BOUWTECHNIEKEN - VVKSO - ICT-coördinatoren

BOUWTECHNIEKENDerde graad TSOLEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJSSeptember 2003LICAP – BRUSSEL D/2003/0279/022

BOUWTECHNIEKENDerde graad TSOLEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJSSeptember 2003LICAP – BRUSSEL D/2003/0279/022(vervangt het leerplan D/1993/0279/011A)Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair OnderwijsGuimardstraat 1, 1040 Brussel

INHOUD1 Lessentabel 62 Inleiding 72.1 Impulsen 72.2 Toelichting bij de lessentabel 73 Situering van de studierichting 83.1 Logisch curriculum TSO studiegebieden bouw en hout 83.2 Studierichtingsprofiel en verticale samenhang 83.3 Instroom en beginsituatie 103.4 Vormingscomponenten 103.5 Uitstroom 114 Aandachtspunten 124.1 De geïntegreerde proef 124.2 Technisch tekenen, schetsen en CAD 124.3 Integratie van de informatie en communicatietechnologie 134.4 Welzijn op het werk en VCA 135 Leerplandoelstellingen, leerinhouden en pedagogisch-didactische wenken 145.1 Organisatie 145.2 Bouwtechnologie en tekenen 215.3 Stabiliteit 365.4 Realisaties bouw (fundamenteel gedeelte) 445.5 Realisaties bouw (complementair) 525.6 Stage 536 Evaluatie 547 Minimale materiële vereisten (nog niet verwerkt) 557.1 Computerinfrastructuur 557.2 Bouwtechnologie 557.3 Realisaties bouw 568 Nuttige adressen 599 Bibliografie 6110 Geïntegreerde proef: specifieke invulling bouwtechnieken 643 de graad TSO 5BouwtechniekenD/2003/0279/022

1 LessentabelMaximum: 36 uurPedagogische vakbenaming uur/week Administratieve vakbenamingBasisvorming en fundamenteel gedeelteTotaal 30 30Aardrijkskunde 1 1 AV AardrijkskundeBedrijfsbeheer (*) 1 1 TV Toegepaste economieFrans 2 2 AV FransGeschiedenis 1 1 AV GeschiedenisGodsdienst 2 2 AV GodsdienstLichamelijke opvoeding 2 2 AV Lichamelijke opvoedingNederlands 2 2 AV NederlandsWiskunde 2 2 AV WiskundeVakken van het fundamentele gedeelte opgenomen in deze brochureOrganisatie 2 2 TV BouwBouwtechnologie en tekenen 6 6 TV BouwRealisaties bouw 7 7 7 5 PV Praktijk Bouw0 2 PV Stage BouwStabiliteit 2 2 TV BouwComplementair gedeelteMaximum 6 6AanbevelingenBouwtechnologie en tekenen 1 1 TV BouwRealisaties bouw 1 3 3 3/0 3/0 PV Praktijk Bouw0/3 0/3 PV Stage BouwEngels 2 2 AV Engels(*) Voor Bedrijfsbeheer is een apart leerplan uitgewerkt.Er wordt slechts 2 uur aangeboden, daar er elementen uit bedrijfsbeheer terug te vinden zijn in het vak "Organisatie."Hierbij dient de checklist "Bedrijfsbeheer" - mededeling KI 50.01.03 van 6 november 1998 gehanteerd.1Zie toelichting punt 5.56 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

2 Inleiding2.1 ImpulsenImpulsen die aan de basis lagen om het leerplan te herzien worden hieronder opgesomd.• Vernieuwde visie op TSO en BSO die moet leiden naar een duidelijke profilering van de studierichtingenin het bijzonder: Bouw- en houtkunde (TSO) – Bouwtechnieken (TSO) – Ruwbouw enRuwbouwafwerking (BSO).• Actualisering: nieuwe technieken en technologieën, nieuwe normen en voorschriften, nieuwe inzichten.• Door de wijze van formuleren dienen de leerplandoelstellingen het verwachte niveau zo duidelijk mogelijkaan te geven, zodat complexe en moeilijk hanteerbare taxonomieën worden vermeden.• De verticale samenhang met het leerplan van de tweede graad.• Zoveel mogelijk wegwerken van de versnippering in vakken van 1 uur.• Het integreren van de tekenvakken en de aanverwante technisch-theoretische vakken.• De afstemming van de technische vakken en de praktijkvakken verder implementeren.• De optie van het VVKSO om in de nieuwe leerplannen het totale lestijdenpakket van de basisvorming enhet fundamentele gedeelte van 32 uur op 30 uur te brengen, zodat het complementaire gedeelte konuitgebreid worden tot 6 uur.2.2 Toelichting bij de lessentabel• De basisvorming en het fundamentele gedeelte werden herleid tot een lestijdenpakket van 30 uur inplaats van 32 uur.Daardoor verminderde het tijdsbestek zowel voor "Bouwtechnologie en tekenen" als voor "Realisatiesbouw" met één uur. We hebben dan ook een groter aantal leerplandoelstellingen en leerinhouden in uitbreidinggeplaatst.Via het complementaire gedeelte kan men deze twee weggevallen uren wel aanbieden. Wat we aanbevelen.• De benaming praktijk werd vervangen door "Realisaties bouw", naar analogie met andere leerplannen.De scholen die zich beperken tot de 7 lestijden uit het fundamentele gedeelte dienen de uitbreidingdoelstellingenniet aan te bieden.Wie opteert om 1 - 1 aanvullend op te nemen via het complementaire gedeelte dient de uitbreidingsdoelstellingenwel op te nemen.Gezien het merendeel van de leerlingen na hun studies op de werkvloer terecht komen adviseren we, viahet complementaire gedeelte, twee extra uren "Realisaties bouw". Hiervoor werd een complementairleerplangedeelte uitgeschreven, zie 5.5.• Er werd twee uur stage als verplicht opgenomen.• Vakken uit het vroegere leerplan die nauw met elkaar in relatie staan zijn samengevoegd omwille van desamenhang.Bouwkundig tekenen is samengevoegd met de bijhorende technisch-theoretische vakken namelijk: constructie,topografie, materialen en labo, studie van de technische uitrustingen (elektrische installaties, sanitairen centrale verwarming, ...) en vormt aldus het samenhangend geheel: "Bouwtechnologie en tekenen"Sterkteleer, betonbouw en betontekenen werden geïntegreerd tot één geheel, namelijk: "Stabiliteit".Kostprijsberekening werd samengebracht met planning en organisatie, bouwadministratie en wetgeving.De inhoud is iets uitgebreid, ondermeer aspecten in verband met veiligheid. Het noemt: "Organisatie".• Het advies voor 2 uur Engels in het complementaire gedeelte ligt in de lijn van het merendeel van de andereTSO-studierichtingen.• Opmerking: daar er in grotere clusters wordt gewerkt, formuleren we een advies in verband metcomputerinfrastructuur, namelijk:Minimum aantal uren te voorzien in het computerlokaal 1 ste leerjaar 2 de leerjaarBouwtechnologie en tekenen 4 uur / week 4 uur / weekStabiliteit2 uur / weekOrganisatie 1 uur / week 1 uur / week3 de graad TSO 7BouwtechniekenD/2003/0279/022

3 Situering van de studierichting3.1 Logisch curriculum TSO studiegebieden bouw en houtHoger onderwijsDerdegraad3 deleerjaarWeg- enwaterbouwtechniekenIndustriëlebouwtechniekenBouwconstructie enplanningstechniekenHoutconstructie- enplanningstechniekenDerdegraad1 ste en 2 deleerjaarBouwtechniekenBouw- enhoutkundeHouttechniekenTweedegraad1 ste en 2 deleerjaarBouwtechniekenBouw- enhoutkundeHouttechniekenStudiegebied bouwStudiegebied hout3.2 Studierichtingsprofiel en verticale samenhang3.2.1 Profiel van de studierichtingDe 3 de graad "Bouwtechnieken TSO" is het logische vervolg op de 2 de graad "Bouwtechnieken TSO". Het betreftdus in feite een cyclus van vier jaar.Na het beëindigen van de 3 de graad "Bouwtechnieken TSO" behaalt de leerling de startkwalificatie van“bouwploegbaas”. Daarnaast is de afgestudeerde ook in staat om vervolgonderwijs van één cyclus aan tevatten, in het bijzonder voor opleidingen binnen de sector bouw.De opleiding laat toe om na ervaring het beroep van bouwaannemer uit te oefenen.3.2.2 Profilering ten opzichte van de 2 de graadBij het opstellen van de leerplandoelstellingen en leerinhouden werd vertrokken van vooropgestelde studieobjectendie de moeilijkheidsgraad globaal bepalen.Het studieobject dat in de tweede graad "Bouwtechnieken TSO" vooropgesteld werd is: “De ruwbouw vanconstructies van kleine omvang met een berg- en/of woonfunctie (een garage, een eenvoudige eengezinswoning,een loods, … )”. De moeilijkheidsgraad wordt mede bepaald door:• de funderingen worden beperkt tot funderingen op staal;• kelders komen niet aan bod;• de klassieke spouwmuurconstructie;• de dragende vloeren worden beperkt tot ter plaatse gegoten vloerplaten;• de dakconstructies worden buiten beschouwing gelaten;• er wordt abstractie gemaakt van trapconstructies,• de kostprijsberekening wordt beperkt tot de materiaalkostprijsHet studieobject dat bij het maken van dit leerplan voor ogen werd gehouden is: “Het uitvoeringsgericht voorbereidenvan constructies uit de bouwsector (woningen en kleine appartementsgebouwen) en sturend meewerkenaan de praktische realisatie.”8 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

Ten opzichte van de tweede graad komen de volgende elementen expliciet aan bod:• complexere funderingen,• het huisrioleringsstelsel,• kelderconstructies,• dakconstructies en dakdoorbrekingen,• gevelsamenstellingen anders dan spouwmuren,• ruwbouwvoorzieningen voor het bevestigen van schrijnwerk,• diverse vloerconstructies,• trapconstructies,• de studie van de technische installaties,• de uitvoeringskostprijs dient berekend,• de afwerking van de ruwbouw,• ...3.2.3 Profilering ten opzichte van aanverwante studierichtingenOnderstaand schema tracht het onderscheid met aanverwante studierichtingen te duiden. Dit onderscheidslaat uitsluitend op het fundamentele gedeelte.TSOBouw- en houtkundeTSOBouwtechniekenBSORuwbouwRuwbouwafwerkingVarianten van projecten als studieobject• via technisch tekenen en schetsen drie- en tweedimensionaal communicerenom het concept van constructies uit de bouwsector te begrijpen en variantente bestuderen,• de conceptuele kenmerken van constructies uit de bouwsector toelichten,• sturend optreden om de uitvoering van constructies uit de bouwsector mogelijkte maken.De uit te voeren projecten als studieobject• via technisch tekenen en schetsen drie- en tweedimensionaal communicerenom het concept van constructies uit bouw of hout te begrijpen en deuitvoering voor te bereiden,• om de gevraagde kwaliteitscriteria te bereiken de noodzakelijke uitvoeringsrichtlijnenformuleren,• meewerken aan de uitvoering en leidinggevend optreden.Het uitvoeren van projecten als studieobject• schetsmatig twee en driedimensionaal communiceren om tot de gewensteuitvoering te komen,• op basis van de gevraagde kwaliteitscriteria gepast handelen,• de uitvoering realiseren op basis van de gevraagde kwaliteitscriteria.3 de graad TSO 9BouwtechniekenD/2003/0279/022

3.3 Instroom en beginsituatieZoals reeds vermeld is de tweede graad TSO "Bouwtechnieken" is de logische vooropleiding. De tweedegraad TSO "Bouw- en houtkunde" kan ook als relevante vooropleiding worden beschouwd.De volgende vormingscomponenten worden als voorkennis beschouwd:• praktische vaardigheden en inzichten bij het voorbereiden en realiseren van kleine bouwconstructies,• de basis van theoretische mechanica en elektriciteit,• basisvorming in verband met fysica,• begrippen en kennis van basismaterialen en elementaire constructietechnieken,• basisvorming in verband met technisch tekenen, schetsen en CAD.3.4 VormingscomponentenHet samenspel van kennis, vaardigheden, attitudes en zelfevaluatie; waardoor adequaat handelen in eenbepaalde situatie mogelijk wordt; wordt in de vakliteratuur vaak "competentie" of ook "beroepsvaardigheid"genoemd. Begrippen die ook in dezelfde richting wijzen zijn vormingscomponenten, globaleleerplandoelstellingen, specifieke eindtermen, ...Voor het opstellen van het leerplan werd vertrokken van globale competenties die van een "bouwploegbaas"worden verwacht. Deze globale competenties hebben we hieronder vertaald in wat wij vormingscomponentennoemen.3.4.1 Vormingscomponenten in verband met kennis en vaardigheden• Via technisch tekenen en schetsen drie- en tweedimensionaal communiceren om het concept (voorstelvan de ontwerper) te begrijpen.• Aan de hand van een bouwdossier (bouwplannen, beschrijvingen en opmetingen), een bouwconstructievan gewone omvang uitvoeringsgericht voorbereiden en opvolgen (planning, organisatie, prijsoffertes,kostprijsberekening, maken van aanvullende uitvoeringstekeningen, ...).• De werking van de topografische instrumenten kennen en inzicht verwerven op het vlak van topografischetechnieken om gebouwen en constructieonderdelen op het terrein te kunnen uitzetten.• De conceptuele kenmerken van bouwconstructies begrijpen en de impact op de uitvoering herkennen entoelichten.• De basistechnieken bij het realiseren van bouwknooppunten bij constructies van kleine omvang kunnenuitvoeren en bij probleemsituaties oplossingen voorstellen.• Meewerken aan de uitvoering van bouwwerken en/of de uitvoeringsaspecten op een correcte manier aanderden doorgeven rekening houdende met:- de gestelde eisen van de ingenieur, architect (inplanting, vormgeving, stabiliteit, kostprijs, afwerking, ...)- de vigerende regelgeving (bouwwetgeving, welzijn op het werk , basisveiligheid, ...)- de kenmerken en verwerkingsvoorschriften van materialen- de kenmerken en gebruiksvoorschriften van gereedschappen, machines en hulpmiddelen.• Voldoende voorkennis hebben in verband met de vigerende bouwwetgeving om deze voor, tijdens en nade werkzaamheden correct toe te passen.• De te volgen administratieve procedures tijdens het bouwproces kennen en toepassen (bouwadministratie).• De mogelijkheden van Informatie en Communicatie Technologieën (tekstverwerking, rekenblad, Internet,CAD, specifieke programma's, ... ) toepassen in de context van de beroepsactiviteiten.• Contacten leggen en communiceren met bedrijfsleiders, inzicht verwerven in de structuur en de werkingvan een bedrijf en rekening houden met de eisen die de bedrijven aan de werknemers stellen.10 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

3.4.2 Vormingscomponenten in verband met attitudesKennis en vaardigheden op zich zouden weinig of geen waarde hebben indien ze niet zouden samengaanmet attitudes (houdingen). Er dient dus tijdens het vormingsproces ook voldoende aandacht besteed aan eenbrede waaier van attitudes. Attitudes waar we in het kader van dit leerplan bijzondere aandacht voor vragenzijn:• kwaliteits- en prijsbewust handelen,• voortdurend aandacht hebben voor het naleven van de vigerende regelgeving,• vertrouwen op eigen inzichten,• creatief zijn bij het bedenken van praktische oplossingen,• bereid zijn om te organiseren en te plannen en voortdurend bij te sturen,• bereid zijn om informatie te raadplegen en documentatie op te zoeken,• rekening houden met normen, afspraken, voorschriften, …,• bereid zijn zich aan te passen aan wijzigende omstandigheden (flexibiliteit en creativiteit),• bereid zijn om in team een project te realiseren,• verantwoordelijkheid nemen, leidinggevend optreden en besluitvaardig zijn,• op basis van zelfevaluatie de eigen inzichten en werkzaamheden bijsturen.3.5 UitstroomHet slagen in deze studierichting betekent het behalen van het diploma secundair onderwijs. Daarenbovenkan men ook het aanvullende getuigschrift van bedrijfsbeheer behalen. We verwijzen hierbij naar dechecklist "Bedrijfsbeheer" - mededeling KI 50.01.03 van 6 november 1998.3.5.1 Logisch vervolgonderwijsDe verdere studies die het meest voor de hand liggen zijn:• TSO derde graad derde leerjaar, studierichtingen:- bouw - constructie en planningstechnieken- industriële bouwtechnieken- weg- en waterbouwtechnieken• Hoger Onderwijs: basisopleidingen van één cyclus- studiegebied onderwijs, initiële opleiding tot leraar secundair onderwijsgroep 1, optie hout-bouw- studiegebied industriële wetenschappen en technologie, opleiding bouw met opties bouw of vastgoed- studiegebied architectuur, opleiding architect-assistent of opleiding interieurvormgeving3.5.2 ArbeidsmarktNa het beëindigen van de derde graad “bouwtechnieken” zijn de tewerkstellingsmogelijkheden onder meer:• bouwploegbaas• zelfstandig aannemer• bediende op een bouwkundige of stedenbouwkundige dienst• verkoper van bouwmaterialen• in het onderwijs als technisch leraar (na nuttige ervaring en GPB-opleiding)• ...3 de graad TSO 11BouwtechniekenD/2003/0279/022

4 Aandachtspunten4.1 De geïntegreerde proefDe geïntegreerde proef vormt een belangrijk onderwerp van het 2 de leerjaar. Deze proef is enerzijds bedoeldals onderdeel van evaluatie, maar maakt anderzijds ook deel uit van de vorming, de opleiding. Voor de concretiseringvan de geïntegreerde proef verwijzen we naar:• de omzendbrief van 25 juni 1999 punt 8 “Evaluatie en bekrachtiging van de studies”,• naar het algemene kader in verband met de geïntegreerde proef van het VVKSO,• naar het vademecum in verband met de geïntegreerde proef specifieke invulling “studiegebied bouw”, (alsbijlage 1 opgenomen)4.2 Technisch tekenen, schetsen en CADDe hoofddoelstelling die wordt beoogd is: "Op een gestructureerde wijze cognitieve en psychomotorischetekentechnische vaardigheden verwerven om het ruimtelijk inzicht en ruimtelijk voorstellingsvermogente vergroten. Deze vaardigheden hebben als doel om conceptuele varianten van bouwconstructiesvoor te stellen en de realisatie ervan toe te lichten."Technisch tekenen is de taal van de technicus. Deze communicatievorm wordt gekenmerkt door getekendevoorstellingen en/of genormaliseerde symbolen. Bij technisch tekenen in de bouw maakt men veelal het onderscheidtussen drie vormen: schetsen, traditioneel (manueel) tekenen en CAD.Onder schetsen wordt verstaan: “De tekentechnische vaardigheid om op een vlugge en eenvoudige manier,al dan niet met de losse hand, waarnemingsbeelden en verbeeldingsbeelden te concretiseren.” In de contextvan dit leerplan betekent dit: een schets maken bij het geven van technische uitleg, het schetsmatigtoelichten van een uitvoeringsdetail, het maken van een situatieschets, schetsen ter verduidelijking van eenwerkingsprincipe, …Onder traditioneel tekenen wordt verstaan: “Het maken van gedetailleerde uitvoeringstekeningen(plannen)met behulp van onder meer tekentafel, lat, passer, potlood en pen, ...”Onder CAD wordt verstaan: “Het gebruikmaken van typische soft- en hardware om tekeningen te maken ente materialiseren.”Het beschikken over schetsvaardigheden is absoluut noodzakelijk. Het verwerven van technisch inzicht isimmers vrijwel onmogelijk zonder gebruik te maken van schetsen. Daarenboven wordt bij het geven vantechnische toelichtingen schetsen veelvuldig gebruikt.De CAD-vaardigheden die verworven dienen te worden staan in functie van het vooropgestelde studierichtingsprofiel.Globaal kunnen we dus stellen dat de leerlingen CAD als hulpmiddel kunnen toepassen in decontext van uitvoeringsgerichte probleemstellingen, zoals:• tekenen om problemen te ontdekken en oplossingen te zoeken vóór, tijdens en na de uitvoering,• tekenen om informatie te verkrijgen die nodig is voor de uitvoering (maten, hoeveelheden, …),• tekenen van uitvoeringsdetails en aanvullende uitvoeringstekeningen,• varianten van uitvoeringen voorstellen,• tekeningen aanpassen en aanvullen in functie van de voortgang van de werken.Het traditioneel tekenen komt als dusdanig als doelstelling niet meer aan bod. Een aantal vaardigheden eninzichten bij het traditioneel tekenen vinden echter nog transfereerbare toepassingen in de praktijk. Denk ondermeer aan het afschrijven van een lagenmaat, het uitzetten van loodrechte elementen, het uitzetten vanconstructies en constructieonderdelen, het vervaardigen van een mal, … Deze inzichten en vaardighedenkwamen al in ruime mate aan bod in de 2 de graad.12 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

4.3 Integratie van de informatie en communicatietechnologieNaast CAD dienen de mogelijkheden van informatie- en communicatietechnologie voortdurend toegepast inde context van alle vakken en in het bijzonder deze van het fundamentele gedeelte. We verwijzen ondermeer naar:• tekstverwerking: documentatie aanvragen, technische informatie verzamelen en verwerken, …• rekenblad: berekenen van materiaalhoeveelheden, berekenen van materiaalkostprijs, plannen en opvolgenvan de eigen werkzaamheden, …• Internet: opzoeken van informatie, downloaden van relevante bestanden, contacten leggen via e-mail, …• Informatie (catalogi, producteigenschappen, enz.) opzoeken op informatiedragers;• typische software binnen de bouwsector kunnen gebruiken: planningsprogramma’s, programma’s voorsterkteberekeningen, typische bouwgerichte tekensoftware, ...4.4 Welzijn op het werk en VCAIn het kader van de certificatie VCA2000/03 moet elke werknemer een opleiding basisveiligheid volgen.De verplichte opleiding is gebaseerd op de plicht om te voorzien in informatie en vorming, zoals bepaaldwordt in het K.B. van 27 maart 1998 over het welzijnsbeleid tegenover werknemers.Deze vorming komt overeen met vraag 4.2 van VCA2000/03. Dit is dus een verplichte vraag om hetVCA-certificaat te behalen, namelijk: “Zijn alle operationele medewerkers (langer dan 3 maanden in dienst) inhet bezit van een VCA-erkend diploma, certificaat of attest dat niet ouder is dan 10 jaar (gerekend vanaf deexamendatum)?”In dit leerplan werden de betreffende doelstellingen en inhouden opgenomen.Voor de modaliteiten om het attest te behalen, verwijzen we naar de bevoegde organisaties en instanties.3 de graad TSO 13BouwtechniekenD/2003/0279/022

5 Leerplandoelstellingen, leerinhouden en pedagogischdidactischewenkenDe meeste leerlingen hebben een 2 de graad TSO ‘Bouwtechnieken" of "Bouw- en houtkunde’ gevolgd. Zehebben dus al een vooropleiding in verband met bouwtechnologie, bouwkundig tekenen en praktijk. Bij hetopstellen van dit leerplan werd met dit gegeven dan ook rekening gehouden. Er werden slechts een paar onderwerpenals herhaling opgenomen.Bij het formuleren van de doelstellingen wordt vaak het werkwoord "toelichten" gebruikt. In de context vandit leerplan begrijpen we hieronder waarneembare en dus ook evalueerbare uitleg geven. Deze uitleg kanzowel verbaal, via schetsen, via tekenen, via (ver)wijzen naar, … gegeven worden. Anders gezegd houdt ditdus in: via diverse middelen van communiceren antwoord bieden op vragen in verband met: wat, hoe, waarom,wanneer, … en dit in een bouwtechnische context.De leerplandoelstellingen en leerinhouden die als uitbreiding werden opgenomen zijn aangeduid met(U) en staan cursief.5.1 OrganisatieLEERPLANDOELSTELLINGENLEERINHOUDENHet bouwteam en hun verantwoordelijkheden1 De taken en verantwoordelijkheden van deleden van het bouwteam globaal omschrijven.Taken en verantwoordelijkheden:• opmaken en indienen van documenten• 10-jarige aansprakelijkheid• aanbesteding• toezicht• oplevering en afrekening• aanstellen van de veiligheidscoördinatorAdministratieve handelingen en documenten2 Vooraleer de werken aan te vatten controlerenof de bouwlijn is uitgezet.3 Vooraleer de werken aan te vatten controlerenof de vereiste documenten aanwezig zijnen voldoen aan de voorschriften.4 Gemeentelijke verordeningen in verband metde werfinrichting opvragen en nalevenBouwlijnBouwvergunningAannemingscontract en aanbestedingsdossierGemeentelijke verordeningenOrganisaties en federaties5 Informatie in verband met de meest relevanteorganisaties en federaties opzoeken enhun functie en doelstelling omschrijven.Normalisatie organismenControleorganismenBeroepsorganisaties en federatiesWetenschappelijke en technische centraVlaamse openbare, wetenschappelijke instellingenAndere relevante organisaties14 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

Ruimtelijke ordening, stedenbouw en milieu6 Documenten in verband met ruimtelijke ordeningen stedenbouw inzichtelijk raadplegen.Ruimtelijke ordening• zuivering van afvalwater• gemeentelijke verordeningen, …Stedenbouw• stedenbouwkundige diensten• stedenbouwkundige vergunning en attesten• bouwaanvraag: liggingsplan, omgevingsplan,inplantingsplan, algemene plannen,)Bestekken7 De noodzaak, de soorten en de inhoud vanbestekken omschrijven.8 De inhoud van type bestekken interpreterenin functie van de opdracht.Algemeen (type) bestek en bijzonder bestekAdministratieve en technische bepalingenGunning van opdrachten9 De verschillende soorten opdrachtenomschrijven.10 De procedures voor het gunnen van opdrachtentoelichten.Overheidsopdrachten en privé-opdrachtenWijzen van gunnen• aanbesteding• offerte-aanvraag• onderhandse overeenkomst• …11 De verschillende manieren hoe een aannemingsovereenkomst(-contract) kan wordenafgesloten omschrijven.12 Contractuele begrippen in verband met aannemingsovereenkomstentoelichten.13 De administratie in verband met opvolging,controle en oplevering van de werken toelichten.14 Het belang van juiste prijsafspraken in functievan verrekeningen onderkennen.Aannemingsovereenkomsten en contractenAannemings- en onderaanemingsovereenkomsten• volgens totale prijs• volgens prijslijst• volgens relatief forfaitaire prijs• gemengde opdracht• in regieContractuele begrippen• borgsom• voltooiingswaarborg• uitvoeringstermijn• opvolging en oplevering⋅ vorderingsstaten⋅ verrekeningen⋅ prijsherzieningen⋅ eindafrekening• ...Oplevering• voorlopige• definitieve• stilzwijgende3 de graad TSO 15BouwtechniekenD/2003/0279/022

Erfdienstbaarheden15 Het begrip erfdienstbaarheid aan de handvan een paar concrete voorbeelden toelichten.16 De specifieke bepalingen in verband met degemene muur omschrijven.Specifieke erfdienstbaarheden• doorgang• zichten en lichten• gemene muurVeiligheid in de bouw - Welzijn op het werk17 De voorschriften in verband met basisveiligheidkennen in functie van het VCA-attest18 In opdracht, voor concrete, eenvoudige enrelevante gevallen, de vigerende regelgevingopzoeken en toelichten.Basisveiligheid - VCA-attest - Interne preventiedienstRegelgeving• KB over het welzijn op het werk⋅ toepassingsgebied en definities⋅ arbeidsveiligheid⋅ bescherming van de gezondheid⋅ psychosociale belasting⋅ ergonomie⋅ arbeidshygiëne⋅ interne maatregelen betreffende leefmilieu• KB betreffende de mobiele bouwplaatsen⋅ veiligheidscoördinator⋅ veiligheids- en gezondheidsplan⋅ coördinatiedagboek• Verzekeringen (U)Aansluitingen en nutsvoorzieningen19 De voorschriften en liggingsplannen opvragenbij de nutsmaatschappijen en deze voorschriftentoelichten in functie van de uitvoering.Aansluitingen en nutsvoorzieningen• elektriciteit• aardgas• watervoorziening• rioleringOrganisatiestructuren van bedrijven20 Organisatiestructuren van een bouwbedrijfomschrijven21 De relatie tussen de diverse structuuronderdelentoelichten.Administratieve• planning• calculatie• aankoop• commerciële afdeling• ...UitvoerendeKostprijs en aanbiedingsprijsBegrippen22 De definitie omschrijven van directe en indirectekosten.23 De factoren die van invloed zijn op de aanbiedingsprijsopsommen en toelichten.24 Het onderscheid formuleren tussen waarschijnlijkeen werkelijke kostprijs.• directe kosten⋅ materiaalkostprijs⋅ materieelkostprijs⋅ arbeidskost⋅ onderaannemingskost• indirecte kosten: algemene en specifiekebouwplaatskosten• algemene ondernemingskosten• risico en winstcoëfficiënten• waarschijnlijke kostprijs - werkelijke kostprijs• BTW16 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

Berekenen van de directe kosten25 De materiaalhoeveelheden bepalen op basisvan ter beschikking gestelde documenten envolgens geldende afspraken.26 De materiaalkostprijs van enkelvoudige materialenopzoeken en van samengesteldematerialen bepalen.27 De totale materiaalkostprijs berekenen.Materiaalkostprijs• enkelvoudige en samengestelde materialen• materiaalhoeveelheden• documenten⋅ uitvoeringsplannen⋅ beton- en wapeningsstaat⋅ tabellen voor grondverzet⋅ ...• geldende afspraken⋅ standaardmeetmethode⋅ meetstaten⋅ overmaten, afronden⋅ verbruiksnormen⋅ netto hoeveelheden⋅ verliescoëfficiënten⋅ ...Berekenen van de arbeidskost28 De tijdsnorm bepalen en de begrippen rendementen productie toepassen.29 Het aantal manuren per eenheid berekenenop basis van uit te voeren hoeveelheden entijdsnormen.30 De arbeidskost als product van manuren enuurloon bepalen31 Het begrip gemiddeld uurloon toelichten envoor een bepaalde ploeg berekenen.32 De impact van de sociale lasten op het gemiddeldeuurloon toelichten.33 De materieelkostprijs voor het direct toewijsbarematerieel bepalen op basis van gebruikseenhedenen tarieven.34 Onderaannemingskosten analyseren om deeventuele bijkomende kosten in te schatten.Arbeidskost• manuren⋅ hoeveelheden⋅ tijdsnormen⋅ rendement⋅ ploegrendement• gemiddeld uurloon (bruto)• sociale lastenDe materieelkostprijs• gebruikseenheden• tarievenOnderaannemingskosten en eventuele bijkomendekostenBerekenen van de indirecte kosten35 De factoren die van invloed zijn op de bouwplaatskostenopsommen, beschrijven en toepassen.36 Diverse methoden voor het verrekenen vande bouwplaatskosten opsommen, toelichtenen toepassen.37 De factoren die de algemene kost beïnvloedenopsommen en verduidelijken.Bouwplaatskosten• beïnvloedende factoren⋅ werfinrichting⋅ transport⋅ financiering• verrekening van de bouwplaatskosten⋅ op arbeidsuren per post⋅ vast percent van de directe kostprijsAlgemene ondernemingskosten• fiscale lasten• financiële lasten⋅ kosten klein gereedschap⋅ afschrijving van gebouwen, meubilair, …⋅ kosten voor telecommunicatie⋅ …3 de graad TSO 17BouwtechniekenD/2003/0279/022

Winst - BTW - Betalingen - Nacalculatie38 De diverse wijzen om de winstmarge te verrekenenkennen.39 Factoren die de winstmarges kunnen beïnvloedenaanduiden (U)40 De geldende BTW-tarieven opzoeken en dediverse voorwaarden verwoorden.41 Toelichten hoe de betalingen gebeuren.42 Toelichten hoe de prijsverrekeningen wordenopgevolgd.Winst• winstmarge⋅ toeslag per gepresteerd manuur⋅ vast percentage op de directe kostprijs⋅ variabel percentage van de directe kostprijs• invloedsfactoren (U)⋅ bedrijfsbeleid op lange termijn⋅ de conjunctuur⋅ streekgebonden invloeden⋅ concurrentieBTW• tarieven• voorwaardenBetalingen• per afgewerkt onderdeel• vorderingsstaatNacalculatie• dagrapporten• prijsherzieningen• …Meetstaten43 Een meetstaat opstellen volgens de standaardmeetmethode.44 Op basis van prijsoffertes een aanvaardbareprijsvergelijking maken volgens de geldenderegels.45 Een prijzenborderel opstellen en invullen.Standaardmeetmethode• gedetailleerde meetstaat• samenvattende meetstaat• prijzenborderelGevallenstudie46 Van een eenvoudig bouwproject de kostprijsof aanbiedingsprijs berekenen.47 Een prijsvergelijking maken van deonderaannemingskosten.AanbiedingsprijsVerkoopprijsPrijsvergelijking van onderaannemingskosten18 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

48 Taken als onderdeel van een opdrachtdefiniëren.Planning en organisatieTaakdefinitie• materialen• materieel• personeel49 Een eenvoudig bouwwerk opdelen in taken. Analyse van de opdracht50 Van een eenvoudig bouwwerk, onderverdeeldin taken, de taakanalyse uitvoeren.51 Van een eenvoudig bouwwerk de planningvoorstellen in een balkendiagram in kalenderdagenen op basis hiervan het kritiekepad afleiden.52 Een netwerkplanning van een eenvoudigbouwwerk opbouwen (genereren) en interpreteren.53 Vanuit een balkendiagram de afgeleide planningenopstellen.54 Op basis van de afgeleide planningen hetbalkendiagram aanpassen.55 De technieken toelichten voor het opvolgenvan de planning in functie van de vorderingvan de werken.56 Bij het plannen en organiseren gebruikmakenvan specifieke software.Analyse van de taken• relaties⋅ koppelingen⋅ aanvang en einde⋅ wachttijden• tijdstuur• benodigde middelen⋅ materieel⋅ materialen⋅ personeelBalkendiagram (Ganttkaart)Kritieke padNetwerkplanning• opbouw• start en einde ten vroegste• speling• kritieke padAfgeleide planningen• personeelsplanning• materieelplanning• planning van de leveringen• financiële planning (U)Afvlakken van de planning• in functie van personeel• in functie van beschikbaar materieel• in functie van materiaallevering en stock• in functie van de financiële middelen (U)Werkopvolging en tijdslijnSoftware voor planning en organisatieGevallenstudie57 In team en onder begeleiding de voorbereiding,de planning en organisatie van eeneenvoudig bouwproject uitvoeren.Planning en organisatieWerforganisatie• toegankelijkheid• veiligheidsvoorzieningen• plaats van de werfkeet• stapelruimtes• bouwplaatsmachines• ...3 de graad TSO 19BouwtechniekenD/2003/0279/022

PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELEN• Basisdocumenten als wetteksten, typebestekken, algemene bestekken… ter beschikking stellen. Dezeonder begeleiding lezen en interpreteren.• Via begeleide ICT-opdrachten informatie opzoeken betreffende bouwrichtlijnen en andere regelgeving diebetrekking hebben op de uitvoering van een project.• Bezoeken van een kleinere bouwfirma. De planning, calculatie en werfopvolging laten toelichten binnenhet kader van deze bedrijfsgrootte.• Bezoeken van een grotere bouwfirma met aandacht voor de plannings- en de calculatiediensten. De werfopvolgingen het belang van een coördinatiedienst laten toelichten.• Verschillende bronnen laten raadplegen in verband met materiaaleenheidsprijzen, uurnormen, uurlonen,indexen, …• De bekomen informatie laten gebruiken in realistische voorbeelden.• Een klein project uitwerken, gaande van bouwtoelating tot gedetailleerde kostprijsbepaling.• (materiaal, arbeid, materieel, onderaanneming, BPK, AOK) en uitvoeringsplanning.• Bij het opstellen van de uitvoeringsplanning deze koppelen aan de kostprijsbepaling met behulp van planningssoftware.• Maak bij het opstellen van meetstaten en het berekenen van kostprijzen gebruik van bestaande calculatieinstrumenten:vooraf opgestelde modellen, specifieke software, rekenbladen, …20 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

5.2 Bouwtechnologie en tekenenLEERPLANDOELSTELLINGENLEERINHOUDENProjectief tekenen, schetsen, en waarnemingstekenen en CAD1 Van volumes de vlakken, snijlijnen en snijpuntenkunnen herkennen en deze kunnensitueren.2 Een eenvoudig bouwvolume opmeten,schetsen, bematen en van informatie voorzien.3 Een controlemeting kunnen uitvoeren4 De mogelijkheden van CAD - 2D efficiëntkunnen toepassen in functie van de opdracht.5 Een 3D tekening kunnen bekijken vanuit verschillendeoogpunten en deze printen.6 Een schaaltekening lezen.7 Van bouwplannen bijkomende aanzichten,doorsneden en details tekenen.8 Uit bouwplannen lengten, oppervlakten envolumes afleiden.9 Weten dat een CAD-tekening diverse gegevensen informatie bevatBestaande toestand• Opmetingstechnieken• ControlemetingenEenvoudige lengtemeetinstrumenten.Schetsen en waarnemingstekenen• lijnen vlakken en volumes• opmetingsschetsen• notitietechniekenCAD – 2D• basisfuncties: tekencommando’s,aanpassingscommando’s.• organisatie en instellen van tekeningen.• plotinstellingen - plotten.CAD – 3D• assenstelsels• views• plotinstellingen – plottenTekenopdrachten:• aanzichten,• doorsneden,• maataanduidingen,• details: knooppunten en doorboringen.10 De verschillende bereidingswijzen omschrijvenen toelichten11 De verschillende karakteristieken kunnenopsommen en toelichten.12 Op basis van de verwerkingsmiddelen, degebruiksomgeving, betondekking en verwerkingsomstandighedende bestelkarakteristiekenkunnen vastleggen.13 Het belang van de vastgelegde betonsterktekennen.14 De factoren die de verwerkbaarheid van hette storten beton beïnvloeden kunnen opsommenen verklaren.15 De verschillende beschermingsmiddelentegen weersomstandigheden kunnen opsommenen toelichten16 De hulpstoffen en toeslagstoffen die de kenmerkenvan de verse betonspecie en het verhardebeton beïnvloeden opsommen en toelichten.17 Proefmonsters aanmaken, het onderzoektoelichten en de resultaten interpreteren.18 Samenstelling van speciale betonsamenstellingen/ betonsoorten kunnen weergeven enhet toepassingsgebied omschrijven.BetontechnologieBestelkarakteristieken (conform NBN)Bereiding van beton• betoncentrale• op de werfVerwerking• storten en verdichten• pompen en spuitenBeschermenHulpstoffen en toeslagstoffen• plastificeerder• bindingsvertrager• luchtbelvormer• …Proeven op beton• Betonspecie⋅ Abramskegel⋅ Schoktafel• Verhard beton⋅ drukproef⋅ sclerometer⋅ …Speciale betonsoorten• architectonisch beton• vezelversterkt beton• spuitbeton / pompbeton• …3 de graad TSO 21BouwtechniekenD/2003/0279/022

19 Het belang van het grondonderzoek onderkennenen de belangrijkste begrippen omschrijven20 Het belang van het raadplegen van hetgrondonderzoek en het controleren of hetfunderingsadvies wordt gevolgd erkennen.21 De gewapende funderingen op staal toelichten.22 De verschillende diepfunderingen opsommen23 De uitvoeringswijzen van diepfunderingenschetsmatig kunnen toelichten24 Een funderingsplan lezen.25 De noodzaak van de verankering van destructuur aan de funderingspalen onderkennenen deze verankering uitvoeringsgerichtkunnen tekenen.26 Een funderingsplan kunnen tekenen vertrekkendevan de grondplannen en dit voor eenopgelegd funderingstype.27 Knooppunten detaillerenFunderingstechniekenKeldersGrondonderzoek:• sonderingen• boringenGrondonderzoekgegevens• grondsoorten• lagenopbouw• sondeerdiagram• …Gewapende funderingen op staal• strokenfundering• plaatfundering• zoolfundering• …Diepfunderingen• fundering op putten• paalfundering• slibwanden• verankeringen• …Funderingsplannen en uitvoeringsdetails28 Problemen en technische oplossingen bij hetgraven van bouwputten kunnen toelichten29 De kruipkelder kunnen definiëren, het doelomschrijven en constructieve details kunnenuittekenen.30 De kelder kunnen definiëren en het doel omschrijven.31 Verschillende uitvoeringsmethoden kunnenomschrijven en toelichten.32 Waterdichtingstechnieken kunnen omschrijvenen toelichten.33 Drainagetechnieken kunnen omschrijven entoelichten.34 Uitvoeringsdetails kunnen tekenenBouwputten• bemalingen• beschoeiingstechniekenKruipkeldersKelderconstructies• algemene technische eisen• uitvoeringstechnieken: vloerplaten, wanden, prefabkelders,…• waterdichting: waterdicht beton, soepele dichting,…• drainagetechniekFactoren die de opbouw van de kelderconstructiesbeïnvloeden• grondwaterspiegel• tijdelijke grondwaterspiegel• grondsoort• ...Uitvoeringsdetails• verluchting• muuraanzet• fundering naast kelder• ...22 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

35 De meest relevante begrippen in verbandmet bouwfysica kennen om deze inzichtelijktoe te passen bij technische toelichtingen.36 Materialen en constructies, op basis vantechnische documentatie, interpreteren ophun isolerende (vocht, warmte, geluid) eigenschappen.37 De eisen in verband met isolatie in de regelgevingopzoeken en deze in praktische situatiestoelichten.38 De k-waarde van een scheidingswand berekenenen op basis hiervan het isolerendevermogen inschatten.39 Op basis van schematische voorstellingenvan het temperatuursverloop en hetdampverloop in een wand, bepalen of ergevaar voor condensatie optreedt, de plaatsbepalen en oplossingen om condensatie tevermijden voorstellen.40 Verschillende wandsamenstellingen, vloerenen plafondsystemen met elkaar vergelijkenin relatie met hun isolerend vermogen en dekenmerken op basis van bouwfysische inzichtentoelichten.BovenbouwconstructiesElementaire bouwfysicaThermisch isoleren en condensatie• algemeen⋅ thermisch isoleren⋅ comfortklimaat⋅ isolatiematerialen• Isolatieberekening⋅ Lambda-, R- en k-waarde⋅ warmtetransmissie, temperatuursverloop⋅ warmteaccumulatie⋅ plaatsing thermische isolatie⋅ ontstaan van koude bruggen• Vochthuishouding⋅ dampdichtheid⋅ dampspanning⋅ vochtdiffusie⋅ dauwpunt en condensatie⋅ plaatsing thermische isolatie⋅ dampschermBouwakoestiek• algemene kenmerken van geluid• geluidsabsorptie: lawaaibestrijding binnen eenlokaal• lucht- en contactgeluidsisolatie: lawaaibestrijdingtussen lokalen• materialen en specifieke uitvoeringsmethoden• absorberend vermogen van materialen enconstructiesMuurconstructies41 Rekening houdend met bouwfysische eisende opbouw en de uitvoering van muurconstructies,via detailtekeningen, toelichten.42 De uitvoering van knooppunten, via detailtekeningen,toelichten.Bouwfysische eisen• vochtisolatie• ventilatie• thermische isolatie• vermijden van koude bruggenMuurconstructies• buitenmuren⋅ spouwmuur⋅ meerlagige massieve buitenwanden• binnenmurenKnooppunten• aansluiting ondergronds- en bovengrondsmetselwerk• muuropeningen (lateien, dorpels, …)• opleggingen• aansluiting op balken en kolommen• …3 de graad TSO 23BouwtechniekenD/2003/0279/022

43 De belastingen die op een vloerconstructieinwerken onderkennen en in relatie hiermeede constructieve voorzieningen om deze opte vangen toelichten.44 In relatie met constructieve en bouwfysischeeisen diverse vormen van het uitvoeren enopbouwen van vloerconstructies, op basisvan ter beschikking gestelde of zelf te makendetailtekeningen, toelichten.45 De specifieke voor- en nadelen van diversevormen van vloeropbouw onderscheiden.46 De uitvoering van de voornaamste knooppuntenbij vloerconstructies via detailtekeningenof schetsen toelichten.Dragende vloerconstructiesBelastingen op vloeren• mechanische⋅ vaste en veranderlijke⋅ gespreide en geconcentreerde• klimatologische (U)Constructieve eisen• lastspreidend vermogen• stabiliteit⋅ draagkracht⋅ draagrichting⋅ oplegging⋅ doorbuiging⋅ verankering• bergplaats van nutsleidingenBouwfysische eisen• vochtisolerend vermogen• thermisch isolerend vermogen• akoestisch isolerend vermogen• ...Vloeren op vaste ondergrond• vloeren in de woning• vloeren in residentiële gebouwen• terrassen• industriële vloeren• ...Vrijdragende vloeren• houten vloerconstructie• monoliete vloeren• prefabvloeren• semi-prefabvloeren• balkons• ...Metalen draagvloeren (U)Knooppunten• opleggingen• doorgangen• openingen• overkragingen• ravelingen• ...Dakconstructies47 In relatie met constructieve en bouwfysischeeisen diverse vormen van het uitvoeren enopbouwen van dakconstructies, op basis vanter beschikking gestelde of zelf te maken detailtekeningen,toelichten.48 Plannen analyseren naar correcte maatvoeringen de bijkomende maten voorstellen.49 De uitvoering van de voornaamste knooppuntenbij dakconstructies via detailtekeningenof schetsen toelichten.Dakopbouw• draagstructuur• isolatie (vocht, thermisch, akoestisch)• bedekkingConstructieve en bouwfysische eisen• stabiliteit⋅ draagvermogen⋅ verankering• isolerend vermogen⋅ koud dak⋅ warm dak⋅ omgekeerd dak• hemelwateropvang en -afvoer24 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

50 In functie van het soort buitenschrijnwerk ende vooropgestelde plaatsingsmethode deaansluiting en verankering met de ruwbouw,via detailtekeningen en schetsen, toelichten.51 Inzicht hebben in noodzakelijke constructievevoorzieningen voor het plaatsen van specifiekeconstructies.52 Detailtekeningen interpreteren en aanpassenaan specifieke situaties.Soorten daken• hellende daken⋅ gordingendak⋅ keperspantendak⋅ …• platte daken⋅ houten draagstructuur⋅ steenachtige draagstructuur⋅ ...• berijdbaar dak (U)• groene daken (U)Knooppunten• dakdoorbreking• dakaansluiting• dakranden• overlappingenBuitenschrijnwerkSoorten buitenschrijnwerk• ramen• deuren• poorten• erkers• veranda's• ...Aansluiting en verankering• slagen• aansluitvoeg en afdichting• dorpels• lateien• muurblokken• ...Plaatsingsmethode• achter slag• blokraam•Specifieke constructies• rolluikkasten en rolluiken• in helling geplaatste beglazing• lichtstraten• gordijngevels,• structuurgevels• koepels• zonnewering (U)• ...Technische uitrustingenResidentiële elektrische installaties53 Weten welke informatie de voorbereidendestudie van een residentiële elektrische installatiedient te bevatten en deze informatie infunctie van de uitvoering toelichten.Voorbereidende studie• (tijdelijke) aansluitingen• distributie maatschappij• bijkomende eisen in aanvulling op het A.R.E.I.• Start van de bouwwerken (aardingslus)• afwijkingen ten opzichte van voorziene aansluitingen3 de graad TSO 25BouwtechniekenD/2003/0279/022

54 Het situatieschema lezen en de implicaties inverband met de ruwbouw afleiden.55 De volgorde van de uit te voeren werkenkennen en de bedoeling formuleren in decontext van de opvolging van het bouwproces.Situatieschema• bouwplan• verdeelborden• schakelaars• wandcontactdozen• verbruikers⋅ dampkappen⋅ ventilatoren⋅ ...Mogelijke implicaties op de ruwbouw• voorziening van doorgangen• voorziening van openingen• voorzieningen voor specifieke verbruikers• voorzieningen voor inbouw• volgorde van de werkzaamheden⋅ plaatsen van aardingslus⋅ aanbrengen van leidingen⋅ plaatsen van inbouwelementen56 De gebruikte uitvoeringstechnieken van deverschillende buissystemen, -materialen en -beschermingsmethoden onderkennen.57 De juiste plaats van de afvoer van de sanitairetoestellen vastleggen op plan.58 De hoofdprincipes van een goede waterafvoeronderkennen en uitvoeringsgericht toelichten.59 Specifieke plaatsingseisen onderkennen ende constructieve voorzieningen aanduiden opplannen voor zowel horizontale afvoerbuizenals standleidingen en verzamelinrichtingen.60 Het rioleringsstelsel uittekenen, rekeninghoudend met het type aansluiting op hetopenbare rioleringsstelsel.Sanitaire installaties en rioleringWateraanvoer• materialen• uitvoeringstechnieken• bescherming- en isolatietechnieken• waterbehandelingstechnieken• …Waterafvoer• bovengrondse afvoer⋅ materialen⋅ bescherming en isolatie⋅ uitvoeringstechnieken• rioleringstelsels⋅ systemen⋅ materialen⋅ uitvoeringstechnieken⋅ toezichtvoorzieningen⋅ afvalwaterbehandelingOpenbaar rioleringsstelsel• gescheiden• gemengd• open waterKlimatiseren en centrale verwarming61 Op basis van plannen de plaats van de ventilatiekanalen,rookkanalen en leidingkokersafleiden in functie van de uitvoering van deruwbouw.62 Essentiële verschillen tussen de verwarmingssystemenen de impact van elk systeemop de ruwbouwconstructie onderkennen.Verwarmingssystemen• centrale verwarmingssystemen• elektrische verwarmingssystemen• alternatieve en/of ecologische energiebronnenCentraal klimatiseren• luchtconditionering• rechtstreekse systemen• kanalisatiesystemen• ...26 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

63 De noodzaak tot ventileren, bepaald doorruimte, plaats en gebruik, onderkennen; hetprincipe van trek (overdruk, onderdruk) kennenen de impact op de ruwbouwstructuurtoelichten.Ventilatievoorzieningen en kokers• materialen• afmetingen• uitvoeringstechniekenSchoorstenen• materialen• afmetingen• uitvoeringstechnieken64 Van trappen de onderdelen en constructievevoorzieningen herkennen, benoemen en hunfunctie in het geheel toelichten.65 In een concrete situatie de op- en aantrede,en alle geometrische kenmerken die daarvanafhankelijk zijn, berekenen en in tekeningbrengen.66 Constructieve maatregelen toelichten omeen goede aansluiting te verwezenlijken metbordes en vloer.67 De plaatsing van de wapening bij een betonnentrap kunnen aanduiden op doorsnede enplan.68 De impact van de verschillende soorten bekledingstechniekenen de vloer- en bordesafwerkingop ruwbouwafmetingen onderkennen.69 Detailtekeningen van liften lezen in functievan de uit te voeren ruwbouw.Trappen en liftenTrappen• Ontwerpregels en berekening⋅ algemeen⋅ ontwerpregel⋅ trapverdrijvingen (harmonische methode)• constructie van trappen in functie van de materialen⋅ hout⋅ staal⋅ beton• de trapvormen en de draagstructuur⋅ rechte steektrap⋅ kwartdraaitrap⋅ spiltrap⋅ prefabtrappen met specifieke montagesystemen(U)• bevestiging van trapleuningenLiften (u)• liftschacht• technische ruimte• ...RuwbouwafwerkingstechniekenBepleisteringen70 De uitvoering en de algemene kenmerkenvan binnen- en buitenbepleisteringen toelichten.71 De impact op de vereiste wandkenmerkenop de samenstelling van de wand en op demateriaalkeuze met eigen woorden uitleggen.72 De uitvoering van natte binnenbepleisteringbeschrijven en de gestelde eisen kennen.Soorten en materialen• binnen- en buitenbepleisteringen• natte en droge bepleisteringenKenmerken• thermisch• akoestisch• klimatologisch• mechanisch• brandweerstandNatte bepleistering• uitvoeringstechnieken⋅ nazicht van het te bepleisteren oppervlak⋅ voorbehandeling⋅ topografische werkzaamheden⋅ aanmaak van de materialen⋅ aanbreng-en afwerkingstechnieken⋅ nazorg• controle van de eisen⋅ vlakheid⋅ hoekafwerking⋅ hechtvermogen⋅ ...3 de graad TSO 27BouwtechniekenD/2003/0279/022

73 De uitvoering van droge binnenbepleisteringbeschrijven en de gestelde eisen controleren.Droge binnenbepleistering• uitvoeringstechnieken⋅ kleven of bevestigen op bestaande muren of plafonds⋅ draagstructuren voor scheidingswanden met drogebepleistering⋅ topografische werkzaamheden⋅ bevestigingstechnieken⋅ afwerkingstechnieken• controle van de eisen⋅ vlakheid⋅ loodheid - horizontaliteit⋅ ...Dekvloeren74 De uitvoering van dekvloeren toelichten ende gestelde eisen controleren.75 De termijnen nodig voor gedeeltelijke en/ofvolledige in gebruik name kennen.76 Dekvloeren met speciale eigenschappenbeschrijven (U)Gewone dekvloeren• dekvloertypes⋅ hechtend⋅ niet hechtend⋅ zwevend• dekvloerspecie⋅ samenstelling (cementgebonden - anhydrietgebonden)⋅ aanmaak• dekvloer opbouw⋅ onderlagen⋅ scheidingslaag⋅ uitvlaklaag⋅ dikte⋅ vloerverwarming⋅ voegen en naden• uitzet- en aanbrengtechnieken• uitvoeringseisen⋅ na te leven peilen⋅ helling⋅ vlakheid⋅ mechanische eisen⋅ minimale en homogene dikte⋅ hechting• ingebruikname⋅ droogtermijnen⋅ termijnen voor ingebruiknameSpeciale dekvloeren (U)• gietvloeren• nagelbare• harsgebonden• ...Vloer- en wandtegels77 De kwaliteit van de meest gebruikte vloer- enwandtegels onderkennen in functie van slijtvastheid,contactgeluid, gladheid, ...78 Situaties onderkennen waar de verschillendevloerbedekkingen kunnen worden aangewendin relatie met de draagstructuur of deondergrond.79 De verschillende uitvoeringstechnieken bijhet aanbrengen en afwerken van vloer- enwandtegels uitvoeringsgericht beschrijven enaanduiden op detailtekeningen.Vloer- en wandtegels• materialen⋅ steenachtig materiaal⋅ houtachtig materiaal⋅ soepele materialen• plaatsingstechnieken⋅ voorbereiden van de ondergrond⋅ topografische werkzaamheden⋅ aanbrengen (mortelbed of gelijmd)⋅ legmotieven⋅ voegen• afwerktechnieken⋅ opvoegen28 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

⋅ plinten• uitvoeringseisen⋅ peilen⋅ helling⋅ vlakheid⋅ hechtingGevelbekledingen (U)80 De verschillende uitvoeringstechnieken bijhet aanbrengen van gevelbekledingen uitvoeringsgerichtbeschrijven en aanduiden opdetailtekeningen.81 Steun- en bevestigingstechnieken voor ondersteunenen ophangen van gevelbekledingenin natuursteen, geveltegels, composietplaten,…toelichten .82 Diverse technieken voor het bekleden vangevels uitvoeringsgericht toelichten.83 Specifieke eisen gesteld aan buitenbepleisteringonderkennen en de plaatsingstechniekenzonder en met isolatie toelichten.Gevelbekledingen• In steenachtig plaatmateriaal⋅ natuursteen⋅ kunststeen⋅ keramisch materiaal (tegels, pannen, ...)• in houtachtig materiaal⋅ beplatingen⋅ beplankingen• in metaal⋅ aluminium⋅ zink• in composietmateriaal• …Steun- en bevestigingstechnieken• ophanghaken in RVS• vaste en regelbare winkelhaken• verstevigingsijzers, verlengstukken• betonankers, chemische ankers• …Gevelafwerkingen• bepleisteringen• beplatingen• impregnatie- en beschermingsmaterialen• ...Binnenschrijnwerk84 Technische documentatie van binnenschrijnwerkraadplegen en de impact op constructievevoorzieningen in de bouwstructuurtoelichten..Constructies• binnenramen en –deuren• rolluik- en gordijnkast• lichte scheidingswanden• verplaatsbare en demonteerbare wanden• verlaagde plafondsConstructieve voorzieningen• openingen en toleranties• bevestigingenBrandbeveiliging85 De belangrijkste begrippen en de maatregelendie men dient te treffen in functie vanbrandbeveiliging toelichten.Maatregelen• compartimentering• brandwerende elementen• evacuatie mogelijkheden en tijd• …3 de graad TSO 29BouwtechniekenD/2003/0279/022

Speciale technieken (U)86 Inzien aan welke klimatologische invloedeneen voegconstructie dient te weerstaan.87 De gebruiksmogelijkheden van de verschillendevoegmaterialen onderkennen in specifiekeuitvoeringssituaties.88 Detailtekeningen maken van zettings- , uitzettings-en compressievoegen in kelderconstructies,in buiten- en binnenwanden,in vloeren en daken, en de oplossingen toelichtenin functie van materiaalgebruik,draagstructuur en afwerking.89 Op basis van technische documentatie enuitvoeringstekeningen de uitvoering van niettraditionele bouwconstructies toelichten.90 De voornaamste materialen en uitvoeringstechniekenkennen, kunnen beschrijven aande hand van documentatie materiaal en dezein relatie brengen met de traditionele bouwtechnieken.Voegconstructies• Afdichting tegen regen en wind⋅ lucht- en waterafdichting⋅ afdichtingsprincipes⋅ materialen en afmetingen• Constructievoegen⋅ materialen⋅ uitvoeringstechnieken⋅ toepassingsvoorbeelden• Krimp-, zettings, compressie- enuitzettingsvoegenNiet traditionele bouwconstructies• moduul, modulering, standaardisatie, prefabricatie• systeembouw• prefab-montagebouw⋅⋅stabiliteitsvoorzieningenspecifieke verbindings- en verankeringsmaterialenen –technieken• skeletbouw⋅ houtskeletbouw⋅ staalskeletbouw⋅ betonskeletbouw• wandpaneelbouw⋅ betonpanelen⋅ architectonisch beton⋅ vezelcement• elementen- en doosbouw (casco)• ecologisch bouwenRenovatietechnieken (U) 191 Inzicht hebben in de gevaren die inherent zijnaan verbouwingswerkzaamheden en te treffenmaatregelen voorstellen om deze tot eenminimum te beperken.92 Te treffen constructieve oplossingen voorzienin functie van stabiliteit, openingen,scheuren.93 De moeilijkheidsgraad van herstellings- ofversterkingstechnieken bij dak-,vloer- enwandconstructies inschatten en toelichten.Verbouwingswerkzaamheden• onderkappen• muur- en vloeropeningen• sloopwerk• renovatie van daken• ...Problematiek van:• zettingscheuren• stabiliteitscheuren• ...1Deze uitbreiding slechts aanbieden in relatie met een analoge keuze binnen het complementaire gedeelte"Reaisaties bouw"n namelijk doelstelling 56.30 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

Topografische werkzaamhedenAlgemeenheden94 De begrippen topografie en geodesie toelichten.95 De gehanteerde kegelvormige projectie vanLambert toelichten en de beperktheid en uitbreidingvan deze projectie schetsen.96 Meetgegevens in schets en/of tekening, volgensrichtlijnen noteren en lezen.Topografie en geodesie• begrippen en benamingen• vergelijkingsvlak en geoïde• onderscheid tussen landmeten en waterpassenGehanteerde kaartprojectie in België• kegelprojectie van Lambert• uitbreiding naar UTMSymbolen en tekens voor topografische plansUitzetten en opmeten van rechte lijnen97 Hulpmiddelen en meetmaterieel correcthanteren in functie van een opdracht.98 De vereiste nauwkeurigheid van meetmaterieelkennen.99 Het gepaste meetgereedschap kiezen infunctie van de opdracht.100 Verschillende werkwijzen om een lijn uit tezetten toelichten en de gepaste werkwijze infunctie van de situatie en opdracht toepassen.101 Een afstand opmeten in een vlak en een hellendterrein, zonder en met hindernissen.102 Fouten eigen aan de werkwijze van de lengtemetingtoelichten en bepalen; oplossingenkennen en toepassen om deze fouten te vermijden.Hulpmiddelen en meetmaterieel• jalon, jalonhouder en jalonrichter• meetpennen• meetband, -lint, -veer• meetwiel• elektronische afstandsmeters• nauwkeurigheid van meetmaterieelUitzetten van rechte lijnen• tussenbakenen• vooruitbakenen• achteruitbakenen• zijdelings invluchten• snijpunt bepalen van 2 rechtenOpmeten van rechte lijnen• rechtstreeks opmeten• onrechtstreeks opmeten• meten in vlak en hellend terrein• nauwkeurigheid van enkelvoudige en dubbelemeting• nauwkeurigheid van lengte kleiner dan lengtemeetband• Nauwkeurigheid van lengte groter dan lengtemeetbandUitzetten van rechte hoeken103 Gebruik van topografische toestellen toelichtenom rechte hoeken uit te zetten.104 Op het terrein loodlijnen neerlaten en oprichten.Topografische toestellen in functie van rechte hoeken• dubbel pentagoonprisma en valstok• theodoliet (zie verder)• hoeklaser (U)Oprichten van loodlijnenNeerlaten van loodlijnen3 de graad TSO 31BouwtechniekenD/2003/0279/022

Uitzetten van cirkelbogen105 Geometrische kenmerken van een cirkelboogtoelichten.106 Raaklijnensnijhoek opmeten met eenvoudigehulpmiddelen.107 De diverse werkwijzen om hoofdpunten uit tezetten toelichten.108 Met behulp van rechthoekige coördinatenhoofd- en detailpunten uitzetten.109 Kwartpijlmethode toepassen om detailpuntenuit te zetten.110 Bogenspiegel gebruiken om detailpunten uitte zetten.Geometrische kenmerken van een cirkelboog• rechtstanden• raaklijnensnijhoek (snijpunt al dan niet toegankelijk)• straal• hoofdpunten• detailpuntenUitzetten van cirkelboog• met behulp van rechthoekige coördinaten• kwartpijlmethode• bogenspiegel of curvigraafOpmeting van een terrein111 Een juiste opmeetmethode kiezen en uitvoerenvoor het opmeten van terreinen met beperkteomvang.112 CAD gebruiken om meetwaarden te verwerkentot een plan en om de oppervlakte vanhet terrein te bepalen (U)Terreinen met beperkte omvang• meetlijnen• methoden: coördinatenmethode en lijnenverband• kaartering• oppervlaktebepaling• diagonaalmeting als controleOpmeten en uitzetten van een gebouw en bouwplannen (zie ook praktijk)113 Algemene begrippen toelichten en aanduidenop een plan.114 Juiste inplanting en omvang van een bestaandgebouw opmeten.115 CAD gebruiken om meetwaarden in een planom te zetten.116 Op basis van een inplantingsplan een gebouwvan kleine omvang uitzetten.Inplanting van en het gebouw zelf• hoofdpunten ten opzichte van het referentiestelsel• details opmetenUitzetten van een gebouw volgens de bouwplannen• perceelsgrenzen• rooi- en bouwlijn• inplantingcoördinaten van het gebouw• brugjes of bouwplanken117 Gemeenschappelijke onderdelen vantopografische toestellen toelichten.118 De noodzakelijke voorwaarden omschrijven,waaraan de topografische toestellen dienente voldoen om horizontaal en verticaal te stellen.119 Een as horizontaal/verticaal stellen.120 Een vlak horizontaal stellen.Topografische toestellenGemeenschappelijke onderdelen• statief• lenzen• onderdeel met en zonder voetschroeven• bovendeel met kijker• richtkijker, vizieren en kruisdraden• doosniveau• buisniveau• elektronisch niveau• compensatorHorizontaal en verticaal stellen van vlakken en assen• horizontaal stellen van een as• verticaal stellen van een as• horizontaal stellen van een vlak32 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

121 Basismethodes en de orde van nauwkeurigheidom hoogtemetingen uit te voeren,toelichten.122 Een automatisch waterpas toestel correctinstellen en aflezingen verrichten.123 Correcte werking van een automatisch waterpastoestelcontroleren en regelen.124 Opsteleisen toelichten om zoveel mogelijkfouten te elimineren.125 Correct opstellen van meetbakens voorhoogtemetingen.126 Classificatie van lasers in functie van veiligheiden gebruik toelichten.127 Lasertoestel correct opstellen en hulpmiddelenhanteren om aflezingen te verrichten.128 Basisbegrippen die voorkomen bij hoogtemetingentoelichten.129 Verschillende manieren van waterpassingentoelichten.130 Referentiepeil en hoogte ten opzichte vanreferentiepeil bepalen, overzetten en aanduiden.131 Waterpassingen uitvoeren in functie van hetgestelde doel.132 Waterpasstaat invullen en uitrekenen meteventuele vereffening van de sluitfout (U).133 Hulpmiddelen die de nauwkeurigheid van dewaterpassing optimaliseren toelichten enhanteren.HoogtemetingenHoekmetingenMethodes en hun nauwkeurigheid• geometrische hoogtemetingen• trigoniometrische hoogtemetingen• barometrische hoogtemetingenWaterpasinstrumenten• slang en flesjeswaterpas• instellen van een waterpastoestel met compensator• regelingseisen• opsteleisen• controleren en elimineren van fouten (U)• aflezen en opstellen van meetbakensLasertoestellen• classificatie van laserstralen• soorten lasertoestellen• regelings- en opsteleisen• hulpmiddelen: ontvanger, vizierplaatje, flexilat, …Begrippen• vloer- , meter- en referentiepeil• TAW• hoogtelijnen (U)Waterpassingen• overbrengen van referentiepeil• bepalen van een hoogte ten opzichte van eenreferentiepeil• bepalen van hoogteverschil• doorgaande waterpassing met waterpasstaat• kringwaterpassing met waterpasstaat, sluitfouten vereffening van sluitfout (U)• kringwaterpassing met zijslagen en waterpasstaat• hulpmiddelen: meetpuntnagels, straatpot, …134 Opbouw en onderdelen van een theodoliettoelichten.135 Theodoliet correct opstellen, hanteren enaflezen.136 Soorten hoeken, hoekstelsels en omzettingtussen verschillende stelsels toelichten .137 Horizontale hoek via gewone hoeksmetingopmeten.138 Verticale hoek opmeten.139 Verticale en horizontale uitlijning toelichtenen uitvoeren voor prefab-elementen.Theodoliet• opbouw en onderdelen• opstel- en regelingseisen• centreren boven of onder een punt• begrippen: kippen en doorslaanHoeken• sexagesimale en decimale graden• horizontale hoek• verticale hoek: zenithoek, nadirhoek, …Hoekmeting• gewone horizontale hoeksmeting• verticale hoeksmetingHorizontale en verticale uitlijning3 de graad TSO 33BouwtechniekenD/2003/0279/022

Totaal station (U)140 Totaal station correct opstellen en hanteren.141 Basismetingen uitvoeren met een totaal stationen bekomen meetwaarden verwerken.142 Landmeetkundige toepassingen uitvoerenmet totaal station en de verkregen meetwaardenverwerken met behulp van CAD.Opbouw en opstellingBasisfuncties• lengtemeting• hoogtemeting• hoeksmetingToepassingen• detailmetingen: opmeten van terreinen• gevelmetingen• coördinaatmeting• uitzetten van ontwerpkarakteristiekenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELEN• Verwijzing naar NGI (Nationaal Geografisch Instituut) en GIS (Geografisch Informatie Systemen) is vangroot belang bij de toelichting over kaarten, plannen, …• Theoretisch gedeelte moet systematisch verduidelijkt en ingeoefend worden in praktische oefeningen entoepassingen. Theoretische achtergrond is en blijft belangrijk, maar het kunnen toepassen in de praktijk ishet belangrijkste.• Bepaalde theoretische kennis kan door gestuurde oefeningen, ervaringsgericht aangeleerd worden: horizontaalmeten van lengten bij hellend terrein, …• De klemtoon bij het aanbrengen van de leerstof ligt op het inzichtelijk verwerken. Dit betekent dat er meeraandacht dient te worden besteed aan de wijze waarop een meting wordt verricht of een probleem wordtopgelost dan de juistheid van de meting of de correctheid van de verkregen resultaten. Daarbij dientsteeds de attitude aanwezig te zijn om aan procesmatige zelfevaluatie te doen. De eindevaluatie van deleraar dient steeds in dit kader te worden toegelicht.• Voor elke meetopdracht moet de juiste keuze van meetmaterieel en –methode in functie van nauwkeurigheiden efficiëntie een doel op zich vormen.• De aanschaf van een totaal station wordt sterk aangeraden daar het eveneens als theodoliet kan fungerenen zo een extra investering vermijdt, het past in het kader van nieuwe ontwikkelingen en de snelle opgangvan dit meettoestel in de praktijk.• Voor modernere toestellen kan steeds beroep gedaan worden op externe gespecialiseerde firma’s. Dezetonen graag hun nieuwste toestellen met hun kunnen.• CAD aanwenden zowel voor het bepalen als het verwerken van digitale terreingegevens. Besteed ookaandacht aan de toepassing van nieuwe ontwikkelingen.• Audiovisuele hulpmiddelen vormen een onmisbaar didactisch hulpmiddel.• Benadruk het feit dat 'de juiste oplossing' niet bestaat maar dat elke oplossing voor- en nadelen heeft. Elkconstructiedetail moet dus worden beredeneerd uitgaande van materiaalkwaliteiten, technisch uitvoerbareoplosbaarheid en kostprijsbewustheid. Men moet met andere woorden steeds zelfstandig elke voorgesteldeoplossing beoordelen op zijn deugdelijkheid.• Alle voorgestelde oplossingen dienen rekening te houden met de voorschriften, de normen en de typebestekken.• Maak zoveel mogelijk gebruik van didactische modellen, foto's, dia's en detailtekeningen ter ontwikkelingvan het voorstellingsvermogen.• Het aanleggen van een documentatiemap is een absolute noodzaak. Het is aangewezen om te verwijzennaar het BB/SfB systeem.• Moeilijk te verkrijgen documentatie dient door de leraar zelf te worden aangevraagd en aan de leerlingenter beschikking gesteld. Het uitbouwen van een documentatiecentrum is daarbij ten zeerste aan te bevelen(gebruik van Internet is hier noodzakelijk).• Het gebruik van stalen en monsters ter visualisering en toelichting van technische documentatie is vanzelfsprekend.• De leerlingen beeldend materiaal (foto’s, tekeningen, ...) laten opzoeken van de verschillende soortenraam- en deuroverspanningen en aan de hand daarvan het verband laten opzoeken tussen de aard vande overspanning, de functie en de eigenschappen.• Laat aan de hand van foto’s, dia’s van muuropeningen de mogelijke oorzaken van fouten, gebreken ofschade opzoeken.34 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

• Laat de leerlingen zelf technische kenmerken, constructieoplossingen, uitvoeringsvarianten, de inrichtingvan de werkplek, … toelichten met behulp van schetsen.• Het aanleren van een CAD-pakket wordt het best gekaderd in de context van uitvoeringsgerichte en conceptueleprobleemstellingen.• Laat de leerling veel zelf ontdekken, maak hierbij gebruik van handleidingen, instructiefiches, de helpfunctie,…• De klemtoon mag niet liggen op “het CAD-pakket op zich” maar wel “in welke mate past de leerling efficientde mogelijkheden toe, in welke mate vertoont hij/zij zelfredzaamheid”.• Voorkennis en inzicht verwerven betreffende de kenmerken van materialen wordt het best bereikt door deleerlingen technische documentatie te laten interpreteren en toelichting te laten geven hoe de materialendienen verwerkt te worden tot bouwelementen.• Besteed voldoende aandacht aan de relationele verbanden tussen de verschillende bouwfasen en factorendie het bouwproces beïnvloeden.• Leer via groepsgesprekken constructieve oplossingen op hun waarde beoordelen, rekening houdend metde comforteisen gesteld door de bouwheer en esthetische eisen gesteld door de ontwerper.• Hanteer bij het bespreken van de technische installaties modeldossiers en besteed aandacht aan hetaanwenden van de correcte symbolen.3 de graad TSO 35BouwtechniekenD/2003/0279/022

5.3 StabiliteitDe meeste leerlingen komen uit de 2 de graad TSO en kregen via het vak mechanica de basiskennis in verbandmet dynamica en statica. Een aantal leerplandoelstellingen en leerinhouden dienen dus als herhalingopgevat.De hoofddoelstelling die met dit vak wordt beoogd is voldoende inzicht verwerven op het vlak van stabiliteitom:• vooropgestelde stabiliteitsvoorzieningen te begrijpen en bij de uitvoering correct toe te passen,• stabiliteitsvoorzieningen in te schatten en grove fouten te duiden,• zeer eenvoudige dimensies te begroten.Daar een aantal leerlingen uitstroomt naar hoger onderwijs van één cyclus wordt ook in zekere mate aandachtbesteed aan theoretische benaderingen en berekeningen.5.3.1 Algemene sterkteleerLEERPLANDOELSTELLINGENLEERINHOUDENMassa - kracht - gewicht - moment 11 De begrippen massa, versnelling, kracht engewicht toelichten en hun onderlinge relatieweergeven.2 Het begrip moment omschrijven, de grootteen de draaizin bepalen.3 Een bepaald moment vervangen door eenkoppel van krachten waarvan ofwel de tussenafstandofwel de grootte van de krachtgekend is.Massa• absolute volumieke massa• schijnbare volumieke massa• volumeKracht en gewicht• relatie met massa en versnelling (Wet van Newton)• eenheden• kenmerken van krachten• gewicht en aardversnellingVerband tussen kracht en moment en de uitwerkingvan een koppel krachten• begrip moment• grootte van het moment• zin van het moment (draaizin)• koppel van krachtenRekenwaarden van de sterkte van materialen en belastingenAlgemeenheden4 De begrippen uiterste grenstoestand en gebruiksgrenstoestandaan de hand van concretevoorbeelden omschrijven.5 Het begrip ontwerptoestand toelichten.Grenstoestanden• de uiterste grenstoestand• de gebruiksgrenstoestandOntwerptoestand1 Hou bij dit gedeelte rekening met wat reeds in de 2 de graad aan bod kwam en verworven is.36 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

Sterkte van materialen6 De karakteristieke sterkte van materialenomschrijven en de rekenwaarden voor desterkte bepalen met behulp van tabellen.7 De karakteristieke belasting omschrijven ende rekenwaarde van de belasting bepalenmet behulp van tabellen.Materiaalkenmerken (materiaalcoëfficiënt)• karakteristieke sterkte• rekenwaarde van de sterkte van materialenBelastingen (belastingscoëfficiënt)• karakteristieke belasting• rekenwaarde van belastingen8 Het begrip belasting toelichten en symbolischvoorstellen.9 Diverse belastingen onderscheiden naar hunverandering in tijd, hun verandering in ruimte,hun spreiding.10 Van een vlakbelasting (plaat) overgaan naareen lijnbelasting (balk) naar een puntbelasting(kolom).11 Het eigen gewicht van het draagsysteem envan de niet-dragende onderdelen met behulpvan ter beschikking gestelde tabellen bepalen.12 Met behulp van ter beschikking gestelde tabellende gebruiksbelasting bepalen.BelastingenHet begrip belasting• directe belasting• indirecte belasting• symbolische voorstellingIndeling van belastingen• naar verandering in de tijd⋅ permanente⋅ veranderlijke⋅ accidentele• naar verandering in ruimte⋅ plaatsgebonden⋅ vrije belastingen• gelijkmatig en niet gelijkmatig verdeelde⋅ eigen gewicht⋅ niet dragende onderdelenLastendaling• vlakbelasting• lijnbelasting• puntbelastingGebruiksbelastingenBasisvoorwaarde13 De basisvoorwaarde omschrijven en deze infunctie van het veiligheidsaspect toelichten.Rekenwaarde belasting < rekenwaarde sterkte vande materialenUitwendig evenwicht 114 Omschrijven dat zowel belastingen als reactiekrachtenuitwendige krachten zijn die opeen lichaam inwerken.15 De krachten die een lichaam in uitwendigevenwicht houden, herkennen en weten datdeze 'reactiekrachten' worden genoemd.16 Het aantal onbekende krachten in een verbindingbepalen.17 Symbolisch de verbindingen en daarin deonbekende krachten voorstellen.Uitwendige krachten• belastingen• reactiekrachtenVerbindingen van een lichaam met de omgeving• een volmaakte inklemming• een vast steunpunt (scharnierpunt)• een beweegbaar steunpunt (roloplegging)1Hou bij dit gedeelte rekening met wat reeds in de 2 de graad aan bod kwam en verworven is.3 de graad TSO 37BouwtechniekenD/2003/0279/022

18 Toelichten waarom de belastingen aan drieevenwichtsvoorwaarden dienen te voldoen.19 De begrippen isostatisch en hyperstatischomschrijven in relatie met het aantal onbekendenen de evenwichtsvergelijkingen.20 Voor éénvoudige isostatische gevallen deevenwichtsvergelijkingen opstellen en de onbekendeuitwendige krachten (reactiekrachten)bepalen.Uitwendige evenwichtsvoorwaarden van krachteninwerkend op een lichaam in een plat vlak (evenwichtsvergelijkingen)• evenwicht van verticale krachten• evenwicht van horizontale krachten• evenwicht van de momentenIsostatische en hyperstatische verbindingenReactiekrachten van isostatische balken• balk op twee steunpunten⋅ zonder overkragingen⋅ met één en twee overkragingen• aan één zijde ingeklemde balkInwendig evenwicht21 De inwendige krachtwerking in normaaldoorsnedevoorstellen en toelichten.22 De grootte van de inwendige krachten innormaaldoorsnede voor eenvoudige isostatischegevallen bepalen.Krachtwerking in normaaldoorsnede• normaalkrachten• dwarskrachten• buigmoment• wringmoment• tekenafsprakenBerekening van krachtwerking in normaaldoorsnede• balk op twee steunpunten⋅ zonder overkragingen⋅ met één overkraging⋅ met twee overkragingen• aan één zijde ingeklemde balk23 Voor eenvoudige isostatische belastingsgevallenhet verloop van de dwarskracht en hetmoment berekenen en grafisch voorstellen.24 Op basis van de grafische voorstelling vanhet verloop van dwarskrachten en momentende plaats van de minima en de maxima afleiden.De relatie kracht - spanning - vervormingDwarskrachten en momenten• het functieverloop van dwarskrachten en momenten• de dwarskrachten- en momentenlijn• maxima en minimaBelastingsgevallen bij een balk op twee steunpunten• balk met 1 puntbelasting in het midden• balk met een gelijkmatig verdeelde lijnbelasting25 Het begrip spanning omschrijven en informulevorm uitdrukken.26 Het begrip rek omschrijven en in formulevormuitdrukken.27 De relatie "spanning-rek" in grafiek voorstellenen toelichten28 Relatie leggen tussen de naamgeving van deverschillende soorten spanningen en de manierhoe de krachten op een bepaalde doorsnedeinwerken.29 Schematisch de verschillende spanningenaangeven.Spanning in functie van kracht en oppervlakteRek in functie van verlengingSpanningrek-diagram voor staal• elastische en plastische zone• Wet van Hooke• elasticiteitsmodulus• elasticiteitsgrens• breukspanningSoorten spanningen• normaalspanning⋅ trekspanning⋅ drukspanning• schuifspanning• wringspanning38 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

Lijntraagheidsmoment en traagheidsstraal30 Het lijntraagheidsmoment en de traagheidsstraalvan vlakke figuren uit tabellen afleidenen de impact op de stabiliteit toelichten.Het lijntraagheidsmoment en de traagheidsstraal31 Het lijntraagheidsmoment en de traagheidsstraalvan een rechthoekige doorsnede berekenen.32 De vervorming en het spanningsverloop vaneen doorsnede van een op buiging belastebalk tekenen.33 De buigingsformule in functie van het weerstandsmomenttoelichten.34 Van rechthoekige doorsneden het weerstandsmomentberekenen.35 Voor profielen het weerstandsmoment uittabellen afleiden.36 De toelaatbare vervorming bepalen aan dehand van ter beschikking gestelde tabellen.37 De vervorming in het midden berekenen aande hand van ter beschikking gestelde formulesvoor een gelijkmatig verdeelde lijnbelastingen een puntbelasting.Enkelvoudige vlakke buigingVerloop der normaalspanningen• hypothese van Bernouilli• ligging van de neutrale lijnBuigingsformuleWeerstandsmoment• rechthoekige doorsneden• metalen profielenVervormingCentrische en excentrische druk38 De begrippen centrische en excentrischedruk omschrijven en hun onderscheid duiden.Centrische drukExcentrische druk39 De relatie aangeven tussen een excentrischedrukkracht en een centrische drukkracht pluseen moment.40 Inzien dat knik een instabiliteitsverschijnsel isen de beïnvloedende factoren toelichten.Toelaatbare doorbuigingen in gebruiksgrenstoestandDe vervorming bij isostatische balken op twee steunpuntenzonder overkragingen.KnikKnikverschijnsel• kniklengte• slankheidAfschuiving41 Inzien dat bij een balk die op buiging belast is De schuifspanning in een balk op buiging belastschuifspanningen optreden.PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELEN• Demonstratief de evenwichtsvoorwaarden aangeven.• Beklemtoon de belangrijkheid van het al of niet in rekening brengen van de oppervlaktekenmerken vaneen lichaam (waarop de krachten inwerken) in functie van de lastendaling.• Inzicht in de oplossingsmethodiek is zeer belangrijk. Daarom dient men:- eenvoudige gevallen in detail te behandelen en ingewikkelde gevallen tot eenvoudige te herleiden,- toetsen met open boek te voorzien en per afgerond geheel,• Oefeningen dienen materiaalgebonden en situatiegebonden te worden geconcretiseerd.• Beperk de theoretische benadering tot het allernoodzakelijkste. Maak tijd vrij voor begeleide oefeningen.• Oefeningen maken als huiswerk hebben pas dan effect, indien ook de uitkomst wordt meegegeven (stimuleringvan het zoekproces naar de juiste oplossing).3 de graad TSO 39BouwtechniekenD/2003/0279/022

5.3.2 Stabiliteitstudies van eenvoudige betonconstructiesLEERPLANDOELSTELLINGENLEERINHOUDENKenmerken van beton en betonstaal42 De maximale toelaatbare rek uit een rekdrukdiagramafleiden.Karakteristiek rek-drukdiagramMaximale toelaatbare rek43 De bezwijkspanning van beton bepalen.44 Het begrip kruip toelichten in functie vanstabiliteitsberekeningen.45 De sterkteklassen van betonstaal toelichtenen de genormaliseerde diameters kennen.Bezwijkspanning van beton• materiaalcoëfficiënt• kruipcoëfficiëntBetonstaal• sterkteklassen (BE 500 en BE 220)• genormaliseerde diametersBerekenen van balken bij enkelvoudige buiging46 Voor het berekenen van enkelvoudige buigingin uiterste grenstoestand de verschillendehypothesen omschrijven.47 De hypothese van Bernouilli schematischvoorstellen.Aangenomen hypothesen• vlakke dwarsdoorsneden blijven vlak na vervorming(Bernouilli)• verwaarlozen van de trekweerstand van het beton• uitputting van het staal bij 10 o / oo• stuikrek van het beton is maximum 3,5 o / oo• oppervlakte van beton wordt in drukzone niet verminderdmet de wapeningsdoorsnede48 Inzien dat de neutrale lijn op 7/27 van dehoogte (vanaf de plaats van de wapening totde meest gedrukte vezel = d) is gelegen.De ligging van de neutrale lijn49 Voor gevallen waarbij, en het beton, èn hetstaal werkt in een uiterste grenstoestand, deoptimale hoogte bepalen en hieruit de uitvoeringshoogteafleiden.De betonhoogte• optimale hoogte• uitvoeringshoogte• vuistregel50 Voor gevallen waarbij, en het beton, en hetstaal werkt in een uiterste grenstoestand, destaalsectie berekenen, een geschikte wapeningkiezen.51 De begrippen verankering, verankeringslengte,schorsing en overlapping kennen en hunbedoeling toelichten52 De betondekking bepalen.De langswapening• minimale staalsectie• staaldiameter en aantal staven• schikking• verankering, schorsing en overlappingBetondekking53 De schuifspanning als trekspanning ondereen hoek van 45° opvatten en in relatiebrengen met de uitvoering van dwarskrachtenwapening.54 Onder begeleiding vanuit berekeningsresultatende spoed afleiden.De dwarswapening• minimum wapening• beugels en spoed• hellende staven40 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

Centrisch gedrukte kolommen zonder knikgevaar55 De minimum afmeting bepalen opdat er geenknikgevaar zou optreden.56 De brutobetondoorsnede berekenen in functievan de rekenwaarde van het beton en hetstaal en het staalpercentage.57 Weten dat men meestal 1 % gebruikt alswapeningspercentage en dit voor een concreetgeval uitrekenen.Doorsnede en wapening van kolommen zonder knikgevaarHet berekenen van platen58 Omschrijven wanneer een bouwelement alsplaat dragend in één richting kan worden beschouwd.59 Van een plaat dragend in één richting dehoogte bepalen, de staalsectie berekenen eneen geschikte wapening kiezen.Voorwaarde opdat een plaat in één richting zou dragen• omschrijving• sterkte-eisen• vervormingseisenPlaten dragend in één richting• hoogte en betondekking• hoofd- en verdeelwapening• geprefabriceerde wapeningsnettenEenvoudig wapeningsplan van platenBerekenen van funderingen60 Een strokenfundering dimensioneren, eengeschikte wapening kiezen.61 Een funderingszool dimensioneren en degeschikte wapening kiezen (U).Aangenomen hypothese• aanname van een gelijkmatig verdeeldevlakbelasting van de grond onder de funderingStrokenfundering• rekenwaarde van de lijnbelasting• breedte en hoogte• de hoofdwapening en verdeelwapening• betondekkingFunderingszool• rekenwaarde van de puntbelasting• lengte, breedte en hoogte• de hoofdwapening• betondekkingWapeningsplannen, beton- en wapeningsstaten62 Vanuit een zelfgemaakte studie, onder begeleiding,het wapeningplan uittekenen.63 Wapeningsplannen lezen en deze toelichtenin functie van de uitvoering en de stabiliteit64 De nodige gegevens om beton- en buigstatenop te maken bij het maken of lezen vantekeningen onderkennen65 Vanuit wapeningsplannen de betonstaat enwapeningsstaat opstellen.Wapeningsplannen• constructie-elementen⋅ platen⋅ kolommen⋅ balken⋅ wanden⋅ trappen⋅ funderingen⋅ ...• wapeningen⋅ conventionele voorstellingen⋅ hoofdwapening (overlappingen, verankering,schorsing, ...)⋅ dwarswapening (beugels, hellende staven, ...)⋅ verdeelwapening⋅ constructiewapening⋅ bijlegwapening3 de graad TSO 41BouwtechniekenD/2003/0279/022

5.3.3 Overspanningen met metalen profielen (U)⋅ wachtstaven⋅ transportwapening⋅ gepuntlaste wapeningsnetten⋅ wapeningslagen⋅ krimpnetten⋅ ....BetonstaatWapeningsstaatStandaardmeetmethodeLEERPLANDOELSTELLINGEN66 Op basis van gegeven rekenspanning, toelaatbarevervorming en af te leiden maximummomenthet minimumprofiel bepalen eneen geschikt profiel kiezen.67 Op basis van belasting, overspanning enmaximum toegelaten doorbuiging, geschikteprofielen uit tabellen kiezen.LEERINHOUDENProfielen• rekenspanning• toelaatbare vervorming• maximummoment• minimumdoorsnede• materiaalkenmerken en handelsmatenProfielen• belasting• overspanning• doorbuiging• materiaalkenmerken handelsmaten5.3.4 Houten draagconstructies (U)LEERPLANDOELSTELLINGEN68 Op basis van belasting, overspanning enmaximum toegelaten doorbuiging een eenvoudigedraagconstructie in hout dimensionerenaan de hand van tabellen.LEERINHOUDENDimensioneren van houten draagconstructies• belasting• overspanning• doorbuiging• hart op hart afstand• materiaalkenmerken handelsmaten5.3.5 Dragend metselwerk en kerende wandenLEERPLANDOELSTELLINGEN69 De constructieve voorzieningen in functie vanstabiliteit en het vermijden van scheurvormingbij dragend metselwerk toelichten.70 De uitvoering van grondkerende muren toelichtenin functie van de stabiliteitsvoorzieningen.LEERINHOUDENDragend metselwerk• karakteristieke sterkte van de materialen• ongewapend en gewapend metselwerk• lateien in gewapend metselwerk• ringbalken• bewegingsvoegen• verbinding dragend metselwerk en vloeren• verankering met de dakstructuurGrondkerende wandenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELEN• Laat de leerlingen de kenmerken van materialen, gereedschappen en machines opzoeken op technischefiches, op door firma’s uitgegeven cd-rom’s en op Internet. Laat deze technische informatie met behulpvan de computer verwerken tot een verzameling eigen documentatie.• Demonstratief dienen de evenwichtsvoorwaarden te worden aangetoond.• De bestudering van de schikking van de wapening gebeurt altijd aan de hand van concrete situaties. Detoelichting van de beton- en wapeningsplannen helpen het probleem te concretiseren.42 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

• Bij de besprekingen houdt men ook rekening met de uitvoeringsconsequenties en de nodige supplementairevoorzieningen die moeten worden getroffen.• Het is aan te bevelen in de theoretische lessen een klein project te nemen waarin platen (doorgaande –dragend in één richting – overkragingen ...), balken, kolommen, strokenfunderingen en funderingszolen ...zijn verwerkt. Dit project zou dan ook in de lessen van betontekenen kunnen worden uitgetekend.• Voor de geïntegreerde proef kan men enkele kleine opdrachten geven, zich beperken tot één of twee platen,balken, kolommen, funderingsstroken, funderingzolen ...• Eenvoudige bekistings- en wapeningsplannen tonen, specifieke voorstellingen toelichten in relatie met dearchitectuurtekeningen.• Bij de bespreking van de verschillende bekistingsplannen steeds van de architectuurplannen vertrekkenen het verschil in benadering toelichten.• Bij betontekenen gebruikt men in tegenstelling met Nederland de Amerikaanse projectiemethode.• Wijzen op afmetingen van beugels, minimum breedte, overlappings- en beëindigingsaanduiding ...• Het stapsgewijze zelf uittekenen van wapeningsplannen is zinvol als didactische methode om wapeningsplannente leren lezen.3 de graad TSO 43BouwtechniekenD/2003/0279/022

5.4 Realisaties bouw (fundamenteel gedeelte)Bij het realiseren van constructieonderdelen en bouwknooppunten ligt de klemtoon op het ervaren van demogelijke problemen en het ontdekken van oplossingen.5.4.1 Overkoepelende doelstellingen en leerinhouden 11 Plannen, uitvoeringstekeningen en werkopdrachtenlezen om deze uit te voeren.2 Vóór, tijdens en na de uitvoering via schetsende uitvoering toelichten.3 Meetkundige constructies, in functie van deuitvoering van bouwconstructies, tekenen.4 Materialen oordeelkundig uitkiezen in functievan de opdracht en beschikbaarheid.5 De hoeveelheid en de aard van geleverdematerialen met de leveringsbon vergelijkenen afwijkingen rapporteren.6 Maatafwijkingen vaststellen en de impact opuitvoeringsmaten onderkennen.Uitvoeringstekeningen en plannen• schaal en schaalfactor• genormaliseerde en symbolische aanduidingen• 2-D en 3-D voorstellingen• legendaWerkopdrachten - BestekkenUitvoeringsschetsenMeetkundige constructies• loodlijnen (oprichten, neerlaten)• hoeken (uitzetten, verdelen)• lijnstukken (uitzetten, verdelen)• regelmatige veelhoeken (uitzetten)• evenwijdige lijnen (uitzetten)• bogen⋅ cirkelboog, segmentboog,⋅ spitsboog, korfboog, tudorboog (U)• raaklijnen en raakcirkelsMaterialen• soorten• fysische kenmerken• verwerkingsvoorschriften• toepassingsgebiedLeveringsbon• materiaalkenmerken• materiaalhoeveelheden• zichtbare gebrekenMaatafwijkingen7 Voor de eigen werkplek de diverse bouwwerkzaamhedenplannen en organiseren metaandacht voor veiligheid en efficiëntie.8 In functie van de vordering van de werken dematerialen en gereedschappen klaar zetten.De werkplek• organisatie• inrichting9 Op basis van plannen de eigen werkzaamhedenuitzetten.Topografische werkzaamheden1De cluster 'overkoepelende doelstellingen' beschrijft leerplandoelstellingen en leerinhouden die vantoepassing kunnen zijn op alle fasen die volgen en dus voortdurend aandacht vragen.44 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

10 Controlemetingen uitvoeren en indien nodigbijsturen.11 De eigen en gemeenschappelijke gereedschappen,machines en hulpmiddelen oordeelkundigklaarzetten, controleren, gebruiken,onderhouden en wegbergen in functievan de opdracht en volgens de gestelde eisen.12 Bij het aanmaken en verwerken van materialende voorschriften van de producent en leveranciernaleven.13 Materialen oordeelkundig opslaan en stapelen.14 Maatregelen nemen om op een milieuvriendelijkewijze met materialen om te gaan.15 Seintekens en aanwijzingen geven en opvolgen.16 De elementaire voorzieningen van eenEHBO-kit gebruiken.17 De van toepassing zijnde voorschriften inverband met welzijn op het werk naleven, nalatighedenonderkennen, deze rapporterenen bijsturen.18 Onder toezicht en volgens voorschrift stellingenmonteren en demonteren.19 Tijdens en na het uitvoeren van dewerkzaamheden, in team, de constructie enhet constructieproces evalueren en op basisdaarvan voorstellen tot bijsturen formuleren.Controlemetingen• voor de uitvoering• tijdens de uitvoeringGereedschappen en machines• klaarzetten en wegbergen• controle• onderhoud• gebruik• machinefiches• toepassingsgebiedMaterialen• aanmaken en verwerken• voorschriften van leverancier en producent• opslageisen• beschermingseisen• stapeltechnieken: stabiliteit, bereikbaarheid,toegankelijkheid• hergebruik, afval, verlies• duurzaam materiaalgebruik• levenscyclusanalyse van bouwmaterialenSeintekens en aanwijzingenEHBO-kitWelzijn op het werkBasisveiligheidBouwplaatsreglementStellingenProductevaluatieProcesevaluatiePEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELEN• Laat voor iedere oefening die wordt uitgevoerd door de leerlingen een dossier opmaken, waarin volgendeitems vervat te zijn:• uitvoeringstekeningen• materiaalstaat• kostenraming , inclusief loonkost (2 de leerjaar)• volledige werkvoorbereiding : uitschrijven werkfasen, aanvullende detailschetsen,…• Dit dossier wordt op de werkplek/werf bijgehouden.• Laat van iedere werkdag een “dagboek der werken” opstellen (cf. een dagboek der werken).• Praktijkoefeningen bieden de kans bij uitstek voor het aanleren van het lezen van plannen.Vertrek bij depraktijkoefeningen van degelijke en volledige uitvoeringsplannen. Laat van deze tekeningen vaak aanvullendeuitvoeringsschetsen maken, dit bevordert sterkt het tekeninglezen. Men kan vertrekken van plannenvan bestaande gebouwen of plannen hanteren die de leerlingen ook gebruiken in het kader van de geïntegreerdeproef.• Creëer in de werkplaats de mogelijkheid om de leerlingen te laten schetsen.• Er dient voortdurend bijzondere aandacht besteed te worden aan voorschriften in verband met het welzijnop het werk (basisveiligheid). Door dit op een geïntegreerde wijze aan te bieden verhoogt men de kans ophet behalen van het VCA-attest.• Leg vaak het verband tussen een goed ingerichte werkplek, het rendement, de netheid.3 de graad TSO 45BouwtechniekenD/2003/0279/022

• Leg zoveel mogelijk het verband naar wat in de andere vakken besproken werd.• Gebruik bij de bespreking van materialen en gereedschappen videomateriaal en stel vooraf een vragenlijstop.• Schenk voortdurende aandacht aan het werken volgens verantwoorde werkvolgorde.• Doe zoveel mogelijk beroep op de zelfwerkzaamheid van de leerlingen, zowel individueel als in team.• Laat de leerlingen in team vaak hun eigen werkzaamheden beoordelen.• Organiseer diverse werfbezoeken en dit in de diverse fasen van het bouwproces.• Al naar gelang de infrastructuur van de school zal men voor bepaalde technieken beroep dienen te doenop specifieke opleidingcentra, bedrijven of stageplaatsen.5.4.2 Wat aan de bouw voorafgaatLEERPLANDOELSTELLINGEN20 In team een bouwplaats inrichten en inziendat een goede werfinrichting, een goed werfverkeeren correct behandelen van materiaalongevallen voorkomt.21 Op basis van plannen bouwconstructies ophet terrein inplanten en uitzetten.22 Via controlemetingen de uitgezette punten enpeilen controleren, de oorzaken van foutenopsporen en de nodige correcties uitvoeren.LEERINHOUDENBouwplaatsinrichtingTraceren van bouwlijnenUitzetten in grondplan• fundering• rioleringUitzetten van peilen• waterpastoestel• horizontale laserControlemetingenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELEN• Breng een bezoek aan een stedenbouwkundige dienst en milieudienst.• Laat schetsmatig inplantingsplannen optekenen met de aanduiding van de noodzakelijke referentiepunten,de begrenzingen, oriëntatie, maatvoering.• Laat bij vrijwel alle oefeningen de leerlingen zelf de referentiepeilen overbrengen.• Illustreer werforganisatie en het inplanten van het gebouw met behulp van videobeelden.• Organiseer een bezoek aan een werf in de fase van inrichting. Laat de leerlingen waar mogelijk eensmeehelpen. Het meehelpen aan het inrichten van een bouwplaats is een onderwerp dat ook best aan bodkan komen tijdens de stageperiodes.46 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

5.4.3 Grond-, funderings- en rioleringswerkzaamheden , kruipruimten en keldersLEERPLANDOELSTELLINGENLEERINHOUDEN23 Op basis van plannen een fundering op staal(een gedeelte ervan) op het terrein uitzettenen uitvoeren (U). 124 De voorzieningen, in verband met de nutsenafvoerleidingen, tijdens het aanleggen vande fundering bepalen.Fundering op staal• strokenfundering• zoolfundering• plaatfunderingVoorzieningen voor nuts- en afvoerleidingen25 Onderdelen van een huisriolering op basisvan een plan uitzetten en volgens voorschriftplaatsen.26 Onderdelen (in het bijzonder de knooppunten)van een kelderconstructie en een kruipkelderuitvoeren.Huisriolering• tracé• hellingen - afschot• dieptepeilen• doorbrekingen in de fundering• grondaanvulling en verdichting• buizen en hulpstukken• controlekamers• regelputten• septische putten• draineringen• ...Kelderconstructies• knooppunten⋅ aansluiting op de fundering⋅ aansluiting keldermuur - keldervloer⋅ aansluiting op de bovenbouw⋅ dichting van vloer en wand⋅ verluchtingskokers⋅ keldergat (U)• uitvoeringstechnieken⋅ systeembekisting en wapening⋅ metselwerkKruipruimtenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELEN• Maak gebruik van didactische modellen en van bestaande eenvoudige funderings- en rioleringsplannen.• Laat de leerlingen documentatie van onderdelen van huisrioleringen (folders, cd-rom, Internet,…) opzoeken,raadplegen en verwerken.• Laat van alle materialen en onderdelen concrete voorbeelden zien of bezoek een verkoopszaal.• Bespreek samen met de leerlingen, op basis van documentatie en audiovisuele middelen, de technischevoorschriften en uitvoeringstechnieken.• Maak gebruik van videomateriaal om de grond-, funderings- en rioleringswerkzaamheden te illustreren.• Organiseer een bezoek aan een bouwwerf tijdens de grond- en funderingswerkzaamheden.• Een aantal vaardigheden kan men ook aanleren door deze bovengronds te laten uitvoeren.• Voor grond- en rioleringswerken kan men een tijdelijk zandbed aanleggen.• Bezoek een bouwwerf in de uitvoeringsfase van kelders.• Laat de leerlingen de uitvoering van de knooppunten bij kruipruimten en kelders via schetsen toelichten.• Illustreer de uitvoering van kelders aan de hand van videobeelden, foto's.1Kwam reeds in de tweede graad aan bod. Dit werd echter opnieuw opgenomen omdat menrioleringswerken, muur- en keldercontructies niet los van de funderingsproblematiek kan behandelen.3 de graad TSO 47BouwtechniekenD/2003/0279/022

5.4.4 Opgaand metselwerk, gevelwerk en knooppuntenLEERPLANDOELSTELLINGEN27 Op basis van uitvoeringsplannen de knooppuntenvan te metselen constructies, zelfstandigof in team uitzetten, uitvoeren en afwerken.28 Eenvoudige prefab-elementen verwerken inde constructie.29 Overspanningen oordeelkundig stempelenen schoren bij muuropeningen in nieuw enbestaand metselwerk.30 Siermetselwerk volgens uitvoeringstekeninguitvoeren.31 Het verse metselwerk beschermen tegenklimatologische en mechanische invloeden.LEERINHOUDENMetselwerk van binnen- en buitenmuren• uitvoeringstechnieken⋅ mortelvoegen binnen- en buitenmuren⋅ lijmvoegen bij binnenmuren⋅ gewapend en niet gewapend metselwerk⋅ rechte en gebogen muren• uitzetten⋅ traceren van de bouwlijnen⋅ referentiepeilen en hoogtes⋅ stellen van profielen⋅ uitpassen van strekkenlagen en koppenlagen⋅ ...• knooppunten⋅ aansluiting op de fundering⋅ raam- en deuropeningen (rechte en gebogen)⋅ sponningen⋅ vermijden van koude bruggen⋅ warmte en vochtisolatie⋅ aansluiting op de dragende vloerconstructies⋅ gevels en topgevels⋅ aansluiting op de dakconstructie• prefab-elementen⋅ dorpels⋅ sierlijsten⋅ schoorsteenkanalen• afwerking⋅ voegen⋅ meegaand voegen⋅ borstelenStempelen en schorenSiermetselwerkBeschermingsmaatregelen• klimatologische invloeden (vocht, vorst, uitdroging)• mechanische invloeden (stoten, winddrukken,windzuiging)PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELEN• Vergelijk een bouwplan (bouwaanvraag) of uitvoeringsplan met een detailplan en wijs op de verschillendemaatvoering.• Gebruik verschillende steensoorten en steenformaten, zodat de leerlingen de noodzaak van het uitleggenvan stenen ervaren.• Laat de leerlingen een bestaande constructie of constructieonderdeel schetsen en daarop deverschillende delen aanduiden en noteren.• Toon het belang aan om de eigen constructie voortdurend te controleren en daarbij, naast het juiste gebruikvan de diverse controlegereedschappen, vooral de ogen en een juiste houding te gebruiken.• Laat de nodige materiaalhoeveelheden, voor de eigen oefening, steeds op voorhand berekenen.• De juiste plaatsingswijze van de profielen ten opzichte van de op te trekken constructie eerst demonstrerenen nadien steeds zelf laten uitvoeren.• Laat de leerlingen geregeld technische documentatie opzoeken. Gebruik deze documentatie vervolgensals basis om materialen en uitvoeringstechnieken toe te lichten.48 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

5.4.5 Overspanningen, ondersteuningen en vloerconstructiesLEERPLANDOELSTELLINGENLEERINHOUDEN32 Op basis van een bekistingsplan en bijkomendeuitvoeringsplannen de bekisting, inteam, volgens de gestelde eisen uitvoeren.33 Een bekisting klaarmaken voor het stortenvan beton.34 Op basis van een wapeningsplan en de knipenplooistaat een wapeningskorf en wapeningsnetvolgens voorschrift realiseren.35 Volgens voorschrift de wapening in de bekistingplaatsen.Bekistingen• bekistingsplannen• bekistingsmethoden⋅ traditioneel⋅ systeembekisting (monteren - demonteren)⋅ verloren bekisting• constructielelementen⋅ wanden⋅ balken⋅ kolommen• gestelde eisen⋅ stabiliteit⋅ vormvastheid⋅ dichtheid⋅ afmetingen en vorm⋅ veiligheid⋅ ...Schoonmaken voor storten• reinigen• bevochtigen• ontkistingsolie• zichtbare gebrekenWapeningen• soorten⋅ wapeningskorven⋅ wapeningsnetten• uitvoeringstechnieken⋅ betonstaalvlechten⋅ betonstaallassen (U)• plaatsing van de wapening⋅ betondekking en afstandshouders⋅ ondersteuningen⋅ verankeringen⋅ overlappingen36 Het beton volgens voorschrift aanmaken. Vervaardigen van beton• samenstellende delen en hun volumeverhoudingen• mengenVoorschriften• plasticiteit• homogeniteit• hulpstoffen37 De homogeniteit en plasticiteit van vers betoncontroleren en waar nodig bijsturen.38 De controle van het verharde beton voorbereiden.Controle van vers beton:• homogeniteit• plasticiteit• maken van proefkubussen39 Het beton volgens de gestelde eisen verwerken.Verwerken van beton• werkzaamheden⋅ storten⋅ spreiden• eisen⋅ verdichting⋅ bescherming⋅ afwerking en nabehandeling3 de graad TSO 49BouwtechniekenD/2003/0279/022

40 Volgens voorschrift stempels en schorenverwijderen, ontkisten en recupereren.Ontkisten• ontkistingstijd• ontkistingsvolgorde• stapelen, sorteren, recupereren41 In team prefab-elementen plaatsen. (U) Prefab-elementen (U)42 Andere bouwelementen in de bekisting integreren.43 Gebreken na het ontkisten vaststellen, deoorzaak toelichten en de tekorten bijwerken.44 Uit resultaten van drukproeven, de kwaliteitvan het verharde beton toelichten; eventueleoorzaken van fouten rapporteren.45 In team de gebruikte werkvolgorde evalueren,de goede en de zwakke punten rapporterenen suggesties tot bijsturen formuleren.Te integreren bouwelementen• voegsystemen• verankeringsystemen• doorgangenMogelijke gebreken• holten• grindnesten• betonrestenControle van de betonkwaliteit• druksterkte• holten• ...WerkvolgordePEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELEN• Schenk voldoende aandacht aan de keuze van de juiste houtafmetingen, paneelmaten, spijkers, anderebevestigingen, ...• Aandacht schenken aan de juiste volgorde van de bewerkingen.• Juist stapelen en onderhouden van de bekistingsonderdelen.• Eventueel bezoek aan een vlechtcentrale.• Toon aan dat het ontkisten met het oog op maximale recuperatie, zowel economisch als op het vlak vanmilieu een positieve invloed heeft.• Werfbezoeken tijdens de betonverwerking.• Maak veelvuldig gebruik van audiovisuele middelen om de werkzaamheden bij het uitvoeren van dragendeconstructies toe te lichten.50 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

5.4.6 Dakconstructies en dakdoorbrekingenLEERPLANDOELSTELLINGEN46 De knooppunten van een dakdoorbrekingvolgens de gestelde eisen uitvoeren met inbegripvan een gedeelte van het dakwerk ende dakbedekking47 De inwerking van water op de uitgevoerdeconstructie controleren, tekorten rapporterenen voorstellen tot verbetering formuleren.LEERINHOUDENDakconstructies• plat dak• hellend dak• ...Dakdoorbrekingen• schoorsteen (rookkanaal)• dakkapel (U)Knooppunten en eisen• aansluiting dakconstructie op de onderbouw• waterdichte aansluitingen doorbreking - dakconstructie• vermijden van koude bruggen• afvoer van het hemelwater• veiligheidsvoorschriften bij dakwerkenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELEN• Maak, in functie van de impact op de uitvoering, een duidelijk onderscheid in specifieke taken voor demetselaar, de timmerman en de dakdekker.• Besteed ruime aandacht aan veiligheidsvoorschriften bij het werken op hoogte.• Maak gebruik van didactische modellen van dakvormen, dakstructuren, dakopbouw en dakdoorbrekingen.• Benadruk de belangrijkheid van de vochtproblematiek en de koude bruggen rond iedere dakdoorbreking.• Laat de leerlingen op basis van uitvoeringstekeningen van dakdoorbrekingen de plaats van de vochtwerendelaag aanduiden.• Vertrek bij de praktische opdrachten steeds vanuit detailtekeningen.5.4.7 Trappen in steenachtig materiaalLEERPLANDOELSTELLINGEN48 Een rechte steektrap (met bordes) in betonuitvoeren.49 De dichtheid van de bekisting en deaansluiting met de ruwbouw controleren,tekorten rapporteren en bijsturen.50 Gebreken na het ontkisten vaststellen, deoorzaken opzoeken en bijwerken.LEERINHOUDENRechte steektrap in beton• bekisting van de trap• wapening van de trap• storten van beton• ontkisten van de trapZichtbare fouten aan de bekistingGebreken na het ontkisten• vorm• afmetingen• grindnesten• …PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELEN• Breng een bezoek aan een betoncentrale, vlechtcentrale, fabrieken en werven waar diverse soorten vanbekistingen van trappen worden vervaardigd.• Laat, in verband met oplegtechnieken van prefab trappen, via technische documentatie (folders, Internet,…) alle mogelijkheden opzoeken.• Laat de leerlingen de bekisting en de wapening schetsen met aanduiding van alle mogelijke benamingen.3 de graad TSO 51BouwtechniekenD/2003/0279/022

5.5 Realisaties bouw (complementair)Indien de school opteert om in het totaal meer dan 8 uur praktijk aan te bieden, dan dient men naast de uitbreidingsdoelstellingenuit het fundamenteel gedeelte ook een aanbod te kiezen uit onderstaande modules.Daar het een complementair gedeelte betreft kan de school uiteraard ook andere modules aanbieden.Bij de keuze houdt men rekening met de regionale noden. Men kan ook de optie nemen om, binnen de klasgroep,gedifferentieerd te werken.LEERPLANDOELSTELLINGENLEERINHOUDENFunderingen op putten en palen51 Op basis van plannen meewerken aan dewerkzaamheden bij fundering op putten enpalen.Fundering op puttenFundering op palenLijmen van gevelstenen52 Gevelconstructies uitvoeren met gelijmdevoegenGelijmd gevelmetselwerkRuwbouwafwerkingstechnieken53 De basistechnieken voor het aanleggen vaneen dekvloer uitvoeren.54 De basistechnieken voor het aanbrengenvan vloer- en wandtegels uitvoeren.Dekvloeren• dekvloerspecie• plaatsingstechniekenVloer- en wandtegels• plaatsingsmethoden• versnijden en verzagen• uitzetvoegen• afwerkingComplexere trapconstructies55 Complexere trapconstructies uitvoeren Trapconstructies• verdrijven van trappen• draaitrappen en spiltrap• prefabtrappen• ...Renovatietechnieken56 Het uitvoeren van enkele renovatietechniekenRenovatietechnieken• onderkappen• openingen in bestaande muren• sloopwerk• ...Terrassen en opritten57 Het aanleggen van terrassen en opritten. Terrassen en opritten52 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

5.6 StageLEERPLANDOELSTELLINGENLEERINHOUDEN1 Contacten leggen en communiceren metbedrijfsleiders.2 Inzicht verwerven in de structuur en dewerking van een bedrijf.Contact met bedrijfsleiders• solliciteren• contractuele afsprakenBedrijfsorganisatie3 Kennismaken met bedrijfscultuur. Bedrijfscultuur4 Praktische afspraken maken met een Werkurenwerkgever.VerplaatsingVeiligheid en kledij5 Samenvatten en neerschrijven van de dagtaak.StageschriftStageverslag6 Samenwerken met werkgevers en werknemers.Teamwerk7 De in de school verworven competenties inde praktijk toepassen.Transfer school - bedrijf8 Praktische vaardigheden verwerven die op Andere machinesschool niet kunnen gerealiseerd worden.Nieuwe techniekenAndere materialen9 De eisen die de bedrijven aan de werknemersstellen ervaren.• ArbeidsritmeEisen• Rendement en efficiëntie• Naleven van de voorschriften• Flexibiliteit10 Zich leren inpassen in het methodisch enprocesmatig handelen in een bedrijf.Methodisch en procesmatig handelen11 Onderscheid ervaren tussen opleidingssfeeren bedrijfssfeer en zich bijsturen.Onderscheid opleiding - bedrijf12 Tijdens de stage zijn zwakke en sterkekanten ontdekken en daaruit zijn bijkomendeLevenslang lerennood aan opleidinginzien.13 De noodzaak van de kennis van basisveiligheidop de werkvloer ervaren.BasisveiligheidPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELEN• Liefst niet meer dan één leerling per bedrijf.• Eén stagebezoek door de vakleraar per week per leerling is een minimum.• Duidelijke afspraken met de stagebedrijven vooraf zullen nodig zijn om de stage een surplus te laten gevenin de opleiding van de leerling.• Contactavonden tussen bedrijven, de stagiairs en gehele schoolstructuur dragen bij tot dekwaliteitsverbetering van de stages.• Na de stage is een grondige evaluatie van de stagebedrijven op gebied van begeleiding, veiligheid, aangebrachtemeerwaarde, ... , aangewezen.• Om de leerlingen zoveel mogelijk verschillende onderdelen van het bouwproces te kunnen laten meemakenis het soms nodig om hem op wisselende werven te plaatsen.• Het bedrijf aan de stagiair een stagepeter laten toewijzen. Dit is een werknemer die over de nodige werfenopleidingservaring beschikt, die de stagiair wegwijs maakt en op de werkvloer begeleidt.• Bespreek de evaluatie van de stage met de leerlingen in de klas en laat de leerlingen hun ervaringenuitwisselen.• Het is aangewezen om de leerplandoelstellingen en leerinhouden in verband met basisveiligheid af tewerken vooraleer de leerlingen op stage gaan.3 de graad TSO 53BouwtechniekenD/2003/0279/022

Leerplannen van het VVKSO zijn het werk van leerplancommissies, waarin begeleiders, leraren eneventueel externe deskundigen samenwerken.Op het voorliggende leerplan kan u als leraar ook reageren en uw opmerkingen, zowel positief alsnegatief, aan de leerplancommissie meedelen via e-mail (leerplannen@vvkso.vsko.be) of per brief(Dienst Leerplannen VVKSO, Guimardstraat 1, 1040 Brussel).Vergeet niet te vermelden over welk leerplan u schrijft: vak, studierichting, graad, licapnummer.Langs dezelfde weg kan u zich ook aanmelden om lid te worden van een leerplancommissie.In beide gevallen zal de Dienst Leerplannen zo snel mogelijk op uw schrijven reageren.6 EvaluatieDe evaluatie dient meer om de leerling te oriënteren en vooruit te helpen dan om hem belerend terecht tewijzen.Bij de eindevaluatie worden zowel algemeen vormende, theoretisch-technische en de technisch-praktischecomponenten en hun samengaan in rekening gebracht. De geïntegreerde proef maakt hier ook deel van uit.De prestaties van de leerlingen dienen globaal gewaardeerd te worden en vanuit de meeste diversestandpunten benaderd. Er dient op een evenwichtige wijze rekening gehouden te worden met zowel hetproces als het product. Bij de evaluatie worden de cognitieve, de psychomotorische aspecten en de attitudesin een verantwoord evenwicht in rekening gebracht, dit in overeenstemming met het profiel van destudierichting.6.1.1 ProcesevaluatieDe procesevaluatie kan gebeuren:• aan de hand van een opvolging van de door de leerling geleverde prestaties waarin de neerslag (verwerking,reflectie en kritiek) ligt van het verwerkingsproces;• door een regelmatige individuele begeleiding van de leerling die moet leiden naar zelfevaluatie;• langsheen de verschillende opeenvolgende oefeningen en opdrachten waaraan het inzicht en de persoonlijkevorming van de leerlingen kunnen getoetst worden.Enkele indicaties in verband met procesevaluatie:• gaat de leerling gestructureerd tewerk,• ontwikkelt de leerling zelfredzaamheid bij het gebruik van CAD-software,• wordt van de mogelijkheden van het CAD-pakket efficiënt gebruik gemaakt,• voert de leerling de proefmeting volgens voorschrift uit,• gaat de leerling bij het opmeten logisch en zorgvuldig te werk,• voert de leerling spontaan controleberekeningen uit.6.1.2 ProductevaluatieDe productevaluatie kan gebeuren:• in de vorm van rechtstreekse communicatie: individuele gesprekken, groepsbesprekingen en overleg,• als onrechtstreekse communicatie: bespreking van het werk van de leerling, onderlinge vergelijkingen entegenstellingen,…Enkele indicaties in verband met productevaluatie:• is de tekening conform de normen,• is de maataanduiding eenduidig,• is het resultaat van de berekening correct,• is het constructiedetail correct getekend,• …54 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

7 Minimale materiële vereistenDe uitrusting en de inrichting van de lokalen, in het bijzonder de werkplaatsen en, de vaklokalen en de laboratoria,dienen te voldoen aan de technische voorschriften betreffende arbeidsveiligheid van de Codex over“Het welzijn op het werk”, van het Algemeen Reglement voor Arbeidsbescherming (ARAB) en van het AlgemeenReglement op de Elektrische Installaties (AREI).7.1 ComputerinfrastructuurDeze studierichting dient te beschikken over aangepaste computers, software en randapparatuur.Onderstaande tabel geeft het minimum aantal uren aan waarbij men over één computer per leerling dient tebeschikken.Minimum aantal uren te voorzien in het computerlokaal 1ste leerjaar 2de leerjaarBouwtechnologie en tekenen 4 uur / week 4 uur / weekStabiliteit2 uur / weekOrganisatie 1 uur / week 1 uur / weekVoor de andere vakken uit het fundamentele gedeelte is het absoluut noodzakelijk om geregeld over computerinfrastructuurte beschikken, inclusief een verbinding op Internet.7.2 BouwtechnologieVoor de technische vakken uit het fundamenteel gedeelte dient een ruimte voorzien met de mogelijkheid omplannen, technische documentatie, normen en richtlijnen, materiaalmonsters, … op te bergen.De mogelijkheid voor diverse audiovisuele projecties dient voorzien.7.2.1 Topografisch materieelDe volgende topografische uitrusting dient voorzien in een relevante hoeveelheid in functie van het aantalleerlingen:• jalons• jalonhouders• jalonrichter• stel meetpennen• meetbanden• elektronische afstandsmeter (U)• dubbelprisma + valstok• bogenspiegel• slang- en flesjeswaterpas• waterpastoestel(len) + nivelleerbaken(s)• theodoliet• totaal station (U)• horizontale lazer en hulpmiddelen• bouwplankjes• vouwmeters3 de graad TSO 55BouwtechniekenD/2003/0279/022

7.2.2 Uitrusting voor testen en onderzoekAllerlei stalen van materialen en bijhorende technische documentatie• zeven• precisie meetlatten• betonkubussen• schoktafel• betonmenger• werktafels• triltafel• maatbekers / kommen en schalen• weegtoestel (digitaal)• sclerometer• teststicks – Ph -waarde, sulfaten, chloriden, nitraten• klein gereedschap : truweel, borstels, sleutels, …7.2.3 Didactische uitrusting• Videomateriaal in verband met de diverse uitvoeringstechnieken• Voorbeelden van bouwplannen• Schaalmodellen en didactische borden7.3 Realisaties bouwDe hoeveelheid van de als gemeenschappelijk aangeduide uitrustingen dient geïnterpreteerd te worden infunctie van het aantal leerlingen.7.3.1 Individueel per leerling• Gereedschapskoffer • Klauwhamer • Schietlood• Groot truweel • Waterpas 60 cm lang • Dubbele vouwmeter en potlood• Klein truweel • Reilat • Spaarbord• Voeger 10 mm • Winkelhaak 30 x 60 cm • Veiligheidsschoenen• Voeger 12 mm • Steenbeitel • St.-Jozefzaag• Metselpriemen en draad • Profielblokjes • Vlechttang• Staalborstel • Veiligheidsbril • Bekistingsgordel en nagelzak• Pleistertroffel • Handborsteltje • Werkhandschoenen• Veiligheidshelm • Werkpak • Moker56 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

7.3.2 Gemeenschappelijk klein gerief• Kruiwagens • Puntbeitel• Schoppen • Schuurbord• Borstels • Koevoet• Reilatten • 4 kleine spanvijzen• Mortelkuipen • Slaglijnmolen• Aluminium profielen - profiellatten • Plooiijzers• Metselaarsschragen en steigerplanken • Paramentijzer• Schoren • Steekpasser• Balkklemmen • Veiligheidsbril• Kolomkransen • Oorbeschermers• Handschaar • Winkelhaak minimum 1 m x 1 m• Steenkorven • Gerief om kleine elektrische en mechanische defecten teherstellen (steeksleutels, universeeltang,schroevendraaiers)• Stel steeksleutels, tangen,schroevendraaiers• Spade• Grote zeef voor zand • Emmers• Ladders (aluminium) enkel en dubbel • Meetband• Werkbanken voor bekisters + plooiplaten • Prismakruis• Wartel • Vernevelaar• Signalisatie7.3.3 Gemeenschappelijke machines• Mortelmolen • Afkortzaag • Betonstaalschaar• Steenzaag watergekoeld • Transpallet • Klopboormachine en boren• Zaagmachine voor hout • Handslijpmachine • Boorhamer• Systeemstelling • Waterpastoestel of horizontale laser • Elektrische schroefmachine• Trilnaald • Halfautomatisch lastoestel (*) • Buig/Knipmachine3 de graad TSO 57BouwtechniekenD/2003/0279/022

7.3.4 Gemeenschappelijke materialen• Gevelsteen in diverse formaten • Plaatmateriaal• Snelbouwstenen • Nagels, schroeven, pluggen in alle soorten• Zand en zavel • Vlechtdraad• Granulaten • Ontkistingsolie• Cement (grijs, wit) • Aardingslus• Kalk • Pannen en leien• Mortelolie • Lood en afwateringsprofielen• Bekistinghout in alle afmetingen • Onderdakplaten• Betonstaal in verschillende diameters • Schouwelementen• Isolatiematerialen (thermisch, hygrisch) • Onderdelen voor huishoudelijkerioleringsstelsels• Muurhaken • Cellenbetonblokken en lijm• Muurwapening • Natuursteen• Materiaal voor verloren bekisting • Prefab lateien• Systeembekisting (*) • Afstandhouders voor betonwapening(*) voor deze uitrusting kan beroep gedaan worden op de uitrusting van andere studierichtingen of dient menberoep te doen op externe opleidingscentra.7.3.5 Uitrusting complementaire gedeelteHet is evident dat men in functie van de eventuele gemaakte keuzes uit het complementaire gedeelte voor dehiervoor noodzakelijke materiële uitrusting dient te zorgen.58 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

8 Nuttige adressenBIN (Belgisch Instituut voor Normalisatie)Brabançonnelaan 291040 BRUSSELTel. 02 520 22 33Website: http://www.bin.be/NL/index.htmE-mail: webmaster@ibn.beCobosystems nvExcelsiorlaan 571930 ZAVENTEMTel. 02 725 31 61Fax 02 725 44 01E-mail: abo@cobosystems.beKVIV (Koninklijke Vlaamse Ingenieurs Vereniging)Desguinlei 2142018 ANTWERPENTel. 03 216 09 96E-mail: critto@ti.kviv.beWebsite: http://www.ti.kviv.be/crittoFVB (Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid)Koningsstraat 45 bus 41000 BRUSSELTel. 02 210 03 33Website: http://www.fvbffc.be/NAVB (Nationaal Actiecomité voor Veiligheid en hygiëne in de bouwnijverheid)Sint-Jansstraat 41000 BRUSSELTel. 02 552 05 00Website: http://www.navb.beNationale federatie voor de houthandelaarsCentrum Galerij - blok 1 - 5de verdiepKleerkopersstraat 15/171000 BrusselTel. 02 229 3260Fax 02 229 32 64E-mail: info@nfh.beWebsite: http://www.nfh.be (bevat linken naar nagenoeg alle relevante organisaties)NACEBO (Nationale Centrale van de Bouw)Spastraat 81000 BRUSSELTel. 02 238 06 05Website: http://www.nacebo.be/Verbond van Kristelijke Werkgevers en KaderledenTervurenlaan 4631160 BRUSSELTel. 02 773 16 803 de graad TSO 59BouwtechniekenD/2003/0279/022

VCB (Vlaamse Confederatie Bouw)Lombartstraat 34 - 421000 BRUSSELTel. 02 545 56 00Fax 02 545 59 00Website: http://www.vcb.beVLOR (Vlaamse Onderwijsraad)Leuvenseplein 41000 BRUSSELTel. 02 219 42 99Fax 02 219 81 18E-mail: vlaamse.onderwijsraad@vlor.beWebsite: http://www.vlor.beVMM (Vlaamse Milieumaatschappij)A. Van De Maelestraat 969320 EREMBODEGEMTel. 053 72 64 45Website: http://www.vmm.be/VVKSO (Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs)Guimardstraat 11040 BRUSSELTel. 02 507 07 30Fax 02 511 33 57E-mail: info@vvkso.vsko.beWebsite: http://www.vsko.be (doorklikken naar Secundair Ondewijs)WTCB (Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf)Maatschappelijke zetelVioletstraat 21-231000 BRUSSELTel. 02 502 66 90E-mail: info@bbri.beWebsite: http://www.bbri.be/wtcb.htm60 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

9 BibliografieEen bibliografie is onderhevig aan veranderingen. Hiermee dient rekening gehouden. We verwijzen in hetbijzonder naar het documentatiecentrum van het FVB en het WTCB en naar de mogelijkheden van Internet.Hieronder is een lijst uitgewerkt door de leden van de leerplancommissie.De reeks Ruwbouwmethodes - FVB- Wat aan de bouw vooraf gaat- De directe omgeving van het huis- Grondwerk, funderingen en ingegraven constructies- Rioleringsnetten en ingegraven reservoirs- Opgaande muren en gevelmuren- Platte en hellende daken- Dragende vloeren- Schoorstenen, ventilatie en kokers- Trappen- ...Basisveiligheid VCAProvincie Antwerpen VeiligheidsinstituutISBN 90-6625-029-1 (derde druk 2001)Vademecum voor de jonge bouwvakkerFVBD/1698/2000/10Tabellenboek bouwkundeTen Hagen Stam uitgeverijISBN 90 44 00096 9Dragend metselwerkOntwerp, berekening en uitvoering volgens Eurocode 6Oscar PfeffermannISBN 9067 168300BouwkundeJellema-Meischke-Mülleruitgeverij Waltman - DelftInleiding tot grondmechanica en funderingenIr. J. Ritzenuitgeverij Die Keure - BruggeBetontechnologieIr. J. Ritzen - Ir. R. SmetDie Keure - BruggeCentrale Verwarmingssystemen - Elektrische HuisinstallatieH. LangaskensDie Keure - BruggeISBN 90 5751 179 6De Warmte van mijn Huisuitgeverij. W.T.C.B. ism VRT Open School3 de graad TSO 61BouwtechniekenD/2003/0279/022

Cobosysystems en Cobodata (algemene bouwdocumentatie)Bertelsmann VerlagExcelsiorlaan 57, ZaventemGewapend betonVan Hooymissen, Spegelaere,...)ISBN 90 382 0412 4Handboek voor de dakafdichterFVBD/2000/1698/33Hout vademecumKluwer Technische BoekenISBN 90 201 14344Waterwegwijzer voor architectenVMM Vlaamse Milieu MaatschappijD/2000/6871/002.Watt met elektriciteit Deel 1Standaard uitgeverijISBN 90 02 17685 6Gebakken producten en glas 3 BouwmaterialenStory – scientia D 1971/0009/34Van aanvang tot eindoplevering 3Die keureHet thermisch isoleren van spouwmuren.FVBD/1994/1698/19Het thermisch isoleren van daken.FVBD/1996/1698/01Aansprakelijkheid voor bouwschade: scheuren in NieuwbouwDie keureISBN 90 62000 827 5Aansprakelijkheid voor bouwschade: schade aan naburige gebouwenISBN 90 6200 731 7Berekenen van gewapend beton in de grenstoestandenir J. RitzenISBN 90-6200-570-5Krachten in evenwichtWaarom de dingen niet omvallenJ.E. GordonAramith UigeversISBN 90 6834 029 8Memento 2000 (materiaalkenmerken, stabiliteit,..)gratis uitgave Inter - BetonVlechtwerk voor gewapend betonWTCBTV 21762 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

Sterkteberekenen 2 Hout, Staal , Steening B. Van LeusenISBN 90-401-0351-1Praktisch Landmetenir R. JonkersISBN 90-212-3091-7Praktisch landmetenA.M. SluysISBN 90 11 013636Bouwmeten 1ing I. ZondagISBN 90-401-0427-1Bouwmeten 2ing I. ZondagISBN 90-401-0163-9Verstandig bouwen en renoverenEditie AntwerpenLivios (www.livios.be)Waterwegwijzer voor architectenEen handleiding voor duurzaam watergebruikVMMD/2000/6871/0023 de graad TSO 63BouwtechniekenD/2003/0279/022

10 Bijlage 1: GIP - specifieke invulling bouwtechnieken1 Visie op de studierichtingNa het beëindigen van deze studierichting behalen de leerlingen enerzijds de startkwalificatie van bouwploegbaasen anderzijds zijn ze voldoende voorbereid om vervolgonderwijs van het korte type aan te vatten.Daar een bouwploegbaas de tussenpersoon is tussen de ontwerper (architect, ingenieur) en de ploeg die hetwerk dient uit te voeren, is de volgende globale competentie een vereiste: “Het herkennen, het kunnen toelichtenen het verwerken van de ontwerpaspecten om te komen tot praktische bouwrealisaties”.Deze studierichting biedt daarom een technische en praktische vorming eigen aan de bouwnijverheid metaccenten zowel op uitvoerende als leidinggevende aspecten.Na een periode van praktische ervaring is afgestudeerde in staat om aan de hand van een tekening, beschrijvingen meetstaat, een eenvoudig bouwwerk uit te voeren en/of richtlijnen te geven aan derden om hetwerk correct uit te voeren.2 Opvatting van de geïntegreerde proefDe geïntegreerde proef wordt best opgevat de studie van een eenvoudig bouwwerk (bijvoorbeeld een eengezinswoning,een klein appartementsgebouw, een winkel, een werkplaats, klein openbaar gebouw, ... ). Debouwwerken kunnen zich zowel in de nieuwbouw als in de vernieuwbouw situeren.Vanuit een bestaand aanbestedingsdossier (bouwdossier) worden de opdrachten omschreven. Er wordthierbij gezocht naar raakpunten tussen de vormingscomponenten uit de praktische, de technischtheoretischeen de algemene vorming.De geïntegreerde proef is ook een ideale gelegenheid om de vakoverschrijdende eindtermen in de vormingte integreren.3 Opdracht en inhoudInhoudelijk dienen alle opdrachten uiteraard in de lijn te liggen van de doelstellingen vermeld in het leerplan.3.1.1 OpdrachtMet als basis van een concreet aanbestedingsdossier van een bouwconstructie worden een aantal concreteopdrachten (individueel en/of groepswerk) omschreven, namelijk:$ opdrachten in verband met de voorbereiding van de uitvoering,$ opdrachten voor de praktische realisatie van één of meerdere onderdelen (knooppunten),$ het opmaken van de presentatie van het geheel.64 3 de graad TSOD/2003/0279/022Bouwtechnieken

Bijlage 13.2 Inhoud3.2.1 Inhoud van het dossier in verband met de voorbereidende studieDe voorbereiding van de uitvoering omvat een dossier dat onder meer kan bestaan uit:$ De studie van de uitvoeringsplannen van het aanbestedingsdossier: controleren op juiste maatvoering,ontbrekende maatvoering toevoegen, materiaalgebonden maatvoering bepalen, voorstellingen schetsen,supplementaire doorsneden maken, bepalen van opgelegde referentiepeilen, een studie van de draagstructuur,...$ Technische uitvoerings- en detailtekeningen: studie van het rioleringsstelsel, knooppunten van platenen wanden, van openingen en ondervangwerk, van plaatsen met grote kans op het ontstaan van koudebruggen, legplan van vloerplaten, trapstudie van gewapend beton, bekistingsplannen, ...$ De materiaalstudie: fysische en mechanische eigenschappen vergelijken, lezen van een technischemateriaalfiche, afleiden van de materiaalhoeveelheden, opmaken van een lijst van het nodige materiaalen materieel, ...;$ De kostprijsberekening: het opmaken van steekkaarten per post, het maken van een directe kostprijs.$ De planning- en organisatie: een studie van de globale werfinrichting, een netwerkplanning van de belangrijksteruwbouwposten, uitwerken van een balkendiagram of Gantt-kaart, samenstellen van de ploegenvoor het uitvoeren van de diverse ruwbouwwerkzaamheden en over een beperkte periode een afvlakkingmaken.$ ...3.2.2 Inhoud van de praktische realisatieDe praktische realisatie(s) kan (kunnen) onder meer bestaan uit:$ topografische werkzaamheden,$ de uitvoering van één of meerdere bouwknooppunten zoals:− een trap in gewapend beton,− een dakdoorbreking,− een onderdeel van een spouwmuur,− een complexe bekisting,− …3.2.3 De presentatie van het geheelOp het einde van het schooljaar dient de leerling zijn realisatie, binnen een kort tijdsbestek, aan de jury voorte stellen. Deze voorstelling gebeurt via een mondelinge presentatie eventueel ondersteund met dia's, foto's,videobeelden, schetsen, tekeningen, ...4 EvaluatieIn de loop van het schooljaar gebeuren tussentijdse evaluaties. Het is aan te bevelen om, per jaar, één tussentijdseevaluatie te voorzien met de jury. Deze evaluaties kunnen eventueel leiden tot bijsturing of bijkomendedetailopdrachten.De eindevaluatie mag niet beperkt worden tot het beoordelen van de presentatie, het dossier en praktischerealisatie. De eindevaluatie en beoordeling dient gebaseerd op het volledige proces en mag zich niet alleenbeperken tot één momentopname op het einde van het schooljaar.De evaluatie dient uiteraard vooral te worden gefocust op de hoofddoelstellingen eigen aan de studierichting.3 de graad TSO 65BouwtechniekenD/2003/0279/022