huidige niveau nog steedsboven het streefniveau van de OSPAR-EcoQO ligt. Andereomvangrijke vervuilende effecten via de voedselwebbenop vogels en zeezoogdieren behoren tot het verleden (zieparagraaf 2.2.5). De streefwaarde van de OSPAR-EcoQO voorhet effect van TBT op zeeslakken (imposex) wordt nog nietgehaald.Ongeveer twee derde van de emissies van vervuilendestoffen op het land (onder andere uit industrie, landbouw,verkeer, huishoudens) komt uiteindelijk in het marienemilieu terecht. Van dit transport naar zee gaat 80 tot 90procent via de rivieren en door de lucht. De specifiekefysische en chemische eigenschappen van stoffen zijnbepalend voor de route: via rivierafvoer, via atmosferischedepositie of langs beide wegen. De Rijn is voor hetNederlands deel van de Noordzee een grote aanvoerroute.Een deel van de vervuilende stoffen in het Nederlandse deelvan de Noordzee (waaronder lood en stikstofoxiden) komtvan bronnen op zee, zoals de zeescheepvaart en offshoremijnbouw. Ook via het Kanaal worden vervuilende stoffenaangevoerd vanuit aangrenzende zeegebieden.Effectiviteit van beleidVervuilende stoffen hopen zich op in de voedselwebben,verspreiden zich in zee over grote afstand en verblijvenlange tijd in het zeemilieu. Eenmaal in zee zijn ze nietkosteneffectief te bestrijden. Daarom zijn sinds de jarenzeventig de bronnen van vervuiling stevig aangepakt, onderandere via vergunningverlening voor effluentlozingen envia strikte regelgeving door de IMO voor de zeescheepvaarten door OSPAR voor de olie- en gaswinning. De Noordzeeis een special area onder MARPOL, dat betekent dat ereen hoger niveau van bescherming tegen vervuiling doorscheepvaart geldt dan in andere zeegebieden. De status vanspecial area is werkzaam tegen olievervuiling, zwerfvuilen de uitstoot van zwaveloxiden (SO x-Emission ControlArea). In OSPAR is een verbod op storten van oliehoudendboorgruis tot stand gekomen en zijn grenzen gesteldaan olieconcentraties in productiewater van offshoreinstallaties.153Het kabinet houdt voor de toekomst vast aan een combinatievan aanpak van vervuilende stoffen bij de bron(puntbronnen en diffuse bronnen), hergebruik en zuivering,en het principe ‘de vervuiler betaalt’. Dit gebeurt opVervuilende stoffen: wat zijn het en hoe worden zegemeten?Als vervuilend worden alle stoffen aangemerkt diedoor menselijk handelen in het milieu terechtkomenen waarvan de fysische en chemische eigenschappengevaar opleveren voor de menselijke gezondheid, endie nadelig kunnen zijn voor de kwaliteit van lucht,water en bodem, waar ook andere levende organismenvan afhankelijk zijn. Vervuilende stoffen hopen zich opin de voedselwebben, verspreiden zich in de zee overgrote afstand en verblijven lange tijd in het zeemilieu.In de Nederlandse territoriale zee (tot 12 zeemijl) geldenzowel OSPAR als KRW als beoordelingskaders. Dewerkingssfeer van de KRW is 12 zeemijl voor prioritairestoffen (lijst van stoffen waarvoor de normendoor de Europese Commissie wordt vastgesteld) en1 zeemijl voor de overige stoffen. In de 12-mijlszonezijn de beoordelingsmethoden van OSPAR en KRWniet congruent met elkaar, waardoor geen eenduidigbeeld bestaat over de probleemstoffen in de kustzone.Zeewaarts van de 12-mijlszone geldt alleen OSPARen doet zich dit probleem niet voor. Door een anderemanier van monitoren (in totaalwater) is er in KRWverbandnog een groot aantal zogenaamde aandachtsstoffen.Deze kunnen op dit moment onvoldoendebetrouwbaar of geheel niet worden gemeten enmoeten voorlopig als potentiële probleemstoffen wordenbeschouwd. Binnen OSPAR is een Ecological QualityObjective (EcoQO) voor olieverontreiniging vastgesteldin de vorm van strandtellingen van het aantal met oliebesmeurde zeekoeten op de Nederlandse kust.basis van een algemeen en een aanvullend beleidskader. 154Het algemene beleidskader is brongericht (via eisen aanvergunningverlening en algemene regels), zoals vastgelegdin de Wm, de Waterwet, het algemene stoffenbeleid 155 en hetActieprogramma diffuse bronnen 156 , inclusief de wijzigingendie mogelijk volgen uit de evaluatie van dit actieprogramma.Het aanvullende beleidskader richt zich op hetrealiseren van de milieukwaliteitseisen en het waarborgenvan ‘geen achteruitgang’ van de KRW-waterlichamen. Het isbeschreven in de Stroomgebiedbeheerplannen van 2009.Het maatregelenprogramma bestaat uit een combinatie vanbrongerichte maatregelen zoals hierboven beschreven eninrichtingsmaatregelen. In KRW-verband zijn bovendienafspraken gemaakt met de omringende landen in hetstroomgebied om de bovenstroomse bronnen in de rivierenaan te pakken.Binnen OSPAR, de IMO en de EU wordt het negatieve effectvan TBT op slakken erkend. Onder de IMO zijn met ingangvan 2003 scheepsverven die TBT of andere organotinverbindingenbevatten, verboden. In 2008 moesten dezeMariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 57

verfsoorten van alle schepen zijn verwijderd of zijn afgedektmet een ondoordringbare bovenlaag zodat geen TBT meerkan vrijkomen. Via een EU-verordening is het verbod opTBT inmiddels wettelijk verankerd. 157 Door de ingezettemaatregelen zal TBT naar verwachting na 2020 geenmilieuprobleem meer vormen. Het streefniveau van OSPARvoor olievervuiling wordt bij een doorgaande trend naarverwachting rond 2030 gehaald. 158 Enkele andere stoffen,zoals lood en PAK’s, komen nog steeds in te hoge concentratiesvoor. De verwachting is, dat dankzij de uitvoeringvan de KRW en zeescheepvaartmaatregelen onder de IMOde emissies verder zullen afnemen (zie ook figuren 13, 14 en15). De resthoeveelheden in het mariene milieu zullen danna 2027 (richtjaar KRW) geen problemen meer geven. 159Figuur 13. Afname van de toevoer van lood (boven), cadmium(midden) en kwik (onder) naar de Noordzee in de periode1990–2006. Gegevens voor de hele Noordzee. RID = via rivierenen directe lozingen; CAMP = via de lucht.In de Noordoostelijk-Atlantische zone komen nog dioxineachtigestoffen voor die mogelijk negatieve effecten kunnenhebben op zeezoogdieren en toppredatoren. 160 In mondiaalen Europees verband werkt Nederland mee aan hetuitfaseren van deze stoffen.Rampenbestrijding en incidentenaanpakIn de jaren negentig heeft de IMO op voorstel van Nederlandeen diepwaterroute op de Noordzee ingesteld om tankersmet olie en chemische stoffen op grotere afstand langs dekwetsbare Nederlandse kustgebieden te leiden.De Noordzeelanden hebben afspraken gemaakt voor hetbestrijden van de gevolgen van incidenten en rampen. Zois in de Overeenkomst van Bonn 161 (Bonn Agreement) desamenwerking geregeld tussen de verschillende nationaleoverheden bij grensoverschrijdende calamiteiten. Deafspraken betreffen het uitvoeren van risicoanalysesteneinde ongelukken te voorkomen, het optreden omeffecten van ongelukken te beperken, en de meldingsplichten rapportage over zulke incidenten.Op subregionaal niveau werken Frankrijk, het VerenigdKoninkrijk, België en Nederland aan een operationeel planvoor het gebied tussen het Nauw van Calais en de aanloopvan de haven van Rotterdam. Verder heeft de regelgevingonder de Seveso II-richtlijn 162 (industriële installaties aanen nabij de kust) als doel incidenten met gevaarlijke stoffente voorkomen en de gevolgen voor mens en milieu tebeperken.Voor Nederland zijn de belangrijkste afspraken voorrampenbestrijding en incidentenaanpak vastgelegd in:• Rampenplan voor de Noordzee (2009) van het RegionaalBeheersteam Noordzeerampen. 163 Dit heeft als doel eengecoördineerde aanpak van de rampen- en incidentenbestrijdingop de Noordzee en geeft procedures voorde samenwerking tussen het Kustwachtcentrum en demogelijk betrokken instanties en diensten, waaronder deautoriteiten aan de landzijde.• Samenwerkingsregeling Bestrijding KustverontreinigingRijkswaterstaatdiensten (2007). 164 Doel van deze regelingBron: OSPAR Commission, Trends in atmospheric concentrations and deposition of nitrogen andselected hazardous substances to the OSPAR maritime area. Draft CAMP Assessment, ASMO09/6/2-E (2008).58 |

Figuur 14. Verwachte ontwikkeling van de concentratie TBT in het water vanaf 2009, na stapsgewijs uitfaseren vanTBT-houdende coatings op scheepshuiden in de periode 1990-2008.Bron: J. van Gils & Y. Friocourt, Doelbereik KRW stoffen in de Noordzee - deel 2 : scenarioberekeningen, Deltares rapport Z4441, (Delft, 2008) 89.Figuur 15. Afname van het aantal olielozingen en het volume per incident, waargenomen door het kustwachtvliegtuigin de periodes 1992-1995 en 2004-2006.Bron: Deltares, IMARES, Initial Assessment, Implementation of the Marine Strategy Framework Directive for the Dutch Part of the North Sea Background document1(of 3) (Delft, 2011) 129.Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 59

is primair om de samenwerking tussen betrokkendiensten van Rijkswaterstaat in procedurele en operationeleafspraken vast te leggen, teneinde in geval van eenverontreiniging van de kust gecoördineerd te kunnenhandelen.• Calamiteitenbestrijdingsplan “nat” module 2 van hetCalamiteitenplan Rijkswaterstaat Noordzee (2009). Ditis een beschrijving van de rol en aanpak op tactisch/operationeel niveau.• Capaciteitsnota om kwetsbare zee- en deltagebieden tebeschermen (Rijkswaterstaat, 2006). 165Beleid ten aanzien van vervuilende stoffen in visserijproducten voormenselijke consumptieEU-regelgeving die de lidstaten verplicht om levensmiddelente monitoren op de aanwezigheid van contaminanten,bestaat al geruime tijd. Vis en visserijproducten uit zeevallen onder de Controleverordening van de EG. 166 Volgensdeze verordening moeten de lidstaten meerjarige controleplannenopstellen. Bij deze controle moeten zij rekeninghouden met resultaten van risicobeoordelingen. Ook hetCommissiebesluit 2010/477/EU 167 , behorende bij de KRM,verplicht de lidstaten tot de fysieke controle van in zeegevangen of in zee geoogste producten op de aanwezigheidvan contaminanten. Verder heeft de Commissie nogdiverse aanbevelingen gedaan over het monitoren vancontaminanten in onder andere vis, recent bijvoorbeeldover perfluoralkylverbindingen. 168Voor een beperkt aantal vervuilende stoffen in vis envisserijproducten uit zee zijn op EU-niveau wettelijkemaximumgehalten vastgesteld (voorheen werden dezegehalten vastgelegd in nationale wetgeving). Zo zijnbijvoorbeeld maximumgehalten vastgesteld voor lood,cadmium en kwik, dioxinen/furanen en dioxineachtigePCB’s (polychloorbifenylen), en benzo(a)pyreen. 169 Dooreen wijziging van de desbetreffende verordening 170 geldenvanaf 1 januari 2012 ook Europese maximumgehalten vooroverige PCB’s. Ook maximale residugehalten (MRL’s) vanbestrijdingsmiddelen zijn wettelijk vastgesteld. 171 Dat geldtechter nog niet voor bestrijdingsmiddelen in vis. 172 DeWarenwetregeling bevat aanvullende MRL’s voor enkelebiociden in onder andere vis.In Nederland monitoren het Instituut voor VoedselveiligheidRIKILT en IMARES sinds 2000 visserijproducten opstructurele basis. In de Europese regelgeving zijn eisengesteld aan de wijze van monstername, de laboratoria, ende analyse bij officiële controles. Het jaarlijkse monitoringprogrammaomvat mosselen, garnalen en circa twintigcommerciële vissoorten. Hierin worden gemeten:• zware metalen• dioxineachtige stoffen• organochloorbestrijdingsmiddelen• PCB’s• TCPM(e) (Tris(4-chlorophenyl)methanol en -methaan)• gebromeerde vlamvertragers en• PAK’s (polycyclische aromatische koolwaterstoffen).Daarnaast krijgt in het meetprogramma jaarlijks eenspecifieke groep relatief onbekende contaminantenaandacht om zicht te krijgen op de aanwezigheid van dezestoffen. De monsters worden op de verschillende veilingengenomen, waardoor de geografische herkomst niet goedbekend is. Hierdoor zijn ook geen trends in de tijd vast testellen. Monitoring gericht op generieke milieukwaliteitvan het Nederlandse deel van de Noordzee omvat eveneenseen pakket van stoffen die worden gemeten in mosselenen platvis (veelal in de lever van bot, die meestal niet wordtgeconsumeerd).In Nederland worden op dit moment geen overschrijdingenvan maximumniveaus van vervuilende stoffen inzeevisserij(producten) geconstateerd. Er worden dan ookgeen partijen zeevis(producten) afgekeurd. Wel laten dekustwateren verhoogde gehalten aan kwik en cadmiumzien.In het mariene milieu zijn radionucliden aanwezig alsgevolg van menselijke activiteiten, zoals lozingen uit installatiesvan de nucleaire sector (energieopwekking, isotopenproductie,onderzoeksinstellingen) en de niet-nucleairesector (offshore olie- en gasindustrie, radiotherapie inziekenhuizen). Voor radioactieve stoffen in levensmiddelenzijn op Europees niveau normen vastgelegd. 173 In OSPARis gebleken dat de doses ver beneden de internationalenormen voor blootstelling aan straling voor de mensliggen. OSPAR toetst vooralsnog trends in concentratiesvan radionucliden in het mariene milieu. Daaruit blijktdat het niveau zich stabiliseert. Effecten op biota wordenonwaarschijnlijk geacht. Wel werkt OSPAR aan het opstellenvan milieubeoordelingscriteria voor radioactiviteit in hetmariene milieu.2.4.3 Biogene verstoringenInbreng van exotenIn paragraaf 2.2.3 is geschetst welk effect de introductie vanexoten heeft gehad op het Nederlandse deel van de Noordzee.Het transport van de geïntroduceerde exoten verliep(en verloopt) voornamelijk via de commerciële en niet-commerciëlescheepvaart. Organismen worden meegenomenmet ballastwater of hechten zich aan de scheepshuid. De opéén na belangrijkste wijze van introductie is de import vanlevende schelpdieren voor mariene aquacultuur.Effectiviteit van beleidHet succes van introducties van exoten in een opendynamisch marien ecosysteem wordt doorgaans beschouwd60 |

als onvoorspelbaar en vaak onomkeerbaar. Succesvolleinvasieve exoten zijn niet kosteneffectief en zonderaanzienlijk schade aan het ecosysteem te bestrijden. Ditis bijvoorbeeld het geval bij de in 2.2.3 beschreven Amerikaansezwaardschede en Japanse oester. Deze soorten zijneetbaar (‘If you can’t beat them, eat them’), maar ze zijn niet tebeheersen door ze te oogsten. Het huidige beleid richt zichdaarom vooral op aanpak bij de bron.Binnen de IMO is een succesvolle, wereldwijde samenwerkingtot stand gebracht om de verdere verspreiding vanexoten te voorkomen en daarmee de ecologische, veterinaireen sanitaire risico’s van een aantal soorten marieneinvasieve exoten sterk te beperken. Op basis van de IMOBallast Water Convention 174 en de Nederlandse ratificatie van ditverdrag in 2010 is de nationale wetgeving aangepast. Hetverdrag zelf treedt bij voldoende ratificatie waarschijnlijkin 2013 in werking. Scheepseigenaren zijn dan verplichtom ballastwater te zuiveren. Meerdere behandelsystemenvoor ballastwater zijn inmiddels beschikbaar en wordenwereldwijd getest. In juli 2011 heeft de IMO een internationalerichtlijn aangenomen om de introductie van exoten inscheepshuidaangroei (hull fouling) te beperken, vooralsnogExoten zijn van alle tijdenVanaf de late middeleeuwen en vooral vanaf de 16eeeuw, toen de handelsvaart op Afrika, Japan, India,Indonesië en Noord- en Midden Amerika op gangkwam, is de introductie van niet-inheemse soortendoor de scheepvaart een factor van betekenis geworden.Introductie vond plaats via de scheepshuid vanlangzaam varende zeilschepen en via het overboordzetten van ballaststenen of lading.Een bekend voorbeeld is de introductie in 1731 vande paalworm die de houten zeedijken aantastte. Hetaantal introducties uit deze perioden zou wel eenshoger kunnen zijn dan wordt aangenomen, omdat veelsoorten die lange tijd als inheems werden beschouwd,oorspronkelijk met schepen naar onze regio zijngebracht.Vanaf de 18e eeuw zijn de introducties van nietinheemsesoorten via de scheepvaart toegenomendoordat stalen schepen ballastwatertanks hebben.Het innemen en ver van de oorspronkelijke plaatsweer lozen van ballastwater (in zee en in zeehavens)functioneert als een zeer effectief transportmiddel voorexoten.Exoten kunnen ook via natuurlijke weg (op drijfhoutin zeestromingen) in het Nederlandse deel van deNoordzee komen.op basis van vrijwillige maatregelen. 175 Deze richtlijn iszowel gericht op de commerciële scheepvaart als op derecreatievaart. De resultaten zullen de komende jarennauwgezet worden gemonitord.In 2007 heeft het ministerie van EL&I de BeleidsnotaInvasieve Exoten 176 vastgesteld. De inzet is vooral om doorpreventieve maatregelen introducties van invasieve exotente voorkomen. Die maatregelen kunnen betrekking hebbenop het lozen van ballastwater of op regulering bij devergunningverlening voor aquacultuur. Verder ontwikkeltNederland een Beleidslijn Verplaatsingen Schelpdieren.Door strikte voorwaarden te stellen aan de verlening vanNb-wetvergunningen voor schelpdierverplaatsingen wordthet inslepen van invasieve exoten naar Natura 2000-gebiedenvoorkomen.Naar verwachting zal, als gevolg van het nieuwe beleid ende nieuwe wetgeving, de kans op introducties van exotenvia zeeschepen in het Nederlandse deel van de Noordzee na2020 drastisch zijn afgenomen.2.4.4 Cumulatieve en synergetische effectenDe effecten van menselijke activiteiten op het ecosysteemvan de Noordzee mogen niet geïsoleerd van elkaar wordenbeschouwd. Waargenomen effecten op soorten en opecosysteemniveau kunnen een gevolg zijn van eencumulatie (stapeling) van effecten van diverse activiteiten(in tijd en/of ruimte).Er zijn verschillende typen van cumulatieve effecten:• effecten van herhaling van eenzelfde activiteit (in tijd en/of ruimte)• effecten van meerdere activiteiten die tot eenzelfde soortverstoring leiden• effecten van meerdere activiteiten die tot een stapelingvan verstoringen leiden.Behalve directe effecten kan cumulatie ook indirecteeffecten op het ecosysteem veroorzaken. Deze zijn niet toete wijzen aan één activiteit, maar zijn het gevolg van eencomplex samenspel van oorzaak-effectrelaties van verschillendeactiviteiten.Het ontbreekt nog aan een goede methodiek voor het bepalenvan cumulatieve effecten. 177 Wel kan uit de voorgaandeparagrafen worden geconcludeerd dat vooral de traditioneleboomkorvisserij, door herhaling van eenzelfde activiteitin tijd en ruimte, cumulatie van effecten veroorzaakt ophet bodemleven, de visstand en de vitaliteit van het totalemariene ecosysteem.Ook is bekend dat in de kustzone verschillende kustvogelsoortengevoelig zijn voor een stapeling van verstoringdoor recreatie, visserij en scheepvaart. Vooral op locatiesMariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 61

waar vogels door de beschikbaarheid van voedsel in hogedichtheden voorkomen, kan de impact van verstoringgroot zijn. Dit gegeven speelt – samen met het effect vanvisserijdruk en van exoten op de beschikbaarheid vanprooidieren (bijvoorbeeld voor de zwarte zee-eend) – eenrol in de ongunstige staat die de meeste kustvogels volgensde Vogelrichtlijn hebben. In het huidige beleid wordt dezeproblematiek uiteengerafeld in de Natura 2000-beheerplannen.Zo zijn in het bodembeschermingsgebied in deVoordelta kleine rustgebieden ingesteld waar toegangsbeperkingenvan kracht zijn.In de PlanMER en de passende beoordeling van het NWP isgeconcludeerd dat tot 2020 geen significante cumulatieveeffecten worden verwacht van zandwinning en zandsuppletie,als de wijze van uitvoeren en de omvang nietsterk veranderen. Zandwinning en zandsuppletie kunnenechter samen met windturbineparken een cumulatief effecthebben op (visetende) kustbroedvogels en zeezoogdieren.In de passende beoordeling worden significante effecten ophet ecosysteem, als gevolg van het bouwen van 6000 MWaan windturbineparken tot 2020 niet geheel uitgesloten. 178Het is op dit moment echter niet aannemelijk dat dezeomvang vóór 2020 zal worden gerealiseerd. Om negatieveeffecten voor ander gebruik en natuur te minimaliseren,is het zinvol om kabelinfrastructuur te bundelen. Dit isonderdeel van het huidige beleid.2.5 Aan de aantasting van hetmariene milieu verbonden kostenOp basis van een internationaal afgestemde aanpak 179heeft het LEI een kwantitatieve analyse uitgevoerd van de(financiële) kosten die worden gemaakt om de huidigemilieutoestand van het mariene ecosysteem op hetNederlandse deel van de Noordzee te realiseren en te handhaven.180 Het overzicht is een grove weergave van de kostenvan het in paragraaf 2.4 beschreven huidige beleid omverstoringen van menselijke activiteiten tegen te gaan, tenopzichte van wat deze activiteiten de samenleving opleveren(paragraaf 2.3.1). Deze kosten kunnen worden gezien als eenondergrens voor de huidige mate van bescherming van hetmariene ecosysteem. 181Uit tabel 3 blijkt dat de verschillende sectoren jaarlijksminimaal 147 miljoen euro uitgeven om aantasting van hetmariene milieu te voorkomen of te verminderen.Een dergelijk overzicht kent inherent afbakeningsproblemen.Zo is voor scheepvaart aangenomen dat slechts10 procent van de kosten die de Nederlandse scheepvaartmaakt ter bescherming van het mariene milieu moet wordentoegerekend aan de bescherming van het Nederlandsedeel van de Noordzee. De schepen zijn immers slechts eenbeperkt deel van de tijd in Nederlandse wateren, maar desector zal wel het volledige bedrag moeten betalen en is dus62 |

Tabel 3. Ondergrens van de jaarlijkse kosten om aantasting van hetNederlandse Noordzeemilieu te voorkomen.KostensoortKosten:Mln € perjaarScheepvaart 17• verzekeringskosten• contributies voor het International Oil Pollution Compensation Fund• TBT-vrije antifouling coating• ballastwaterbehandelingsinstallaties• havenontvangstinstallatiesVisserij en maricultuur 8• verduurzaming van de visserij (o.a. aanpassingen techniek, experimenten)• voorkomen van het introduceren van niet-inheemse soorten in het marienemilieu• sluiten van gebieden op de NoordzeeOlie- en gaswinning 183 20• maatregelen gerelateerd aan de exploratie van olie en gas, het productieprocesen de ontmanteling van platforms, inclusief maatregelen gerelateerd aanproductiewaterZand- en schelpenwinning 3• restricties in de locatiesWindenergie• milieueffectrapportages (m.e.r.) 4Recreatie 184• schoonmaken van stranden 9• Defensie 1• onderzoek naar het effect van onderwatergeluid• technische maatregelen aan boord van schepen• Baggeren 30• opslaan van verontreinigde zoute bagger op land in plaats van verspreidenop zee• Landaanwinning: Maasvlakte 2 21• m.e.r.-en• natuurcompensatie• monitoring van de effecten op het Noordzeemilieu• uitsluiten van visserij in het Maasvlakte 2 en natuurcompensatiegebied• uitvoeren en handhaven van bovenstaande maatregelen• Overheid 35• beleidsontwikkeling/voorbereiding en coördinatie• beheeractiviteiten• beleidsevaluatie-/monitoring• kennisontwikkelingTotaal kosten zeegerelateerde maatregelen 147Bron: LEI, The current cost of avoiding degradation of the Dutch North Sea Environment(Den Haag, 2010) 9.Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 63

meer dan 150 miljoen euro kwijt aan huidige maatregelen.Tachtig procent van de scheepvaart op het Nederlandsedeel van de Noordzee wordt uitgevoerd door buitenlandserederijen. De gerelateerde kosten blijven buiten beeld.Verder betekent de keuze om alleen te kijken naar de kostenvan al uitgewerkte maatregelen, dat de kosten die de visserijzal moeten maken voor Natura 2000-maatregelen niet zijnmeegenomen in bovenstaand overzicht. Ditzelfde geldtvoor bestaande en aankomende wetgeving op gebied vanzwavel.Behalve sectoren op en langs de Noordzee treffen ooksectoren op het land veel maatregelen en maken kosten.Hierbij gaat het onder meer om maatregelen en kosten voorde Kaderrichtlijn Water, om maatregelen die de landbouwmoet treffen voor de Nitraatrichtlijn, en om investeringenin rioleringszorg en rioolwaterzuivering. Deze maatregelenworden niet in de eerste plaats getroffen voor het verbeterenvan de milieukwaliteit van de Noordzee, maar dragendaar wel aan bij. Volgens het LEI gaat het hier om minimaalhet tienvoudige van bovengenoemde bedragen. 182Dit soort kanttekeningen over sectoren die meer kostenmaken om aantasting van het mariene milieu te voorkomendan in de studie van het LEI zijn gepresenteerd, rechtvaardigtde conclusie dat de werkelijk gemaakte kosten groterzijn dan de gepresenteerde cijfers.2.6 Conclusies initiële beoordelingHet gebiedHet Nederlandse deel van de Noordzee is een ondiepe,voedselrijke zee met van nature een hoge soortenrijkdomen biomassa. Dit is voor een groot deel te danken aan deinvloed van de rivieren die erin uitmonden. Van origine isde visstand hoog en vooral de kustzone is het leefgebiedvan grote aantallen vogels. De zuidelijke Noordzee is tevenséén van de meest intensief gebruikte zeeën ter wereld.Scheepvaart, havens, olie- en gaswinning en visserij zijn degrootste gebruikers. De havens en de olie- en gaswinninggenereren het leeuwendeel van de totale directe enindirecte toegevoegde waarde van minimaal 35 miljardeuro (2007). Voor de burger is de Noordzee vooral een plekwaaraan het goed toeven is, en daarmee een belangrijkebron voor toerisme uit binnen- en buitenland.Huidige toestand algemeenDe kwaliteit van bodemhabitats in het Nederlandse deel vande Noordzee is in de twintigste eeuw sterk achteruitgegaan.De diversiteit van het bodemleven is verarmd. Vooralhaaien- en roggensoorten worden in hun voortbestaanbedreigd; sommige soorten zijn al verdwenen. Veel kustvogelsverkeren in een ‘ongunstige staat’. Opportunistischevogelsoorten zijn in een gunstige staat van instandhouding.Zeezoogdieren nemen in aantallen toe, al baart het recentehoge aantal strandingen van bruinvissen en de kwaliteitvan hun leefomgeving nog steeds zorgen. Gezien demilieutoestand van het Nederlands deel van de Noordzeezijn de structuur en de functies van het mariene ecosysteemals geheel niet gewaarborgd. Het Planbureau Leefomgeving(PBL) schat in dat van de oorspronkelijke natuurkwaliteitongeveer 40 procent over is. 185VisserijdrukDe huidige toestand van het bodemecosysteem en van devisstand in het Nederlandse deel van de Noordzee kan voorhet grootste deel worden toegeschreven aan de visserijdrukvan vooral de traditionele boomkorvisserij vanaf de jarenzestig van de vorige eeuw.Vanaf het begin van de 21e eeuw is binnen het kader vanhet Gemeenschappelijk Visserijbeleid al veel bereikt om deneergaande trend te keren. De initiële beoordeling van hetmariene ecosysteem laat hiervan de eerste positievesignalen zien. Toch is de inschatting dat de fysiekeverstoring door bodemberoering als gevolg van vooral deboomkorvisserij en van bijvangsten nog dermate grootblijft, dat het mariene ecosysteem niet kan herstellen.KustzoneIn de kustzone spelen behalve de visserijdruk ook anderefactoren mee: de grote hydrografische ingrepen van deDeltawerken en Maasvlakte 1, de effecten op het bodemlevenvan exoten die door de scheepvaart en marienecultuur zijn geïntroduceerd, en verstoring door combinatiesen cumulatie van menselijke activiteiten langs de kust.De effecten als gevolg van de Deltawerken, de aanleg vanMaasvlakte 1 en de introductie van invasieve exoten wordtals onomkeerbaar beschouwd.In de kustzone wordt gewerkt aan het reguleren vanmenselijke activiteiten (zoals visserij, recreatie, zandwinningen zandsuppletie) in beheerplannen voor de Natura2000-gebieden. De effecten van Maasvlakte 2 wordengemitigeerd en gecompenseerd. Naar verwachting zal hetrisico op introducties van nieuwe exoten drastisch dalen alsgevolg van recent beleid.Vervuilende stoffen en nutriëntenTot voor kort waren de verontreiniging en de eutrofiëringvan de Noordzee een bedreiging voor het mariene ecosysteem.De toestand is sterk verbeterd, maar stikstof en eenaantal vervuilende stoffen komen nog in te hoge concentratiesvoor. Als het huidige bronbeleid (KRW, MARPOL enOSPAR) voor rivieren, scheepvaart en olie- en gaswinningwordt gecontinueerd, zullen de effecten van eutrofiëring envan bekende vervuilende stoffen op het ecosysteem na 2020klein zijn geworden.ZwerfvuilOok zijn de afgelopen jaren de nodige stappen gezet om hetzwerfafval terug te dringen. Tussen 2002 en 2009 is geen64 |

Voetnoten25OSPAR, Quality Status Report 2010 (2010)26H.J. Lindeboom et al., Ecologische atlas Noordzee ten behoeve vangebiedsbescherming (Wageningen, 2008), 55.27Lindeboom, Ecologische atlas Noordzee, 55.28European Environment Agency, European habitat type hierarchical view.EUNIS Website.29EEA, European habitat30Deltares, Initial Assessment, 2011, 3.31OSPAR Commission, Quality Status Report (2010).32OSPAR Commission, Report on the second application of the OSPARComprehensive Procedure to the Dutch marine waters (2008) 14-18.33OSPAR Commission, Report on the second application, 14-18.34Ibidem.35Ibidem, 8.36R.G. Jak, et al, Instandhoudingsdoelen Natura 2000-gebieden Noordzee,IMARES rapport nr. C065/09 (Wageningen, 2009) 19.37O.G. Bos et al, Biodiversity hotspots on the Dutch continental shelf. Amarine strategy framework directive perspective, IMARES rapport nr.C071/11 (Wageningen, 2011) 52.38Deltares, Initial Assessment, 2011, 116.39Ibidem, 118-119.40 Ibidem, 115.41Jak, Instandhoudingsdoelen Natura 2000-gebieden, 12.42L. van Duren et. Al. , Plan van aanpak Natuurherstelplan Waddenzee.Thema 3: Biobouwers in de Waddenzee. (2009) 6.43John R. G. Hislop, ‘Changes in North Sea gadoid stocks’, ICES Journalof Marine Science, vol. 53, nr. 6 (1996) 1146–1156.44ICES Advisory Commission, Report of the Working Group onElasmobranch Fishes, ICES CM 2010/ACOM (June 2010, Portugal).45ICES, Report of the ICES Advisory Committee 2011. ICES Advice 2011. BookVI, the North Sea stocks.46Deltares, Initial Assessment, 2011, 96-97.47Deltares, Initial Assessment, 2011, 71-73.48Ibidem, 62.49H.J. Lindeboom, A.J.M. Geurts van Kessel & A. Berkenbosch 2005.Gebieden met bijzondere ecologische waarden op het NederlandsContinentaal Plat. Rapport RIKZ 2005.008 en Alterra Rapport nr. 1109,paragraaf 3.5.50H.J. Lindeboom, Gebieden met bijzondere ecologische waarden, 2005,paragaraaf 3.551Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Natura 2000Doelendocument (Den Haag, 2006 , bijlage 9.2.5.52Floor A. Arts, Trends en verspreiding van zeevogels en zeezoogdieren op hetNederlands Continentaal Plat 1991 – 2008, RWS Waterdienst BM 09.08.(2009).53Deltares, Initial Assessment (Delft, 2011), 2.54CBS, PBL, Wageningen UR, 2012. Gewone en grijze zeehond inWaddenzee en Deltagebied, 1959 - 2011 (indicator 1231, versie 09, 11januari 2012) (Den Haag, 2012). www.compendiumvoordeleefomgeving.nl.CBS, Den Haag; Planbureau voor de Leefomgeving, DenHaag/Bilthoven en Wageningen UR, Wageningen. http://www.compendiumvoordeleefomgeving.nl/indicatoren/nl1231-Gewoneen-grijze-zeehond-in-Waddenzee-en-Deltagebied.html?i=19-135.55CBS, PBL, Wageningen UR, 2012. Gewone en grijze zeehond inWaddenzee en Deltagebied, 1959 - 2011 (indicator 1231, versie 09, 11januari 2012). www.compendiumvoordeleefomgeving.nl. CBS, DenHaag; Planbureau voor de Leefomgeving, Den Haag/Bilthoven enWageningen UR, Wageningen. http://www.compendiumvoorde-leefomgeving.nl/indicatoren/nl1231-Gewone-en-grijze-zeehond-in-Waddenzee-en-Deltagebied.html?i=19-135.56S.C.V. Geelhoed, & T. van Polanen Petel, Zeezoogdieren op de Noordzee.Achtergronddocument bij Natuurverkenning 2011, WOt-werkdocument258, Wettelijke Onderzoekstaken Natuur & Milieu (Wageningen2011).57Trilateral Seal Expert Group, Aerial surveys of grey seals in the WaddenSea in 2010-2011: Continued growth, through birth and immigration. GreySeals in the Wadden Sea (2011).58C.J. Camphuysen, M.L. Siemensma, Conservation plan for the HarbourPorpoise Phocoena phocoena in The Netherlands: towards a favourableconservation status, NIOZ Report 2011-07, Royal Netherlands Institutefor Sea Research (Texel, 2011) 28.59Camphuysen, Siemensma, Conservation plan for the Harbour Porpoise,9.60LNV, Profieldocument N2000, 2008.61Camphuysen, Siemensma, Conservation plan for the Harbour Porpoise,(2011) 10-11.62Deltares, Initial Assessment (Delft, 2011) tabel 2.3, 26.63Deltares, Initial Assessment (Delft, 2011) tabel 2.4, 30.64EU Working Group on Economic Assessment, Economic and SocialAnalysis for the Initial Assessment for the Marine Strategy FrameworkDirective: the Guidance document (Brussel, 2010).65CBS, Economic description of the North Sea for the Netherlands, (Voorburg,2011).66CBS, Environmental accounts of the Netherlands 2010, (Voorburg, 2010)127.67De kustzone is hier gedefinieerd als de strook land 1 kilometerlandinwaarts van het strand en de duinen, inclusief deWaddeneilanden (CBS, Economic description, 19).68Voor meer informative hierover, zie: X. Keijser, R.J.H.M. van derVeeren, Economic and social analyses for the Marine Strategy FrameworkDirective. Part 1: Initial Assessment (2011) 80-85.69CBS, Environmental accounts, 133.70LEI, Compendium voor de leefomgeving, (Den Haag, 2006) 11.71CBS, Environmental accounts. Bijlage F.72Centraal Planbureau, Natuur- en Milieuplanbureau, Welvaart enLeefomgeving (2006).73Ecorys, Baseline Scenario Marine Strategy Framework Directive(Rotterdam, 2010).74Persoonlijke mededeling Productschap Vis.75Deltares, Hydromorfologische ingrepen in de Nederlandse kustwateren(Delft, 2010) 33.66 |

76Wet van 13 juni 1979, houdende regelen met betrekking tot een aantalalgemene onderwerpen op het gebied van de milieuhygiëne.77Besluit van 4 juli 1994, houdende uitvoering van het hoofdstuk Milieueffectrapportagevan de Wet milieubeheer.78Wet van 25 mei 1998, houdende nieuwe regelen ter bescherming van natuuren landschap (Natuurbeschermingswet 1998).79Wet van 25 mei 1998, houdende regels ter bescherming van in het wildlevende planten- en diersoorten (Flora- en faunawet).80Royal Haskoning, PlanMER Ontwerp Nationaal Waterplan (Nijmegen,2009) xiv-xv.81C.F. van Duin et al, MER Winning suppletiezand Noordzee 2008 t/m 2012.Grontmij (Houten, 2010).82M.J. C. Rozemeijer, M. Graafland, Effecten van zandwinning 2007 op deNatura2000-gebieden Voordelta en Noordzeekustzone vanuit het perspectiefvan de Natuurbeschermingswet. Bijlage RWS Noord-Holland (2007).83Besluit van 22 november 2007, houdende regels inzake de kwaliteit van debodem, Staatsblad nr. 469 (Den Haag, 2007).84Regeling houdende regels voor de uitvoering van de kwaliteit van de bodem,Staatsblad nr. 247 (Den Haag 2007).85Richtlijn 2008/98/EG van het Europees Parlement en de Raad van 19november 2008 betreffende afvalstoffen en tot intrekking van een aantalrichtlijnen (Brussel, 2008).86DHV, Projectnota/MER Aanleg en zandwinning Zandmotor Delflandse kust(Den Haag, 2010) 15-40.87Besluit van 30 november 2009, houdende regels ter uitvoering van demilieudoelstellingen van de kaderrichtlijn water (Besluit kwaliteitseisenen monitoring water 2009). Staatsblad nr. 15 (Den Haag 2010).88Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Doelen en maatregelenRijkswateren, (Den Haag, 2009) aldaar deeldocumentenWaterlichamen Zeeuwse kust, Hollandse kust, NoordelijkeDeltakust, Waddenkust en zeekust.89Deltares, Initial Assessment, 43.90ICES Advisory Commission, Report of the Working Group onElasmobranch Fishes.X91Deltares, Initial Assessment , 96-97.92I. Tulp, T. Leijzer, A.T.M. van Helmond, Overzicht Wadvisserij DeelprojectA bijvangst garnalenvisserij, IMARES, rapport nr.: C102/10 (IJmuiden,2010).93M.L. Tasker, R.W. Furness, ‘Estimation of food consumption byseabirds in the North Sea’, ICES Cooperative Research Report, Vol. 216(1996) 6–42.S. Wanless et al., ‘Low energy values of fish as a probable cause of amajor seabird breeding failure in the North Sea’ Marine EcologyProgress Series, Vol. 294 (2005) 1–8.94M.L. Tasker, et al., ‘The impacts of fishing on marine birds’, ICESJournal of Marine Science (2000) 531-547.95S. Wanless et al., ‘Low energy values of fish as a probable cause of amajor seabird breeding failure in the North Sea’ Marine EcologyProgress Series, Vol. 294 (2005) 1–8.96Deltares, Initial Assessment, 67.97Camphuysen, Siemensma, Conservation plan for the Harbour PorpoisePhocoena phocoena, 134-135.98C. J. Camphuysen, K. Ensor, R.W. Furness, S. Garthe, O. Hüppop, G.Leaper, H. Offringa, M.L. Tasker, Seabirds feeding on discards in winter inthe North Sea. Final report to the European Comm., study contr.92/3505, NIOZ-report no. 8. Neth. Inst. for Sea Res. (Texel, 1993).99Tasker, The impacts of fishing, 531-547.100J.S. Collie et al, ‘A quantitative analysis of fishing impacts onshelf-sea benthos’, Journal of Animal Ecology, Vol. 69 (2000) 785-798.101M.J. Kaiser et al, ‘Modification of marine habitats by trawlingactivities: Prognoses and solutions’, Fish and Fisheries, Vol. 3 (2002)114–136.102Deltares, Initial Assessment 115.103C. Deerenberg, L.R. Teal, D. Beare, J.T. van der Wal, Presassessment ofthe impact of fisheries on de conservation objectives of Dutch marineprotected areas, FIMPAS project reportnumber C071/10, IMARES(2010) Par 3.1.7.104Regulation (EC) No 80/2009 of the European Parliament and of the Councilof 14 January 2009 on a Code of Conduct for computerised reservationsystems and repealing Council Regulation (EEC), No 2299/89 (2009).105European Commission, Communication from the Commission to theCouncil and the European Parliament, on the role of the CFP in implementingan ecosystem approach to marine management, [SEC(2008) 449](Brussels, 2008).106Council regulation (EC) No 2371/2002 of 20 December 2002 on theconservation and sustainable exploitation of fisheries resources under theCommon Fisheries Policy (Brussels, 2002).107C. Röckmann, F. Quirijns, H. van Overzee, S. Uhlmann, Discards infisheries – a summary of three decades of research at IMARES and LEI.Report number C068/11. Report IMARES (IJmuiden, Wageningen,2011).108Europese Commissie, Mededeling van de Commissie aan het EuropeesParlement en de Raad voor de instandhouding en het beheer van hethaaienbestand, Commissiebesluit 2009/40, § 3.3, 9 (Brussel, 2009).109Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Beheerplan Voordelta (DenHaag, 2008) 33.110Verordening (EG) Nr. 812/2004 van de Raad van 26 april 2004 totvaststelling van maatregelen betreffende de incidentele vangsten vanwalvisachtigen bij de visserij en tot wijziging van Verordening (EG) nr. 88/98(Brussel, 2004).111Deltares, Initial Assessment, 137.112Ibidem, 137-140.113Ibidem, 140.114RWS Noordzee, Draft Monitoren zwerfvuil.115J.A. van Franeker, Fulmar Litter EcoQO Monitoring in the Netherlands1979-2008 in relation to EU Directive 2000/59/EC on Port ReceptionFacilities, Report C027/10, IMARES (Wageningen, 2010) 12.116J.A. van Franeker, ‘Monitoring plastic ingestion by the northernfulmar Fulmarus glacialis in the North Sea’, Environmental Pollution,nr. 159 (10) (2011) 2611/2614.117Deltares IVM, Microplastics Litter in the Dutch Marine Environment (Delft,Amsterdam, 2011) 4.118Ibidem.119Ibidem.120IMO, International Convention for the Prevention of Pollution From Ships,1973 as modified by the Protocol of 1978 (MARPOL 73/78).Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 67

166Verordening (EG) Nr. 882/2004 van het Europees Parlement en de Raad van29 april 2004 inzake officiële controles op de naleving van de wetgevinginzake diervoeders en levensmiddelen en de voorschriften inzake diergezondheiden dierenwelzijn (Brussel, 2004).167Europese Commissie, Besluit van de Commissie van 1 september 2010 totvaststelling van criteria en methodologische standaarden inzake de goedemilieutoestand van mariene wateren (2010/477/EU) (Brussel, 2010).168Europese Commissie, Aanbeveling van de Commissie van 17 maart 2010betreffende de monitoring van perfluoralkylverbindingen in levensmiddelen(2010/161/EU) (Brussel, 2010).169Verordening (EG) Nr. 1881/2006 van de Commissie van 19 december 2006 tot184Voor Nederland en België samen komen Mouat et. al op 10,4miljoen euro voor kosten voor het opruimen van de kust. Wanneerwordt aangenomen dat 85 procent van dit bedrag kan wordentoegerekend aan de Nederlandse kust, dan worden kosten voor deNederlandse geschat op 8,8 miljoen euro. Zie: J. Mouat, J., R.L.Lozano, en H. Bateson, Economic impacts of marine litter (2010) 45.185Planbureau voor de Leefomgeving, Natuurkwaliteit en biodiversiteit vande Nederlandse zoute wateren (Den Haag/Bilthoven 2010) 9.vaststelling van de maximumgehalten aan bepaalde verontreinigingen inlevensmiddelen (Brussel, 2006).170Verordening (EU) Nr. 1259/2011 van de Commissie van 2 december 2011 totwijziging van Verordening (EG) nr. 1881/2006 wat betreft de maximumgehaltenvoor dioxinen, dioxineachtige pcb’s en niet-dioxineachtige pcb’s inlevensmiddelen (Brussel, 2006).171Zie bijlagen van Verordening (EG) Nr. 396/2005 van het EuropeesParlement en de Raad van 23 februari 2005 tot vaststelling van maximumgehaltenaan bestrijdingsmiddelenresiduen in of op levensmiddelen endiervoeders van plantaardige en dierlijke oorsprong en houdende wijzigingvan Richtlijn 91/414/ EG van de Raad (Brussel, 2005) .172Omdat in Bijlage I van Verordening (EG) nr. 396/2005 in deproductentabel groep 11 (Vis en dergelijke) nog niet is ingevuld.173Onder andere in Verordening (Euratom) nr. 3954/87 van de Raad van 22december 1987 tot vaststelling van maximaal toelaatbare niveaus vanradioactieve besmetting van levensmiddelen en diervoeders ten gevolge vaneen nucleair ongeval of ander stralingsgevaar (Brussel, 1987).174IMO, International Convention for the control and management of shipsballast water & sediment (London, 2004).175IMO, Guidelines for the Control and Management of Ships’ Biofouling toMinimise the Transfer of Invasive Aquatic Species (London, 2011).176Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Biodiversiteitbeleidsvoornemen Invasieve Exoten, kamerstuk 26 407 nr. 27 Biodiversiteit,Brief aan de Tweede Kamer (Den Haag, 12 oktober 2007).177Deltares, Initial Assessment , 55-57.178Royal Haskoning, PlanMER Ontwerp NWP, xiv-xv.179‘Cost based Approach’ Europese handreiking economische analyses KRM,§4.3.180LEI, The current cost of avoiding degradation of the Dutch North SeaEnvironment (Den Haag 2010).181Deze methode is vergelijkbaar met de manier waarop Nederland deanalyse van de milieu- en hulpbronkosten heeft uitgevoerd voor deEuropese Kader Richtlijn Water: R. Van der Veeren, W. Dekking,Kostenterugwinning van waterdiensten in Nederland (2008). Debasisgedachte is gebaseerd op R. Hueting, Nieuwe Schaarste enEconomische Groei (Amsterdam, Brussel, 1974).182LEI, The current cost of avoiding degradation, 8.183Cijfers met betrekking tot olie- en gaswinning zijn gebaseerd op de4-jaarlijkse bedrijfsmilieuplannen van de sector. Zie X. Keijser,R.J.H.M. van der Veeren, Economic and social analyses for the MarineStrategy Framework Directive. Part 1: Initial Assessment (2011) 48.Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 69

70 |

Hoofdstuk 3 Goede milieutoestand,milieudoelen en indicatoren(KRM-Artikelen 9 en 10)3.1 InleidingDit hoofdstuk zet de eerste stappen naar de MarieneStrategie tot 2020.De paragrafen 3.2 tot en met 3.12 schetsen achtereenvolgensde beleidsinzet, de goede milieutoestand, de milieudoelen endaarbij behorende indicatoren. Op basis daarvan geeftparagaaf 3.13 een aanzet voor de uitwerking van de MarieneStrategie in een monitoringprogramma en een programma vanmaatregelen. Conform de richtlijn zal het kabinet uiterlijk in2014 besluiten over het monitoringprogramma (MarieneStrategie Deel II) en uiterlijk in 2015 over het maatregelenprogramma(Mariene Strategie Deel III). Paragraaf 3.13 geefteen aanzet tot de uitwerking van de Mariene Strategie tot2020. De paragrafen 3.14 en 3.15 geven respectievelijk eendoorkijk na het jaar 2015 en de financiën van de MarieneStrategie.3.2 Beleidsinzet van de MarieneStrategieAmbitie: schoon, gezond en productiefHet kabinet is ervan overtuigd dat in de 21 e eeuw het economischepotentieel van de zee nog beter kan worden benutwanneer dat op een duurzame manier, in evenwicht methet mariene ecosysteem gebeurt. In de brief aan de TweedeKamer over de Duurzaamheidsagenda is deze visie op een‘groene groei’ uiteengezet. 186 Vertaald naar de Noordzee gaathet dus niet alleen om de groei van een duurzame economie,maar ook om de kans voor het mariene ecosysteemom zich zo natuurlijk mogelijk te ontwikkelen of – als hetin het verleden is aangetast – om zich te herstellen. Het isde verantwoordelijkheid van de huidige samenleving om dezee, die zoveel te bieden heeft, in een goede staat door tegeven aan volgende generaties.Het kabinet streeft ernaar om, voor de huidige entoekomstige generaties, een gezonde milieutoestand enbiodiversiteit van de Noordzee te hebben en veilig te stellenals een belangrijke bron voor de economie en de voedselvoorziening.Dit is een gezamenlijke opgave van de landenin de subregio Noordzee; Nederland zal een bijdrage leverenin zijn deel van de Noordzee.Het Nationaal Waterplan is het beleidsmatig kaderIn het Nationaal Waterplan (NWP) heeft het kabinet dekoers bepaald voor de implementatie van de KRM tussennu en 2020. 187 In het plan zijn de (ruimtelijke) voorwaardengecreëerd voor verdere ontwikkeling van nationalebelangen als scheepvaart/havens, olie- en gaswinning,zandwinning, windenergie en CO2-opslag. Tegelijkertijd ishet streefbeeld van het NWP voor de Noordzee een gezond,veerkrachtig marien ecosysteem dat duurzaam kan wordengebruikt. Economische, ecologische en sociaal-culturelewaarden dienen in balans te zijn volgens het principe vanpeople, planet, profit. Nederland dient zijn (internationale)doelen te halen door bij te dragen aan integraal beleid, aanmaatregelen ter bescherming van mariene biodiversiteit enaan realisering van een wereldwijd netwerk van beschermdeMariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 71

Samenvatting van de belangrijkste vereisten in deKRM voor het opstellen en uitvoeren van de MarieneStrategieHoofdopgave KRMDe lidstaten nemen de nodige maatregelen om uiterlijkin 2020 een goede milieutoestand te bereiken en tebehouden. Hiertoe worden mariene strategieën ontwikkelden uitgevoerd (Artikel 1.1 en 1.2).In de goede milieutoestand kennen de zeeën en oceaneneen grote ecologisch verscheidenheid, zijn zij schoon,gezond en productief en is het gebruik ervan op eenduurzaam niveau. De structuur, functies en processenvan de samenstellende mariene ecosystemen functionerenoptimaal en behouden hun veerkracht. Marienesoorten en habitats moeten worden beschermd en instand gehouden. Door mensen veroorzaakte achteruitgangvan biodiversiteit wordt voorkomen en schadewordt, waar uitvoerbaar, hersteld. De verschillendebiologische componenten functioneren in evenwicht. Dehydromorfologische, fysische en chemische eigenschappenondersteunen deze ecosystemen. Verontreinigingmoet dusdanig worden verminderd dat geen significantrisico meer bestaat voor de mariene biodiversiteit, hetmariene milieu en de volksgezondheid of het rechtmatiggebruik van de zee (Artikel 3.5).Onderdelen van de Mariene Strategie (Artikel 5.2)• Vaststelling van de initiële beoordeling, omschrijvingvan de goede milieutoestand, milieudoelen en bijbehorendeindicatoren, uiterlijk 15 juli 2012• Vaststelling en uitvoering van het monitoringprogramma,uiterlijk 15 juli 2014• Vaststelling van een programma van maatregelen in2015• Toepassing van het maatregelen programma in 2016Vereisten bij het vaststellen van de GoedeMilieutoestand en de milieudoelenIn het licht van de initiële beoordeling en op basis van dein bijlage I van de richtlijn genoemde elementen dienende lidstaten een reeks kenmerken van de goede milieutoestandvast te stellen (Artikel 9.1). Hierbij moeten zijrekening houden met de criteria uit Commissiebesluit2010/477 EU1 (Artikel 9.3). Zij moeten deze criteriagebruiken om de mate waarin de goede milieutoestandis bereikt, te beoordelen (2010/477, Artikel 1). Inhet Commissiebesluit worden bij de criteria suggestiesgedaan voor in totaal 56 indicatoren ter nadere uitwerking.De milieudoelen dienen de voortgang op weg naarde goede milieutoestand (GMT) te begeleiden, rekeninghoudend met de kenmerken van de GMT en de criteriauit het Commissiebesluit.Rekening houden met Europese regelgeving enregionale zeeverdragenBij de initiële beoordeling en het vaststellen van milieudoelenen maatregelen moeten de lidstaten rekeninghouden met internationale regelgeving (zoals van deIMO) en Europese regelgeving (zoals KRW, VHR, Richtlijnvoor stedelijk afvalwater, Zwemwaterrichtlijn, milieuwetgeving,GVB etc.) (Artikel 8.2, 10.1, 13.1, 13.4). Bij deInitiële beoordeling wordt ook rekening gehouden metbeoordelingen in het kader van regionale zeeverdragen(Artikel 8.2). Voor Nederland is dat OSPAR.Internationale samenwerkingLidstaten die deel uitmaken van eenzelfde marieneregio of subregio werken samen om ervoor te zorgendat de verschillende elementen van de mariene strategieënsamenhang vertonen en worden gecoördineerd(Artikel 5.2). Voor zover passend en uitvoerbaar makende lidstaten gebruik van bestaande regionale institutionelesamenwerkingsstructuren, waaronder regionalezeeverdragen (Artikel 6). Voor Nederland gaat het binnenOSPAR om de subregio zuidelijke Noordzee.Aanpassingsgericht beheer op basis van de ecosysteemgerichtebenaderingTeneinde de goede milieutoestand te bereiken, schrijftde richtlijn adaptive management (aanpassingsgerichtbeheer) voor op basis van de ecosysteembenadering(Artikel 3.5).1Besluit 2010/477/EU. Het Commissie besluit over de criteria enmethodologische standaarden met betrekking tot de goedemilieutoestand van mariene wateren (Brussel, 1 september 2010).72 |

mariene gebieden. Ecosysteembenadering en voorzorgsprincipeworden actief toegepast.De beleidskeuze van het NWP richting 2020 is een duurzaam,ruimte-efficiënt en veilig gebruik van de Noordzee, inevenwicht met het mariene ecosysteem, zoals vastgelegd inKRM, KRW en VHR. De Mariene Strategie vult het beleidskadervan het NWP nader in door de vereisten van de KRMuit te werken, in aanvulling op al geïmplementeerd beleidconform de VHR en de KRW.Voortbouwen op bestaand beleidDe economische activiteiten (scheepvaart/havens, olie- engaswinning, visserij, toerisme) op en aan de Noordzee zijnenorm toegenomen sinds het midden van de vorige eeuw.Zandwinning is van belang voor versteviging van de kust,om het achterland te beschermen tegen overstromingen.Het zand wordt ook gebruikt als ophoogzand voorwoningen en wegen. In dezelfde periode is de samenlevingin toenemende mate in staat gebleken om de negatieveeffecten van deze economische activiteiten op het marienemilieu tegen te gaan. Veel beleid is hiertoe in de laatstedecennia in gang gezet, samen met de buurlanden engebruikers van de zee. Mijlpalen die in hoofdstuk 2 de revuepasseerden, zijn ondermeer de uitvoering van het OSPARverdrag,het Biodiversiteitsverdrag, ASCOBANS, VHR, KRW,het GVB en de aanpak van vervuiling door scheepvaart in hetkader van het Internationaal Verdrag ter voorkoming vanverontreiniging van de zee (MARPOL), om de belangrijkstete noemen. Hiermee is een stevig fundament gelegd,waarop de Mariene Strategie kan voortbouwen.De Mariene Strategie beoordeelt in hoeverre bestaand envoorgenomen beleid dat volgt uit EU-regelgeving en deVHR, KRW, GVB en internationale verdragen, bijdraagtaan het bereiken van de goede milieutoestand conformde KRM. Hierdoor en door dit beleid waar nodig aan tevullen, geeft de Mariene Strategie een totaaloverzicht vanwat tot 2020 nodig is om tot een goede milieutoestand tekomen. Kortom, de Mariene Strategie is complementairaan bestaand beleid, maar zonder het bestaand beleid alszodanig in het pakket van beleidsopgaven en maatregelenvan de strategie te integreren. De Mariene Strategie wordtingekaderd door de bepalingen in de KRM voor de tebeschrijven goede milieutoestand, doelen en maatregelenten aanzien van de voorgeschreven elf descriptoren.De ambitie van het kabinet is breder dan de Mariene StrategieDe uitdaging voor de samenleving stopt niet bij de inkaderingvan een richtlijn. Onderdeel van het kabinetsbeleid inhet NWP is om ieder serieus initiatief voor een duurzamergebruik van de Noordzee dat bijdraagt aan een sterkereeconomie én ecologie, te ondersteunen. Ook wanneerzo’n initiatief zich niet laat vangen binnen de kaders en derapportageverplichting van de KRM, waarop deze MarieneStrategie zich specifiek richt.Nuchterheid en pragmatismeDe goede milieutoestand en milieudoelen vormen inspanningsverplichtingenof streefdoelen. 188 Bij de implementatievan de KRM volgt het kabinet een nuchtere en pragmatischeaanpak: doen wat nodig en haalbaar is. Hierbij pastrealisme: de ecologische toestand uit de 19e eeuw kan nietmeer worden bereikt. Maar de moderne tijd biedt wél dekennis, mogelijkheden en innovaties om een duurzaamevenwicht tussen ecologie en gebruik te bereiken in eenzee die zoveel te bieden heeft. Sociale en economischeoverwegingen worden daarbij betrokken. Het kabinet ziet inde implementatie van de KRM de toegevoegde waarde vaneen integrale aanpak waarbij het gehele ecosysteem en allegebruik in samenhang worden benaderd.Het kabinet volgt voor het bereiken van de goede milieutoestandeen risk based approach, waarbij tot 2020 de naar huidiginzicht grootste risico’s voor het milieu en de biodiversiteitin relatie tot het bereiken van de goede milieutoestand,worden aangepakt. Aanpassingsgericht beheer (adaptivemanagement) komt tot uitdrukking in de zesjaarlijkseactualisering van doelen en maatregelen. Dat gebeurt opbasis van de actualisering van de initiële beoordeling vanhet mariene ecosysteem. Die wordt gevoed door de informatieuit het op te stellen monitoringprogramma, en doorvoortschrijdende kennis over het effect van gebruik, oververontreiniging, over veranderende omstandigheden enover de effectiviteit van maatregelen voor het ecosysteem.Dit proces wordt ondersteund door de voortgezette uitwisselingvan ervaringen en inzichten via het internationalemulti- en bilaterale overleg. Deze adaptieve benadering sluittussentijdse bijstellingen van het beleid niet uit.Het zal niet altijd mogelijk zijn met de genomen of nogte nemen maatregelen de in de KRM omschreven goedemilieutoestand in 2020 in alle opzichten te halen. Dat komtdoor de fysieke omstandigheden van onze mariene wateren,de inherent zeer beperkte beheersbaarheid van de invloedenop het mariene milieu (waaronder het klimaat) en deafhankelijkheid van andere internationale beleidsvelden.Ook kan de huidige kennis soms ontoereikend zijn omverstoringen van het mariene milieu of het effect van beleidgoed vast te stellen. Met deze omstandigheden is zoveelmogelijk rekening gehouden bij het stellen van de doelenvoor 2020. Ook bij het opstellen van het programma vanmaatregelen wordt hiermee rekening gehouden. Wanneerer onvoldoende of onvolledig bewijs is voor negatieveeffecten op het ecosysteem, maar er wel redelijke grondenvoor zorg zijn, past Nederland het voorzorgsbeginsel toe. 189Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 73

EcosysteembenaderingDe ecosysteembenadering kan worden omschreven als:“het uitgebreide geïntegreerde beheer van menselijkeactiviteiten op basis van de beste beschikbare wetenschappelijkekennis over het ecosysteem en de dynamiek,om vast te stellen en actie te ondernemen op deinvloeden die kritisch zijn voor de gezondheid van demariene ecosystemen, waardoor het bereiken van eenduurzaam gebruik van ecosysteemdiensten goederenen diensten en het onderhoud van het ecosysteem vanintegriteit” (definitie OSPAR 1 ).De ecosysteemgerichte benadering is, als strategischbeleidsprincipe, vastgelegd in het in 1992 in Rio deJaneiro gesloten Biodiversiteitsverdrag. Het principe isvoor de Noordzee bekrachtigd in diverse Noordzeeministersconferenties,en in de Kaderrichtlijn Marienestrategie.In hoofdlijnen onderscheiden we bij de uitwerking van deecosysteembenadering voor de (Noord)zee de volgendeelementen:• Monitoring, analyse van meetgegevens, wetenschappelijkonderzoek van ecologische processen en evaluatieals basis voor beheer en beleid• Ontwikkeling van ecologische kwaliteitsdoelstellingenen van economische en sociale kwaliteitsdoelen• Het betrekken van mogelijke ecologische gevolgenvan beoogde activiteiten bij de besluitvorming overactiviteiten op zee• Het beschermen van het zeemilieu, gericht op duurzameontwikkeling en toepassing van het voorzorgbeginsel• Adaptief beheer, waarmee de mogelijkheid wordtgeboden om in te spelen op economische ontwikkelingenen kennisopbouw• Het betrekken van belanghebbenden bij het beheer vande zeeBij de toepassing van de ecosysteembenadering wordtgestreefd naar goede wetenschappelijke onderbouwingvan maatregelen. Onderkend wordt dat relaties tussenoorzaak en gevolg niet altijd eenduidig zijn; het voorzorgbeginselis derhalve een belangrijk onderdeel van deecosysteembenadering.VoorzorgbeginselHet voorzorgbeginsel is een cruciaal uitgangspunt bij deplanning en het ontwerp van voorgenomen activiteitenop zee. De wijze waarop het al sinds jaren gestalte heeftgekregen in internationaal en nationaal beleid staatdaarbij model. Het voorzorgsbeginsel wordt vermeldin artikel 191 van het verdrag betreffende de werkingvan de Europese Unie (EU). Het beoogt een degelijkemilieubescherming dankzij preventieve besluiten in gevalvan risico. In de praktijk is het toepassingsgebied vanhet beginsel echter veel ruimer en strekt het zich tevensuit tot het consumentenbeleid, voedingsmiddelen, degezondheid van mensen, dieren en planten.Volgens de Commissie 2 mag het voorzorgsbeginselworden toegepast wanneer een verschijnsel, een productof een procédé schadelijke gevolgen kan hebben, voorzover dit door middel van een objectieve, wetenschappelijkeevaluatie is vast te stellen, en indien deze evaluatieniet met voldoende zekerheid kan worden bepaald.De toepassing van het beginsel past dus in het algemenekader van de risicoanalyse, in het bijzonder waar hetgaat om het beheer van het risico waarop een besluitbetrekking heeft. De Commissie onderstreept dat hetvoorzorgsbeginsel slechts mag worden toegepast bij eenvermoeden van potentieel risico en nooit een willekeurigbesluit kan rechtvaardigen.Toepassing van het voorzorgbeginsel betekent datvooraf maatregelen worden genomen om mogelijklangdurige, onomkeerbare en ongewenste effecten vanactiviteiten te voorkomen en – als de betrokken activiteittoelaatbaar lijkt – te beperken. Bij de aantasting vanhet mariene milieu gaat het niet alleen om ongewensteemissies van stoffen, maar ook om verstoring van hetecosysteem. Instrumenten zijn het opstellen en beoordelenvan milieueffectrapporten, het uitvoeren vanrisicoanalyses en risicobeoordelingen, het toepassen vanschone technieken, controlesystemen, monitoring enbeheersing van stromen (afval)stoffen.De uitwerking in de praktijk is verschillend. Bij deuitwerking van de KRW ligt het beginsel ten grondslagaan bronbeleid (het toepassen van best beschikbaretechnieken). Bij de vergunningverlening op de Noordzeeis er een inspanningsverplichting om negatieve effectenop het milieu zoveel mogelijk te voorkomen. Wanneernegatieve effecten op soorten en habitats uit de VHRniet kunnen worden uitgesloten, geldt ten aanzien vanmitigatie en compensatie een resultaatsverplichting.1Statement on the Ecosystem Approach to the Management ofHuman Activities “Towards an Ecosystem Approach to theManagement of Human Activities”, First Joint Ministerial Meetingof the Helsinki and OSPAR Commissions (JMM), Bremen: 25 - 26June 2003, Record of the meeting, Annex 5.74 |

Internationale samenwerkingBovenal is de Mariene Strategie een internationale strategie.In de open zee, waar zowel het ecosysteem als het gebruikzich niet aan landsgrenzen houdt, is een internationaleaanpak de meest effectieve. Nederland zet in op internationalesamenwerking in het kader van het OSPAR-verdrag enhet GVB-werkingsgebied met nadruk op de landen in hetzuidelijk deel van de subregio Noordzee.Bijlage 1 geeft een overzicht van alle voor de MarieneStrategie relevante verdragen en EU-regelgeving en laat zienvoor welke descriptoren van de KRM deze verdragen eenpositieve bijdrage leveren aan het bereiken van de goedemilieutoestand.3.3 Overzicht van de goedemilieutoestand, de milieudoelenen de indicatorenDeze paragraaf geeft een totaaloverzicht per descriptor vande goede milieutoestand in 2020, en de milieudoelen 2020en de daarbij behorende indicatoren. Tevens worden dealgemene overwegingen bij de omschrijving van de goedemilieutoestand, milieudoelen en indicatoren toegelicht,als inleiding op de beschrijvingen per descriptor in deparagrafen 3.4 tot en met 3.11.Hierbij is gebruikgemaakt van de adviesdocumenten terzake van Deltares en IMARES 190.191 , die mede richtinggevendzijn geweest voor de actieve Nederlandse inbreng bij deinternationale afstemming in EU- en OSPAR-verband. Dezeinbreng heeft onder andere geresulteerd in adviezen die inde loop van 2011 zijn opgesteld door OSPAR-werkgroepenvoor de uitwerking van de verschillende descriptoren van deKRM, en de adviezen van de door de Europese Commissieopgerichte technische werkgroepen voor geluid en zwerfvuil.Daarnaast is rekening gehouden met vigerende wettelijkekaders van EU-regelgeving in het toepassingsgebiedvan de KRM: VHR, KRW, GVB en regelgeving op het gebiedvan vervuilende stoffen in commerciële visproducten.Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 75

Overzicht KRM-descriptoren, goede milieutoestand en milieudoelen 2020Descriptor Goede milieutoestand 2020 Milieudoel 2020Mariene ecosysteem(omvat descriptoren biodiversiteit,commerciële visen schaal- en schelpdieren,voedselwebben, integriteitvan de zeebodem)• De biologische diversiteit wordt behouden.Het voorkomen en de kwaliteit vanhabitats en de verspreiding en dichtheidvan soorten zijn in overeenstemming metde heersende fysiografische, geografischeen klimatologische omstandigheden.• Populaties van alle commercieel geëxploiteerdesoorten vis en schaal- en schelpdierenblijven binnen veilige biologischegrenzen, en vertonen een opbouw qualeeftijd en omvang die kenmerkend is vooreen gezond bestand.• Alle elementen van de mariene voedselketens,voor zover deze bekend zijn, komenvoor in normale dichtheden en diversiteiten op niveaus die de dichtheid van desoorten op de lange termijn en het behoudvan hun volledige voortplantingsvermogengaranderen.• De integriteit van de zeebodem is zodanigdat de structuur en de functies van de ecosystemenzijn gewaarborgd en dat vooralbentische ecosystemen niet onevenredigworden aangetast.Hoofddoel: structuur van het ecosysteem:Het tussendoel voor 2020 is de trend van verslechtering vanhet mariene ecosysteem als gevolg van schade aan bodemhabitaten aan de biodiversiteit, om te buigen naar een ontwikkelingin de richting van herstel.Dit is een eerste stap naar een situatie waarin het marieneecosysteem in het Nederlandse deel van de Noordzee op langeretermijn (deels) kan herstellen. Het toekomstbeeld is eenstructuur waarbij relatieve verhoudingen van de ecosysteemcomponenten(habitats en soorten) in overeenstemmingzijn met die welke behoren bij de heersende fysiografische,geografische en klimatologische omstandigheden.Subdoelen:1. Soorten:Benthos:a) Verbetering van de omvang, conditie en verspreiding vanpopulaties langlevende en/of kwetsbare (voor fysiekeberoering gevoelige) benthos soorten.Vissen:b) Verbetering van de populatieomvang, -conditie en verspreidingvan kwetsbare vissoorten, voor zover achteruitgangdoor menselijke activiteiten is veroorzaakt. Hierondervallen vissoorten met een langdurige negatieve trend in depopulatieomvang en vissoorten met een laag reproductiefvermogen (roggen en haaien). De doelen voor verbeteringvan de toestand van de habitatrichtlijnsoorten zijnconform de landelijke doelen van de Habitatrichtlijn. Voorcommerciële vis en schaal- en schelpdieren die onder dezeomschrijving vallen, gelden subdoelen c en d.c) Voor ieder commercieel bevist visbestand en schaal- ofschelpdierbestand geldt dat de sterfte door visserij (F) opde waarde of kleiner dan de waarde blijft die behoort bijeen maximale duurzame oogst (Maximum SustainableYield, MSY): F≤Fmsyd) De biomassa van paaibestanden (Spawning Stock Biomassof SSB) van commercieel beviste vis, schaal- of schelpdierenligt boven het voorzorgniveau Bpa.e) Minimaliseren en uiteindelijk elimineren van discards bijvisserij.Vogels:f) De doelen voor vogelrichtlijnsoorten zijn conform delandelijke doelen van de Vogelrichtlijn. Voor pelagischezeevogels waarvoor het Nederlandse deel van de Noordzeevan belang is maar waarvoor geen vogelrichtlijn gebiedenzijn geselecteerd, is het doel om op regionale schaal eengunstige staat van instandhouding te realiseren. Voorsoorten waarbij dit relevant is wordt rekening gehoudenmet een afnemende beschikbaarheid van voedsel tengevolge van afnemende visserijdiscards en afnemendeeutrofiëring.76 |

ExotenEutrofiëringHydrografische eigenschappenDoor menselijke activiteiten geïntroduceerdeniet-inheemse soorten (exoten) komen voorop een niveau waarbij het ecosysteem nietverandert.Door menselijke activiteiten teweeggebrachteeutrofiëring is tot een minimum beperkt,vooral de schadelijke effecten ervan, zoalsverlies van de biodiversiteit, aantasting vanhet ecosysteem, schadelijke algenbloei enzuurstofgebrek in de bodemwateren.Permanente wijziging van de hydrografischeeigenschappen berokkent de mariene ecosystemengeen schade.Zeezoogdieren:g) Voor de zeezoogdieren die onder de werking van deHabitatrichtlijn vallen (gewone en grijze zeehond en bruinvis),zijn de doelen gelijk aan de landelijke doelen onder deHabitatrichtlijn.Demografische kenmerken:h) De demografische karakteristieken van vis-, vogel- enzeezoogdierpopulaties zijn kenmerkend voor veerkrachtigepopulaties, bijvoorbeeld natuurlijke grootte- en leeftijdsgroepen,sekseverhoudingen, reproductie en sterfte. Voorcommercieel beviste vissoorten dragen de subdoelen c end bij aan dit subdoel.2. Voedselwebben:i) Het effect van menselijke interventies op interacties tussenverschillende trofische niveaus in het voedselweb wordtverminderd, daar waar er een probleem is.3. Habitats:j) De verspreiding en de omvang van overheersende (predominante)blijft min of meer gelijk (dat wil zeggen binnende grenzen van natuurlijke variatie op EUNIS-niveau 3).k) Voor de speciale habitattypes die onder de Habitatrichtlijnbeschermd zijn, gelden de landelijke doelstellingen van deHabitatrichtlijn.l) Aanvullend hierop verbetering van de kwaliteit vande diepere slibrijke delen en diepere niet-dynamischezandbodems op het Nederlandse deel van de Noordzee.De kwaliteit van habitats heeft betrekking op de fysiekestructuur, ecologische functie en de diversiteit en structuurvan de geassocieerde soortgemeenschappen.m) Van de bodem van het Nederlands deel van de Noordzeewordt 10 tot 15 procent niet noemenswaardig beroerddoor menselijke activiteiten.Het risico van nieuwe introducties van exotensoorten minimaliseren.• De concentraties van nutriënten reduceren waar deze nietaan de doelen van de KRW voldoen conform het tijdspadvan de KRW.• Algenbiomassa en -bloeien naderen de 50 procent bovenachtergrondwaarde. De concentratie van chlorofyl-agedurende het groeiseizoen van fytoplankton (maart -september), die behoort bij de goede milieutoestand, ligtniet hoger dan 50 procent boven de achtergrondwaarde,conform de doelen voor de KRW ( tot 1 zeemijl vanaf debasislijn) en OSPAR (daarbuiten).• Geen verhoogd voorkomen van plaagalgen.• Geen zuurstofgebrek ten gevolge van eutrofiëring.Menselijke activiteiten resulteren niet in permanente grootschaligenegatieve effecten op het ecosysteem als gevolg vanveranderingen in de hydrografische omstandigheden.Operationeel doel:Alle ontwikkelingen moeten voldoen aan de eisen van hetbestaande wettelijke regime (bijvoorbeeld richtlijnen betreffendede miliueffect beoordeling van bepaalde openbare enMariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 77

Overzicht KRM-descriptoren, goede milieutoestand en milieudoelen 2020 (vervolg)Descriptor Goede milieutoestand 2020 Milieudoel 2020particuliere projecten, betreffende de beoordeling van degevolgen voor het milieu van bepaalde plannen en programma’s,en de habitatrichtlijn) en wettelijke beoordelingenmoeten op zo’n wijze worden uitgevoerd dat potentiëleeffecten van permanente wijzigingen in hydrografischeomstandigheden, met inbegrip van cumulatieve effecten, inde beschouwing worden betrokken op het meest geëigenderuimtelijke schaalniveau op grond van de richtsnoeren diehiervoor ontwikkeld zijn. (EUNIS-niveau 3, referentiejaar2008).In het kader van de implementatie van de KRW zijn doelstellingenen maatregelen geformuleerd om de trekmogelijkhedenvan diadrome vissen te verbeteren.Vervuilende stoffenVervuilende stoffen in visproductenvoor menselijkeconsumptieZwerfvuilOnderwatergeluidConcentraties van vervuilende stoffen zijnzodanig dat geen verontreinigingeffectenoptreden.Vervuilende stoffen in vis en andere visserijproductenvoor menselijke consumptieoverschrijden niet de grenzen die door communautairewetgeving of andere relevantenormen zijn vastgesteld.De eigenschappen van, en de hoeveelhedenzwerfvuil op zee, met inbegrip van afbraakproductenzoals kleine plastic deeltjes enmicro-plastic deeltjes, veroorzaken geenschade aan het kust- en mariene milieu, en dehoeveelheid neemt in de loop van de tijd af.De toevoer van energie, waaronder onderwatergeluid,isop een niveau dat het marienemilieu geen schade berokkent. Luide impulsgeluidenmet een lage en middenfrequentieen ononderbroken geluid met een lage frequentiegeïntroduceerd in het mariene milieuals gevolg van menselijke activiteiten hebbengeen nadelige invloed op ecosystemen.• De concentraties van vervuilende stoffen tegengaan, waardeze niet aan de doelen van de KRW voldoen, conform hettijdpad van de KRW.• Concentraties van andere bekende stoffen, waar dezevoldoen aan de normen van de KRW, niet boven de huidigeconcentraties laten uitstijgen en zo mogelijk verder reduceren.• Specifiek voor TBT en olie, waarvan nu verontreinigingeffectenworden waargenomen, is het doel deze te voorkomen.Operationeel doel:Vóórkomen en omvang van significante ernstige verontreinigingen(bijvoorbeeld drijflagen afkomstig van morsverliezenvan olie en olieproducten, of morsverliezen van chemicaliën)en hun impact op biota die door deze verontreiniging nadeligworden beïnvloed, worden geminimaliseerd met behulp vaneen geëigende op risicobeoordeling gebaseerde aanpak.De niveaus van vervuilende stoffen in vis en visproductenuit de Noordzee overschrijden de normen van nationale eninternationale wetgeving niet.• De hoeveelheid zichtbaar zwerfvuil op de kust isafgenomen (basisreferentie 2002-2009).• Er is een dalende trend in de hoeveelheid zwerfvuil inmariene organismen (basisreferentie 2005-2009).• Individuele gevallen: voorkomen van schadelijke effectenop populaties of het ecosysteemniveau, met name opmariene fauna, als gevolg van specifieke activiteiten, zoalsheien en seismisch onderzoek.• Achtergrondgeluid en cumulatie van effecten op populatiesof het ecosysteem: doelen in 2018, als er meer kennisis.78 |

Figuur 16. Uitwerking van de elf descriptoren uit de KRM in de Mariene Strategie.1. Biodiversiteit2. ExotenParagraaf 3.4 Mariene EcosysteemParagraaf 3.5 Exoten3. Populaties commerciële vis4. Voedselketens5. EutrofiëringParagraaf 3.6 Eutrofiëring6. Integriteit van de zeebodem7. Hydrografische eigenschappen8. Vervuilende stoffen9. Vervuilende stoffen in visproducten10. Zwerfvuil11. Toevoer van energie, waaronderonderwatergeluidParagraaf 3.7 Hydrografische eigenschappenParagraaf 3.8 Vervuilende stoffenParagraaf 3.9 Vervuilende stoffen in visproductenParagraaf 3.10 ZwerfvuilParagraaf 3.11 Onderwatergeluid3.3.1 Overwegingen bij de goede milieutoestand2020Bij de beschrijving van de goede milieutoestand gaat hetom de te bereiken, te herstellen of te behouden goedemilieutoestand. In deze omschrijving is geen sprake vaneen zuiver, ongerept, natuurlijk ecosysteem, maar wel vaneen ecosysteem dat optimaal functioneert en veerkrachtbehoudt, ondanks de door mensen teweeggebrachtemilieuveranderingen. 192De KRM somt in bijlage I elf descriptoren op die relevantzijn voor de implementatie van de richtlijn, met daarbijeen kwalitatieve omschrijving van de goede milieutoestandin 2020. Deltares en IMARES hebben in hun advies over degoede milieutoestand getracht deze beschrijvingen toe tespitsen op algemene kenmerken voor het Nederlandse deelvan de Noordzee. Dit heeft niet geleid tot een noemenswaardigenadere inkadering van de beschrijvingen uitde richtlijn. 193 Daarom zijn in deze Mariene Strategie debeschrijvingen van de goede milieutoestand uit bijlage Ivan de richtlijn één op één overgenomen. Voor zwerfvuil enonderwatergeluid zijn nadere omschrijvingen overgenomen,waarover in OSPAR overeenstemming is bereikt.Op het niveau van gerelateerde milieudoelen wordt naaraanleiding van de initiële beoordeling (hoofdstuk 2)beschreven in hoeverre en op welke wijze de goede milieutoestandkan worden bereikt of behouden. Op dat niveauwordt met behulp van de criteria uit Commissiebesluit2010/477 het bereiken van de goede milieutoestand en demilieudoelen toegespitst op de situatie in het Nederlandsedeel van de Noordzee (zie 3.3.2).In OSPAR-verband zijn de lidstaten het erover eens datvan de elf gegeven descriptoren de drie over biodiversiteit,voedselwebben en integriteit van de zeebodem centraal staanin het perspectief van de ecosysteembenadering. Zij zijnzeer nauw verweven en daardoor moeilijk los van elkaar tebeschouwen. 194 Maar ook de descriptor over de populatiescommerciële vis kan daarvan niet los worden gezien. Immers,vanuit het oogpunt van ecosysteembenadering en vooralvanuit het perspectief van voedselwebben, is het nietlogisch commercieel beviste soorten los te behandelen vande rest van het mariene ecosysteem. Het kabinet kiest erdaarom voor de vier descriptoren biodiversiteit, voedselwebben,commerciële vis en integriteit van de zeebodem samen te nemenen centraal te stellen in de Mariene Strategie onder denoemer van het mariene ecosysteem (zie figuur 16). De anderezeven descriptoren betreffen verstoringen van het marieneecosysteem als gevolg van menselijke activiteiten. De goedemilieutoestand voor deze zeven descriptoren wordt daarombeschreven in het licht van wat voor een goed functionerenvan het mariene ecosysteem nodig is.3.3.2 Overwegingen bij de milieudoelen 2020Doelen op criteriumniveauUitgangspunt in de Mariene Strategie is dat de goede milieutoestandin 2020 wordt bereikt dan wel wordt behouden,als de huidige situatie al de goede milieutoestand is. Om devoortgang van het bereiken, het herstellen of het behoudenMariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 79

3.4 Mariene ecosysteem(KRM, bijlage I, descriptoren 1, 3, 4, 6)Zoals betoogd in paragraaf 3.3.1 neemt het kabinet de inde KRM gedefinieerde descriptoren biodiversiteit, commerciëlevis en schaal- en schelpdieren, voedselwebben en integriteit van dezeebodem samen tot één descriptor: het mariene ecosysteem.Deze samengestelde descriptor staat centraal in de ecosysteembenaderingvan de Nederlandse Mariene Strategie.In deze paragraaf is uitgewerkt hoe de voorgeschrevengoede milieutoestand voor de vier descriptoren uit deKRM met bijbehorende criteria die de lidstaten moetengebruiken voor de beoordeling van de mate waarin degoede milieutoestand is bereikt, worden vertaald naarmilieudoelen en indicatoren voor één descriptor voor hetmariene ecosysteem van de Noordzee.De centrale descriptor mariene ecosysteem heeft een relatiemet alle andere zeven descriptoren; het beleid onder deandere descriptoren draagt direct of indirect bij aan degoede milieutoestand onder deze centrale descriptor.Om dubbelingen te voorkomen, is een keuze gemaaktwelk beleid onder mariene ecosysteem wordt behandeld enwelk beleid onder één van de andere descriptoren. Bij debeschrijving in deze paragraaf van het beleid in relatie tothet bereiken van de goede milieutoestand is alleen gekekennaar fysieke verstoringen in de vorm van visserij en vancumulatie van activiteiten in de kustzone zoals recreatie,visserij en scheepvaart. De reden achter deze keuze is datalle andere vormen van verstoringen aan de orde komenbij de andere descriptoren die gelinkt zijn aan specifiekevormen van fysieke (hydrografishe activiteiten, zwerfvuil,onderwatergeluid), chemische (eutrofiëring, vervuilendestoffen) en biogene (exoten) verstoringen. Deze worden inde volgende paragrafen behandelt.3.4.1 Goede milieutoestand NederlandseNoordzee-ecosysteem 2020(KRM, Art. 9)• De biologische diversiteit wordt behouden. Het vóórkomenen de kwaliteit van habitats en de verspreidingen dichtheid van soorten stemmen overeen met deheersende fysiografische, geografische en klimatologischeomstandigheden (KRM Bijlage 1, descriptor 1).• Populaties van alle commercieel geëxploiteerdesoorten vis en schaal- en schelpdieren blijven binnenveilige biologische grenzen, en vertonen qua leeftijden omvang een opbouw die kenmerkend is voor eengezond bestand (KRM Bijlage 1, descriptor 3).• Alle elementen van de mariene voedselketens - voorzover deze bekend zijn - komen voor in normale dichthedenen diversiteit en op niveaus die de dichtheid vande soorten op lange termijn en het behoud van hunvolledige voortplantingsvermogen garanderen. (KRMBijlage 1, descriptor 3)De integriteit van de zeebodem waarborgt de structuuren de functies van de ecosystemen en voorkomt datvooral benthische ecosystemen onevenredig wordenaangetast (KRM Bijlage 1, descriptor 6).Mariene EcosysteemCriteria voor beoordeling van de goede milieutoestand(Commissiebesluit 2010/477/EU)Descriptor 1, biodiversiteitCriteria voor de beoordeling:1.1 Spreiding van de soorten1.2 Omvang van de populatie1.3 Kenmerken van de populatie1.4 Spreiding van de habitat1.5 Omvang van de habitat1.6 Kenmerken van de habitat1.7 Structuur van het ecosysteemDescriptor 3, populaties commerciële vis en schaalenschelpdierenCriteria voor de beoordeling:3.1. Niveau van belasting van de visserijactiviteit3.2. Voortplantingsvermogen van het bestand3.3. Leeftijd en omvang van de populatieDescriptor 4, voedselwebbenCriteria voor de beoordeling:4.1. Productiviteit (productie per eenheid biomassa)van essentiële soorten of trofische groepen4.2. Aandeel van geselecteerde soorten in de top vanvoedselketens4.3. Dichtheid/spreiding van essentiële trofischegroepen/soortenDescriptor 6, integriteit van de zeebodemCriteria voor de beoordeling:6.1. Fysieke schade met betrekking tot substraatkenmerken6.2. Toestand van de benthische levensgemeenschapOverzicht van bestaand en voorgenomen beleidUitwerking van de Vogel- en Habitatrichtlijn op nationaalniveau:• van toepassingverklaring Nb-wet en Ff-wet op deNederlandse EEZ• aanwijzen van Natura 2000-gebieden op de Noordzee,met instandhoudingsdoelstellingen voor de habitatszandbanken en riffen en voor vogels, trekvissen enzeezoogdieren82 |

• implementeren van maatregelen voor het realiseren vaninstandhoudingsdoelstellingen (verbetering of behoudvan omvang en kwaliteit) in het kader van beheerplannenvoor Natura 2000-gebieden, of mitigatie en compensatiein het kader van vergunningverlening (onder de Natuurbeschermingsweten de Waterwet)• toegangsbeperkingen voor bodemberoerende visserij inNatura 2000-gebieden kunnen alleen in kader van hetGVB worden vastgesteld.Voorgenomen beleid in het kader van het Bruinvisbeschermingsplan(ASCOBANS, Habitatrichtlijn) onderandere:• instellen van een landelijke wetenschappelijke commissiedie toeziet op de uitvoering van de geprioriteerdekennisagenda• het (intensiveren van) monitoren van de populatie, vaststellenvan de omvang en de groei- of afnamegegevens• uitvoeren van een wetenschappelijk bijvangstobservatieprogramma• onderzoek naar het gecontroleerd toepassen van pingerstegen bijvangst• maatregelen die betrekking hebben op luid impulsiefgeluid: zie paragraaf 3.11.1.Het Gemeenschappelijk visserijbeleid (EU-regelgeving):• beheer op basis van de ecosysteembenadering, dat wilzeggen dat bij het bestandsbeheer het voorzorgniveauwordt gevolgd en (waar mogelijk) Maximaal DuurzameOogst (MSY)• verbeteren van de kennis van bestanden• verbeteren van de kennis over haaien en roggen, aanpakkenvan de haaien-ontvinpraktijk en waar mogelijkherstel van door EU-visserij uitgedunde populaties• verbeteren van kennis over bijvangsten van zeezoogdierenen vogels en waar mogelijk tegengaan van dezebijvangsten• verminderen van het effect op bodemhabitats• verminderen van het effect op biodiversiteit in hetalgemeen.Haalbaarheid goede milieutoestand in 2020In hoofdstuk 2 is in de initiële beoordeling geconcludeerddat de bodemhabitats van het Nederlandse deel van deNoordzee in de twintigste eeuw sterk zijn gedegradeerd.De diversiteit van het bodemleven is verarmd. Enkelehaaien- en roggensoorten worden in hun voortbestaanbedreigd of zijn al verdwenen. Demersale soorten zoals dekabeljauw hebben het moeilijk. Kustvogels bevinden zich ineen ongunstige staat. Opportunistische vogelsoorten zijn ineen gunstige staat en zeezoogdieren nemen in aantal toe, albaart het recente hoge aantal strandingen van bruinvissenzorgen. De milieutoestand van het mariene ecosysteem alsgeheel is niet goed genoeg om de structuur en de functieservan te waarborgen.De toestand van het bodemecosysteem en van de visstandin het Nederlandse deel van de Noordzee kan voor een zeerbelangrijk deel worden toegeschreven aan de visserijdrukvanaf de jaren zestig van de vorige eeuw. Vooral de traditioneleboomkorvisserij heeft hierin een groot aandeel gehad.In de kustzone speelt ook de invloed mee van vroegereomvangrijke hydrografische ingrepen (zie 3.7), de introductievan exoten (zie 3.5) en de verstoring en cumulatie veroorzaaktdoor een combinatie van menselijke activiteiten langsde kust. De initiële beoordeling geeft geen aanwijzingen datals gevolg van (de toename van) de verschillende activiteitenop het Nederlands deel van de Noordzee, tussen nu en 2020,andere cumulatieve effecten op het mariene ecosysteemoptreden.Vanaf het begin van de 21e eeuw is binnen het GemeenschappelijkVisserijbeleid al veel bereikt. De initiëlebeoordeling van het mariene ecosysteem laat hiervan deeerste positieve signalen zien, zoals de MSY-status vanschol, haring, schelvis en koolvis (de tong is er bijna). In2012 wordt het Europese Gemeenschappelijk Visserijbeleid(GVB) herzien. Het nieuwe GVB gaat (in principe vanaf 2013)verder op de al ingeslagen weg van verduurzaming, zoalshet vissen op het niveau van MSY en het beschermen vankwetsbare soorten waaronder haaien en roggen. Het nieuwebeleid brengt op dat punt geen wezenlijke verandering.Volgens de afspraken van Johannesburg (World Summit onSustainable Development, 2002), zouden de bestanden in 2015– waar mogelijk – op MSY-niveau moeten worden beheerd.Echter, slechts van een beperkt aantal soorten is voldoendekennis beschikbaar voor het berekenen van MSY-niveaus.Alternatieve, innovatieve methoden die selectiever vissenmogelijk maken en minder schade toebrengen, wordenonderzocht en zo mogelijk in praktijk gebracht. Maar deEuropese Commissie staat de in Nederland ontwikkelde,minder bodemberoerende vormen van elektrisch vissen (dieook brandstofbesparend zijn), zoals de pulsewing, slechtsbeperkt toe omdat het een in de EU (nog) verboden vistechniekbetreft. Dit moet veranderen. Een laatste winpunt vanhet GVB is de stapsgewijze aanpak van het teruggooien vanbijvangst. Hiermee komt een eind aan de verspilling.Wil het hernieuwde GVB succesvol kunnen bijdragen aan degoede milieutoestand van het mariene ecosysteem, dan zalhet eenvoudig, doeltreffend, uitvoerbaar en handhaafbaarmoeten zijn. Van vitaal belang is ook dat het kan rekenen opde steun van de sector. Nederland is in die zin ook afhankelijkvan de inzet van andere Europese (Noordzee)lidstaten,de Europese Commissie en het Europese Parlement. Ookhet klimaat speelt een rol. Het heeft invloed op de groei vanbestanden en het beheer moet daarop kunnen inspelen.De initiële beoordeling constateert een aantal mijlpalenop het gebied van gebieds- en soortenbescherming. Voorde Natura 2000-gebieden langs de kust en verder op zeeMariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 83

worden de komende jaren beheerplannen opgesteld. Dezeplannen beschrijven doelen en beheermaatregelen voorhet reguleren van cumulatie van menselijke activiteiten inde kustzone (zoals recreatie, zandwinning en -suppletie).Tevens geven zij aan welke gedeelten van het beschermdegebied, in het kader van het GVB, niet meer toegankelijkzijn voor bodemberoerende visserij. Dit beleid heeft ookeen positief effect op het herstel van de Waddezee. Vogels,zeezoogdieren en habitats vinden voorts beschermingin de eisen voor mitigatie en compensatie voor vergunningplichtigeactiviteiten die verstorend kunnen werken.Voor de bruinvis wordt een soortenbeschermingsplanuitgewerkt. Met de bescherming van de VHR-gebieden opde Noordzee wordt echter nog onvoldoende invulling gevenaan de verplichting van de KRM (artikel 13.4) om te komentot ruimtelijke beschermingsmaatregelen die bijdragenaan samenhangende en representatieve netwerken vanbeschermde mariene gebieden, waarbij de diversiteit vande samenstellende ecosystemen adequaat is gedekt. Vooralhet bodemecosysteem van het diepe, slibrijke, noordelijkedeel van het Nederlandse deel van de Noordzee is nog nietbeschermd. Dit ecosysteem ligt in de gebieden Friese Fronten Centrale Oestergronden. Dit onderdeel van het marieneecosysteem is belangrijk vanwege een unieke combinatievan elementen: de soortenrijkdom en -dichtheid is groot,er komen kwetsbare, zeldzame en bedreigde soorten voor(zoals langlevende schelpdieren), de totale biomassa isomvangrijk, de soortenverspreiding is specifiek en debodemgemeenschappen zijn evenwichtig samengesteld.Deze kwaliteiten gelden ook gezien vanuit het bredereinternationale perspectief van de mariene subregio van dezuidelijke Noordzee. Dit laatste is temeer van belang omdatde KRM onder de noemer ‘integriteit van de zeebodem’(descriptor) specifiek vraagt om het tegengaan vanonevenredige aantasting van het bodemecosysteem binnenhet grotere geheel van biodiversiteit en voedselwebben vanhet mariene ecosysteem.Ondanks de doelstellingen in het huidige beleid voor vissen(MSY in het kader van het GVB), vogels, zeezoogdieren enhabitat (VHR), kan de goede milieutoestand niet scherpworden gedefinieerd op het niveau van het ecosysteemals samenhangend geheel. Dit komt doordat deze nietkan worden afgezet tegen een situatie waarin het systeem(relatief ) ongestoord was. Een oordeel of in 2020 voldoendeherstel voor de realisatie van de goede milieutoestand isopgetreden als gevolg van het huidige en voorgenomenbeleid, is daarom moeilijk te geven. Dit wordt nog eensbemoeilijkt vanwege de tijd die vooral het bodemleven ende verschillende vissoorten nodig hebben om te herstellenen de tijd die wetenschappers nodig hebben om dit herstelook te kunnen detecteren.De initiële beoordeling rechtvaardigt wel de conclusie dat– naar huidig inzicht en bij ongewijzigd beleid – de fysiekeverstoring door bodemberoering en bijvangsten als gevolgvan vooral de traditionele boomkorvisserij nog zo grootblijft, dat het mariene ecosysteem niet kan herstellen en degoede milieutoestand niet kan worden bereikt. Daarom zethet kabinet, aanvullend op het huidige en voorgenomenbeleid, in op een herzien GVB. Met het nieuwe GVB wil hetkabinet een betere toekomst voor de visserij bieden en meerperspectief op het bereiken van de goede milieutoestandconform de KRM en de doelstellingen van de VHR. Ook zethet kabinet in op aanvullende bodembescherming op hetFriese Front en de Centrale Oestergronden. De inschatting isdat met deze inzet de goede milieutoestand nog niet in 2020en mogelijk ook niet in 2027 is te bereiken. Deze voorzichtigeinschatting hangt samen met enerzijds de onzekerheidof het GVB de gewenste verduurzaming oplevert en anderzijdsde onzekerheid over het tempo van herstel van hetecosysteem als gevolg van vermindering van de visserijdrukin het algemeen en de specifieke gebiedsbescherming inhet bijzonder. Met deze aanvullingen op het bestaandebeleidspakket denkt het kabinet wel de neergaande trend in2020 te keren en een opwaartse ontwikkeling te realiserennaar herstel van het mariene ecosysteem op ons deel van deNoordzee.3.4.2 Milieudoelen 2020(KRM art 10)Hoofddoel: structuur van het ecosysteem:Het tussendoel voor 2020 is de trend van verslechteringvan het mariene ecosysteem als gevolg van schade aanbodemhabitat en aan de biodiversiteit, om te buigennaar een ontwikkeling in de richting van herstel (Commissiebesluit.Criterium 1.7).Dit is een eerste stap naar een situatie waarin het marieneecosysteem in het Nederlandse deel van de Noordzee oplangere termijn (deels) kan herstellen. Het toekomstbeeldis een structuur waarbij relatieve verhoudingen van deecosysteemcomponenten (habitats en soorten) in overeenstemmingzijn met die welke behoren bij de heersendefysiografische, geografische en klimatologische omstandigheden.Subdoelen:1) Soorten:Benthos:a) Verbetering van de omvang, conditie en verspreidingvan populaties langlevende en/of kwetsbare (voorfysieke beroering gevoelige) benthos-soorten (Commissiebesluit,criteria 1.1, 1.2 , 1.3, 1.6 en 6.2).Vissen:b) Verbetering van de populatieomvang, -conditie enverspreiding van kwetsbare vissoorten, voor zover84 |

achteruitgang door menselijke activiteiten is veroorzaakt(Commissiebesluit, criteria 1.1, 1.2, 1.3, 4.1 en 4.3).Hieronder vallen vissoorten met een langdurige negatievetrend in de populatieomvang en vissoorten met een laagreproductief vermogen (roggen en haaien). De doelenvoor verbetering van de toestand van de habitatrichtlijnsoortenzijn conform de landelijke doelen van deHabitatrichtlijn. Voor commerciële vis en schaal- enschelpdieren die onder deze omschrijving vallen, geldensubdoelen c en d.c) Voor ieder commercieel bevist visbestand en schaal- ofschelpdierbestand geldt dat de sterfte door visserij(F) op de waarde of kleiner dan de waarde blijft diebehoort bij een maximale duurzame oogst (MaximumSustainable Yield, MSY): F≤Fmsy (Commissiebesluit,criterium 3.1) .204Voor uitgedunde haaien- en roggenbestanden waaropde EU-vloot vist, is het doel herstel (rebuilding) conformhet EU-haaienactieplan (Commissiebesluit 2009/40,criteria 3.1 en 3.3). Dit is een procesdoel. Het doelbereikis bovendien niet alleen van Nederland afhankelijk, maarook van vele andere lidstaten.d) De biomassa van paaibestanden (Spawning StockBiomass of SSB) van commercieel beviste vis, schaal- ofschelpdieren ligt boven het voorzorgniveau Bpa (Commissiebesluit,criterium 3.2). 205e) Minimaliseren en uiteindelijk elimineren van discardsbij visserij (Commissiebesluit, criteria 1.1, 1.2 en 1.3).Vogels:f ) De doelen voor vogelrichtlijnsoorten zijn conform delandelijke doelen van de Vogelrichtlijn (Commissiebesluit,criteria 1.1, 1.2, 1.3, 4.1 en 4.3).Voor pelagische zeevogels waarvoor het Nederlandsedeel van de Noordzee van belang is maar waarvoorgeen vogelrichtlijn gebieden zijn geselecteerd, is hetdoel om op regionale schaal een gunstige staat vaninstandhouding te realiseren. Voor soorten waarbij ditrelevant is wordt rekening gehouden met een afnemendebeschikbaarheid van voedsel ten gevolge van afnemendevisserijdiscards en afnemende eutrofiëring.Zeezoogdieren:g) Voor de zeezoogdieren die onder de werking van deHabitatrichtlijn vallen (gewone en grijze zeehonden bruinvis), zijn de doelen gelijk aan de landelijkedoelen onder de Habitatrichtlijn (Commissiebesluit,criteria 1.1, 1.2 , 1.3, 4.1 en 4.3).Demografische kenmerken:h) De demografische karakteristieken van vis-, vogel- enzeezoogdierpopulaties zijn kenmerkend voor veerkrachtigepopulaties. Bijvoorbeeld natuurlijke grootteenleeftijdsgroepen, sekseverhoudingen, reproductie ensterfte. Voor commercieel beviste vissoorten dragen desubdoelen c en d bij aan dit subdoel. (Commissiebesluitcriteria 1.3 en 3.3)2. Voedselwebben:i) Het effect van menselijke interventies op interactiestussen verschillende trofische niveaus in het voedselwebwordt verminderd (Commissiebesluit, criteria 1.7,4.1, 4.2 en 4.3).3. Habitats:j) De verspreiding en de omvang van overheersende(predominante) habitattypes, blijft min of meer gelijk(dat wil zeggen binnen de grenzen van natuurlijke variatieop EUNIS-niveau 3) (Commissiebesluit, criteria 1.4 en 1.5).k) Voor de speciale habitattypes die onder de Habitatrichtlijnbeschermd zijn, gelden de landelijke doelstellingenvan de Habitatrichtlijn (Commissiebesluit,criteria 1.4, 1.5 en 1.6).l) Aanvullend hierop verbetering van de kwaliteit vande diepere slibrijke delen en diepere niet-dynamischezandbodems op het Nederlandse deel van de Noordzee(Commissiebesluit, criterium 1.6). De kwaliteit vanhabitats heeft betrekking op de fysieke structuur,ecologische functie en de diversiteit en structuur van degeassocieerde soortgemeenschappen.m) Van de bodem van het Nederlands deel van deNoordzee wordt 10 tot 15 procent niet noemenswaardigeberoerd door menselijke activiteiten (Commissiebesluit,criteria 1.6 en 6.1).3.4.3 Beleidsopgave aanvullend op bestaand envoorgenomen beleid• Herziening van het Gemeenschappelijk Visserijbeleid. Het kabinetmaakt zich hard voor het verzilveren in Europa – via deherziening van het Gemeenschappelijk Visserijbeleid –van de in Nederland ingeslagen weg van verduurzamingvan de visserij. 206 Het kabinet zet in Europa in opduurzaam beheerde visbestanden, terugdringen vanbodemberoering en het tegengaan van bijvangsten. Hetbeleid moet primair gericht zijn op duurzaam gebruiken instandhouding van natuurlijke hulpbronnen enecosystemen in zee. Er dient perspectief te zijn voor eenmaatschappelijk geaccepteerde en duurzaam opererendevisserijsector die voorziet in een belangrijke vraag naarvoedsel. Daarbij moet het beleid eenvoudig, doeltreffend,uitvoerbaar en handhaafbaar zijn.• Aanvullende bodembescherming. In aanvulling op deimplementatie van de VHR, en op de generieke inzetvoor verduurzaming van de visserij, wordt bescherminggeboden aan het bodemecosysteem in de gebiedenhet Friese Front en de Centrale Oestergronden. Deze wordenaangemerkt als zoekgebieden voor ruimtelijke beschermingsmaatregelen.In 2015 vallen besluiten over debegrenzing van de gebieden binnen deze zoekgebieden,waar ruimtelijke beschermingsmaatregelen wordengetroffen. Die besluiten betreffen ook de aard van de teMariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 85

OSPAR- indicatoren afgestemd. De inzet is gericht opharmonisering van de verschillende al in gebruik zijnde envoorgestelde beoordelingssystematieken.SoortenBenthos1. Geaggregeerde indicatoren voor verspreiding, voorkomenen conditie van representanten van langlevendeen voor bodemberoering gevoelige benthossoortenen biogene structuren (Commissiebesluit, criteria1.1, 1.2, 1.3, 1.6 en 6.2). Indicatoren nog te ontwikkelen. Er isgeen OSPAR-indicator die hiermee overeenkomt. HetOSPAR/COBAM-advies noemt drie hieraan te relaterenindicatoren: ‘samenstelling typerende soorten’, ‘dichtheidvan organismen die biogene structuren vormen’ en‘grootteverdeling van schelpdieren en andere gevoelige/indicatorsoorten in de soortengemeenschap’. Er is inOSPAR-kader een beperkte mate van overeenstemmingover de geschiktheid van deze indicatoren.Vissen2. De primaire indicator voor de visserijdruk op commerciëlevisbestanden is de vissterfte van commercieelgevangen vis (= F). Waar waarden voor F niet beschikbaarzijn, kan de (verandering in) vangst per visserijinspanningseenheidworden genomen (Catch Per Unit ofEffort) (Commissiebesluit, criterium 3.1).Dit zijn bestaande ICES-indicatoren.3. De biomassa van de paaibestanden (SSB van commercieelgevangen vis) (Commissiebesluit, criterium 3.2).Dit is een bestaande ICES-indicator. Een hierop gebaseerdegeaggregeerde OSPAR-indicator is beschikbaar, de OSPAREcoQO commerciële vis: aantal bestanden met SSB > Bpa(voor zover bekend).4. Grootteverdeling van visbestanden, zowel van commerciëleals van kwetsbare soorten. Per soort de 95%percentiel van de vislengtedistributie waargenomen inonderzoeken van researchschepen (Commissiebesluit,criterium 3.3).Nog te ontwikkelen indicator. Er bestaat een OSPAR-indicator.Deze dient in ICES-verband te worden vernieuwd.5. Geaggregeerde indicatoren voor populatieomvang,verspreiding en conditie van haaien en roggen,vissoorten met een langdurige negatieve trend entrekvissen (Commissiebesluit, criteria 1.1, 1.2, 1.3 en 4.3).Nog te ontwikkelen indicator. Voor commerciële vissoorten inICES-kader, voor niet commerciële vissoorten in OSPAR.6. Discards bij visserij (Commissiebesluit, criterium 4.3).Indicator nog te ontwikkelen in samenhang met dediscussie rond de herziening van het GVB.Vogels7. Verspreiding, omvang, conditie en toekomstperspectiefvan populaties kwetsbare vogelsoorten en dekwaliteit van het leefgebied (Commissiebesluit, criteria1.1, 1.2, 1.3, 4.1 en 4.3).Nog te ontwikkelen indicator. In aanvulling op deze indicatorenconform de Vogelrichtlijn worden ten behoevevan de internationale afstemming OSPAR-indicatorenontwikkeld. Het OSPAR/COBAM-advies noemt een aantalvergelijkbare indicatoren, waaronder de EcoQO seabirds.Er is binnen OSPAR een grote mate van overeenstemmingover de geschiktheid van deze indicatoren. Het is nog nietduidelijk in hoeverre zij aansluiten bij de Nederlandsevogelrichtlijndoelen.Zeezoogdieren8. Verspreiding, omvang en conditie en toekomstperspectiefvan populaties zeezoogdieren en dekwaliteit van het leefgebied (Commissiebesluit, criteria1.1, 1.2, 1.3, 4.1 en 4.3).Bestaande indicatoren. Gerelateerde bestaande OSPARindicatoren:EcoQO populatietrends van gewone engrijze zeehond (geen afname van de populatieomvangvan > 10 procent over een vijf jaar lopend gemiddelde);EcoQO pupproductie grijze zeehond (geen afname van>10 procent van de pupproductie over een vijf jaar lopendgemiddelde); EcoQO bijvangst bruinvis ( 40 cm).11. Indicatoren voor zeevogels, zeezoogdieren en haaienen roggen als toppredatoren (Commissiebesluit, criteria1.7 en 4.3).Hiervoor kunnen de onder ‘soorten’ genoemde indicatorenworden gebruikt.12. Voedselrelatie van sleutelsoorten (Commissiebesluit,criterium 1.7)Nog te ontwikkelen indicator (bijvoorbeeld zwarte zee-eend –Spisula; grote stern – zandspiering/sprot/smelt; bruinvis– sprot). Er is nog geen vergelijkbare indicator voorgesteldin OSPAR-verband. Overeenstemming ontbreektomdat deze soorten niet strikt afhankelijk zijn van éénprooidiersoort.Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 87

Habitats13. Verspreiding en omvang van algemeen voorkomendehabitats (EUNIS-niveau 3) en habitats onder deHabitatrichtlijn (Commissiebesluit, criteria 1.4 en 1.5).Nog te ontwikkelen indicator. Er bestaat geen overeenkomendeOSPAR-indicator. Het OSPAR/COBAM-advies 207noemt vier hieraan te relateren indicatoren, die samen deruimtelijke verspreiding, het verspreidingspatroon en hethabitatoppervlak van overheersende en geregistreerde(HR- en OSPAR-)habitats omvatten. Er is een grote matevan overeenstemming over deze indicatoren.14. Zeebodemareaal dat niet wordt verstoord (Commissiebesluit,criteria 1.6 en 6.1).Nog te ontwikkelen indicator. Er bestaat geen overeenkomendeOSPAR-indicator. Het OSPAR/COBAM-adviesnoemt een vergelijkbare indicator: Area of habitat damage.Er is in OSPAR een grote mate van overeenstemming overzo’n indicator.15. Indices voor de samenstelling van bodemleefgemeenschappen(Commissiebesluit, criterium 1.6), bijvoorbeeldde KRW-indicator BEQI-2 208 .Er bestaat geen overeenkomende OSPAR-indicator. HetOSPAR/COBAM-advies noemt een vergelijkbare indicator:‘Multimetrische indices om de relatieve omvang vanbenthische soorten of soortgroepen te kwantificeren’. Eris in OSPAR een grote mate van overeenstemming overzo’n indicator.16. Indicatoren voor de kwaliteit van de verschillendehabitats op EUNIS-niveau 3 (Commissiebesluit,criterium 1.6).Indicatoren nog te ontwikkelen. Vergelijkbare OSPAR-indicatorals bij BEQI-2 (zie onder 15).Verkenning van kennishiatenDe belangrijkste kennishiaten zijn:• de keuze van kenmerkende soorten voor habitats en vansoorten die gevoelig zijn voor menselijke drukfactoren,ten behoeve van geaggregeerde indicatoren• de uitbreiding en splitsing van bestaande indicatorenvoor bodemlevensgemeenschappen naar habitattypendie in de Mariene Strategie en Habitatrichtlijn wordenonderscheiden• de invulling van indicatoren voor de VHR-doelen voor watbetreft de geschiktheid van de habitat voor soorten en hettoekomstperspectief van soorten.Blijvend aandachtspunt voor de komende jaren is dat deinzichten op ecosysteemniveau en op soort- en habitatniveauin het kader van de KRM en van de VHR op elkaarblijven aansluiten. In 2015 wordt, mede op basis van debepaling van de gunstige staat van instandhouding, hetNatura 2000-doelendocument geëvalueerd, zoals aangekondigdin de brief van 14 september 2011 209 . Hierbij wordtgebruikgemaakt van de laatste inzichten in het functionerenvan het ecosysteem die in het kader van de internationaleimplementatie van de KRM zijn verkregen.3.5 Exoten(KRM, bijlage I, descriptor 2)Deze paragraaf laat zien hoe de voorgeschreven goedemilieutoestand voor exoten uit de KRM – inclusief de bijbehorendecriteria die de lidstaten moeten gebruikenvoor de beoordeling van de mate waarin de goede milieutoestandis bereikt – wordt vertaald naar milieudoelen enindicatoren voor de Noordzee.3.5.1 Goede milieutoestand Exoten 2020(KRM, Art. 9)Door menselijke activiteiten geïntroduceerde nietinheemsesoorten (exoten) komen voor op een niveauwaarbij het ecosysteem niet verandert (KRM, bijlage I,descriptor 2).Exoten:Criteria voor beoordeling van de goede milieutoestand(Commissiebesluit 2010/477/EU)2.1. Dichtheid en karakterisering van de toestandvan niet-inheemse soorten, in het bijzonderinvasieve soorten2.2. Milieueffecten van invasieve niet-inheemsesoortenOverzicht van bestaand en voorgenomen beleid• Beleidsnota Invasieve Exoten, voornamelijk gericht oppreventie van introducties van nieuwe soorten invasieveexoten• naar verwachting zal het IMO-Ballastwaterverdrag in 2013of later in werking treden• het stellen van voorwaarden aan Nb-wetvergunningenvoor verplaatsingen van levende schelpdieren naar Natura2000-gebieden• de ontwikkeling van een Beleidslijn VerplaatsingenSchelpdieren• de IMO-richtlijn (2011) om de insleep van exoten doorcommerciële en recreatieve scheepvaart te voorkomendoor middel van vrijwillige maatregelen. De komendevier jaar zal de ontwikkeling van de vrijwillig genomenmaatregelen worden gevolgd en geëvalueerd.Haalbaarheid goede milieutoestand in 2020Uit de initiële beoordeling (hoofdstuk 2) blijkt dat in hetbodemleven al enkele negatieve effecten van exoten zijnopgetreden, vooral in de kustzone. Zo wordt het voedselaanbodvan de zwarte zee-eend beperkt doordat zijn hoofdvoedselSpisula wordt verdrongen door de Amerikaansezwaardschede en heeft de Japanse oester de platte oester88 |

verdreven. Menselijk ingrijpen is vrijwel onmogelijk. Dezegevolgen worden als onomkeerbaar beschouwd: succesvolleexoten zijn niet kosteneffectief te bestrijden zonder dat hetecosysteem aanzienlijke schade lijdt.Beschouwen we de in het verleden opgetreden effectenvan exoten op het ecosysteem als een gegeven, dan staathet bereiken van de goede milieutoestand gelijk aan hetstreven om het ecosysteem niet verder te laten veranderenals gevolg hiervan. Het doel is dan ook om het risico vannieuwe introducties te minimaliseren. De verwachting is datmet het huidige beleid dit risico in 2020 drastisch zal zijngedaald.3.5.2. Milieudoelen 2020(KRM, Art. 10)Het risico van nieuwe introducties van exoten soortenminimaliseren (Commissiebesluit, criteria 2.1 en 2.2).3.5.3 Beleidsopgave aanvullend op bestaand envoorgenomen beleidGeen.3.5.4 Indicatoren(KRM, Art. 10)1. Het aantal aanwezige invasieve exoten soorten (Commissiebesluit,criterium 2.1). Nog te ontwikkelen indicator.2. Het aantal nieuwe invasieve exoten soorten per jaar(Commissiebesluit, criterium 2.1)Nog te ontwikkelen indicator. Te ontwikkelen in OSPARverband.3. De ratio tussen a) dichtheden of biomassa vaninvasieve exotensoorten en b) dichtheden of biomassavan inheemse soorten voor een selectie van specifiekesoortengroepen (fytoplankton, macrobenthos, vis) inNatura 2000-gebieden (Commissiebesluit. 2.2)Nog te ontwikkelen indicator.OSPAR onderscheidt de indicatoren 1 en 3 niet, maar ontwikkeltwel iets voor 2. Verder wordt in OSPAR-verband eenindicator ontwikkeld die de (mogelijke) verspreiding doorbronnen in beeld brengt (pressure-indicator). In Nederlandworden in diverse meetprogramma’s bestaande exoten alsde Amerikaanse messchede geteld en worden hun aantallenvergeleken met de inheemse aantallen. Hierover bestaanincidentele rapportages. Structurele monitoring anders danbemonstering en analyse van ballastwater vindt niet plaats.Een kosteneffectieve ontwikkeling van indicatoren wordtnagestreefd mede in relatie tot de indicatorenontwikkelingvoor het mariene ecosysteem (zie 3.4.4).Verkenning van kennishiatenBij structurele monitoring en het analyseren van ballastwaterkomen de onderstaande kennishiaten naar voren:• Omdat er geen monitoringinspanning bestaat metbetrekking tot de aanwezigheid van invasieve exoten, iser geen kennis over tijdige herkenning, de vestiging envestigingssnelheid van invasieve exotensoorten.• Herkenning van nieuwe exotensoorten wordt ookbemoeilijkt door gebrek aan specialistische taxonomischekennis over de invasieve exotensoorten en hetgebrek aan (nieuwe) herkenningtechnieken zoals DNAbarcoding.• Er is geen kennis over mogelijke milieurisico’s enecologische effecten van invasieve exoten op het momentdat een nieuwe invasieve exoot wordt ontdekt.Nederland streeft ernaar deze hiaten in internationaalverband op te vullen.3.6 Eutrofiëring(KRM, bijlage I, descriptor 5)Deze paragraaf laat zien hoe de voorgeschreven goedemilieutoestand voor eutrofiëring uit de KRM – inclusiefbijbehorende criteria die de lidstaten moeten gebruikenvoor de beoordeling van de mate waarin de goede milieutoestandis bereikt – wordt vertaald naar milieudoelen enindicatoren voor de Noordzee.3.6.1 Goede milieutoestand Eutrofiëring 2020(KRM, Art. 9)Door de mens teweeggebrachte eutrofiëring is tot eenminimum beperkt, met name de schadelijke effectenervan, zoals verlies van biodiversiteit, aantasting van hetecosysteem, schadelijke algenbloei en zuurstofgebrek inde onderste waterlagen (KRM, bijlage I, descriptor 5).Eutrofiëring:Criteria voor beoordeling van de goede milieutoestand(Commissiebesluit 2010/477/EU)5.1. Nutriëntenniveaus5.2. Directe effecten van verrijking met voedingsstoffen5.3. Indirecte effecten van verrijking met voedingsstoffenOverzicht van bestaand en voorgenomen beleid• In de Stroomgebiedbeheerplannen van de KRW zijninternationaal maatregelpakketten afgesproken. Het doelis een stikstofreductie van circa 20 procent.• De uitvoering van de Nitraatrichtlijn, de RichtlijnStedelijk Afvalwater, de IPPC-richtlijn, de Richtlijnbetreffende nationale emissieplafonds voor bepaaldeMariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 89

luchtverontreinigende stoffen, het MARPOL-verdrag ende UNECE Convention on Long-range transboundary air pollutiondraagt verder bij aan de terugdringing van eutrofiëring.Haalbaarheid goede milieutoestand in 2020In de initiële beoordeling (hoofdstuk 2) is aangegeven datde toevoer van nutriënten door rivieren in de periode 1990-2006 met 20 tot 40 procent is gedaald. De reductiedoelstellingenvan OSPAR zijn voor fosfor ruimschoots gehaald,maar nog niet voor stikstof.De inschatting in paragraaf 2.4.2. van de initiële beoordelingis dat de risico’s van ongewenste eutrofiëringseffectenop het mariene milieu verder zullen dalen als gevolg vanbestaand beleid, en tussen 2020 en 2027 en daarna kleinzullen zijn. Bedenk hierbij dat stoffen als fosfaat en stikstofnog lang naijlen uit de bodem (ver nadat maatregelen zijngetroffen), en dat eutrofiëringsverschijnselen dermate zijnafgenomen dat effecten van beleid moeilijk aantoonbaarzijn. Gezien deze omstandigheden is de conclusie gerechtvaardigddat een aanvullende beleidsopgave, boven opvigerend beleid, niet voor de hand ligt. Ook de afhankelijkheidvan emissiereductie-inspanningen van bovenstroomselanden speelt daarbij een rol.De inschatting is dat de goede milieutoestand in de jaren na2020 binnen handbereik ligt. Voorwaarde is dan wel dat de(internationaal) in KRW-verband afgesproken maatregelenvoor het bereiken van de doelen voor nutriënten, wordenuitgevoerd. Het feit dat zich nog maar weinig eutrofiëringsverschijnselenvoordoen in het Nederlandse deel van deNoordzee (zie 2.4.2), laat zien dat we op de goede wegzijn. De milieutoestand zal door middel van monitoringnauwlettend worden gevolgd.3.6.2 Mileudoelen 2020(KRM, Art. 10)• De concentraties van nutriënten reduceren waar dezeniet aan de KRW voldoen conform het tijdspad van deKRW (Commissiebesluit, 5.1)• Algenbiomassa en -bloeien naderen de 50 procentboven achtergrondwaarde (Commissiebesluit, criterium5.2).De concentratie van chlorofyl-a gedurende het groeiseizoenvan fytoplankton (maart–september) die behoortbij de goede milieutoestand, ligt niet hoger dan 50procent boven de achtergrondwaarde, conform de doelenvan de KRW (tot 1 zeemijl vanaf de basislijn) en OSPAR(daarbuiten).• Geen verhoogd voorkomen van plaagalgen (Commissiebesluit,criterium 5.3).• Geen zuurstofgebrek ten gevolge van eutrofiëring(Commissiebesluit, criterium 5.3).3.6.3 Beleidsopgave aanvullend op bestaand envoorgenomen beleidGeen.3.6.4 Indicatoren(KRM, Art. 10)1. Nutriëntenniveaus (Commissiebesluit. 5.1).Bestaande indicatoren. Gebiedsspecifieke gemiddeldewinterconcentraties (december–februari) van nutriënten:dissolved inorganic nitrogen (DIN, een optelsomvan nitraat, ammonium en nitriet) respectievelijkphosphorus (DIP) zijn niet hoger dan 50 procent bovenachtergrondwaarden (OSPAR). Uit deze concentraties kande verhouding stikstof-fosfor worden afgeleid. Dat is vanbelang voor het inzicht in de groei van giftige algen.2. Directe effecten (Commissiebesluit, 5.2).Bestaande indicator. Concentratie van chlorofyl-agedurende het groeiseizoen van fytoplankton (maartseptember).3. Indirecte effecten (Commissiebesluit, 5.3).Bestaande indicator. Lokaal zuurstoftekort in sedimentatiegebiedenen onder massale groei van plaagalgen.Indicatoren voor macrophyten, zeegras en doorzicht zijnniet relevant voor de Nederlandse situatie. Zeegras komt vannature niet voor in het Nederlandse toepassingsgebied vande KRM. Doorzicht is geen indicator, maar een ondersteunendeparameter voor de betekenis van het lichtklimaatvoor de groei van algen.Voor de beoordeling van de milieutoestand van de zeewordt gebruikgemaakt van de bestaande systematiek vanKRW en OSPAR. De KRW kent voor het beoordelen vaneutrofiëring in de kustzee (< 1 zeemijl) de maatlat fytoplankton(chlorofyl-a en Phaeocystis), met nutriëntenconcentratiesals ondersteunende parameter. De KRW-beoordeling wordtuitgevoerd per kustwaterlichaam.De OSPAR Comprehensive Procedure (COMPP) 210 beoordeeltgebieden zeewaarts van de basis(kust)lijn op het Nederlandsedeel van de Noordzee, met inachtneming vanspecifieke gebiedseigenschappen en omstandigheden.Hierin worden behalve de bovengenoemde drie indicatorennog twee andere meegenomen: gebiedsspecifieke fytoplanktonsoortenen veranderingen van het bodemleven/vissterfte. De scores op deze vijf indicatoren geven, inonderlinge samenhang, de basis voor het bepalen of eral of niet sprake is van een probleemgebied. De COMPPprocedureheeft als voordelen dat hij is toegesneden op hetmariene milieu, dat hij voor de gehele zee geldt, internationaalgeaccepteerd is en een betrouwbare beoordelingmogelijk maakt. Het ligt daarom voor de hand om in deKRM voor signalering vooral OSPAR COMPP te hanteren .21190 |

De kans bestaat dat beoordeling van de eutrofiëringstoestandvan de kustzee tot 1 zeemijl op grond van zowel deKRW- als OSPAR-methodieken tot verschillende uitkomstenleidt. Het streven is de beoordelingssystematieken 212 teharmoniseren.Verkenning van kennishiatenGeen.3.7 Hydrografische eigenschappen(KRM, bijlage I, descriptor 7)Deze paragraaf laat zien hoe de voorgeschreven goedemilieutoestand voor hydrografische eigenschappen uit deKRM – met bijbehorende criteria die de lidstaten moetengebruiken voor de beoordeling van de mate waarin degoede milieutoestand is bereikt – wordt vertaald naarmilieudoelen en indicatoren voor de Noordzee.3.7.1 Goede milieutoestand Hydrografie 2020(KRM, Art. 9)Permanente wijziging van de hydrografische eigenschappenberokkent de mariene ecosystemen geen schade(KRM, bijlage I, descriptor 7).Hydrografische eigenschappen:Criteria voor beoordeling van de goede milieutoestand(Commissiebesluit 2010/477/EU)7.1. Bepaling van de ruimtelijke kenmerken vanpermanente wijzigingen7.2. Effecten van permanente hydrografischewijzigingenOverzicht van bestaand en voorgenomen beleid• Het verspreiden van baggerspecie kan plaatsvinden opbasis van een melding Besluit bodemkwaliteit, het Bbk,in het kader van de Wet milieubeheer en de Kaderrichtlijnafvalstoffen.• Bij zandwinning en -suppletie worden per project opgrond van de Wet milieubeheer en het Besluit milieueffectrapportageeffecten vastgesteld en mitigerendemaatregelen aangegeven. Hierbij wordt rekeninggehouden met de criteria die in de EU-richtlijnen overmilieueffectrapportage worden gegeven. Daarnaastgelden de Natuurbeschermingswet en de Flora- enfaunawet. Bij de Nb-wet komt de passende beoordelingaan de orde als er significante effecten op een beschermdgebied en beschermde soorten kunnen worden verwacht.Om de ecologisch belangrijke kustzone te ontzien en dekustverdediging niet te benadelen, wordt zandwinningalleen toegelaten in gebieden buiten de doorgaande NAP-20m dieptelijn.• In het project zandmotor wordt zeer lokaal zand gestort,dat zich vervolgens door natuurlijke erosie over de kustverspreidt. Ten opzichte van klassieke manieren vanzandsuppletie beperkt deze methode het areaal waarbodemleven en foeragerende vogels worden verstoord.De zandmotor zelf creëert een gevarieerde habitat metnieuwe kansen voor de natuur.• Het verlies aan habitat en foerageergebied voor vogelsin een deel van de kustzone als gevolg van de aanleg vanhet havengebied Maasvlakte 2 wordt conform de VHRgecompenseerd door het creëren van het tien maal zogrote beschermde Natura 2000-gebied Voordelta.Haalbaarheid goede milieutoestand in 2020In de initiële beoordeling (hoofdstuk 2) is aangegeven datde teruggang van het bodemecosysteem en van diadromevissoorten in de kustzone voor een deel valt te verklarendoor permanente hydrografische effecten van Deltawerkenen Maasvlakte 1. Deze werken zijn van nationaal belang enworden als onomkeerbaar beschouwd. Het adviesdocumentdat binnen OSPAR is gemaakt over de descriptorhydrografische eigenschappen geeft aan dat de grootste permanenteverandering in hydrografische omstandighedensamenhangt met dergelijke grote werken. Volgens hetadvies is het aannemelijk dat een terugkeer naar voormaligecondities gepaard zal gaan met een significant verlies aangeïnvesteerd kapitaal en gebruikswaarde. 213Relatief beperkte ingrepen, zoals zandwinning, suppletieen baggerwerkzaamheden, zijn bij vergunning geregeld;negatieve effecten op het mariene ecosysteem wordengemitigeerd. De lokale effecten zijn weliswaar groot, maarniet permanent: tussen vier en zes jaar na de ingreep treedtherstel op. Maasvlakte 2 leidt wel tot een permanentewijziging van hydrografische eigenschappen in een deelvan de kustzone, maar negatieve effecten op het marieneecosysteem worden gecompenseerd. Tot 2020 zijn geennieuwe ingrepen voorzien die de goede milieutoestand voorhydrografische eigenschappen van de Noordzee negatiefbeïnvloeden.Onder de aanname dat negatieve effecten als gevolg vanpermanente wijzigingen van hydrografische eigenschappenuit het verleden onomkeerbaar zijn, is de conclusie dat inde huidige situatie de goede milieutoestand al is bereikt.Het huidige beleid waarborgt het behoud van de goedemilieutoestand bij nieuwe activiteiten, en richt zich op hetvoorkómen van permanente effecten op EUNIS-niveau 3.Dit sluit ook aan bij het OSPAR-advies. 214Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 91

3.7.2 Milieudoelen 2020(KRM, Art. 10)Menselijke activiteiten resulteren niet in permanentegrootschalige negatieve effecten op het ecosysteem alsgevolg van veranderingen in de hydrografische omstandigheden.(Commissiebesluit, criteria 7.1 en 7.2)Het is niet mogelijk om generieke en kwantitatievedoelen voor deze descriptor te formuleren. Effecten vanhydrografische ingrepen hangen per project sterk af vanlokale omstandigheden en impact-effectrelaties.Operationeel doel:Alle ontwikkelingen moeten voldoen aan de eisen vanhet bestaande wettelijke regime (bijvoorbeeld richtlijnenbetreffende de milieueffect beoordeling van bepaaldeopenbare en particuliere projecten, betreffende de beoordelingvan de gevolgen voor het milieu van bepaalde plannenen programma’s, en de habitatrichtlijn) en wettelijkebeoordelingen moeten op zo’n wijze worden uitgevoerddat potentiële effecten van permanente wijzigingen inhydrologische omstandigheden, met inbegrip van cumulatieveeffecten, in de beschouwing worden betrokken op hetmeest geëigende ruimtelijke schaalniveau op grond van derichtsnoeren die hiervoor ontwikkeld zijn. (EUNIS-niveau 3,referentiejaar 2008). 214aIn het kader van de implementatie van de KRW zijn doelstellingenen maatregelen geformuleerd om de trekmogelijkhedenvan diadrome vissen te verbeteren.3.7.3 Beleidsopgave aanvullend op bestaand envoorgenomen beleidGeen.3.7.4 Indicatoren(KRM, Art. 10)De indicatoren zijn afhankelijk van de ingreep en perproject in de m.e.r. te bepalen, zie ook het OSPAR-adviesover deze descriptor. 215 Op hoofdlijnen zijn deze bestaandeindicatoren:1. de omvang van het beïnvloede(zeebodem)areaal(Commissiebesluit, criterium 7.1)2. de omvang van permanent veranderde habitattypen(Commissiebesluit, criterium 7.1)3. veranderde functies van habitats (voor paaien/voortplanten,rusten, foerageren en migreren van soorten)(Commissiebesluit, criterium 7.2).De schaal van beoordeling is EUNIS-niveau 3. Het metengebeurt door de initiatiefnemer van het project.Verkenning van kennishiatenProjectafhankelijk.3.8 Vervuilende stoffen(KRM, bijlage I, descriptor 8)Deze paragraaf laat zien hoe de voorgeschreven goedemilieutoestand voor vervuilende stoffen uit de KRM –inclusief bijbehorende criteria die de lidstaten moetengebruiken voor de beoordeling van de mate waarin degoede milieutoestand is bereikt – wordt vertaald naarmilieudoelen en indicatoren voor de Noordzee.3.8.1 Goede milieutoestand Vervuilendestoffen 2020(KRM, Art. 9)Concentraties van vervuilende stoffen zijn zodanig datgeen verontreinigingseffecten optreden (KRM, bijlage I,descriptor 8).Vervuilende stoffen:Criteria voor beoordeling van de goede milieutoestand(Commissiebesluit 2010/477/EU)8.1. Concentratie van vervuilende stoffen8.2. Effecten van vervuilende stoffenOverzicht van bestaand en voorgenomen beleid• Zeescheepvaart: strikte regelgeving van de IMO voorlozingen. De Noordzee is onder andere een special areavoor olievervuiling, zwerfvuil en de uitstoot van SOx.IMO verbiedt organotinverbindingen op scheepshuiden.Via een EU-verordening is het verbod op TBT wettelijkverankerd.• Olie- en gaswinning: OSPAR-besluiten over beperking vanemissies zijn geïmplementeerd in de Mijnbouwwet.• Puntbronnen op het land: een algemeen beleidskader,zoals vastgelegd in de Wet milieubeheer, de Waterwet, enhet algemene stoffenbeleid.• Diffuse bronnen: Actieprogramma diffuse bronnen.• Stroomgebieden rivieren: in KRW-verband zijn met deomringende landen in de stroomgebieden van de groterivieren afspraken gemaakt om de bovenstroomse bronnenaan te pakken.Aanpak van incidenten en calamiteiten: conform BonnAgreement en Seveso II-richtlijn. In deze samenwerkingsovereenkomstzijn onder andere afspraken gemaakt overhet uitvoeren van risicoanalyses voor het voorkomen vanongelukken, het beperken van effecten van ongelukken,meldingsplicht en rapportage over incidenten.Haalbaarheid goede milieutoestand in 202092 |

Tot voor kort was de verontreiniging van de Noordzee eenbedreiging voor het mariene ecosysteem. Uit de initiëlebeoordeling in hoofdstuk 2.4.2 blijkt dat de concentratiesvan vervuilende stoffen vanaf de jaren zeventig van devorige eeuw enorm zijn teruggebracht. Dit is het resultaatvan stevige maatregelen en van sanering van bronnen. In dehuidige toestand wordt de streefwaarde van OSPAR voor TBTen voor met olie besmeurde vogels nog niet gehaald. TBTen enkele andere stoffen, zoals lood en PAK’s, komen ookvolgens de KRW nog steeds in te hoge concentraties voor.Grote vervuilende effecten op vogels en zeezoogdieren viade voedselwebben behoren tot het verleden.De inschatting in paragraaf 2.4.2 van de initiële beoordelingis, dat de risico’s van ongewenste vervuilingseffecten op hetmariene milieu verder zullen dalen als gevolg van bestaandbeleid, en tussen 2020, 2027 en later zelfs klein zullen zijn.Bedenk hierbij dat vervuilende stoffen nog lang naijlen uitde bodem, ver nadat alle saneringsmaatregelen zijn getroffen(zoals bij TBT, lood en PAK’s). Daarnaast zijn effecten vanbeleid bij de huidige gereduceerde concentraties moeilijkaan te tonen. Gezien deze omstandigheden is de conclusiegerechtvaardigd dat een aanvullende beleidsopgave bovenop het huidige beleid niet voor de hand ligt. Ook de stevigheidvan het huidige beleid draagt bij aan deze conclusie.Nederland zal het huidige bronnenbeleid uitvoeren.De inschatting is dat de goede milieutoestand in de jaren na2020 voor de meeste stoffen binnen handbereik ligt. Voorenkele stoffen (vooral PAK’s) zal in KRW-verband verlagingvan de doelen onvermijdelijk zijn, aangezien alle mogelijkemaatregelen al zijn getroffen. De ontwikkeling van destoffenconcentraties zal door monitoring nauwlettendworden gevolgd.3.8.2 Milieudoelen 2020(KRM, Art. 10)• De concentraties van vervuilende stoffen tegengaan,waar deze niet aan de doelen van de KRW voldoen,conform het tijdpad van de KRW (Commissiebesluit,criterium 8.1).• Concentraties van andere bekende stoffen, waar dezevoldoen aan de normen van de KRW, niet boven dehuidige concentraties laten uitstijgen en zo mogelijkverder reduceren (Commissiebesluit, criterium 8.1).• Specifiek voor TBT en olie, waarvan nu verontreinigingeffectenwaargenomen worden, is het doel dezete voorkomen. (Commissiebesluit, criterium 8.2).Operationeel doel (Commissiebesluit, criterium 8.2):vóórkomen en omvang van significante ernstige verontreinigingen(bijvoorbeeld drijflagen afkomstig vanmorsverliezen van olie en olieproducten, of morsverliezenvan chemicaliën) en hun impact op biota die door dezeverontreiniging nadelig wordt beïnvloed wordengeminimaliseerd met behulp van een geëigende oprisicobeoordeling gebaseerde aanpak. 215a3.8.3 Beleidsopgave aanvullend op bestaand envoorgenomen beleidGeen.3.8.4 Indicatoren(KRM, Art. 10)1. Concentraties van vervuilende stoffen (Commissiebesluit,criterium 8.1).Bestaande indicatoren:• in de zone vanaf de basislijn tot aan 12 zeemijl uit debasislijn wordt de meetmethode conform de KRWtoegepast, in totaalwater• daarnaast wordt de meetmethode conform OSPAR’sCoordinated Environmental Monitoring Programme toegepast,in biota.Vooralsnog zullen in het gebied waar KRW en OSPARelkaar overlappen op twee manieren stofconcentraties inrespectievelijk totaalwater en biota worden gemeten enbeoordeeld. Dit kan leiden tot verschillende conclusiesover de toestand van de zee wat betreft vervuilende stoffen.Dat is een ongewenste situatie. Binnen de EU en OSPARzijn ontwikkelingen gaande om beide beoordelingssystematiekenmet elkaar in overeenstemming te brengen.Nederland zal hieraan actief bijdragen. Voor de afleidingvan beoordelingswaarden streeft Nederland onder deKRM naar toepassing van het Technical Guidance Document 216,dat lidstaten en Europese Commissie samen voor de KRWhebben ontwikkeld. Door het gelijktijdig optreden vanmeerdere stressfactoren is het causale verband tussenvervuilende stoffen en waargenomen effecten vaak lastigte bewijzen. Aanvullende analyse is nodig om effectenvan (een combinatie) van stoffen op het ecosysteem in teschatten (Commissiebesluit, criterium 8.2). In dit verbandheeft meten van stofconcentraties van hydrofobe of bioaccumulerendestoffen in biota de voorkeur, omdat hiermeede biologisch effecten het beste in beeld worden gebracht.Als alternatief kan waar nodig in bepaalde gevallen wordengemeten in sediment (zoals nu ook al eens per drie jaargebeurt). Ook passieve sampling van totaalwatermonsterskan vanwege grotere kosteneffectiviteit en betrouwbaarheidsoelaas bieden.2. Effecten van TBT en olie (Commissiebesluit, criterium8.2).Bestaande indicatoren:• de mate van vóórkomen van imposex bij zeeslakken(gastropoden) ten gevolge van TBT (OSPAR-EcoQO)• het percentage met olie besmeurde aangespoeldevogels (OSPAR-EcoQO). Voor olieverontreiniging is deMariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 93

94 |

eoordelingswaarde dat minder dan 20% in 2020 van deaangespoelde zeekoeten met olie is besmeurd.De EcoQO voor met olie besmeurde zeekoeten is ontworpenvoor diffuse olie-input in het mariene milieu en wordtniet geschikt geacht voor acute olieverontreiniging doorongelukken. 217Verkenning van kennishiatenGeen.3.9 Vervuilende stoffen invisproducten voor menselijkeconsumptie(KRM, bijlage I, descriptor 9)Deze paragraaf werkt uit hoe de voorgeschreven goedemilieutoestand voor vervuilende stoffen in vis uit deKRM – inclusief de bijbehorende criteria die de lidstatenmoeten gebruiken voor de beoordeling van de mate waarinde goede milieutoestand is bereikt – wordt vertaald naarmilieudoelen en indicatoren voor de Noordzee.3.9.1 Goede milieutoestand Vervuilende stoffen invisproducten voor menselijke consumptie2020(KRM, Art. 9)Vervuilende stoffen in vis en andere visserijproductenvoor menselijke consumptie overschrijden niet degrenzen die door communautaire wetgeving of andererelevante normen zijn vastgesteld (KRM, bijlage I,descriptor 9).Criteria voor beoordeling van de goede milieutoestand(Commissiebesluit 2010/477/EU)9.1. Niveaus, aantal en frequentie van vervuilendestoffenOverzicht van bestaand en voorgenomen beleid• Verordening (EG) nr. 1881/2006 218 vermeldt de maximumgehaltenvoor bepaalde contaminanten in levensmiddelen.Voor vis en visserijproducten zijn maximumgehaltenvastgesteld voor lood, cadmium en kwik, dioxinen/furanen en dioxineachtige PCB’s, en benzo(a)pyreen.• Door een wijziging van deze verordening – middelsVerordening (EU) nr. 1259/2011 219 – zijn er vanaf 1 januari2012 ook Europese maximumgehalten voor PCB’s in visen visserijproducten.• De bijlagen van Verordening (EG) nr. 396/2005 bevattende wettelijk vastgestelde maximale residugehalten(MRL’s) voor bestrijdingsmiddelen.• De Warenwetregeling bevat nog MRL’s voor enkelebiociden in onder andere consumptievis.• Voor radioactieve stoffen in levensmiddelen zijn opEuropees niveau normen in levensmiddelen vastgelegd(onder andere in Verordening (Euratom) nr. 3954/87.Haalbaarheid goede milieutoestand in 2020In de initiële beoordeling (hoofdstuk 2) is beschreven datde niveaus van vervuilende stoffen in vis en visproductende normen van nationale en internationale wetgeving nietoverschrijden. De verwachting is dat dit zo blijft. In dehuidige situatie wordt aan de goede milieutoestandvoldaan. Bij ongewijzigd beleid zal Nederland in 2020 endaarna deze toestand kunnen vasthouden.3.9.2 Milieudoelen 2020(KRM, Art. 10)De niveaus van vervuilende stoffen in vis en visproductenuit de Noordzee overschrijden de normen van nationaleen internationale wetgeving niet (Commissiebesluit,criterium 9.1).3.9.3 Beleidsopgave aanvullend op bestaand envoorgenomen beleidGeen3.9.4 Indicatoren(KRM, Art. 10)De huidige indicatoren voor gevangen vis zijn conform dehuidige wetgeving (Commissiebesluit, criterium 9.1):1. De frequentie van overschrijdingen van de geldendelimieten.Bestaande indicator.2. De werkelijke gehalten die zijn gemeten.Bestaande indicator.3. Het aantal vervuilende stoffen waarvooroverschrijdingen tegelijkertijd zijn gemeten.Bestaande indicator.4. De bron van de vervuiling (geologisch versus anthropogeen,lokaal versus lange afstand).Bestaande indicator.Tevens zou een innamenberekening kunnen wordenmeegewogen, waarin de bijdrage van de betreffende vissoortaan de totale blootstelling wordt meegenomen.Het huidige jaarlijkse monitoringprogramma omvatmosselen, garnalen en circa twintig commerciëlevissoorten. Het programma meet hierin zware metalen,dioxineachtige stoffen, organochloorbestrijdingsmiddelen,PCB’s (polychloorbifenylen), TCPM(e) (Tris(4-chlorophenyl)methanol en -methaan), gebromeerde vlamvertragersMariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 95

en PAK’s (polycyclische aromatische koolwaterstoffen).Daarnaast wordt op meetprogrammabasis jaarlijks aandachtgeschonken aan een specifieke groep relatief onbekendecontaminanten, om zicht te krijgen op het aanwezigheidvan deze stoffen. De monsters worden op de verschillendeveilingen genomen, waardoor de geografische herkomstniet goed bekend is. Hierdoor kunnen ook geen trends inde tijd worden vastgesteld. Monitoring gericht op generiekemilieukwaliteit omvat eveneens een pakket van stoffengemeten in mosselen en platvis (bot, veelal gemeten inde lever die meestal niet wordt geconsumeerd). Voor deofficiële controles geldt dat er in de Europese regelgevingeisen zijn gesteld aan de wijze van het nemen van monsters,de laboratoria, en de analyse.Verkenning van kennishiatenBij de monitoring is de geografische herkomst van de visniet altijd duidelijk. Hierdoor is niet altijd helder waar opzee de gemeten vervuiling heeft plaatsgevonden.3.10 Zwerfvuil(KRM, bijlage I, descriptor 10)Deze paragraaf werkt uit hoe de voorgeschreven goedemilieutoestand voor zwerfvuil uit de KRM – inclusief bijbehorendecriteria die de lidstaten moeten gebruikenvoor de beoordeling van de mate waarin de goede milieutoestandis bereikt – wordt vertaald naar milieudoelen enindicatoren voor de Noordzee.3.10.1 Goede milieutoestand Zwerfvuil 2020(KRM, Art. 9)De eigenschappen van, en de hoeveelheden zwerfvuil,op zee, met inbegrip van afbraakproducten zoals kleineplastic deeltjes en micro-plastic deeltjes, veroorzakengeen schade aan het kust- en mariene milieu, en dehoeveelheid neemt in de loop van de tijd af. (KRM, bijlageI, descriptor 10). 219aCriteria voor beoordeling van de goede milieutoestand(Commissiebesluit 2010/477/EU)10.1. Kenmerken van afval in het mariene enkustmilieu10.2. Invloed van afval op het mariene levenOverzicht van bestaand en voorgenomen beleid• MARPOL-verdrag Annex V verbiedt per 1 januari 2013 hetlozen van vuilnis in zijn geheel, op enkele uitzonderingenna (voedselrestanten). Het bijhouden van een GarbageRecord Book is al verplicht.• Nederlands zet in op optimalisering van de EuropeseRichtlijn Havenontvangstvoorzieningen, onder anderedoor verplichte afgifte van afval wanneer een schipnaar een haven buiten de EU vertrekt, een Europeesinformatie- en monitoringsysteem en harmonisering vanhandhavings- en financieringssystemen.• De cursus marine environmental awareness wordt op initiatiefvan Nederland een verplicht onderdeel van de wereldwijdemaritieme opleidingen.• Nederland heeft het onderwerp van plastic afval in zeegeagendeerd bij de UNEP.• De afvalverwerking in Nederland is op een hoogwaardigeen duurzame wijze georganiseerd: slechts 4 procent vanhet afval hier belandt op een stortplaats. In 2015 moet ditzijn gedaald tot 3.5 procent.• In Nederland moet in 2012 42 procent van het bijhuishoudens ingezamelde plastic verpakkingsmateriaalworden gerecycled.• Er zijn diverse initiatieven en campagnes om zwerfvuil opland terug te dringen, waaronder de verkiezing van het‘Schoonste Strand’.Haalbaarheid goede milieutoestand in 2020De conclusie uit de initiële beoordeling (hoofdstuk 2.4.1)is dat zwerfvuil, vooral plastics, in het mariene milieu eencomplex probleem vormt. Over de bronnen, de omvang ende effecten op het ecosysteem is veel nog onbekend. Daarbijis vooral plastic een persiste stof die niet of nauwelijksuit het milieu is te verwijderen. Een oordeel of in 2020 degoede milieutoestand kan worden bereikt, is daarom nietgoed mogelijk; het formuleren van kwantitatieve doelenis problematisch. Het stellen van een kwalitatief doel datde gewenste richting aangeeft, is in dit geval realistischer(zie ook paragraaf 3.3.2, met name de opmerking van deEuropese Commissie hierover).In ieder geval is het kabinet van mening dat zwerfvuilsowieso niet in de zee thuishoort. Ook internationaal groeithet besef van het probleem van plastics in zee. Tegelijkertijdkomt uit de initiële beoordeling de verwachting naar vorendat het zwerfvuil, ondanks de huidige beleidsinspanningenen vele initiatieven, in ons deel van de Noordzee nietzal afnemen. Aannemelijk is dat de verontreiniging metmicroplastics zal toenemen. Daarom zijn voor 2020 eenreductiedoelstelling en een aanvullende beleidsopgavegeformuleerd.96 |

3.10.2 Milieudoelen 2020(KRM, Art. 10)De hoeveelheid zichtbaar zwerfvuil op de kust isafgenomen (basisreferentie 2002-2009) (Commissiebesluit,criterium 10.1).Er is een dalende trend in de hoeveelheid zwerfvuil inmariene organismen (basisreferentie 2005-2009)(Commissiebesluit, criteria 10.1 en 10.2).3.10.3 Beleidsopgave aanvullend op bestaand envoorgenomen beleidTer versterking van de inspanningen, zet het kabinet inop een integrale aanpak met de nadruk op preventie. Deaanvullende beleidsopgave richt zich op:• Aanvullend brongericht beleid voor de aanpak vanzwerfafval, afkomstig van strandrecreatie, de visserij,rivieren en de scheepvaart. Aan de afvalstroom in rivierenwil Nederland aandacht aanbesteden in het kader van het‘reframen’ van de KRW.• Bewustwording over de gevolgen van plastic afval in zeeis een belangrijk onderdeel van preventie. Het kabinetzal daarom bewustwording over plastic afval in zeestimuleren.• Productontwikkeling en duurzamer en efficiëntergebruik van in het bijzonder plastics moet meer onder deaandacht komen. Dit past in het concept van de ‘groenegroei’ die het kabinet in de duurzaamheidsagendavoorstaat. Economie en milieu kunnen goed samengaanen dit biedt kansen aan de private sector. 220 Het conceptvan cradle to cradle kan in dit verband worden genoemd.Gezien het internationale karakter van het probleem, wordtgezocht naar internationale samenwerking om tot effectiefbeleid te komen.3.10.4 Indicatoren(KRM, Art. 10)1. Trends in de hoeveelheden, samenstelling, verspreidingen bronnen van zwerfvuil aangetroffen opstranden (Commissiebesluit, criterium 10.1).Bestaande indicator: monitoring op stranden wordt binnenEuropa erkend als de belangrijkste manier om een indicatiete krijgen van de vervuiling van het mariene milieudoor zwerfvuil .221 Voor de methodiek wordt het OSPARBeach Litter Monitoring-programma gebruikt, waarbijde gemiddelde hoeveelheid zwerfvuil wordt gemeten opvier referentiestranden (bijvoorbeeld op basis van eenvoortschrijdend vijfjarig gemiddelde). .2222. Trends in de hoeveelheid en samenstelling vanplastics, aangetroffen in de magen van marieneorganismen 223 (Commissiebesluit, criteria 10.1 en 10.2).Bestaande indicator. Als indicator wordt de OSPAR-EcoQO‘hoeveelheid plastic in de maag van Noordse stormvogels’gebruikt. Deze EcoQO is indicatief voor de hoeveelheidzwerfvuil aangetroffen in mariene organismen in hetNederlandse deel van de Noordzee, maar geeft ookinformatie over de hoeveelheid drijvend plastic op zee. 224Deze indicatoren sluiten aan bij de adviezen van OSPAR ende EU Technical Subgroup Marine Litter over het gebruik vanindicatoren voor deze descriptor. 225 Nederland levert eenactieve bijdrage aan deze werkgroep.Verkenning van kennishiatenDoor gebrek aan kennis en aan betrouwbare onderzoeksmethodenis het moeilijk een compleet beeld te krijgenvan de trends en gevolgen van zwerfafval in het marienemilieu. Dat bemoeilijkt ook het bepalen van de goedemilieutoestand waarbij geen schade aan het mariene milieuoptreedt. Het advies van de EU Technical Subgroup Marine Littergeeft voorbeelden van mogelijke onderzoeks- en monitoringmethodenwaarbij iedere lidstaat kan aansluiten. 226 Debelangrijkste kennishiaten zijn:• Er zijn geen onderzoeksprotocol en datareeks beschikbaarvoor zwerfvuil in de waterkolom.• Er zijn geen onderzoeksprotocol en datareeks beschikbaarvoor zwerfvuil op de zeebodem. Naar verwachting kan debestaande International Bottom Trawl Survey (IBTS) wordenuitgebreid om onderzoek naar afval op de zeebodemmogelijk te maken.• Er zijn geen onderzoeksprotocol en datareeks beschikbaarvoor microplastics in het mariene milieu.• Er is gebrek aan kennis over de gevolgen van zwerfvuil enplastics voor mariene organismen en ecosystemen.• Er is een gebrek aan kennis voor het identificeren enstandaardiseren van bronnen van zwerfvuil.Bijgevolg is er nog te weinig kwantitatieve informatiebeschikbaar om duidelijkheid te geven over hoemaatregelen kunnen bijdragen aan het behalen van degoede milieutoestand. Maar het is wel mogelijk om aan tegeven op welke indicatoren maatregelen aangrijpen. Opbasis van expertkennis is in 2011 een kosteneffectiviteitanalysegedaan. Daaruit is een eerste mogelijke rangordevan eventuele maatregelen afgeleid. 227 De resultaten uitdeze analyses zijn te gebruiken voor de uitwerking van deaanvullende beleidsopgave tot maatregelen.Bij de kennisontwikkeling en het opstellen van hetmonitoringprogramma zal Nederland in de Europese werkgroepTechnical Subgroup ‘marine litter’ samenwerken metandere lidstaten.Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 97

3.11 Onderwatergeluid(KRM, bijlage I, descriptor 11)Deze paragraaf werkt uit hoe de voorgeschreven goedemilieutoestand voor onderwatergeluid uit de KRM – inclusiefbijbehorende criteria die de lidstaten moeten gebruikenvoor de beoordeling van de mate waarin de goede milieutoestandis bereikt – wordt vertaald naar milieudoelen enindicatoren voor de Noordzee.3.11.1 Goede milieutoestand Onderwatergeluid2020(KRM, Art. 9)De toevoer van energie, waaronder onderwatergeluid,is op een niveau dat het mariene milieu geen schadeberokkent. Luide impulsgeluiden met een lage enmiddenfrequentie en ononderbroken geluid met eenlage frequentie geïntroduceerd in het mariene milieu alsgevolg van menselijke activiteiten hebben geen nadeligeinvloed op ecosystemen. 227a (KRM, bijlage I, descriptor 11).Criteria voor beoordeling van de goede milieutoestand(Commissiebesluit 2010/477/EU)11.1. Spreiding in tijd en plaats van luide impulsgeluidenmet een lage (< 1 kHz) of middenfrequentie(1 - 10 kHz)11.2. Ononderbroken geluid met een lagefrequentie ( < 1 kHz)Overzicht van bestaand en voorgenomen beleid• Afzonderlijke productie van impulsgeluid door heiwerkzaamhedenvoor het bouwen van windturbineparkenis bij vergunning gereguleerd via Waterwet enNatuurbeschermingswet.• Voor het ruimen van explosieven hanteert het ministerievan Defensie een gedragscode.• Het ministerie van Defensie hanteert regels om uitzendingenvan sonarsystemen te beheersen.• De regels voor seismisch onderzoek zullen, mede naaraanleiding van het Bruinvisbeschermingsplan (evt. inoverleg met betrokken partijen) worden aangepast.Hierbij zullen ook de gestelde regels in aangrenzendelanden worden meegenomen in de overweging.• Het ministerie van Defensie onderzoekt de effectenvan explosievenruiming en bekijkt mogelijkheden omalternatieve technieken of mitigerende maatregelen teintroduceren.Nederland kan niet eenzijdig maatregelen nemen omscheepvaartgeluid te reguleren. De IMO heeft inmiddelswel de eerste stappen gezet om te onderzoeken hoegeluidproductie door (commerciële) scheepvaart kanworden beperkt.Haalbaarheid goede milieutoestand in 2020Uit de initiële beoordeling (hoofdstuk 2) blijkt dat hetonderwatergeluid als gevolg van menselijke activiteitenin de zuidelijke Noordzee flink is toegenomen. Overeenkomstighet voorzorgsprincipe is het streven om door hetstellen van voorwaarden in vergunningen te voorkomendat significante effecten op het ecosysteem ontstaan alsgevolg van specifieke activiteiten, zoals heien en seismischonderzoek.Onduidelijk is in hoeverre het huidige achtergrondgeluid,zoals van scheepvaart, al een probleem is, en wat het(cumulatieve) effect is van toename van het gebruik van dezee. Over achtergrondgeluidniveaus in de Noordzee is geeninformatie beschikbaar, omdat dit nog niet wordt gemeten.Er zijn geen concrete aanwijzingen dat het (waarschijnlijk)verhoogd achtergrondgeluidniveau in het Nederlandsdeel van de Noordzee schadelijke gevolgen heeft. Voor dezeezoogdiersoorten die in de Noordzee leven, kan dezeconclusie ook nog niet worden getrokken, zeker geziende aanwezigheid van (gevoelige) soorten als de bruinvisin windturbineparken. 228 Er komt vanaf 2014 monitoringvan onderwatergeluid. Deze zal (zoals vereist in artikel11-2 van de richtlijn) worden opgesteld in afstemming metandere Noordzeelanden. Maar het zal mogelijk enkelejaren duren voor er een duidelijk beeld is. Gevalideerdeachtergrondgeluidniveaus zullen dan ook niet op zeer kortetermijn beschikbaar zijn (waarschijnlijk wel voor 2018).Daarom is het uit voorzorg opstellen van een concreet doelvoor (cumulatie) van achtergrondgeluid op dit momentprematuur. Tegelijkertijd stemt de recente stijging van hetaantal strandingen van bruinvissen tot zorg.3.11.2 Milieudoelen 2020(KRM, Art. 10)• Individuele gevallen: voorkomen van schadelijkeeffecten op populaties of het ecosysteemniveau, metname op mariene fauna, als gevolg van specifiekeactiviteiten zoals heien en seismisch onderzoek (Commissiebesluit,criterium 11.1).• Achtergrondgeluid en cumulatie van effecten oppopulaties of het ecosysteem: doelen in 2018, als ermeer kennis is (Commissiebesluit, criterium 11.2).3.11.3 Beleidsopgave aanvullend op bestaand envoorgenomen beleidVooralsnog zijn geen aanvullende beleidsopgaven voorzientot 2015. Echter, de mogelijkheid bestaat dat internationaalvoortschrijdend inzicht in dit beleidsterrein alsnog tot eenaanvullende beleidsopgave leidt.98 |

3.11.4 Indicatoren(KRM, Art. 10)1. Spreiding in tijd en plaats van luide impulsgeluidenmet een lage of middenfrequentie (Commissiebesluit,criterium 11.1).Nog te ontwikkelen indicator.Deze indicator is gericht op het verkrijgen van eentotaalbeeld van het vóórkomen van luid impulsgeluiden – voor het eerst – van inzicht in mogelijke cumulatieveeffecten van verschillende geluidsbronnen, vooral hetmogelijk verlies van habitat door impulsgeluid. Het gaatin eerste instantie om de bekende luide geluidsbronnen,zoals bouwactiviteiten (heien), seismisch onderzoek,sonarsystemen en explosieven. Voor het verzamelen vande gegevens zijn waarschijnlijk veelal bestaande data tegebruiken.2. Ononderbroken geluid met een lage frequentie (Commissiebesluit,criterium 11.2).Nog te ontwikkelen indicator.Deze indicator is gericht op het krijgen van inzicht in demogelijke (cumulatieve) effecten van verhoging van hetgeluidsniveau door menselijke activiteiten, met name decommerciële scheepvaart. Voor het kosteneffectief verzamelenvan de benodigde gegevens moet een monitoringstrategieworden ontwikkeld. Voor de monitoring vandeze indicator zullen waarschijnlijk bestaande gegevens,aanvullende metingen en nog te ontwikkelen modellenworden gebruikt.De twee indicatoren sluiten aan bij het advies van de doorde Europese Commissie ingestelde werkgroep TechnicalSubgroup Noise. 229 Doel van deze werkgroep is om praktischetoepassing van de beoordelingscriteria en suggestiesvoor indicatoren uit het Commissiebesluit 2010/477/EUvoor deze descriptor mogelijk te maken. Dit gezien devele onduidelijkheden die er nog zijn in de kennis overonderwatergeluid, en de noodzaak om de indicatoren uitte werken. Nederland levert een actieve bijdrage aan dezewerkgroep. De TSG Noise heeft inmiddels de indicatoren ente gebruiken akoestische definities eenduidig omschreven.De indicatoren kunnen dus worden gebruikt.Verkenning van kennishiatenDe kennis over effecten van het aanwezige geluid op deorganismen in het ecosysteem is nog beperkt. Het is nietalleen van belang om de monitoring te richten op dehoeveelheid aanwezig geluid, maar vooral ook om kenniste ontwikkelen over het effect van verschillende soortengeluid en de cumulatie daarvan. Met deze informatie kan bijde eerste herziening van de Mariene Strategie in 2018 eenbeleidskeuze worden gemaakt over aanvullende milieudoelenvoor achtergrondgeluid en cumulatieve effecten.Nu is dat nog prematuur. Bij de kennisontwikkeling en hetopstellen van het monitoringprogramma zal Nederland inde Europese werkgroep TSG Noise samenwerken met anderelidstaten.3.12 Cumulatie van effectenHet vraagstuk van de impact van het geheel van gebruikers,invloeden en ontwikkelingen gezamenlijk op het samenspelbinnen het mariene ecosysteem, is zeer complex. Daarbijwordt het zuidelijk deel van de Noordzee al lange tijd intensiefgebruikt, er zijn onvoldoende gegevens voor een goedereferentiesituatie. Er is internationaal al veel geïnvesteerdin generieke instrumenten om cumulatieve effecten tebeschrijven of te voorspellen. Zoals aangegeven in paragraaf2.4.4 ontbreekt het daarbij aan goede praktische toepasbaremethodieken.Voor het tegengaan of voorkomen van cumulatieveeffecten, kiest het kabinet in het huidige beleid voor eentoepassingsgerichte aanpak gericht op concrete besluitenover specifieke (combinaties) van activiteiten in relatietot specifieke gevoelige onderdelen van het ecosysteem.Het voorzorgsprincipe in relatie tot de VHR is daarbij hetbelangrijkste leitmotiv. Onderdeel van het huidig beleid zijnhet terugdringen van cumulatie van effecten in de Natura2000-gebieden in de kustzone. Een voorbeeld in de Voordeltais het het terugdringen van de cumulerende effectenvan een combinatie van recreatie, visserij en zandwinningop soorten als de zwarte zee-eend en zijn habitat en voedsel.Een deel van de verduurzaming van het visserijbeleid isgericht op het tegengaan van cumulatieve effecten op hetzeeleven als gevolg van herhaling van dezelfde activiteitin hetzelfde gebied over een langere periode. Bij vergunningverleningvan nieuwe activiteiten wordt in de m.e.r.aandacht besteedt aan effecten van die activiteit op hetecosysteem in combinatie met de andere reeds aanwezigeactiviteiten in het betreffende gebied. Een voorbeeld is devergunningverlening voor de windturbineparken, waarbijhet totale effect van alle vergunningaanvragen is beoordeeldop effecten op vogels en zeezoogdieren. Dit is ookstaande praktijk bij de vergunningverlening voor zandwinning.Ook op planniveau wordt in de Plan-MER demogelijke cumulatieve effecten van afzonderlijke ruimtelijkebesluiten beoordeeld, met in achtneming van deverwachte autome ontwikkeling van andere activiteiten.Dit is ook voor de ruimtelijke besluiten van het Noordzeebeleidin het Nationaal Waterplan gedaan, waarbijis gewaarschuwd voor de combinatie van grootschaligezandwinning in combinatie met plaatsen van grootschaligewindturbineparken dichter bij de kust in relatie tot vogelsen zeezoogdieren (zie ook paragraaf 2.2.4).Echter, er is geen inzicht in wat het totaal aan mogelijke ofeventuele cumulatieve effecten op het mariene ecosysteemvan het Nederlands deel van de Noordzee kan zijn alsMariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 99

gevolg verwachte autonome ontwikkelingen en vigerenden voorgenomen beleid. Nog los van dat ontwikkelingen inonze buurlanden in de Noordzeeregio mogelijk van invloedzijn.Het kabinet wil verkennen of de hierboven beschrevenconcrete toepassingsgerichte aanpak is te vertalen naar eenmethodiek om op het niveau van de zuidelijke Noordzeecumulatieve effecten van verschillende ontwikkelscenario’sof van beleidsstrategieën te beschrijven of te voorspellen,gerelateerd aan de descriptoren van de KRM op de middellangeen lange termijn (tot 2040). Deze verkenning maaktonderdeel uit van de actualisatie van het Noordzeebeleidin de opvolger van het Nationaal Waterplan (BeleidsnotaNoordzee). De inzet is om deze verkenning uit te voeren insamenwerking met de andere landen in de regio. Indiennodig, kan dit leiden tot een bijstelling van het vigerendeintegrale afwegingskader voor vergunningplichtigeactiviteiten, zoals uitgewerkt in het Integrale BeheerplanNoordzee.3.13 Aanzet tot uitwerking van deMariene Strategie tot 2020In de voorgaande paragrafen is voor alle descriptorengeconcludeerd welke aanvullende beleidsopgave er nog ligtboven op vigerend en voorgenomen beleid om de milieudoelenin 2020 te halen voor een goede milieutoestand.Tevens zijn de (te ontwikkelen) indicatoren vastgesteld enzijn de belangrijkste kennishiaten omtrent de indicatorenontwikkelingen de uitwerking van de aanvullende beleidsopgaveverkend. Op basis hiervan geeft deze paragraaf eenaanzet voor de uitwerking van de Mariene Strategie Deel I ineen programma van maatregelen (3.12.1), een monitoringprogramma(3.12.2) en een kennisprogramma (3.12.3).3.13.1 De beleidsopgave: aanzet tot eenmaatregelenprogrammaHet kabinet constateert dat nationaal en internationaal,met grote betrokkenheid van de gebruikers van de zee,in de voorbije decennia al veel is gebeurd om de goedemilieutoestand op de Noordzee te bereiken. Dit werpt zijnvruchten af.Wat twee descriptoren aangaat, is de goede milieutoestandop het Nederlandse deel van de Noordzee een feit: (a) hetminimaliseren van de effecten van nieuwe hydrografischeingrepen en (b) vervuilende stoffen in visproducten voormenselijke consumptie.Het huidig regelgevend kader borgt dat deze goedemilieutoestand kan worden vastgehouden.Voor vier descriptoren ligt de goede milieutoestand ophet Nederlands deel van de Noordzee tussen 2020 en 2027binnen handbereik: (c) het minimaliseren van de effectenvan vervuilende stoffen en (d) eutrofiëring, (e) het risicominimaliseren van de indringing van nieuwe exoten en(f ) het terugdringen van de geluidsbelasting van afzonderlijke,impulsgeluid producerende activiteiten. Maar om ditte bereiken, mag de aandacht niet verslappen. Het huidigebronnenbeleid en het voorgenomen beleid moeten danwel tot de laatste letter worden uitgevoerd. Immers, in dehuidige toestand komen stikstof en enkele vervuilende stoffennog in te hoge concentraties voor. Vooral de uitvoeringvan de KRW-maatregelen, de regelgeving voor seismischonderzoek ten behoeve van olie- en gaswinning, en dedetonatie van oude munitie vergen de nodige aandacht.Onduidelijk is in hoeverre het huidige achtergrondgeluid,zoals van scheepvaart, al een probleem is en wat het(cumulatieve) effect is van toename van het gebruik van dezee. Concrete aanwijzigingen dat het mariene milieu schadeondervindt van achtergrondgeluid ontbreken echter.Op het gebied van bescherming van het mariene ecosysteem(descriptoren biodiversiteit, voedselwebben, commerciëlevis en integriteit van de zeebodem) is van belang dat opde Noordzee in het kader van Natura 2000 beschermdemariene gebieden zijn/worden aangewezen (Doggersbank,Klaverbank, Friese Front, Voordelta, Noordzeekustzoneen Vlakte van de Raan). Drie jaar na aanwijzing zijn allebeheerplannen gereed, waarmee deze gebieden ook inde praktijk zijn beschermd. Daarnaast is in het NationaalWaterplan (NWP) een integraal (ruimtelijk) afwegingskaderneergelegd, dat een duurzaam, ruimte-efficiënt en veiliggebruik van de gehele Noordzee in evenwicht met hetmariene ecosysteem tot doel heeft. Dit kader is onlangsgeoperationaliseerd in het geactualiseerde IntegraalBeheerplan Noordzee 2015 (IBN) 230 , dat de doorwerking vanrelevante huidige beleidskaders en regelgeving bundelt enrichting geeft aan de vergunningverlening van alle activiteitendie vergunningplichtig zijn. De Mariene Strategievult het afwegingskader van het NWP nader in door op hetniveau van het mariene ecosysteem doelen te stellen, insamenhang met de kaders vanuit de Kaderrichtlijn Wateren de Vogel- en Habitatrichtlijn. De m.e.r.-plicht en hetafwegingskader zoals geoperationaliseerd in het IBN borgenop dit moment de doorwerking van de geformuleerdemilieudoelen voldoende om aan de verplichtingen vande KRM te voldoen. In 2014-2015 zal het IBN wordengeëvalueerd, naar aanleiding van de actualisering van hetNoordzeebeleid in de opvolger van het NWP, waarvoor demilieudoelen en maatregelen van de Mariene Strategieworden opgenomen, en de inwerkingtreding van deOmgevingswet. Vooral de beheerplannen voor de Natura2000-gebieden langs de kust zijn gericht op het tegengaanvan de combinatie en cumulatie van menselijke verstoringen.Uit de PlanMER van het NWP blijkt dat uitvoering van100 |

Figuur 17. Aangewezen en aangemelde VHR-gebieden en KRM-zoekgebieden Centrale Oestergronden en Friese Front.Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 101

het huidige beleidskader in combinatie met de voorzieneontwikkelingen in het gebruik naar verwachting niet zalleiden tot negatieve cumulatieve effecten op het ecosysteem.Binnen het GVB en op het gebied van het terugdringen vanzwerfvuil is de afgelopen jaren al veel bereikt. De initiëlebeoordeling van het mariene ecosysteem laat hiervan deeerste positieve signalen zien. Met de huidige inspanningenkan de goede milieutoestand in 2020 echter nog niet kanworden gehaald. De fysieke verstoring in de vorm vanbodemberoering en bijvangsten als gevolg van – in hetbijzonder – de traditionele boomkorvisserij, blijft naarhuidig inzicht buiten de beschermde Natura 2000-gebiedennog dermate groot dat het sterk aangetaste marieneecosysteem zich niet kan herstellen. De problematiek vanzwerfvuil, vooral (micro)plastics, wordt breed erkend alseen risico. Op deze terreinen is, aanvullend op het huidigebeleid, beleidsintensivering nodig om tussen nu en 2020een duidelijke stap te zetten in de richting van een goedemilieutoestand in de nabije toekomst.Bij de ontwikkeling van het programma van maatregelentussen nu en 2015 zet het kabinet in op de volgende driespeerpunten:1. Gemeenschappelijk visserijbeleid: het kabinet maaktzich hard om de in Nederland ingeslagen weg vanverduurzaming van de visserij te verzilveren via deherziening van het Gemeenschappelijk Visserijbeleid(GVB). De inzet van het kabinet in Europa is duurzaambeheerde commerciële visbestanden, en terugdringenvan bodemberoering en bijvangsten.2. Aanvullende bodembescherming: in aanvulling op deimplementatie van de VHR en op bovenstaande generiekeinzet voor verduurzaming van de visserij, wordt bescherminggeboden aan het bodemecosysteem in de gebiedenhet Friese Front en de Centrale Oestergronden. Dezeworden aangemerkt als zoekgebieden voor ruimtelijkebeschermingsmaatregelen. Binnen deze zoekgebiedenwordt in 2015 besloten over de begrenzing van degebieden waar ruimtelijke beschermingsmaatregelenworden getroffen, alsmede over de aard van de te treffenmaatregelen. Hierbij worden als randvoorwaardenmeegegeven:• de ambitie om 10 à 15 procent van het Nederlandsedeel van de Noordzee te vrijwaren van bodemberoering(inclusief delen van de reeds aangewezen habitatrichtlijngebiedenDoggersbank, Klaverbank, Noordzeekustzoneen Vlakte van de Raan) en• het tot een minimum beperken van de last voor devisserijsector.Verder zal bij deze bepaling rekening worden gehoudenmet de verschillen in natuurwaarde van de gebiedenen met efficiency- en handhavingsoverwegingen (zoalshet concentreren in de ruimte van de opgave van VHRen KRM). Hiervoor zal een proces worden ingerichtwaarvoor ook visserijsector en natuurorganisaties wordenuitgenodigd. De maatregelen worden in GVB-kaderuitgevoerd, maar zo nodig wordt gekeken naar eventueleandere gebruiksfuncties.Met de bekendmaking van deze twee zoekgebieden,aanvullend op gebieden die bescherming genieten conformde VHR en onder verwijzing naar figuur 17, wordtinvulling gegeven aan de openbaarmaking van relevanteinformatie over mariene beschermde gebieden, conformArtikel 13 lid 6 van de KRM. Als onderdeel van dezeontwerp Mariene Strategie Deel I wordt deze informatieter inzage gelegd, ter uitvoering van het Waterbesluit. 2313. Zwerfvuil: in internationaal verband wordt ingezet ophet terugdringen van zwerfvuil en het verkennen vanaanwezigheid en effecten van zwerfvuil in zee, met namevan microplastics. Bij het terugdringen van zwerfvuilricht het kabinet zich vooral op preventie. De sporen dieworden verkend zijn integrale bronaanpak, bewustwording,efficiënter gebruik en hergebruik, en inzameling.Ook wordt bekeken in hoeverre opruimen haalbaaris.Met de inzet op de bovengenoemde speerpunten wil hetkabinet in 2020 de neergaande trend in het mariene ecosysteemhebben omgebogen naar herstel, en afname realiserenvan zwerfvuil in het mariene milieu. Uiterlijk in 2015vindt besluitvorming plaats over te nemen maatregelen.Wanneer mogelijk kunnen maatregelen ook eerder ingaan.De uitwerking van de drie speerpunten van de MarieneStrategie zal haar beslag krijgen binnen de context van hetconcept ‘groene groei’. De strategie is vooral gericht op hetbenutten van kansen voor duurzame ontwikkeling en innovatie,en het versterken van ecologie en economie, samenmet de belanghebbenden op zee. Dit heeft de voorkeurboven uitsluiten en reguleren en past in de visie van hetkabinet op de ‘groene groei’. Het sluit ook aan op het adviesvan de Raden voor de Leefomgeving en Infrastructuur Een zeevan Mogelijkheden. De implementatie van de KRM maakt deeluit van de agenda voor de Noordzee. 232Volgens de richtlijn dient het programma van maatregelen,Mariene Strategie Deel III, op 15 juli 2015 te zijn vastgestelden in 2016 operationeel te zijn. Volgens de Waterwet dienende goede milieutoestand, de doelen en het maatregelenprogrammate worden opgenomen in de opvolger van hetNationaal Waterplan, die in 2015 verschijnt. Na afstemmingmet de Tweede Kamer treden ze in werking. Om aan tesluiten bij de (wettelijke) termijn voor besluitvorming overplannen volgens de Waterwet, dient het ontwerp-maatregelenprogrammain de loop van 2014 gereed te komen.Het programma zal behalve een maatregelenpakket waarinde drie speerpunten worden uitgewerkt, een overzicht102 |

evatten van vigerend en voorgenomen beleid dat bijdraagtaan de milieudoelen in 2020 teneinde de goede milieutoestandte bereiken. Bij de uitwerking van de speerpuntenin een maatregelenprogramma zal een maatschappelijkekosten-batenanalyse worden uitgevoerd.Aandachtspunten in relatie tot de uitwerking van de Mariene StrategieBlijvend aandachtspunt in de Mariene Strategie is dat deinzichten op ecosysteemniveau en op soort- en habitatniveauop elkaar blijven aansluiten. In 2015 wordt, mede opbasis van de bepaling van de gunstige staat van instandhouding,het Natura 2000-doelendocument geëvalueerd,zoals aangekondigd in de brief aan de Tweede Kamer van14 september 2011. 233 Bij deze evaluatie wordt ook gebruikgemaaktvan de laatste inzichten in het functioneren vanhet ecosysteem die zijn verkregen in het kader van de internationaleimplementatie van de KRM.De uitzonderingspositie in de KRM voor militaire activiteiten(in verband met de nationale veiligheid) betreft geenvolledige vrijstelling: lidstaten dienen na te streven dat‘militaire activiteiten worden verricht op een wijze dieverenigbaar is met de doelstellingen van de richtlijn, voorzover dat redelijk en uitvoerbaar is’. Dus ook bij militaireactiviteiten wordt rekening gehouden met de doelstellingenvan de mariene strategie, door passende maatregelen tenemen die niet belemmerend zijn voor bijvoorbeeld deoperationele mogelijkheden van marineschepen of debedrijfsvoering van Defensie (zie verder bijlage 5).3.13.2 Aanzet tot een monitoringprogrammaOp 15 juli 2014 moet het KRM-monitoringprogramma(Mariene Strategie Deel II) volgens de richtlijn vastgestelden operationeel zijn. Het KRM-monitoringprogramma iser op gericht om de status van het mariene ecosysteemin de loop van de tijd te beoordelen aan de hand van devastgestelde indicatoren. Het monitoringprogramma bevatde vertaling van de indicatoren naar informatiebehoefte,de vertaling van de informatiebehoefte naar empirischemeetinspanningen en de vertaling van deze empirischemeetinspanningen naar trends op de vastgestelde indicatoren.Deze trends op de vastgestelde indicatoren vormenhet fundament voor de beoordeling van het marieneecosysteem van ons deel van de Noordzee in relatie tot hetbereiken van de goede milieutoestand en de daartoe in2020 te behalen doelen. In 2017-2018 zal de beoordelingvan de trends op de vastgestelde indicatoren voor het eerstplaatsvinden ten behoeve van de tweede KRM-cyclus, endaarna iedere zes jaar conform de beleidscyclus volgens deKRM.De KRM schrijft voor dat bij de specificaties en methodologischestandaarden voor monitoring rekening moetworden gehouden met de bestaande verplichtingen (zoalsKRW, VHR en GVB). Verder moet het monitoringprogrammainternationaal consistent zijn met de andere monitoringprogramma’sin de mariene subregio Noordzee. Het kabinetzet bij het vormgeven van het KRM-monitoringprogrammain op effectieve en efficiënte monitoring tegen redelijkekosten. Zoveel mogelijk wordt aangesloten bij de monitoringprogramma’svan de buurlanden in onze mariene regio.Parameters die in OSPAR-, KRW-, VHR- of GVB-verbandal worden (of zullen worden) gemeten, worden zoveelmogelijk gebruikt. Het KRM-monitoringprogramma veronderstelten bouwt voort op de monitoringprogramma’s diein OSPAR-, KRW-, VHR of GVB-verband opgesteld zijn of nogzullen worden.Het KRM-monitoringprogramma wordt in de jaarlijkseactualisatiecyclus voor de mariene monitoring opgenomen.In deze monitoringscyclus beziet het rijk jaarlijkshoe zo kostenefficiënt mogelijk kan worden voorzienin de informatiebehoefte voor het beleid en het beheervan de Noordzee. Om ervoor te zorgen dat het KRMmonitoringprogrammain 2014 operationeel is, moetende empirische meetinspanningen voor het programma alin het najaar van 2012 inzichtelijk zijn. Deze tijd is nodigom eventueel noodzakelijke aanpassingen van bestaandeparameters door te voeren, zodat deze parameters in 2014ook kunnen voorzien in de informatiebehoefte van de KRM.Ieder jaar wordt bezien op welke wijze nieuwe indicatorenen parameters, innovaties en internationale samenwerkingin het monitoringprogramma worden ingepast. Verder zalin het kader van het op te bouwen Informatiehuis Marienworden gewerkt aan het bij elkaar brengen en ontsluitenvan alle mariene monitoringsdata. Op termijn kan ditInformatiehuis Marien doorgroeien tot een centraleinstantie voor de vraagarticulatie en ontwikkeling van hetmonitoringprogramma en voor de daadwerkelijke inwinningvan basisinformatie.Op een aantal terreinen moeten nieuwe indicatoren wordenontwikkeld en mogelijk bijbehorende meetinspanningenworden verricht. Dit geldt onder meer voor de samengesteldedescriptoren voor het mariene ecosysteem en derelatief nieuwe beleidsvelden zwerfvuil en onderwatergeluid.De ontwikkeling van nieuwe indicatoren, inclusiefde daarbij behorende kennisontwikkeling, maken deeluit van de kennisprogrammering zoals beschreven in devolgende paragraaf.3.13.3 KennisprogrammeringDe Noordzee is een marien ecosysteem dat autonoomfunctioneert en reageert op natuurlijke veranderingen enop invloeden van menselijk gebruik. Al decennialang zijn devele aspecten van het ecosysteem Noordzee, waaronder deeffecten van het menselijk gebruik, onderzocht. Onderzoekwordt zowel op nationaal niveau als in internationaal enMariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 103

Europees verband uitgevoerd. Dat neemt niet weg datniet alles bekend is van wat zich in het ecosysteem van deNoordzee afspeelt, en ook niet alles van de effecten van hetgebruik van de zee.Het opstellen van deze Mariene Strategie Deel I biedtimpliciet ook een totaaloverzicht van kennishiaten. Zijzijn aan het licht gekomen bij de beschrijving van dehuidige toestand van het zeemilieu, bij het vaststellenvan de goede milieutoestand en bij het formuleren van demilieudoelen met hun bijbehorende indicatoren. Ook bijde voorbereiding van het KRM-monitoringprogramma eneen maatregelenprogramma komen kennishiaten naarvoren. Over de huidige toestand is nog niet alles duidelijk,maar ook historische gegevens ontbreken over hoe deNoordzee er honderd jaar en nog langer geleden uitzag enhoe de gevolgen van het menselijk gebruik in het verledennu nog doorwerken. Het is van belang de voornaamste kennishiatenin te vullen om het KRM-monitoringprogrammaen het programma van maatregelen in de jaren 2014-2015te kunnen opstellen, en ook voor de voorbereiding van detweede KRM-cyclus die start in 2018.Prioriteiten in de kennisprogrammeringTot aan de actualisering van de initiële beoordeling in 2017staan de prioriteiten in de kennisprogrammering ten dienstevan indicatorenontwikkeling, monitoringprogramma,maatregelenprogramma en actualisering van de MarieneStrategie:• Mariene ecosysteem. Er is aanvullende kennis nodig omindicatoren bij deze samengestelde descriptor te kunnenontwikkelen, dit mede in relatie tot de uitwerking vande VHR. Daarnaast moet kennis worden vergaard over deeffecten van de belangrijkste verstoringen, waaronderbodemberoerende visserij, en over hoe deze effecten enmogelijke cumulatieve effecten in verschillende habitatsen soorten zijn te herkennen. Optimaal gebruik vanbestaande interdepartementale kennisstructuren (VHR,KRW, OSPAR) ligt voor de hand.• Zwerfvuil (waaronder microplastics). Hoge prioriteit heeftkennis over de aanwezigheid en risico’s van microplastics.Daarnaast vraagt meer in het algemeen de ontwikkelingvan onderzoeksprotocollen voor de uitwerking vanindicatoren voor de aanwezigheid van zwerfvuil op debodem en in de waterkolom de aandacht.• Onderwatergeluid (impulsgeluid en achtergrondgeluid).Hier gaat het om het vaststellen van de geluidsniveaus,inclusief de temporele en ruimtelijke variaties, debelangrijkste geluidsverstoringen, en de geluidsbronnen.Een verkenning wordt gedaan naar (kosten)effectiviteitvan mitigerende maatregelen, waarbij met name demogelijkheden om geluidsemissies te voorkomen danwel te verminderen. Ook de effecten van verschillendesoorten geluid en de cumulatie daarvan moeten wordenonderzocht.• Uitwerking van de drie speerpunten in maatregelen. Onderzoekis nodig naar de (kosten)effectiviteit van mogelijkemaatregelen in het kader van het GVB, voor aanvullendebodembescherming en voor het tegengaan van zwerfvuil.Dit ter voorbereiding van het maatregelenprogramma datin de loop van 2014 in ontwerp gereed moet zijn.• Cumulatie: beter inzicht in de cumulatie van effecten ophet mariene ecosysteem als gevolg van ontwikkelingenin gebruik en andere externe invloeden met een doorkijkna 2020.De inzet van het kabinet is om in het kader van de kennisprogrammeringwerk met werk te maken door maximaalin te zetten op de aansluiting bij bestaande internationaleonderzoeksprogramma’s voor strategisch en fundamenteelonderzoek (zoals EU-programma’s LIFE, Horizon 2020 enInterreg). Ook op nationaal niveau is nog efficiencywinstte boeken door betere onderlinge afstemming tussen dekennisprogrammering van de betrokken departementenen kennisinstituten, zowel op het gebied van toegepast,strategisch als fundamenteel onderzoek.Kunstmatige substratenNederland wil de komende jaren, onder meer in internationaalverband, verkennen hoe met kunstmatigesubstraten om te gaan. Hierbij worden velerlei aspectenbetrokken, zoals de waarde voor het mariene ecosysteemen de cultuurhistorie, de opruimplicht van afgeschrevenobjecten en wrakken, de (ruimtelijke) afstemming metandere gebruiksfuncties, kosten-aspecten en kansen voorduurzame ontwikkelingen. Uiterlijk in 2014 neemt hetkabinet over deze thematiek een standpunt in.3.13.4 Internationale samenhang en samenwerkingNoordzeebeleid is per definitie internationaal beleid. Zowelhet dynamische mariene ecosysteem als de gebruikershouden zich niet aan grenzen, het ligt dan ook voor de handom voor kennis- en beleidsontwikkeling het internationalespeelveld op te zoeken. Daarbij ligt het bevoegd gezag voorbelangrijke gebruikersgroepen zoals de internationalescheepvaart (IMO) en visserij (EU) op internationaal niveauen vindt ook de totstandkoming van natuur- en milieubeleidvoor een belangrijk deel plaats op EU- of OSPARniveau.Omdat het Nederlandse deel van de Noordzee zeerintensief gebruikt wordt, van groot economisch belangis én tegelijkertijd hoge natuurwaarden kent, hecht hetkabinet grote waarde aan een effectieve inbreng in dieinternationale beleidsarena’s om via die weg de invloedop het zeegebied voor onze kust zo groot mogelijk te latenzijn en te laten bijdragen aan de eigen nationale ambities.De KRM verlangt ook coherentie tussen nationale marienestrategieën.104 |

Tabel 5. Prognose rijksuitgaven voor de uitwerking van de Mariene Strategie 2013-2020 (x 1 mln €), aanvullend opbestaand en reeds voorgenomen beleid.activiteit 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020Beleidsontwikkeling en uitvoering 0,8 1,1 0,7 0,6 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0Kennis en monitoring 2,2 2,2 2,1 2,1 1,7 1,7 1,7 1,7 1,7Coördinatie, communicatie en publieksparticipatie 0,2 0,2 0,12 0,12 0,07 0,07 0,07 0,07 0,07Totaal 3,2 3,5 2,92 2,82 2,77 2,77 2,77 2,77 2,77Bronnen:• meerjarenbegroting 2012-2024 Hoofdstuk 12, I&M/DGRW: posten KRM en OSPAR (eigen middelen en BOA): 13,5 mln. (jaarreeks: 0,9 mln. 2012;1,7 mln. 2013; 1,6 mln. 2014; 1,6 mln. 2015; 1,5 mln. per jaar voor 2016-2020 ev.)• meerjarenbegroting IenM/RWS 2012-2024 Infrastructuurfonds: landelijke taken Watermanagement en Basisinformatie: 2,25 mln. (jaarreeks:0,25 mln. per jaar 2012-2020)• meerjarenbegroting EL&I, Operationeel doel 18.3, Behouden van de internationale/nationale biodiversiteit en versterken van onze natuur:10,5 mln. (jaarreeks: 2 mln. 2012; 1,5 mln. 2013; 1 mln. per jaar voor 2014-2020).Inzet in de voorbije periodeNederland heeft vanaf 2008 vooral in OSPAR-verband enin de door de Europese Commissie ingestelde werk- enexpertgroepen binnen de Common Implementation Strategygeijverd voor zoveel mogelijk coördinatie en consistentietussen de afzonderlijke mariene strategieën van de lidstaten.Waar mogelijk heeft Nederland initiatieven genomenom door samenwerking meer synergie en efficiency in deaanpak te bereiken. In OSPAR-verband heeft een hoge matevan informatiedeling en gezamenlijke beoordeling van demariene wateren plaats gevonden. Veel energie is gestokenin het uitwisselen en de coördinatie van het verder ontwikkelenvan bestaande methodieken voor het beoordelen vande goede milieutoestand (indicatorenontwikkeling). Ook isgewerkt aan de ontwikkeling van gecoördineerde milieudoelenen indicatoren. Onder meer is geld en menskrachtgestoken in de opkomende beleidsterreinen van marienezwerfvuil en onderwatergeluid, in de ontwikkeling van indicatorenvoor de beoordeling van het mariene ecosysteemen afstemming tussen OSPAR, KRM en implementatie vande KRW in de internationale stroomgebieden. In hoofdstuk2, paragrafen 3.4-3.11 en bijlage 2 is nader uitgewerkt welkeactiviteiten tot nog toe zijn ondernomen ten behoeve vande initiële beoordeling en het formuleren van de goedemilieutoestand, milieudoelen en de ontwikkeling vanindicatoren.De prioriteit bij de activiteiten to nu toe lag daarbij bijde landen in het zuidelijke deel van Noordzee tussen hetKanaal en de Doggersbank: Denemarken, Duitsland,Verenigd Koninkrijk, België en Frankrijk. Nederland heeftdaartoe sinds 2011 informele consultaties met de andereNoordzee staten georganiseerd.Inzet in de komende jarenZoals in voorgaande paragrafen verwoord, wil het kabinetook bij de verdere uitwerking van de Mariene Strategie naarhet monitoringprogramma (Mariene Strategie Deel II), hetmaatregelenprogramma (Mariene Strategie Deel III), en bijverdere ontwikkeling van de indicatoren en de daarbijbehorende kennisprogrammering, nadrukkelijk inzettenop een internationale aanpak. De aanpak is gerichtop internationale samenwerking in het kader van deinstitutionele samenwerkingsstructuren, zoals de CommonImplementation Strategy van de Europese Commissie, OSPAR,de IMO en het GVB. Hierbij ligt de nadruk op samenwerkingmet de buurlanden in de Noordzeesubregio. Het doel isom de internationale samenhang tussen de strategieën enefficiency bij de implementatie te versterken (ten aanzienvan maatregelen, kennisontwikkeling en monitoring) enmeer synergie te verkrijgen bij de uitvoering van verwanteEU-regelgeving. Het gaat dan vooral om de KRM, KRW, VHRen het GVB. Dit past binnen het streven van het NWP omtot een internationale strategie te komen voor de zuidelijkeNoordzee.In de werkgroepen binnen Common ImplementationStrategy van de Europese Commissie worden vanaf 2013gerichte activiteiten ontplooid om de samenhang eneffectiviteit van implementatie van de KRM verder tebevorderen. De resultaten uit beoordeling door deCommissie van de delen I van de mariene strategieënvan de lidstaten vormen hiervoor de basis. Hierbij wordtnauw samengewerkt met de vier regionale zeeconventiesbinnen de grenzen van de EU. In 2011-2012 is binnen OSPARreeds een analyse uitgevoerd naar de mate van regionalesamenhang tussen ambities in de mariene strategieën vande verdragspartijen. Actielijsten zijn geformuleerd omregionale coördinatie verder te vergroten. 234 Belangrijkin dit verband is het werk binnen OSPAR aan de gecoördineerdeaanpak van de milieudoelen en indicatoren diesamenhangen met het mariene ecosysteem (de descriptorenbiodiversiteit, exoten, voedselwebben en integriteit vande zeebodem) en in Europees verband de kennis- enbeleidsontwikkeling op het gebied van onderwatergeluid enzwerfvuil. Stroomlijning van de aanpak tussen KRM, KRW,Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 105

GVB en de biodversiteitsstrategie is een ander belangrijkaandachtspunt. Nederland zal een actieve bijdrage blijvenleveren aan de werkprogramma’s van de Europese Commissieen OSPAR.Om de internationale inzet naar meer samenhang ensamenwerking te richten, heeft Nederland het initiatiefgenomen om met de landen in de zuidelijke Noordzee(Denemarken, Duitsland, Verenigd Koninkrijk, België enFrankrijk) een informele agenda op te stellen. Het doel isom meer regionale afstemming tussen ambities te bereikenen efficiency te zoeken binnen de verschillende internationaleschaalniveaus waarop aan het maatregelenprogramma,het monitoringprogramma, de indicatoren en bijbehorendekennisprogrammering worden uitgewerkt: zuidelijkeNoordzee, OSPAR- en EU-niveau en mondiaal. De insteek ispragmatisch, om vanuit concrete aanknopingspunten voorsamenwerking of afstemming de krachten als buurlanden tebundelen en effectiever te opereren binnen de activiteitendie vanuit de Europese Commissie en OSPAR wordengeïnitieerd en daar ook mede richting aan te geven. Eenvolgende stap is om richting de tweede KRM-cyclus (vanaf2018) ook de milieudoelen beter op elkaar af te stemmen.3.14 Doorkijk na 2015De richtlijn bepaalt dat de Mariene Strategie iedere zes jaarwordt geactualiseerd. In de periode 2018-2021 gebeurt ditvoor de eerste keer. In 2017-2018 wordt de initiële beoordelinggeactualiseerd en worden de beschrijvingen van degoede milieutoestand, milieudoelen en indicatoren zonodig bijgesteld. In 2020 en 2021 volgen respectievelijk hettweede monitoringprogramma en het tweede maatregelenprogramma.Zo kan het beleid aansluiten bij de laatsteinzichten in het ecosysteem en in de effectiviteit van beleiden bij internationale ontwikkelingen. Hiermee wordt invullinggegeven aan het aanpassingsgericht beheer (adaptivemanagement) dat de richtlijn voorstaat.3.15 FinanciënDe rijksuitgaven voor de implementatie van de MarieneStrategie van 2012 tot 2020 zijn in totaal ongeveer 26miljoen euro. De bedragen zijn al opgenomen in de meerjarenbegrotingvan de ministeries van Infrastructuur enMilieu en van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie,zie ook tabel 5. De uitgaven hebben alleen betrekking opdatgene wat boven op huidig en voorgenomen beleid enbestaande wettelijke verplichtingen nodig is om de KRM teimplementeren. Deze middelen zullen worden ingezet opbasis van nadere voorstellen gericht op: de uitwerking vande bodembescherming Friese Front en Centrale Oestergronden,beleidsintensivering op het gebied van zwerfvuil(inclusief microplastics), de ontwikkeling van nieuweindicatoren en kennisprogrammering en het genereren vaninformatie uit het monitoringprogramma. Rijksuitgavendie betrekking hebben op (uitvoering en monitoringvan) beleid dat weliswaar bijdraagt aan de opgave voorde KRM, maar reeds binnen bestaande wettelijke kadersvigerend is of wordt voorgenomen (zoals KRW, Natura 2000,ASCOBANS, MARPOL), zijn niet in onderstaand overzichtmeegenomen. Ook de kosten die samenhangen met deaanvullende beleidsopgave in het GVB in relatie tot deKRM zullen geheel binnen het huidige vastgestelde budgetvoor het GVB worden ingevuld, en zijn derhalve niet in hetoverzicht meegenomen.Het is de intentie om het nodige onderzoek te verrichtenin samenwerking met (inter)nationale kennisinstituten eninternationale en EU-onderzoekprogramma’s (Interreg- enkaderprogramma’s). Ook is het de bedoeling om aan te sluitenbij lopende programma’s voor zowel fundamenteel alsstrategisch onderzoek. Bestaande internationale verdragenen EU- regelgeving worden gerespecteerd. Randvoorwaardevoor de ontwikkeling van het KRM-monitoringprogrammais dat het totale pakket van monitoringverplichtingen op deNoordzee niet duurder wordt. De uitdaging is dan ook omin te zetten op synergie tussen de verschillende meetinspanningsverplichtingen,op innovatie en op internationalesamenwerking in de Noordzeesubregio.Er is een gemiddeld bedrag van 1 miljoen euro per jaaropgenomen voor de ontwikkeling en uitvoering vanmaatregelen. De exacte (maatschappelijke) kosten voor uitvoeringvan de aanvullende maatregelen op het gebied vanGVB, bodembescherming en zwerfvuil zijn op dit momentnog niet te geven. Besluitvorming over het programma vanmaatregelen vindt plaats in 2015. Randvoorwaarde is denuchtere en pragmatische aanpak: realisme, aanpak van degrootste risico’s, de baten wegen op tegen de maatschappelijkekosten (milieudoelstellingen 2020). Het benutten vankansen voor ontwikkeling en innovatie heeft de voorkeurboven uitsluiten en reguleren. De voor het rijk uit maatregelenvoortvloeiende kosten zullen uit de beschikbarebegrotingsmiddelen van de ministeries van IenM en EL&Iworden gedekt.106 |

Voetnoten186Ministerie van Infrastructuur en Milieu, Agenda Duurzaamheid; eengroene groei-strategie voor Nederland, (Den Haag, 2011).187Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Nationaal Waterplan, 204-206.188Besluit van 23 augustus 2010, houdende wijziging van het Waterbesluit inverband met de implementatie en de uitvoering van de Kaderrichtlijn MarieneStrategie. Staatsblad nr. 330 (Den Haag, 2010) Nota van Toelichtingparagraaf 2.1.189Richtlijn 2008/56/EG, preambule #27 en #44.190Deltares, IMARES, Determination of Good Environmental Status.191Deltares, IMARES, Environmental targets and associated indicators.192Richtlijn 2008/56/EG, Art. 1.3 en art. 3.5. G.193Deltares, Determination of Good Environmental Status 2-3.194OSPAR Commission, MSFD advice manual on biodiversity - Approaches todetermining good environmental status, setting of environmental targets andselecting indicators for Marine Strategy Framework Directive descriptors 1, 2,4 and 6 (2011) 14-20.195Richtlijn 2008/56/EG, Art. 10.1 in relatie tot bijlage IV m.n. (5) & (9).196Richtlijn 2008/56/EG, Art. 2 en 4.197Richtlijn 2008/56/EG , Art. 10.1 en Bijlage IV m.n. 6.198Report of the OSPAR ICG-MSFD meeting 13-14 December 2011, ICG-MSFD(4) 11/7/1-E (London, 2012) 3.199Revised meeting minutes of WG GES meeting 27-28 September 2011, GES8/2012/2/rev. European Commission (Brussel, 2012) 4.200Van der Graaf et al., European Marine Strategy Framework Directive.201Europese Commissie, Common Understanding of (Initial) Assessment,Determination of Good Environmental Status (GES) and Establishment ofEnvironmental Targets (Brussel, 2010) chapter 6 and Annex 3 (Approach 3).Het document is op 7-9 December 2011 geaccordeerd door hetinformele EU-overleg Mariene Directeuren.202OSPAR Commission, North-East Atlantic Environment Strategy, Strategyof the OSPAR Commission for the Protection of the Marine Environment ofthe North-East Atlantic 2010-2020, OSPAR Agreement 2010-3 (2010) 7,12, 15, 19 en 22.203OSPAR Commission, Convention for the protection of the marineenvironment of the North-East Atlantic (1992) Artikel 13.204ICES levert waarden voor SSB en B paen voor F en F MSYvoor eenaantal commercieel beviste soorten in de Noordzee. Er is veelkennis nodig voor het berekenen van robuuste en goed onderbouwdeF MSY- en B pa-niveaus. Die is slechts voor een beperkt aantalbestanden beschikbaar. Zo is het moeilijk om rekening te houdenmet gemengde visserij. MSY-niveaus zijn afhankelijk vanvisserijpatronen en technieken. Wanneer deze wijzigen, zouden deMSY-waarden opnieuw moeten worden berekend.205Ibidem.206Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie,Herziening van het gemeenschappelijk visserij beleid, Brief aan de TweedeKamer referentie nr 224792 (Den Haag, 30 september 2011).207OSPAR Commission, OSPAR‟s MSFD Advice Manual on Biodiversity,(2012) 59-63.208W.M.G.M. van Loon, A.J. Verschoor and A. Gittenberger, BenthicEcosystem Quality Index 2: Design and calibration of the BEQI-2 WFD metricfor marine benthos in Transitional waters, Rijkswaterstaat Waterdienstrapport 4-5 (Lelystad, 2011).209Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, AanpakNatura 2000, nr. 230499 Brief aan de Tweede Kamer (Den Haag, 14september 2011) 8.210OSPAR Commission, Common Procedure for the Identification of theEutrophication Status of the OSPAR Maritime Area (2005).211European Commission, Guidance Document No. 23 on EutrophicationAssessment in the context of European water policies (2009) 57.212OSPAR Commission, Guidance Document No 23, 59-69213OSPAR Commission, OSPAR MSFD Advice document on GES 7-Hydrographical conditions, OSPAR Committee of the EnvironmentalImpact of Human Activities (EIHA) (London, 2012) 5.214OSPAR Commission, OSPAR MSFD Advice document on GES 7, 5-7.214aOSPAR Commission, Finding Coommon Ground, 28.215Ibidem, 6-7.215aOSPAR Commission, Finding Coommon Ground, 30.216Europese Commissie, Common Implementation Strategy for the WaterFramework Directive (2000/60/EC) Technical Guidance For DerivingEnvironmental Quality Standards (Brussel, 2011).217OSPAR Commission, MIME 11/3/4 Approaches to determining goodenvironmental status, setting of environmental targets and selectingindicators for MSFD descriptor 8, indicator 8.2.2. (Draft) (2011).218Verordening (EG) nr. 1881/2006 tot vaststelling van de maximumgehaltenaan bepaalde verontreinigingen in levensmiddelen, (19 december 2006).219Verordening (EU) nr. 1259/2011 tot wijziging van Verordening (EG) nr.1881/2006 wat betreft de maximumgehalten voor dioxinen, dioxineachtigepcb’s en niet-dioxineachtige pcb’s in levensmiddelen, (2 december, 2011).219aOSPAR Commission, Finding Coommon Ground, 33.220Ministerie van Infrastructuur en Milieu, Agenda duurzaamheid.221MSFD GES Technical Subgroup on Marine Litter, Marine Litter TechnicalRecommendations for the Implementation of MSFD Requirements (2011) 11.222Deltares Imares, Environmental targets and associated indicators, 69.223Ibidem, 72-73.224Ibidem, 70-71.225MSFD GES Technical Subgroup on Marine Litter, Marine LitterTechnical Recommendations, 62.226Ibidem, 64.227LEI, Cost-effectiveness and cost-benefit analysis for the MSFD Framework forthe Netherlands (2011) 96-97.227aOSPAR Commission, Finding Coommon Ground, 34.228H.J. Lindeboom et al., „Short-term ecological effects of an offshorewind farm in the Dutch coastal zone; a compilation, EnvironmentalResearch Letters, Vol. 6 nr. 3 (2011), 6.229Van der Graaf et al., European Marine Strategy Framework Directive, 3-4.230Ministerie van Infrastructuur en Milieu, Integraal Beheerplan Noordzee2015 (Den Haag, 2011)231Besluit van 23 augustus 2010, houdende wijziging van het Waterbesluit,Wijziging H, betreffende de invoeging van Artikel 8.1.a, lid 4.232Kabinetsreactie “Een zee van mogelijkheden”, IENM/BSK-2012/6423.233Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, AanpakNatura 2000, nr. 230499 Brief aan de Tweede Kamer (Den Haag, 14september 2011).234OSPAR Commission, Finding common ground. Towards coherence inimplementing the Marine Strategy Framework Directive in the North-EastAtlantic region through the work of the OSPAR Commission (London, 2012)Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 107

108 |

BronnenAgreement for cooperation in dealing with pollution of the NorthSea by oil and other harmful substances, 1983, as amended by theDecision of 21 September 2001 by the Contracting Parties to enablethe Accession of Ireland to the Agreement (Bonn, 2001).Ainslie, M.A., et al., Assessment of natural and anthropogenicsound sources and acoustic propagation in the North Sea,TNO-DV 2009 C085 (2009).Ainslie, M.A., et al., Standard for measurement and monitoringof underwater noise, Part I: physical quantities and their units,TNO-DV 2011 C235 (2011).Arts, F.A., Trends en verspreiding van zeevogels en zeezoogdierenop het Nederlands Continentaal Plat 1991 – 2008, RWSWaterdienst BM 09.08.(2009).Baretta-Bekker J.G., Bot P., Prins T. & Zevenboom W.,Report on the second application of the OSPAR ComprehensiveProcedure to the Dutch marine waters, OSPAR EUC 08/2/6-E(L)(2007).Besluit van 23 augustus 2010, houdende wijziging van hetWaterbesluit in verband met de implementatie en de uitvoeringvan de kaderrichtlijn mariene strategie. Staatsblad nr. 330 (DenHaag, 2010).Besluit van het informele overleg van EU Mariene Directeuren,BRNO (28-29 mei 2009).Besluit van 4 juli 1994, houdende uitvoering van het hoofdstukMilieu-effectrapportage van de Wet milieubeheel (1994).Besluit van 22 november 2007, houdende regels inzake de kwaliteitvan de bodem Staatsblad nr. 469 (Den Haag, 2007).Besluit van 12 november 2009, nr. 09.003229 tot vaststelling vanregels inzake de organisatie en de coördinatie van de bestrijdingvan schadelijke gevolgen van ongevallen op de Noordzee, (BesluitRampenplan voor de Noordzee 2009) Staatscourant nr.18323 (Den Haag, 2009).Besluit van 30 november 2009, houdende regels ter uitvoeringvan de milieudoelstellingen van de kaderrichtlijn water, (Besluitkwaliteitseisen en monitoring water 2009) Staatsblad nr.15 (Den Haag, 2010).Boon, A.R., et al., Monitoring and researching ecological effectsof Dutch offshore wind farms- Masterplan, Deltares (Delft,2010).Bos, O.G., et al, Biodiversity hotspots on the Dutch continentalshelf. A marine strategy framework directive perspective, IMARESrapport nr. C071/11 (Wageningen, 2011).Camphuysen C. J., Ensor K., Furness R.W., Garthe S.,Hüppop O., Leaper G., Offringa H., Tasker M.L., Seabirdsfeeding on discards in winter in the North Sea. Final report to theEuropean Comm., study contr. 92/3505, NIOZ-report no. 8.Neth. Inst. for Sea Res. (Texel, 1993).Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 109

Camphuysen, C.J., Siemensma, M.L., Conservationplan forthe Harbour Porpoise Phocoena phocoena in The Netherlands,NIOZ Report Royal Netherlands Institute for Sea Research(Texel, 2011).CBS, Economic description of the North Sea for the Netherlands,(Voorburg, 2010).CBS, Environmental accounts of the Netherlands 2010,(Voorburg, 2010).CBS, PBL, Wageningen UR, Gewone en grijze zeehond inWaddenzee en Deltagebied, 1959 - 2011 (indicator 1231, versie09, 11 januari 2012). (Den Haag, 2012)Collie, J.S. et al, ‘A quantitative analysis of fishing impactson shelf-sea benthos’, Journal of Animal Ecology, Vol. 69(2000).Commissie van de Europese Gemeenschappen, Mededelingvan de Commissie over het voorzorgsbeginsel, COM/2000/1(Brussel, 2000).Convention on environmental impact assessment in atransboundary context, done at Espoo (Finland, 1991).‘Cost based Approach’ Europese handreiking economischeanalyses KRM, §4.3Council regulation (EC) No 2371/2002 of 20 December 2002 onthe conservation and sustainable exploitation of fisheries resourcesunder the Common Fisheries Policy (Brussels, 2002).Centraal Planbureau, Natuur- en Milieuplanbureau,Welvaart en Leefomgeving (2006).Deerenberg, C. Teal, L.R., Beare, D., Van der Wal,J.T.,Presassessment of the impact of fisheries on de conservationobjectives of Dutch marine protected areas, , FIMPAS projectreportnumber C071/10, IMARES (2010) .Deltares, Hydromorfologische ingrepen in de Nederlandsekustwateren (2010)Deltares, IMARES, Determination of Good Environmental Status.Implementation of the Marine Strategy Framework Directive forthe Dutch part of the North Sea Background document 2 (of 3)(Delft, 2011).Deltares, IMARES, Environmental targets and associatedindicators. Implementation of the Marine Strategy FrameworkDirective for the Dutch part of the North Sea Background document2 (of 3) (Delft, 2011).Deltares, IMARES, Initial Assessment, Implementation of theMarine Strategy Framework Directive for the Dutch part of theNorth Sea Background document1 (of 3) (Delft, 2011).Deltares, IVM, Microplastic Litter in the Dutch MarineEnvironment (Delft, Amsterdam, 2011).DHV, Projectnota/MER Aanleg en zandwinning ZandmotorDelflandse kust (Den Haag, 2010).Die Bundesregierung, Umsetzung der Meeresstrategie-Rahmenrichtlinie RICHTLINIE 2008/56/EG zur Schaffung einesOrdnungsrahmens für Maßnahmen der Gemeinschaft im Bereichder Meeresumwelt (Meeresstrategie-Rahmenrichtlinie). EntwurfAnfangsbewertung der deutschen Nordsee, nach Artikel 8Meeresstrategie-Rahmenrichtlinie. Stand 14.10.2011 (Bonn, 2011).Die Bundesregierung, Umsetzung der Meeresstrategie-Rahmenrichtlinie RICHTLINIE 2008/56/EG zur Schaffung einesOrdnungsrahmens für Maßnahmen der Gemeinschaft im Bereichder Meeresumwelt (Meeresstrategie-Rahmenrichtlinie). EntwurfBeschreibung eines guten Umweltzustands für die deutscheNordsee, nach Artikel 9 Meeresstrategie-Rahmenrichtlinie. Stand14.10.2011 (Bonn, 2011).Die Bundesregierung, Umsetzung der Meeresstrategie-Rahmenrichtlinie RICHTLINIE 2008/56/EG zur Schaffung einesOrdnungsrahmens für Maßnahmen der Gemeinschaft im Bereichder Meeresumwelt (Meeresstrategie-Rahmenrichtlinie). EntwurfFestlegung von Umweltzielen für die deutsche Nordsee, nach Artikel10 Meeresstrategie-Rahmenrichtlinie. Stand 14.10.2011 (Bonn,2011)..Duin, van C.F., et al, MER Winning suppletiezand Noordzee2008 t/m 2012. Grontmij (Houten, 2010).Duren, van, L. et. Al., Plan van aanpak NatuurherstelplanWaddenzee. Thema 3: Biobouwers in de Waddenzee. (2009).Ecorys, Baseline Scenario Marine Strategy Framework Directive(Rotterdam, 2011).Essink, K., et al., Wadden Sea Quality Status Report (2004).EU Working Group on Economic Assessment, Economic andSocial Analysis for the Initial Assessment for the Marine StrategyFramework Directive: the Guidance document (Brussel, 2010).EU Working Group on Economic Assessment, Economic andSocial Analysis for the Initial Assessment for the Marine StrategyFramework Directive: the Guidance document (Brussel, 2010).110 |

European Commission, Communication from the Commissionto the Council and the European Parliament on the role of the CFPin implementing an ecosystem approach to marine management,[SEC(2008) 449] (Brussels, 2008).European Commission, Guidance Document No. 23 onEutrophication Assessment in the context of European waterpolicies (2009)57.Europese Commissie, Besluit van de Commissie van 1 september2010 tot vaststelling van criteria en methodologische standaardeninzake de goede milieutoestand van mariene wateren 2010/477/EU (Brussel 2010).Europese Commissie, Common Understanding of (Initial)Assessment, Determination of Good Environmental Status (GES)and Establishment of Environmental Targets. (Brussel, 2010).Guidance adopted by EU Marine Directors, Warsaw,7-9 December 2011.Europese Commissie, Common Implementation Strategy for theWater Framework Directive (2000/60/EC) Technical Guidance ForDeriving Environmental Quality Standards (Brussel, 2011).Europese Commissie, Mededeling van de Commissie aan hetEuropees Parlement en de Raad voor de instandhouding en hetbeheer van het haaienbestand, Commissiebesluit 2009/40, §3.3, 9 (Brussel, 2009).Europese Commissie, Aanbeveling van de Commissievan 17 maart 2010 betreffende de monitoring vanperfluoralkylverbindingen in levensmiddelen (2010/161/EU)(Brussel, 2010).Federale overheidsdienst. Volksgezondheid, veiligheid vande voedselketen en leefmilieu. Initiële beoordeling voor deBelgische mariene wateren. Kaderrichtlijn Mariene Strategie – Art8, lid 1a & 1b (Brussel, 2012).Federale overheidsdienst. Volksgezondheid, veiligheid vande voedselketen en leefmilieu. Socio-economische analysevan het gebruik van de Belgische mariene wateren en de aan deaantasting van het mariene milieu verbonden kosten. KaderrichtlijnMariene Strategie – Art 8, lid 1c (Brussel, 2012).Federale overheidsdienst. Volksgezondheid, veiligheid vande voedselketen en leefmilieu. Omschrijving van de GoedeMilieutoestand & vaststelling van Milieudoelen. KaderrichtlijnMariene Strategie – Art 9 & 10 (Brussel, 2012).European Environment Agency. European habitat typehierarchical view. EUNIS Website.http://eunis.eea.europa.eu/habitats-code-browser.jsp?expand=A#level_AFraneker, van, J.A., Fulmar Litter EcoQO Monitoring in theNetherlands 1979-2008 in relation to EU Directive 2000/59/EC onPort Reception Facilities Report C027/10, IMARES (Wageningen,2010).Franeker, van, J.A., ‘Monitoring plastic ingestion by thenorthern fulmar Fulmarus glacialis in the North Sea’Environmental Pollution, nr. 159/10 (2011) 2609-2615.Geelhoed, S.C.V., van Polanen Petel, T., Zeezoogdieren opde Noordzee. Achtergronddocument bij Natuurverkenning 2011.WOt-werkdocument 258 (Wageningen 2011).Gils, van, J. & Friocourt, Y., Doelbereik KRW stoffen in deNoordzee - deel 2 : scenarioberekeningen, Deltares rapportZ4441, (Delft, 2009).Goss-Custard J. D., et al., ‘When enough is not enough:shorebirds and shellfishing’, The Royal Society (2003).Graaf, van der, et al., European Marine Strategy FrameworkDirective - Good Environmental Status (MSFD GES): Report of theTechnical Subgroup on Underwater noise and other forms of energy(2012).Goudswaard P.C., Perdon K.J., Jol J., Kesteloo J.J., vanZweeden C. & Troost K., Schelpdieren in de Nederlandsekustwateren. Bestandsopname 2011. Imares rapport C094/11(2011).Hislop, J.R.G., Changes in North Sea gadoid stocks, ICESJournal of Marine Science’, vol. 53, nr. 6 (1996).HM Government, UK Initial Assessment and Proposals for GoodEnvironmental Status, Marine Strategy Framework Directiveconsultation (London, 2012).Hueting, R., Nieuwe Schaarste en Economische Groei(Amsterdam, Brussel, 1974).ICES Advisory Commission, Report of the Working Groupon Elasmobranch Fishes, ICES CM 2010/ACOM (June 2010,Portugal).ICES, Report of the ICES Advisory Committee 2011. Book VI, theNorth Sea stocks (2011).ICES, Report of the Planning Group on Recreational FisheriesSurveys (PGRFS) ICES CM 2011/ACOM:23 (Spain, 2-6 May2011).ICES, Sandeel advice for the North Sea (2011).Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 111

International Maritime Organization, Noise from commercialshipping and its adverse impacts on marine life- Report of theCorrespondence Group, IMO MEPC 61/19 (2010).International Maritime Organization, InternationalConvention for the Prevention of Pollution From Ships, 1973 asmodified by the Protocol of 1978 (MARPOL 73/78).International Maritime Organization, InternationalConvention for the control and management of ships ballast water& sediment (London, 2004).International Maritime Organization, Guidelines for theControl and Management of Ships’ Biofouling to Minimize theTransfer of Invasive Aquatic Species (London, 2011).International Maritime Organisation, Prevention of Pollutionby Garbage from Ships (2011).Internationale Rijncommissie, Aktionsprogramm ‘Rhein’ 8Rheinministerkonferenz (Straatsburg,1987).Jak, R.G., et al, Instandhoudingsdoelen Natura 2000-gebiedenNoordzee, IMARES rapport nr. C065/09 (Wageningen, 2009).Kabinetsreactie “Een zee van mogelijkheden”, IENM/BSK-2012/6423.Keijser X., van der Veeren R.J.H.M., Economic and socialanalyses for the Marine Strategy Framework Directive. Part 1: InitialAssessment (2011)Kaiser, M.J. et al, ‘Modification of marine habitats bytrawling activities: Prognoses and solutions’, Fish andFisheries, Vol. 3 (2002).Kater, B. et al, Seismisch onderwatergeluid op het NCP, Arcadis(2011).Keijser, X., Van der Veeren, R.J.H.M. Economic and socialanalyses for the Marine Strategy Framework Directive. Part 1: InitialAssessment (2011).Koeman J. H., Veen J., Brouwer E., Huisman de BrouwerL. and Koolen J. L., ‘Residues of chlorinated hydrocarboninsecticides in the North Sea environment’, Helgol. Wiss.Meersunters 17 (1968).KRW-stroomgebiedbeheerplannen 2009-2015.LEI, Cost-effectiveness and cost-benefit analysis for the MSFDFramework for the Netherlands (2011).LEI, The current cost of avoiding degradation of the Dutch NorthSea Environment (Den Haag 2010).Lengkeek, W., et al., Een beschermde status voor wrakken in deNoordzee?, Bureau Waardenburg rapport nr 11-160 (2011).Lindeboom, H.J., et al., Ecologische atlas Noordzee ten behoevevan gebiedsbescherming (Wageningen, 2008).Lindeboom, H.J. et al., Gebiedsbescherming Noordzee:habitattype, instandhoudingsdoelen en beheermaatregelen, WOtwerkdocument 114 (2008).Lindeboom, H.J., et al., ‘Short-term ecological effects of anoffshore wind farm in the Dutch coastal zone; a compilation’,Environmental Research Letters, Vol. 6 nr. 3 (2011).Lindeboom, H.J., Geurts van Kessel, A.J.M & Berkenbosch,A., Gebieden met bijzondere ecologische waarden op hetNederlands Continentaal Plat Rapport RIKZ 2005.008 enAlterra Rapport nr. 1109, paragraaf 3.5. (2005).Loon, van, W.M.G.M., Verschoor A. J. and A GittenbergerA., Benthic Ecosystem Quality Index 2: Design and calibration ofthe BEQI-2 WFD metric for marine benthos in Transitional waters,Rijkswaterstaat Waterdienst rapport 4-5 (2011).‘Marine Accounts Approach’, Europese handreikingeconomische analyses KRM,§2.3.Ministerie van Defensie, Defensie Duurzaamheidsnota (DenHaag, 2009)Ministerie van Economische Zaken, Landbouw enInnovatie, Aanpak Natura 2000, nr. 230499 Brief aan de TweedeKamer (Den Haag, 14 september 2011).Ministerie van Economische Zaken, Landbouw enInnovatie, Herziening van het gemeenschappelijk visserij beleid,Brief aan de Tweede Kamer referentie nr 224792 (Den Haag, 30september 2011).Ministerie van Infrastructuur en Milieu, AgendaDuurzaamheid; een groene groei-strategie voor Nederland, (DenHaag, 2011).Ministerie van Infrastructuur en Milieu, Meer waarde uitafval. DP 2011048374. Brief aan deTweede Kamer (Den Haag, 25 augustus 2011).Ministerie van Infrastructuur en Milieu, Motie enToezeggingen Scheepvaart. IenM/BSK-2011/118115. Brief aan deTweede Kamer (Den Haag, 26 september 2011).Ministerie van Infrastructuur en Milieu, Onderzoek VIkunststof verpakkingsafval uit huishoudens Brief aan de TweedeKamer DP2011036919 (Den Haag, 2011).112 |

OSPAR Commission, MSFD advice manual on biodiversity -Approaches to determining good environmental status, setting ofenvironmental targets and selecting indicators for Marine StrategyFramework Directive descriptors 1, 2, 4 and 6 (2011).OSPARCommission, North-East Atlantic Environment Strategy,Strategy of the OSPAR Commission for the Protection of theMarine Environment of the North-East Atlantic 2010-2020,OSPAR Agreement 2010-3 (2010).OSPAR Commission, Nutrients in the Convention Area -Assessment of Implementation of PARCOM Recommendations88/2 and 89/4 (2008).OSPAR Commission, OSPAR Decision 2000/3 on the Use ofOrganic-Phase Drilling Fluids (OPF) and the Discharge of OPF-Contaminated Cuttings (2000).OSPAR Commission, OSPAR MSFD Advice document on GES7- Hydrographical conditions, OSPAR Committee of theEnvironmental Impact of Human Activities (EIHA) (London,2012).OSPAR Commission, OSPAR’s MSFD Advice Manual onBiodiversity, (2012).OSPAR Commission, Overview of the impacts of anthropogenicunderwater sound in the marine environment (2009).OSPAR Commission, Quality Status Report (2010).OSPAR Commission, Report on the second application of theOSPAR Comprehensive Procedure to the Dutch marine waters(2008).OSPAR Commission, Towards the 50% reduction targetfor nutrients. Assessment of Implementation of PARCOMRecommendations 88/2 and 89/4, Publication 372/2008(London, 2009).OSPAR Commission, Trends in waterborne inputs. Assessmentof riverine inputs and direct discharges of nutrients and selectedhazardous substances to the OSPAR maritime area in 1990-2006,Publication 448/2009 (London, 2009).OSPAR Commission, Towards the 50% reduction targetfor nutrients. Assessment of Implementation of PARCOMRecommendations 88/2 and 89/4, Publication 372/2008.,(London, 2009).Planbureau voor de Leefomgeving, Natuurkwaliteit enbiodiversiteit van de Nederlandse zoute wateren (Den Haag/Bilthoven 2010).Planbureau voor de Leefomgeving, Noordzee en Waddenzee:natuur en beleid, Achtergronddocument bij de Natuurbalans2008 (Bilthoven/Den Haag, 2008).De Raden voor de Leefomgeving en Infrastructuur, Eenzee van mogelijkheden. Het versterken van de maatschappelijkebetekenis van de Noordzee (Den Haag, 2011).Report of the OSPAR ICG-MSFD meeting 13-14 December 2011,ICG-MSFD(4) 11/7/1-E (London, 2012).Regulation (EC) No 80/2009 of the European Parliamentand of the Council of 14 January 2009 on a Code ofConduct for computerised reservation systems andrepealing Council Regulation (EEC), No 2299/89 (2009).Revised meeting minutes of WG GES meeting 27-28 September2011, GES 8/2012/2/rev. European Commission (Brussel,2012) .Royal Haskoning, PlanMER Ontwerp Nationaal Waterplan(Nijmegen, 2009).Rijksoverheid website, Bescherming in natuurgebieden(2012). http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/natuur/bescherming-in-natuurgebieden (2012).Rijksoverheid, Atsma pleit voor uniforme meetmethode kunststofverpakkingsafval binnen EU (Den Haag, 9 februari 2011).Richtlijn 2000/59/EG van het Europees Parlement en de Raad van27 november 2000 betreffende havenontvangstvoorzieningen voorscheepsafval en ladingresiduen (Brussel, 2000).Richtlijn 2000/60/EG van het Europees Parlement en de Raadtot vaststelling van een kader voor communautaire maatregelenbetreffende het waterbeleid (Brussel 23 oktober 2000).Richtlijn 2008/56/EG van het Europees Parlement en de Raadtot vaststelling van een kader voor communautaire maatregelenbetreffende het beleid ten aanzien van het mariene milieu(Kaderrichtlijn mariene strategie) (Brussel, 17 juni 2008).Richtlijn 79/409/EEG van het Europese Parlement en de Raadtot vaststelling van een kader voor communautaire maatregelenbetreffende het beleid ten aanzien van het behoud van devogelstand (vogelrichtlijn) (Brussel, 2 april 1979).Richtlijn 91/271/EEG van de Raad van 21 mei 1991 inzake debehandeling van stedelijk afvalwater (Brussel, 1991).Richtlijn 92/43/EEG van het Europese Parlement en de Raad totvaststelling van een kader voor communautaire maatregelenbetreffende het beleid ten aanzien van de instandhouding van denatuurlijke en wilde flora en fauna (Habitatrichtlijn) (Brussel, 21mei 1992).114 |

Richtlijn 91/676/EG van de Raad van 12 december 1991inzake debescherming van water tegen verontreiniging van nitraten uitagrarische bronnen (Brussel, 1991).Richtlijn 96/61/EG van de Raad van 24 september 1996 inzakegeïntegreerde preventie en bestrijding van verontreiniging(Brussel, 1996).Richtlijn 96/82/EG van de Raad van 9 december 1996 betreffendede beheersing van de gevaren van zware ongevallen waarbijgevaarlijke stoffen zijn betrokken (Brussel, 1996).Richtlijn 2001/42/EG van het Europees Parlement en de Raad van27 juni 2001 betreffende de beoordeling van de gevolgen voor hetmilieu van bepaalde plannen en programma’s (Brussel, 2001).Richtlijn 2001/81/EG van het Europese Parlement en de Raad van23 oktober 2001 inzake nationale emissieplafonds voor bepaaldeluchtverontreinigende stoffen (Brussel, 2001).Richtlijn 2008/98/EG van het Europees Parlement en de Raad van19 november 2008 betreffende afvalstoffen en tot intrekking vaneen aantal richtlijnen (Brussel, 2008).Röckmann C., Quirijns F., Overzee H. van, Uhlmann S.,Discards in fisheries – a summary of three decades of research atIMARES and LEI. Report number C068/11. Report IMARES(IJmuiden, Wageningen, 2011).Rozemeijer, M.J.C., Graafland, M., Effecten van zandwinning2007 op de Natura2000-gebieden Voordelta en Noordzeekustzonevanuit het perspectief van de Natuurbeschermingswet. BijlageRWS Noord-Holland (2007).Statement on the Ecosystem Approach to theManagement of Human Activities “Towards an EcosystemApproach to the Management of Human Activities”,First Joint Ministerial Meeting of the Helsinki and OSPARCommissions (JMM), Bremen: 25 - 26 June 2003, Record ofthe meeting, Annex 5.Slabbekoorn, H., et al., ‘A noisy spring: the impact ofglobally rising underwater sound levels on fish, Trends inEcology and Evolution’ Trends in Ecology and Evolution (2010).Smit, C. J., et al., ‘Birds, mussels, cockles and shellfishfishery in the Dutch Wadden Sea: How to deal withlow food stocks for eiders and oystercatchers?’ MarineBiodiversity, Vol. 29, Nr. 1/6 (Frankfurt am Main 1998).Steenbergen,J. et al., To manage or not to manage? DiscussionPaper on brown shrimp (Crangon crangon) fisheries (IMARES2011).Taal, C. et al, Visserij in cijfers 2010, LEI rapport 2010-057(Wageningen, 2010).Tasker, M.L., et al., Task Group 11 Report Underwater noise andother forms of energy (JRC/ICES 2010).Tasker, M.L., et al., ‘The impacts of fishing on marinebirds’, ICES Journal of Marine Science (2000) 531-547.Tasker, M. L., Furness, R. W., ‘Estimation of foodconsumption by seabirds in the North Sea’, ICES CooperativeResearch Report, Vol. 216 (1996).Tasker, M.L. et al., Task Group 11 Report Underwater noise andother forms of energy (JRC/ICES 2010).TNS NIPO, Beleving van de Noordzee: Een kwantitatieveconsultatie onder Nederlandse burgers over de Noordzee(Amsterdam, 2011)TNS NIPO, Enquete zeesportvisserij 2006, Algemene situatie enzeebaarsvisserij (Amsterdam, 2007).Trilateral Seal Expert Group, Aerial surveys of grey seals in theWadden Sea in 2010-2011: Continued growth, through birth andimmigration.Tulp I., Leijzer T., van Helmond A.T.M., Overzicht WadvisserijDeelproject A bijvangst garnalenvisserij, IMARES, rapport nr.:C102/10 (IJmuiden, 2010).UNEP, About Marine Litter (2011). http://www.unep.org/regionalseas/marinelitter/about/default.aspVeeren, van der, R., Dekking, W., Kostenterugwinning vanwaterdiensten in Nederland (2008) Wanless S., et al., ‘Lowenergy values of fish as a probable cause of a majorseabird breeding failure in the North Sea’ MARINE ECOLOGYPROGRESS SERIES, Vol. 294 (2005).Vereniging van Nederlandse Gemeenten, FocusprogrammaZwerfafval, BAMM/U201000025Lbr. 10/003 Brief aan de leden t.a.v. het college en de raad(2010).Verordening 2371/2002/EG van het Europese Parlement ende Raad tot vaststelling van een kader voor communautairemaatregelen betreffende het beleid ten aanzien van deinstandhouding en duurzame exploitatie van de visbestandenin het kader van het gemeenschappelijk visserijbeleid (hetgemeenschappelijk visserijbeleid) (Brussel, 2002).Verordening (EG) Nr. 782/2003 Van het Europees Parlement ende Raad van 14 april 2003 houdende een verbod op organischetinverbindingen op schepen (Brussel, 2003).Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 115

Verordening (EG) Nr. 812/2004 van de Raad van 26 april 2004 totvaststelling van maatregelen betreffende de incidentele vangstenvan walvisachtigen bij de visserij en tot wijziging van Verordening(EG) nr. 88/98 (Brussel, 2004).Verordening (EG) nr. 882/2004. Verordening (EG) nr. 882/2004van het Europees Parlement en de Raad van 29 april 2004inzake officiële controles op de naleving van de wetgevinginzake diervoeders en levensmiddelen en de voorschriften inzakediergezondheid en dierenwelzijn.Verordening (EG) nr. 396/2005 van het Europees Parlement en deRaad van 23 februari 2005 tot vaststelling van maximumgehaltenaan bestrijdingsmiddelenresiduen in of op levensmiddelen endiervoeders van plantaardige en dierlijke oorsprong en houdendewijziging van Richtlijn 91/414/EG van de Raad (2005).De Wilde, P.A.W., Berghuis E.M., en Kok. A., ’Structure andenergy demand of the benthic community of the OysterGround, central North Sea’, Netherlands Journal of SeaResearch, vol. 18(1984).www.noordzeeloket.nlwww.walvisstrandingen.nl.www.zandmotor.nl.http://www.iksr.org/index.php?id=298&L=2.Verordening (EG) Nr. 396/2005 van het Europees Parlement en deRaad van 23 februari 2005tot vaststelling van maximumgehalten aanbestrijdingsmiddelenresiduen in of op levensmiddelenen diervoeders van plantaardige en dierlijke oorsprong enhoudende wijziging van Richtlijn 91/414/EG van de Raad.Verordening (EG) nr. 1881/2006 van de commissie van 19 december2006tot vaststelling van de maximumgehalten aan bepaaldeverontreinigingen in levensmiddelen.Verordening (EU) nr. 1259/2011 van de Commissie van 2 december2011 tot wijziging van Verordening (EG) nr. 1881/2006 wat betreftde maximumgehalten voor dioxinen, dioxineachtige pcb’s en nietdioxineachtigepcb’s in levensmiddelen.Verordening (Euratom) nr. 3954/87 van de Raad van 22 december1987 tot vaststelling van maximaal toelaatbare niveaus vanradioactieve besmetting van levensmiddelen en diervoeders tengevolge van een nucleair ongeval of ander stralingsgevaar (Brussel,1987).Walkek Strather, J., ‘Shelly clay dredged from the DoggerBank’, Quarterly Journal of the Geological Society, Vol. 64 (1912).Wanless S., et al., ‘Low energy values of fish as a probablecause of a major seabird breeding failure in the North Sea’,Marine Ecology Series Vol. 294 (2005).Wet van 13 juni 1979, houdende regelen met betrekking tot eenaantal algemene onderwerpen op het gebied van de milieuhygiëne.Wet van 25 mei 1998, houdende nieuwe regelen ter beschermingvan natuur en landschap, (Natuurbeschermingswet 1998).116 |

AfkortingenASCOBANS Agreement on the Conservation of Smal CetaceansBDC Biodiversity conventionBEQI-2 Benthische ecosysteem kwaliteits index-2Bpa Spawning Stock Biomass precautionary assessmentBSK Bestuurskern van IenMCBS Centraal Bureau voor de StatistiekCIS Common Implementation Strategy van de EU voor de KRMCOBAM Is binnen OSPAR de intersessionele correspondentie groep voor de coördinatie van biologische beoordelingen monitoring (ICG-COBAM)CoG Coordination Group of OSPARCOMPP Common Procedure for the Identification of the Eutrophication Status of the OSPAR Maritime Area (2005).EC Europese ComissieEcoQO Ecological Quality Objective: ecologische kwaliteitstreefwaarde binnen OSPAREEG Europese Economische GemeenschapEG Europese GemeenschapEEZ Exclusieve Economische ZoneEU Europese UnieEUCC Europese Coastal & Marine UnionEUNIS European Nature Information SystemEUROSTAT Eurostat is the statistical office of the European Union situated in Luxembourg.EL&I Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en InnovatieFf-wet Flora en faunawetFIMPAS Fisheries Measures in Marine Protected AreasFMSY Fish Mortalityat MSYfte fulltime equivalentGES Good Environmental StatusGMT Goede milieutoestandGVB Gemeenschappelijk VisserijbeleidHR HabitatrichtlijnIBInitiële BeoordelingIBN 2015 Integraal Beheerplan Noordzee 2015Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 117

ICES International Council for the Exploration of the SeaIDON Interdepartementaal Directeurenoverleg NoordzeeIenM Ministerie van Infrastructuur en MilieuIMO International Maritime OrganizationIPPC Intergovernmental Panel on Climate ChangeJRC Joint Research Centre of the EUKRM Kaderrichtlijn Mariene strategieKRW Kaderrichtlijn WaterKW Kilowatt is 1000 wattLEI Landbouw Economisch InstituutMARPOL International Convention for the Prevention of Pollution from ShipsMER Milieueffectrapport (het rapport met de beschrijving van de milieueffecten)m.e.r. milieueffectrapportage (de procedure)MRL Maximale Residu LimietMSFD Marine Strategy Framework DirectiveMSY Maximal Sustainable Yield / Maximaal Duurzame OogstMTR Maximaal Toelaatbaar RisicoMW Megawatt, 1 miljoen WattNAP Nieuw Amsterdams Peil, referentie voor de waterstand in NederlandNWP Nationaal WaterplanNb-wet Natuur beschermingswet 1998NCP Nederlands Continentaal PlatNGO Niet-gouvernementele OrganisatieOIM Overleg Infrastructuur en MilieuOWN Overlegorgaan Water en NoordzeeOSPAR Oslo-Parijs Conventie. OSPAR-Verdrag: verdrag inzake de bescherming van het mariene milieu in het noordoostelijkdeel van de Atlantische OceaanPAC’s Polycyclische aromatische koolwaterstoffenPCB PolychloorbifenylPBL Planbureau voor de LeefomgevingPlan-MER Milieueffectrapport (het rapport met de beschrijving van de milieueffecten dat onderdeel is van een milieuplan of programma)PUR PolyurethaanRWS RijkswaterstaatSSB Spawning Stock BiomassTCPM Tris(4-chlorophenyl)methanol en -methaanTBT TributyltinUNCLOS United Nations Convention on the Law of the SeaUNECE United Nations Economic Commission for EuropeVHR Vogel- en HabitatrichtlijnVN Verenigde NatiesVR VogelrichtlijnZbt Zoute baggertoets118 |

BijlagenMariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 119

120 |

Bijlage 1 Overzicht vaninternationale verdragenen regelgeving en hunrelatie met de descriptorenvan de KRMMariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 121

Verdrag /EU-wetgevingInformele naamInternationaal vankracht (j/n)Door Nederlandgeratificeerd (j/n)Vastgelegd in NLwetgeving (j/n)Effect in KRMdescriptor(en)Effect(en) op goedemilieutoestandVerenigde NatiesUN Convention on the Lawsof the Sea, 1982.UNCLOSjajajabijna alleBevordert de mariene milieudoelendoor regulering vanmilieutoezicht, activiteiten,onderzoek etc.UN Convention on the Lawof Non-Navigational Usesof International Watercourses.neejaInstrumentariumwas bijratificatie alafdoende1,4,5,8,9,10Bevordert duurzaam gebruikvan rivieren. Dit draagt bijaan het mariene milieu vande kustwateren en rest vande zee.Convention on Fishingand Conservation of LivingResources of the High Seas,1958.jajaja1,3,4,(6)Beoogt het mariene ecosysteemte behouden voorde “High Seas”.International Conventionon Load Lines, 1966.LLjajaja1,4,6,8Beschermt het ecosysteemtegen scheepsrampen endaardoor indirect tegenmilieurampen.Convention on the InternationalRegulations forPreventing Collisions atSea, 20-10-1972.COLREGja, 15-07-1977jaja1,4,6Beschermt het ecosysteemtegen scheepsrampen endaardoor indirect tegenmilieurampen.International Conventionfor Safe Containers, 1972.CSCja, 6-9-1977jaja1,4,6,8Bescherming van hetmariene ecosysteem doorvoorkoming van milieurampendoor slechte / lekkendeetc. containers.International Conventionfor the Safety of Life at Sea,01-11-1974.SOLASja, 25-05-1980jaJa1,4,6Beschermt het ecosysteemtegen scheepsrampen endaardoor indirect tegenmilieurampen.Convention on the InternationalMaritime SatelliteOrganisation, 03-09-1976.INMERSATja, 16-07-1979janee1,4,6Beschermt met navigatievoorschriftenhet ecosysteemtegen scheepsrampen endaardoor indirect tegenmilieurampen.The Torremolinos InternationalConvention forSafety of Fishing Vessels,1977.SFVneejaJa1,4,6Beschermt het ecosysteemdoor veiligheidvoorschriftenaan boord van grotere vissersschepentegen scheepsrampenen voorkomt daardoorindirect milieurampen.122 |

Verdrag /EU-wetgevingInformele naamInternationaal vankracht (j/n)Door Nederlandgeratificeerd (j/n)Vastgelegd in NLwetgeving (j/n)Effect in KRMdescriptor(en)Effect(en) op goedemilieutoestandInternational Conventionon Standards of Training,Certification and Watchkeepingfor Seafarers, 1978.STCWja, 28-04-1984jaja1,4,6Veiligheid door geschooldpersoneel op schepen kanscheeps- en milieurampenvoorkomen.International Conventionon Standards of Training,Certification and Watchkeepingfor Fishing VesselPersonel, 07-07-1995STCW-Fjajaja1,4,6Veiligheid door geschooldpersoneel op schepen kanscheeps- en milieurampenvoorkomen.UNESCOConvention concerning theProtection of the WorldCultural and Natural Heritage,1972.WorldHeritageConventionja, 17-12-1975jaja1,4,6,(7)Bevordering behoud van cultureelen natuurlijk erfgoed.Convention on Wetlands ofInternational Importanceespecially Waterfowl Habitat,12-02-1971.Verdrag vanRAMSARja, 21-12-1975jaja1, 10Vooral vogels in de territorialekustwateren. Vogelbeschermingsgebieden.Treaty on the Protectionof Underwater CulturalHeritage, 2001.janeenee-6Bescherming historischeonderwater vindplaatsen,wrakken.UNEPUN Frammework Conventionon Climate Change(UNFCCC, 1992.ja, 21-03-1994jaja1,4Bevordert stabilisatie van hetbroeikaseffect en daarmeehet mariene milieu.Kyoto Protocol to theUNFCCC, 1992.ja, 16-02-2005jaja1,4Bevordert stabilisatie van hetbroeikaseffect op marienemilieu.Convention on BiologicalDiversity,1992.ja, 29-12-1993jaja1,3Bevordert het marieneecosysteem en o.a het duurzaamgebruik van biologischmateriaal (ook vis)Cartegena Protocol on Biosafetyto the Convention onBiological Diversity, 2000.ja, 11-09-2003jaja1,3,4Gaat negatieve effecten vanbiotechnologie op zee tegen.Convention on the Conservationof Migratory Speciesof Wild Animals, 1979.Verdrag vanBonn / CMSja, 01-11-1983jaja1,(4)Beschermt trekkende diereno.a. vogels.Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 123

Verdrag /EU-wetgevingInformele naamInternationaal vankracht (j/n)Door Nederlandgeratificeerd (j/n)Vastgelegd in NLwetgeving (j/n)Effect in KRMdescriptor(en)Effect(en) op goedemilieutoestandConvention on Access toInformation, Public Participationin Decision-makingand Access to Justice EnvironmentMatters, 1998.AarhusConventionja, 30-10-2001jaJa1,4Is van invloed op de relatieburger - overheid mede inhet milieurecht.Council of EuropeConvention on the Conservationof European Wildlifeand Natural Habitats.ja, 01-06-1982jaJaAlleOpm. Zorgt op voor faciliterendeacties zoals onderwijsetc. ten behoeve van hetbehoud van flora en fauna.FAOInternational Plant ProtectionConvention, 1977.ja, 04-04-1991jaJa2Beschermt het milieu tegenimport van exoten.Code of Conduct for Responsiblefisheries, 1995.Straddling Stocks.ja, 11-12-2001jaNietdirect, welinspiratievoor NL enEU-beleid3Bevordert duurzame visserij.Verontreiniging van hetMilieuInternational Conventionfor the Prevention of Pollutionfrom Ships, 1973,modified by protocol of1978.MARPOLja, 02-10-1983jaJa1,4,6, 8,10Bedoelt verontreinigingenvanaf schepen te reguleren.International ConventionRelating to Interventionon the High Seas in Casesof Oil Pollution Casualties(INTERVENTION), 1969.ja, 06-05-1975jaJa1,4,6,8Reguleert het recht vanstaten om bij olie verontreinigingenin te grijpen.Convention on the Preventionof Marine Pollution byDumping of Wastes andOther Matter (LC), 1972.LondonConventionja, 30-08-1975jaJa1,4,6, 8,10Bedoelt verontreinigingenvanaf schepen te reguleren.International Conventionon Oil Pollution Preparedness,Response andCooperation, 1990.ORPCja, 13-05-1995jaJa1,4,6, 8Reguleert de samenwerkingtussen partijen en lidstatenbij milieurampen.International Conventionon the Control of HarmfulAnti-Fouling Systems onShips, 2001.AFSjajaJa1,2,4,6, 8Beschermt het milieu doorverbod op enige anti-foulingstoffen etc. wat gerelateerdis aan aanvoer van exoten.Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 125

Verdrag /EU-wetgevingInformele naamInternationaal vankracht (j/n)Door Nederlandgeratificeerd (j/n)Vastgelegd in NLwetgeving (j/n)Effect in KRMdescriptor(en)Effect(en) op goedemilieutoestandInternational Conventionfor the Control andmanagement of Ship’s BallastWater and Sediments,2004.BallastwaterverdragneejaJa2Beschermt het milieu tegende komst van exoten.Aansprakelijkheid (er zijnmeer onder IMO)Convention relating toCivil Liability in the Fieldof Maritime Carriage ofNuclear Meterial,17-12-1971.NUCLEARja, 15-07-1975janee1,4,6Regelt de aansprakelijkheidvoor schade bij vervoer vanradioactieve stoffen.Convention on Limitationof Liability for MaritimeClaims, 1976.LLMCJa1,4,6Regelt de aansprakelijkheidvoor schade afhankelijk vanhet scheepstonnage.Regionale maritiemeverdragenConvention for theProtection of the MarineEnvironment of the North-East Atlantic, 1992.OSPARja, 25-03-1998jajaAlleBevordert het hele marieneecosyteem door het verschaffenvan o.a. een juridischkader.Agreement for Cooperationin Dealing with Pollutionof the North Sea by Oil another harmful Substances,1983.Bonn Overeenkomstja, 01-09-1989jaja1,4,6,8Regelt de opsporing ensamenwerking tussen landenbij olie- en andere verontreinigingen.Agreement on the Conservationof Seals in the WaddenSea, 1990. OnderdeelBonn OvereenkomstOvereenkomstZeehondenWaddenzeeja, 01-10-1991jaja1Draagt bij aan de biodiversiteiten instandhouding vande soort.Agreement on the Conservationof Small Cetaceans,1992. Onderdeel BonnOvereenkomst.ASCOBANSjajaja1Draagt bij aan de biodiversiteiten instandhouding vande soort.Agreement on theConservation of African-Eurasian MigratoryWaterbirds,15-08- 1996.Onderdeel Bonn Overeenkomst.EAWAjajaja1Draagt bij aan de biodiversiteiten instandhouding vande soort.126 |

Verdrag /EU-wetgevingInformele naamInternationaal vankracht (j/n)Door Nederlandgeratificeerd (j/n)Vastgelegd in NLwetgeving (j/n)Effect in KRMdescriptor(en)Effect(en) op goedemilieutoestandDiversen28-04-1989 IMO SalvageSALVAGEjajaja1,4,6Regelt beloning v minimaliserenvan milieuverontreinigingenbij scheepsongelukken.Nairobi InternationalConvention on Removal ofWrecks, 2007.neejaja1,4,6Regelt de verwijdering vanscheepswrakken die eennegatief effect hebben op hetmilieu.International MaritimeDangerous Goods Code.IMDG Codeja4, 8, 9Beschermt mariene milieutegen kans op incidentelevervuiling met gevaarlijkestoffenEU-wetgevingVerordening (EG) nr.1881/2006jajaja4, 9Beschermt mariene milieutegen vervuiling i.h.a. encommerciële visproductenvoor consumtie in hetbijzonderVerordening (EU)nr. 1259/2011jajaja4, 9Beschermt mariene milieutegen vervuiling i.h.a. encommerciële visproductenvoor consumtie in hetbijzonderVerordening (EG)nr. 396/2005jajaja4, 9Beschermt mariene milieutegen vervuiling i.h.a. encommerciële visproductenvoor consumtie in hetbijzonderVerordening (Euratom)nr. 3954/1987jajaja4, 9Beschermt mariene milieutegen vervuiling i.h.a. encommerciële visproductenvoor consumtie in hetbijzonderEU Commissiebesluit2010/477/EUjajajaAlleBeschermt mariene milieutegen vervuiling i.h.a. encommerciële visproductenvoor consumtie in hetbijzonderEC Council regulation2371/2002jajaja3Bevordert duurzame visserijEU Commissiebesluit2009/40jajaja1Beschermt bedreigde haaiensoortenMariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 127

Verdrag /EU-wetgevingInformele naamInternationaal vankracht (j/n)Door Nederlandgeratificeerd (j/n)Vastgelegd in NLwetgeving (j/n)Effect in KRMdescriptor(en)Effect(en) op goedemilieutoestandRichtlijn 2000/60/EG (KRW)KaderrichtlijnWater5, 8, 9Beschermt o.m. marienemilieu tegen vervuiling eneutrofieringRichtlijn 2006/7/EGZwemwaterrichtlijn5, 8Helpt marien milieu tebeschermen tegen vervuilingRichtlijn 2008/56/EG (KRM)KaderrichtlijnmarienestrategiejajajaalleBetreft volledige beschermingvan het mariene milieuRichtlijn 79/409/EEG, 1979Vogelrichtlijnjajaja1 , 6Beschermt biodiversiteit/soortenRichtlijn 92/43/EEG, 1992Habitatrichtlijnjajaja1, 6Beschermt biodiversiteit/soorten en habitats128 |

Bijlage 2 Internationaleafstemming Mariene StrategieNa aanvaarding van de Kaderrichtlijn Mariene Strategie in2008 heeft Nederland het initiatief genomen om in OSPARde discussie op gang te brengen over hoe de structuur enwerkwijze van de OSPAR-Commissie kunnen wordenverbeterd en aangepast. Het doel was te kunnen voldoenaan de eis in de richtlijn dat lidstaten binnen regionale zeeverdragende implementatie met elkaar afstemmen en opdat vlak ook samenwerken met derde landen. Hierover zijnafspraken gemaakt tijdens de OSPAR-Ministersconferentieop 23-24 september 2010 in Bergen, Noorwegen. Dit heeftgeresulteerd in een hergroepering van thematischecomités en in een nieuwe OSPAR-Coördinatiegroep. DieCoördinatiegroep stuurt, en voert de regie bij ‘horizontale’onderwerpen, waaronder de samenwerking voor enafstemming van de KRM-implementatie. Nederland heeftzich hiervoor sterk ingezet en veel initiatieven ontplooid,onder andere bij de totstandkoming van het OSPAR QualityStatus Report 2010. In 2010 en 2011 organiseerde Nederlandworkshops voor afstemming rond zwerfafval op zee, enover biodiversiteitsindicatoren en -monitoring, onderwerpendie erg in ontwikkeling zijn. Eerder al – in 2009– werd in Nederland een workshop gehouden over deecosysteembeoordeling van cumulatieve effecten vanmenselijke activiteiten op zee.werkgroepen zorgen voor de afstemming tussen de 27lidstaten van onderwerpen die van belang zijn voor deimplementatie van de richtlijn. De activiteiten zijn vooralgericht op een gezamenlijk begrip van het vormgeven vande goede milieutoestand, de milieudoelen en de rapportagesaan de Europese Commissie, en op het uitvoeren vansociaal-economische analyses. Ook kennisontwikkeling enmonitoring zijn belangrijke onderwerpen voortoekomstige stappen in de implementatie van de richtlijn.Nederland is op alle gebieden actief geweest in de EUCIS-groepen. Nederland heeft menskracht en geld ingezetom de beleidsontwikkelingen voor onder andere onderwatergeluiden zwerfvuil in goede banen te leiden.Daarnaast kent de EU de formele besluitvorming in hetregelgevend comité ex. Art. 25, KRM. Daarin heeftNederland met toepassing van een risk-based approach eenbelangrijke bijdrage geleverd aan de uitwerking van hetbegrip goede milieutoestand.Het onderstaande overzicht markeert de belangrijkestappen die in beide internationale kaders zijn gezet enwaaraan Nederland actief heeft bijgedragen.Een ander traject dat van belang is voor de internationaleafstemming, is de totstandkoming van de CommonImplementation Strategy (CIS) van de Europese Commissie ende lidstaten van de KRM. Het informele EU marienedirecteurenoverlegstuurt dit proces aan. De strategischemariene coördinatiegroep en de daaronder ressorterendeMariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 129

PeriodeJuni 2008Mei 2009September 2010ActieNaar aanleiding van een door Nederland geïnitieerde workshop in mei 2008 besloot de OSPAR-Commissie een proces in gang te zetten voor de herziening van de OSPAR-structuur en werkwijze inverband met de gecoördineerde implementatie van de KRM.Oprichting EU Common Implementation Strategy onder het informele mariene-directeurenoverleg.OSPAR-Ministersconferentie in Bergen Noorwegen. Aanvaarding van de ministersverklaring en North-East Atlantic Environment Strategy, en aanpassing van de werkstructuur van de OSPAR-Commissie om alsplatform te kunnen dienen voor de internationale afstemming van de implementatie van de KRM inde mariene regio en subregio. 235 Publicatie OSPAR Regional Implementation Framework for the EU MarineStrategy Framework Directive, MSFD Road Map.Publicatie OSPAR Quality Status Report 2010 mede als basis voor de afstemming van door landen op testellen KRM initiële beoordelingen van de huidige milieutoestand.EU: aanvaarding Commissiebesluit criteria en methodologische standaarden voor de omschrijving vande goede milieutoestand met inbegrip van een kader waarbinnen de criteria worden toegepast.Oktober 2010Juni 2011Eerste bijeenkomst OSPAR-Coördinatiegroep (CoG) en Intersessionele Correspondentiegroep KRM inverband met de organisatie van het werk voor internationale afstemming.OSPAR: ontwikkeling door comités en werkgroepen, en rapportage via CoG aan de OSPAR-Commissievan adviesdocumenten over methoden voor de omschrijving van de goede milieutoestand, het vaststellenvan milieudoelen en de selectie van daarbij behorende indicatoren.EU: rapportage aan Mariene Directeuren van een handreiking voor methoden van economische ensociale analyse benodigd voor de initiële beoordeling van de toestand van het mariene milieu.Augustus – december2011December 2011Februari – maart 2012Informele bilaterale afstemming met de buurlanden België, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk overde in ontwikkeling zijnde Nederlandse Mariene Strategie en de strategieën van onze buurlanden.OSPAR: voorlopige afronding van adviesdocumenten voor alle kwalitatief beschrijvende elementenvoor de omschrijving van de goede milieutoestand, het vaststellen van milieudoelen en de selectievan daarbij behorende indicatoren.Afronding eerste afstemmingsronde tussen OSPAR-verdragspartijen over ontwerpomschrijvingen vangoede milieutoestand en ontwerpmilieudoelen en bijbehorende indicatoren.EU: aanvaarding door Mariene Directeuren van een handreiking voor het gemeenschappelijk begripvan de initiële beoordeling, de omschrijving van de goede milieutoestand en de vaststelling vanmilieudoelen (Artikelen 8, 9 en 10, KRM).Verdere afronding van eerder genoemde OSPAR-adviesdocumenten en een aanzet tot een afgestemde‘high level’ tekst voor de omschrijving van de goede milieutoestand op het niveau van de marieneregio. Tevens een aanzet voor verder werk in OSPAR in de tweede implementatieronde 2012-2018 vande KRM.Juni 2012OSPAR-rapport over de resultaten van de regionale coördinatie implementatie KRM. 236235OSPAR Commission, Bergen Statement, §§ 11- 13. Strategy of the OSPAR Commission for the Protection of the Marine Environment of the North-East Atlantic2010–2020,Agreement 2010-3 (2010), § 3, §§ 13- 14.236OSPAR Commission, Finding Common Ground - towards regional coherence in implementing the Marine Strategy Framework Directive in the north-east Atlantic region through thework of the OSPAR Commission (London, 2012)130 |

Bijlage 3 OverzichtparticipatieprocesAan het participatieproces voor de totstandkoming van deMariene Strategie Deel I nemen drie groepen deel:1. De belanghebbenden2. De burgers3. De ‘insprekers’De manier van participeren is hieronder per groep kortbeschreven.Ad1 De belanghebbendenDe bij de Noordzee betrokken partijen zijn officieel vertegenwoordigdin het Overleg Infrastructuur en Milieu (OIM,tot 2011 Overlegorgaan Water en Noordzee OWN geheten),een rijksbreed belanghebbendenoverleg over water enNoordzeezaken, waarvan het ministerie van Infrastructuuren Milieu het secretariaat voert. In het OIM regulair gevenbelanghebbenden eenmaal per jaar advies over de KRMproducten.Dit advies gaat naar de staatssecretaris.In maart 2010 is in het OIM een oproep gedaan om eenkerngroep KRM op te richten, met belanghebbenden diemeer in detail willen meedenken en praten over de totstandkomingvan de initiële beoordeling, goede milieutoestand,milieudoelen en indicatoren. Deze kerngroep isvanaf 6 mei 2010 zeven keer bijeengekomen om de voortgang,producten en beleidslijn van de Mariene Strategiete bespreken. Dit proces was gericht op joint fact findinggedurende de totstandkoming van de wetenschappelijkeadviezen van Deltares en IMARES voor de verschillendecomponenten van de Mariene Strategie Deel I, en opgoede afstemming tijdens het vervaardigen van het kabinetsbesluit.Van alle Noordzeesectoren zijn belanghebbendenvertegenwoordigd: de visserij, scheepvaart, natuur enmilieu, waterbouwers, offshore industrie en recreatie. In2010 zijn ook nog drie workshops met een brainstormkaraktergehouden over de initiële beoordeling en degoede milieutoestand, om deskundigen met zoveel mogelijkkennis en expertise te laten discussiëren over dezeonderwerpen. Daarnaast is waar nodig bilateraal overlegdmet afzonderlijke belanghebbenden.Ad 2 De burgersDe vereniging Kust & Zee is een samenwerkingsverbandvan de Nederlandse en Belgische leden en lidorganisatiesvan de Europese Coastal & Marine Union (EUCC). Kust & Zeewil een rijke, gezonde en aantrekkelijke kust en zee voorzowel mens als natuur realiseren, waar behoud, gebruik,beheer en ontwikkeling samengaan. De vereniging beheertin opdracht van het ministerie van Infrastructuur en Milieueen tentoonstelling over de KRM op de Pier vanScheveningen. Elke twee maanden wisselt het onderwerp.Over de onderwerpen worden films gemaakt en specialefilmavonden gehouden. Tijdens vakanties zijn er specialethemadagen, bijvoorbeeld een strandopruimdag in dezomer of een duurzame kerstmarkt. De tentoonstellingheeft ook vaste onderdelen en er is zeer veel educatiefmateriaal voor kinderen.TNS-NIPO heeft een onderzoek uitgevoerd over de belevingvan de Noordzee door burgers. In het onderzoekBeleving van de Noordzee: Een kwantitatieve consultatie onderNederlandse burgers over de Noordzee zijn 600 burgers geënquêteerd.In de steekproef zijn hun kennis van en affiniteitMariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 131

met de Noordzee bekeken. Ook kregen zij verschillendemilieuproblemen voorgelegd met de vraag prioriteiten aante geven in mogelijke oplossingen voor die problemen enconsequenties daarvan.Ad 3 InsprekersVan 25 mei tot en met 5 juli 2012 heeft de Mariene Strategiezes weken ter inzage gelegen. Tijdens dit proces kregenburgers en buurlanden de mogelijkheid kennis te nemenvan het document en eventueel hun zienswijze in te brengenop de Mariene Strategie.De vergaderingen/gebeurtenissen van het proces tot nutoe, zijn hieronder weergegeven. Indien er een verslagbestaat, is dit per gebeurtenis aangegeven.KalendariumDatum Vergadering / gebeurtenis Verslag19-01-10 Workshop over de initiële beoordelin V03-03-10 OWN regulier: voorstel voor OWN-kerngroep V06-05-10 OWN kerngroep: bespreken commentaar advies Deltares/IMARES IB V10-06-10 1e workshop GMT V06-07-10 OWN kerngroep: bespreken commentaar advies Deltares/IMARES IB V27-09-10 2e workshop GMT V25-11-10 OWN kerngroep: bespreken advies Deltares/IMARES GMT V27-01-11 OWN regulier: bespreken Mariene Strategie en economische analyse V11-03-11 OWN kerngroep: bespreken Mariene Strategie en economische analyse V01-05-11 Opening KRM-tentoonstelling Pier van Scheveningen26-05-11 OWN kerngroep: bespreken advies Deltares/IMARES IB en GMT V02-09-11 Uitkomen rapport TNS-NIPO Beleving van de Noordzee V22-09-11 OWN kerngroep: bespreken Mariene Strategie versie 1 V18-11-11 OWN kerngroep: bepreken Mariene Strategie versie 2 V29-02-12 OIM regulier: bespreken conceptontwerp-Mariene Strategie V25-05-12 Terinzagelegging Mariene Strategie V132 |

Bijlage 4 Initiële beoordelingin buurlandenBelgië 237,238In vergelijking met het Nederlandse deel van de Noordzee(ruim 57.000 km 2 ) is het Belgische deel van de Noordzeeklein (3.454 km 2 ). Het open Belgische deel van de Noordzeekenmerkt zich door drukke internationale zeeroutes.Verder wordt het intensief gebruikt voor havenactiviteiten,windmolenparken, visserij, zand- en grindwinning,maricultuur, baggeren en verspreiden vanbaggerspecie, militaire activiteiten, pleziervaart, enzovoorts.De diepte is maximaal 45 m en de bodem bestaatuit sediment in langgerekte zandbanken, met enkeleschelpen- en grindbanken. Het kustwater staat onderinvloed van de rivieren Seine, Schelde, Rijn en Maas.De leefgemeenschappen van sedimentbodems vertonengrote jaarlijkse veranderingen. In de laatste twee decenniazijn door introductie van exoten belangrijke verschui‐vingenopgetreden in de samenstelling van het bodemleven.Grindbanken vertonen van oudsher een hoge biodiversiteit.De soortensamenstelling is door bodemberoerendemenselijke activiteiten aanzienlijk veranderd. Op kunstmatigeharde substraten, zoals kustverdedigingswerken en depalen van windmolens, leeft een (verarmde) afspiegelingvan de soorten van de Franse en Engelse Kanaalkusten.De gehalten aan voedingsstoffen zijn hoger dan deOSPAR-beoordelingswaarden, hoewel het fosfaat belangrijkis afgenomen. Afname van stikstof zal moeten voortkomenuit verdere reductie van aanvoer vanaf het land,met behulp van bestaand beleid. De kustwateren van hetBelgische deel van de Noordzee zijn volgens de criteria vanOSPAR een eutrofiëringsprobleemgebied door hoge algenconcentraties.Voor een groot aantal chemische stoffen liggen de concentratiesin water van het Belgische gedeelte van deNoordzee beneden de grenswaarden. Uitzonderingen zijnTBT en sommige PAK’s. In sediment is de toestand van degemeten stoffen in 86 procent van de gevallen goed en in14 procent ongunstig. In 55 procent van de gevallen is geenenkele trend te zien en in 38 procent een duidelijke neergaandetrend. Voor mariene organismen is de toestandvoor de gemeten stoffen goed in 64 procent van de gevallenen ongunstig in 36 procent. In 86 procent van de gevallenis er geen trend, en voor de zes PCB’s is er een afnamevan de concentraties in de spierweefsels van bot. De waargenomenaanvoer van gevaarlijke stoffen vanaf land vertoontduidelijk een dalende trend. De illegale lozingen vankoolwaterstoffen door schepen zijn in tien jaar tijd met dehelft verminderd.237Federale overheidsdienst. Volksgezondheid, veiligheid van de voedselketen en leefmilieu. Initiële beoordeling voor de Belgische mariene wateren. Kaderrichtlijn MarieneStrategie – Art 8, lid 1a & 1b (Brussel, 2012).238Federale overheidsdienst. Volksgezondheid, veiligheid van de voedselketen en leefmilieu. Socio-economische analyse van het gebruik van de Belgische mariene wateren en de aan deaantasting van het mariene milieu verbonden kosten. Kaderrichtlijn Mariene Strategie – Art 8, lid 1c (Brussel, 2012).Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 133

De visserij gebruikt voornamelijk de boomkor en is gerichtop platvissoorten. De visserij-inspanning is de laatstedecennia gedaald. Voor het kabeljauwbestand bestaat eenherstelplan, maar de Belgische vloot vist slechts een fractievan het quotum op, als bijvangst. Anadrome vissen dieop de lijst staan van de Habitatrichtlijn zijn sterk achteruitgegaan in Belgische wateren, vooral door problemen in derivieren.De Belgische kust is te veel verstoord om zeehondenkolonieste kunnen herbergen, al komen gewone en grijzezeehonden wel voor in de Belgische wateren. De aantallenbruinvissen zijn in de laatste decennia toegenomen. Bijvangstin staand want wordt beschouwd als de belangrijkstemenselijke bedreiging voor deze soort.Visetende zeevogels die niet afhankelijk zijn van visserijafvalzijn tussen 2005 en 2008 toegenomen, wat duidt opeen betere beschikbaarheid van prooivissen.In de Belgische kustwateren zijn zo’n honderd soortenexoten gesignaleerd. Vier soorten blijken echte invasievesoorten, die tegenwoordig dominant aanwezig zijn in demariene kusthabitats: de Amerikaanse zwaardschede Ensisdirectus, de Japanse oester Crassostrea gigas, de Nieuw-Zeelandse zeepok Elminius modestus en het muiltje Crepidulafornicata.Menselijke activiteiten waaraan een grote invloed op dekwaliteit van het ecosysteem wordt toegeschreven, zijnvooral bodemverstorende activiteiten zoals visserij, aggregaatwinning,baggeren en baggerstort, en kunstmatighardsubstraat, zoals windturbineparken. Deze parken hebbenoverigens ook positieve effecten op de productiviteiten biodiversiteit van het ecosysteem.Verenigd Koninkrijk 239Het zeegebied van het Verenigd Koninkrijk is groot(867.400 km 2 ) en fysisch, chemisch en biologisch bijzondergevarieerd. De huidige kennis is veelal ontoereikend. DeInitiële beoordeling is gebaseerd op de nationale gebiedsevaluatieCharting Progress 2. Het zeegebied is in achtsubregio’s opgedeeld.Visbestanden zijn verbeterd door reductie van de visserijdruk,maar de meeste bestanden zijn nog niet op veiligeniveaus. Gevoelige soorten, zoals kraakbeenvissen, diepzeevissenen trekvissen staan in het bijzonder onder druk.Populaties zeezoogdieren zijn relatief stabiel. De meestezeevogelsoorten hebben geprofiteerd van beschermingsmaatregelenin de tweede helft van de vorige eeuw.Momenteel gaat het broedsucces van enkele soorten diever op zee foerageren door een combinatie van factorenachteruit.Effecten van diverse menselijke activiteiten op bodemhabitats,vooral op sediment, zijn wijdverbreid. De intensiteitvan de activiteiten is weinig veranderd in de laatstetien jaar. Plankton wordt beïnvloed door temperatuurstijgingen niet zozeer door direct menselijk ingrijpen.Ongeveer zestig soorten exoten hebben zich in de waterenvan het Verenigd Koninkrijk gevestigd; het is onduidelijkwelk deel significante invloed heeft op de kwaliteit van hetecosysteem.Eutrofiëring is beperkt tot enkele kleinere gebieden, waaroverigens wel maatregelen gelden om de problematiekterug te dringen.Concentraties van gevaarlijke stoffen zijn in het algemeengedaald, maar zijn in kustgebieden vaak nog boven beoordelingswaardenwaarbij risico’s voor organismen niet zijnuit te sluiten. Vaak zijn dit historische verontreinigingen,maar ook worden nieuwe synthetische stoffen gevonden.Volgen van de concentraties in de tijd is nodig om eventueelsignalen te kunnen afgeven dat additionele maatregelengewenst zijn. Olielozingen van productieplatformszijn gedaald door maatregelen voor productiewater.Onbedoelde lozingen komen onregelmatig voor en groterelozingen maakten opruimacties noodzakelijk. Zwerfvuil opstranden wordt als een probleem gezien. Er is relatiefweinig bekend over afval op de zeebodem en in de waterkolom,al worden als gevolg van stroming en wind ophopingengevonden.Over onderwatergeluid is nog te weinig bekend om eengoede beoordeling te maken. Toegenomen bouwactiviteitop zee heeft wel geleid tot hogere belasting van impulsiefgeluid. Het is niet bekend of met veranderingen in deintensiteit van zeescheepvaart ook het achtergrondgeluidis veranderd.Duitsland 240Het Duitse deel van de Noordzee beslaat een oppervlaktevan 41.300 km 2 , dat is iets kleiner dan het Nederlandse239HM Government, UK Initial Assessment and Proposals for Good Environmental Status, Marine Strategy Framework Directive consultation (London, 2012).240Die Bundesregierung, Umsetzung der Meeresstrategie-Rahmenrichtlinie RICHTLINIE 2008/56/EG zur Schaffung eines Ordnungsrahmens für Maßnahmen der Gemeinschaft imBereich der Meeresumwelt (Meeresstrategie-Rahmenrichtlinie). Entwurf Anfangsbewertung der deutschen Nordsee, nach Artikel 8 Meeresstrategie-Rahmenrichtlinie. Stand 14.10.2011(Bonn, 2011).134 |

deel. Geomorfologisch vertoont het overeenkomsten methet Nederlandse deel en ook dit deel van de Noordzeewordt intensief gebruikt. Het Duitse deel van de Waddenzeevalt onder de werkingssfeer van de KRM; dit geldt nietvoor het Nederlandse deel.De Duitse Initiële beoordeling is gebaseerd op bestaanderapportages onder de VHR, KRW, OSPAR en TrilateralWadden Sea Cooperation. Deze kunnen, vanwege kennishiaten,niet alle aspecten van de gevraagde toestandsbeoordelingonder de KRM afdekken. Er is een semikwantitatieveen beschrijvende beoordeling gemaakt vande huidige toestand: het Duitse deel van de Noordzeeheeft in het algemeen de goede milieutoestand nog nietbereikt.Afhankelijk van het gebruikte toetsingskader wordt depopulatieomvang van zeehonden beoordeeld als ‘goed’ of‘matig’; van bruinvissen als ‘matig’. De populaties nementoe. Visserij, gevaarlijke stoffen en onderwatergeluid wordengezien als de belangrijkste factoren die de populatiesonder druk zetten.Voor de beoordeling van zeevogels heeft alleen het TWSCeen toetsingskader en hieruit blijkt dat het oordeel overwegend‘slecht’ is. Visserij, scheepvaart, zwerfvuil en jachtzijn de belangrijkste invloeden.Exoten en microbiële ziekteverwekkers kunnen momenteelniet worden beoordeeld.Niet alle beschermde gebieden, uitgezonderd de wadplaten,verkeren in een gunstige staat van instandhouding.Dit komt hoofdzakelijk door de effecten van bodemberoerendevisserij en aanrijking met nutrienten.Het Duitse deel van de Noordzee is aangemerkt als probleemgebiedof potentieel probleemgebied voor watbetreft eutrofiëring, veroorzaakt door toevoer vannutriënten. De concentraties van gevaarlijke stoffen enook de biologische verstoring zijn nog te hoog. Klimaatveranderingis een van de belangrijke invloeden op phytoplankton,zoöplankton en visbestanden. Voor de toestandvan het zoöplankton is geen wetenschappelijk onderbouwdbeoordelingskader voorhanden.Macrofyten in de kustwateren, met name zeegrasvelden,vertonen niet hun natuurlijke verbreiding, vanwege nutriëntenbelastingen bodemverstorende visserij.Volgens de beoordeling van de KRW wordt het macrozoöbenthosoverwegend als ‘matig’ gekwalificeerd. Van deRode Lijstsoorten is 15,7 procent bedreigd of verdwenen.Het is moeilijk veranderingen toe te schrijven aan afzonderlijkeoorzaken. Verrijking met nutriënten en bodemberoerendevisserij vormen de belangrijkste belastingen.Vele commerciële visbestanden en Rode Lijstsoortenverkeren in een ongunstige of slechte toestand. Daarbijvoldoen leeftijds- en grootteverdeling van enkele commerciëlebestanden niet aan de vereisten van de goedemilieutoestand. Visserij, klimaatverandering en nutriëntenaanrijkinghebben de meeste invloed op de ontwikkelingvan bestanden en samenstelling en verspreiding vande vissoorten.Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 135

136 |

Bijlage 5 De uitzonderingspositievoor militaire activiteiten ennationale veiligheid 241Artikel 2 van de KRM geeft het toepassingsgebied van derichtlijn aan. In het tweede lid is een uitzonderingspositieopgenomen voor ‘activiteiten die uitsluitendde landsverdediging of de nationale veiligheid dienen’,zoals de operaties van oorlogsschepen van de KoninklijkeMarine. Deze uitzondering voor oorlogsschepen inde Europese Kaderrichtlijn Mariene Strategie is gebaseerdop het VN-Zeerechtverdrag. Op grond van het Zeerechtverdragvan de Verenigde Naties genieten oorlogsschepenimmuniteit. Nederland kan bijvoorbeeld geen eisen stellenaan buitenlandse oorlogsschepen. Deze immuniteit vanoorlogsschepen is internationaal aanvaard en isopgenomen in relevante Europese richtlijnen en verordeningenover de scheepvaart.De genoemde vrijstelling is echter geen volledige vrijstelling:de lidstaten dienen wel na te streven dat ‘dergelijkeactiviteiten verricht worden op een wijze die verenigbaaris met de doelstellingen van de richtlijn, voor zover datredelijk en uitvoerbaar is’. Dus ook bij militaire activiteitenwordt rekening gehouden met de doelstellingen van derichtlijn. Voor zover redelijk en praktisch mogelijk wordenpassende maatregelen genomen die niet belemmerendzijn voor bijvoorbeeld de operationele mogelijkheden vanmarineschepen of de bedrijfsvoering van Defensie.Bij de nationale implementatie van de richtlijn wordt deinvulling van de eis ‘zover redelijk en uitvoerbaar’, net alsbijvoorbeeld bij de implementatie van MARPOL, formeelaan de beleidsvrijheid van het ministerie van Defensieovergelaten. Bij het MARPOL-verdrag, waarin technischeeisen voor zeeschepen zijn opgenomen, is die beleidsvrijheidnoodzakelijk, omdat aan de bouw en de uitrustingvan een oorlogsschip nu eenmaal andere eisen wordengesteld dan aan de bouw en uitrusting van koopvaardijschepen.Een oorlogsschip moet snel en wendbaar zijnen heeft vaak veel bemanning, militaire apparatuur enwapens aan boord. Vooral voor de kleinere eenheden alsmijnenvegers en onderzeeboten is de afweging zeer kritisch.Daarnaast kan het voorkomen dat het in bepaaldegebieden en bij bepaalde operaties niet mogelijk is omeen haven in de buurt aan te doen. Flexibiliteit en beoordelingsvrijheidzijn dan noodzakelijk. Dat geldt gezien dezojuist genoemde argumenten zowel in oorlogstijd alsin vredestijd. Dit onderscheid is tegenwoordig overigenssteeds moeilijker te maken, denk aan surveillance-operaties,afdwingen van een embargo, anti-piraterij of andereoperaties, inclusief het noodzakelijke oefenen hiervoor.Op land is Defensie gebruiker en beheerder van grotegebieden die deels natuurterrein zijn. Defensie profileertzich als goede beheerder van die terreinen; ook op zee,waar het van belang is dat de oefenmogelijkheden van deKoninklijke Marine en de Koninklijke Luchtmacht intactblijven, zal Defensie zorgvuldig met de omgeving omgaan.Waar overigens voor Defensie-activiteiten op goede grondeneen uitzonderingsmogelijkheid geldt, wordt dezealleen gebruikt als de doelstellingen van de richtlijn nietverenigbaar zijn met de operationele bedrijfsvoering vanDefensie. In praktijk betekent dit dat oorlogsschepen bijoefeningen en vrijwel alle operaties geen lozingen uitvoe-241Ministerie van Defensie, Defensie Duurzaamheidsnota (2009).Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 137

en die volgens het MARPOL-verdrag niet zijn toegestaan.Ook zou het weinig zinvol zijn bij monitoring van milieubelastingen,bijvoorbeeld bij thema 11, ‘luid impulsief onderwatergeluid’,alleen civiele activiteiten (zoals heien, seismischonderzoek) mee te nemen en selectief een deel vande belasting (zoals marinesonars en explosievenruiming)niet mee te tellen. Voor deze activiteiten (gebruik vansonarsystemen en explosievenruiming) zijn regels vastgesteldom deze verantwoord uit te voeren. Het ministerievan Defensie investeert in kennis om toekomstig verantwoordgebruik zeker te stellen.138 |

Mariene Strategie voor het Nederlandse deel van de Noordzee 2012-2020, Deel I | 139

ColofonDit is een publicatie van het Ministerievan Infrastructuur en Milieu insamenwerking met het Ministerie vanEconomische Zaken, Landbouw enInnovatie.Meer informatie over de KaderrichtlijnMariene Strategie is te vinden op hetNoordzeeloket: www.noordzeeloket.nl. Opdit loket is ook een pdf-versie van ditdocument te downloaden.TekstredactieCommunicatiebureau BCP | de LynxVormgevingMolotov Grafische VormgevingFotografieUdo van Dongen (94)Joop van Houdt (24, 36, 53)Imares (50, 70)Robbert Jak (omslag)Arjan Jongeneel (34)Harry van Reeken (44)Beeldbank Rijkswaterstaat (22, 29, 39,41, 42, 43, 48, 52, 62)Stichting de Noordzee (2, 6, 33)Wouter-Jan Strietman (35)Wim van Urk (16, 86)Oktober 2012140 |

Dit is een publicatie vanMinisterie van Infrastructuur en MilieuPostbus 20901 | 2500 ex Den Haagwww.rijksoverheid.nl/ienmIn samenwerking metMinisterie van Economische Zaken,Landbouw en InnovatiePostbus 20401 | 2500 ek Den Haagwww.rijksoverheid.nl/eleniOktober 2012