lastig gedrag in de klas! - hjk

ProbleemgedragSTOPlastig gedrag in de klas!Maarten Faas en Neel de BruynIedere leerkracht heeft ervaring met kinderenmet ‘lastig’ gedrag in de klas. Geregeld blijkenjonge kinderen wat hun gedrag betreft niet instaat om op school te functioneren.Er is een methode om dit lastige gedrag om tebuigen: STOP 4/7.Elk probleemgedrag van kinderen vraagt extra vaardigheden van de volwassenenin hun omgeving. Probleemgedrag is de verzamelterm voor gedrag datdoor ouders, leerkrachten of andere opvoeders als vervelend beschouwd wordt.Ieder kind vertoont af en toe probleemgedrag. Dit is normaal en hoort bij deontwikkeling van een eigen identiteit. Als de volwassenen in de omgeving adequaatreageren op het probleemgedrag, kan het kind leren welk gedrag wel enniet sociaal acceptabel is.De term antisociaal gedrag verwijst naar overtredingen van sociale regels ofgedrag dat is gericht tegen anderen (Kazdin, 1987). Het gaat dan om gedrag alsdwingen, liegen, stelen, vechten, driftbuien, niet luisteren, dingen kapotmakenof opstandig gedrag. Alle kinderen doen wel eens iets van deze lijst, en zeker inde kleuterleeftijd. Helaas is er een groep kinderen waarbij het lastige gedragdomineert en een vast, stabiel patroon is geworden. Dan is de ontwikkeling vanhet kind in gevaar, en moet hulp geboden worden.boosheidsthermometerErikDe ouders van Erik ervaren al vanaf zijn tweede levensjaar problemen met hem.Hij luistert slecht, wil de baas zijn en krijgt driftbuien als dat niet lukt.Zijn ouders geven vaak toe, en thuis lukt het allemaal nog net. Maar als Erikvoor het eerst naar school gaat, wordt al snel duidelijk dat er grote problemenzijn. Ook op school kan hij niet luisteren naar de leerkracht en er zijn continuconflicten met de andere kinderen. Erik pest en wordt gepest. Hij kan niet in dekring zitten, doet niet wat er gevraagd wordt en krijgt driftbuien. In de eersteweken weet hij twee keer weg te lopen van het schoolplein, wat grote paniekveroorzaakt. Als hij ook nog in een driftbui zijn leerkracht aanvalt, besluit deschool hem te schorsen. Erik is dan vier jaar en twee maanden.De wereld van het jonge kind | mei 2007 283

Basisregels:Elkaar een compliment gevenVinger opstekenNiet slaanInvloedenNet zoals naar schatting een op de twintigkinderen in Nederland, heeft Erik grote problemenmet het reguleren van zijn gedrag.Dit is een complex probleem, dat tegenwoordigmeestal binnen een ‘ecologisch’ of‘transactioneel’ model verklaard wordt.Groei en ontwikkeling worden in dat modelbeschouwd als een voortdurend uitwisselings-en beïnvloedingsproces. Daarin spelenenerzijds erfelijke, biologische en psychologischefactoren van een persoon en anderzijdsfactoren vanuit de omgeving een rol.De omgeving bepaalt hoe erfelijke en biologischekenmerken van het kind tot uitingzullen komen en in welke mate. Daarnaastbeïnvloedt het kind ook de omgeving. Eengezin of klas verandert immers als er eenkind met overbeweeglijk of agressief gedragaanwezig is. Deze wederzijdse beïnvloedingblijft bestaan, en de effecten blijven merkbaar.Een positief, stimulerend en veilig gezinsklimaatgedurende de kleutertijd kan bijvoorbeeldinvloed hebben op de latere schoolprestaties.Ook de schoolcontext biedtkinderen veel kansen voor het leren vansociaal gedrag, maar levert ook risico's op.Een school kan ook gelegenheid bieden tothet oefenen van agressief gedrag, zoalspesten of agressie op de speelplaats. Veelkinderen met antisociaal gedrag wordenvermeden door hun leeftijdsgenoten, waardoorzij aansluiting bij elkaar zoeken. Dezegroepjes vormen een ‘ideale’ leerschool voorantisociaal gedrag. Als in een klas meerderekinderen antisociaal gedrag vertonen, wordt het voor de leerkracht een zwareklus. Zeker onervaren of handelingsverlegen leerkrachten hebben dan hun handenvol aan die lastige leerlingen. De school zal moeten beschikken over eengoede zorgstructuur om leerkracht, kind en ouders bij te staan.ErikBij Erik is sprake van diverse risicofactoren. Hij is een temperamentvol en drukkind. Hij weet door weigeren en eisen ervoor te zorgen dat zijn ouders toegeven.Hij heeft nooit leren luisteren naar zijn ouders en de pedagogischevaardigheden van zijn ouders zijn zwak. Op school is hij terechtgekomen bij eenleerkracht die niet zo gecharmeerd is van drukke jongetjes, en daar ook nietgoed mee overweg kan. Maar er zijn ook duidelijk beschermende factoren aanwezig:zijn ouders houden veel van hem, en hij van hen. Erik ziet er leuk uit.Er zijn behalve de opvoedingsproblemen geen andere problemen in het gezin.Een of twee risicofactoren leveren doorgaans weinig problemen op. Maar bijErik wegen de beschermende factoren niet meer op tegen de risicofactoren, enis een ernstig probleem ontstaan. Geschorst worden vanschool als je net vier bent, is wel een heel slechte startvan je onderwijscarrière. Na drie dagen schorsing vanschool mag hij voor halve dagen terugkomen, maar deschool dringt aan op plaatsing in dagbehandeling voorjonge kinderen.Bureau Jeugdzorg heeft een ander idee: misschien kanhet gezin meedoen aan het STOP 4/7 project?STOP 4/7Het project STOP 4/7 is speciaal ontwikkeld voor kleutersmet gedragsproblemen. De doelen zijn: het vergrotenvan de pedagogische vaardigheden van ouders; hetvergroten van de (schoolse) vaardigheden van kinderenen het vergroten van de kennis en vaardigheden vanleerkrachten. Het programma gaat uit van een ecologischontwikkelingsmodel, en is dus ook een ecologischprogramma. De training kent drie onderdelen: oudertraining,kindtraining en leerkrachttraining. Deze drieonderdelen sluiten qua inhoud exact op elkaar aan,zodat voor het kind een eenduidig opvoedingsklimaatontstaat. Gedragstherapeutisch werken is de basis vanalle onderdelen.Oudermodule: De oudermodule bestaat uit diverseonderdelen. Het belangrijkste is de oudertraining: twaalfgroepsbijeenkomsten van twee uur. Ouders krijgeninformatie over gedrag en leren vaardigheden om hetgedrag van hun kind te reguleren. De onderwerpen vande training staan vast, maar er is ook ruimte om detraining aan te passen aan de vragen en behoeften vande ouders. Belangrijke onderwerpen zijn: leren observerenvan gedrag, complimenten geven, leren werkenmet een beloningssysteem en een consequente disciplineringvan het kind.De trainers gaan bij ieder gezin een aantal keer op huisbezoeken er vindt telefonische coaching plaats. Doelhiervan is de ouders te ondersteunen bij de transfer vande geleerde opvoedingsvaardigheden naar huis. De frequentievan de huisbezoeken is onder andere afhankelijkvan de vraag van ouders.Kindtraining: De kindtraining bestaat uit tien groepsbijeenkomstenvan een dag (zes uur) per week. De kinderenkomen die dag naar de training, in plaats vannaar school. De groep bestaat uit zes tot acht kinderenen wordt begeleid door twee tot drie kindtrainers. In dekindtraining is het de bedoeling de kinderen positiefsociaal gedrag aan te leren en belangrijke vaardighedenuit te breiden. Het gaat hierbij om sociale vaardigheden,zelfcontrolevaardigheden, schoolse vaardigheden,gehoorzaamheidsvaardigheden en assertiviteitsvaardig-284 De wereld van het jonge kind | mei 2007

heden. Verder is het de bedoeling het zelfvertrouwenvan de kinderen te vergroten en wordt een begingemaakt met het doorbreken van de negatieve spiraalwaarin ouders en kind terecht zijn gekomen. De trainingis gericht op kleuters: er wordt gewerkt met poppen,knuffels, poppenkast en prentenboeken. Ook is er tijd enruimte om zelf te spelen, en buiten rond te rennen.De ouders zijn ten minste twee dagen aanwezig in dekindgroep, om daar te leren en te oefenen met devaardigheden die zij in de training aangeboden krijgen.De ouders worden wekelijks schriftelijk op de hoogtegesteld van de onderwerpen in de kindgroep, en hoehun kind daarop reageerde.De kindtrainers scheppen een therapeutisch klimaat. Zijzijn voortdurend bezig met het geven van complimentenen aanmoedigingen. Zij observeren het gedrag vande kinderen, en proberen de kans te vergroten dat hetkind gewenst gedrag laat zien. De kindtrainers gevengerichte instructies wat gewenst gedrag in een situatieis. De kinderen kunnen 'muntjes' verdienen voorgewenst gedrag, deze muntjes gaan steeds samen meteen compliment. Aan het einde van de dag worden demuntjes geteld, en krijgen kinderen weer complimenten.Ongewenst gedrag dat gericht is op het krijgen vanaandacht van de trainers wordt zoveel mogelijk genegeerd.Indien nodig krijgen kinderen een korte time-out(‘Ga maar even bij de muur staan, want jij gaat doormet...’) of een straf ('Voor straf ga jij vijf minuten laterbuiten spelen´). De trainers staan zelf model voor hetgewenste gedrag en hanteren allen dezelfde benadering,zodat het gedrag van de volwassenen voorspelbaarwordt voor de kinderen.Leerkrachttraining: De leerkrachttraining bestaat uitvier groepsbijeenkomsten van twee uur. De leerkrachtenontvangen dezelfde informatie als de ouders, maar meteen bredere theoretische achtergrond. Ook is er specialeaandacht voor hoe de technieken in een klassensituatieuitgevoerd kunnen worden. De leerkrachten kunnenmeedraaien op de kindgroep om daar het gedrag van‘hun’ kind te observeren. Er wordt geprobeerd de negatievespiraal waar het kind en de leerkracht in terechtgekomenzijn, te doorbreken. Ook leerkrachten krijgenper week te horen wat er in de kindgroep behandeld is,zodat zij daarop kunnen inspelen. De STOP-trainers bezoekende kinderen ook in de klas, om een goede inschattingte kunnen maken van de situatie op school.Door het toevoegen van de leerkrachttraining kunnenouders en leerkracht samenwerken bij het aanpakkenvan de problemen. De communicatie tussen ouder enleerkracht is een onderdeel van de training.STOP 4/7 in Utrecht en NijmegenIn Nederland is STOP 4/7 in 2002 van start gegaan, in Utrecht enNijmegen.In Nijmegen is het een geïntegreerd aanbod vanuit de jeugdzorg(de Waarden) en de Paedologische Instituutschool. In Utrecht wordtSTOP 4/7 uitgevoerd in De Optimist, een samenwerkingsverbandtussen jeugdzorg (Trajectum) en een REC-4 school (De Pels).In Utrecht worden gezinnen vooral aangemeld via het regulierebasisonderwijs en Bureau Jeugdzorg.Praktikon, een onderzoeksinstituut van de RadboudUniversiteit Nijmegen, verzamelt gegevens over degezinnen en de uitkomsten van de methode.STOP 4/7 is ontwikkeld in België, voor een deel opbasis van een Engelse methode.De uitvoerders van de Nederlandse experimentenzijn getraind en ondersteund door Wim de Mey,Vera Messiaen en Els Merlevede.Meer informatie:Macheline Baayen, Trajectum, mbaayen@trajectum.nlof Pien Geertse, de Waarden/PI school Nijmegen:p.geertse@school-pi.nlVoor meer informatie:Uitgeverij SWPPostbus 257 | 1000 AG AmsterdamT. 020 330 72 00 | F. 020 330 80 40www.swpbook.com | info@swpbook.comBasisregels:Niet schreeuwenSamen Sterker Terug Op PadHet STOP4>7-programma: eenvroege interventie voor jongekinderen met gedragsproblemen.Wim De Mey, e.a.ISBN 978 90 6665 629 1520 pag. + 12 bladen metkaartjes | € 79.00Kijk op: www.swpbook.com/617Een kant-en-klaarpakket, gebaseerd op wetenschappelijkeinzichten betreffende de ontwikkeling van antisociaal gedrag.Het programma is mede gebaseerd op de meestrecente onderzoeken naar de effectiviteit van interventies(evidence based). Het omvat een algemene theoretischeinleiding en drie handleidingen voor successievelijk eenkindtraining, een oudertraining en een leerkrachttraining.De wereld van het jonge kind | mei 2007 285

ErikEn dan breekt voor Erik de eerste trainingsdag aan. De training startmet een kennismaking in de kring, waar Erik inderdaad na tienseconden uit rent. Dit wordt genegeerd, hij krijgt geen aandacht enziet dat de andere kinderen muntjes en aandacht krijgen. Erik krijgtgeen muntjes en rent woedend door de ruimte, of ligt krijsend opde grond. Dit wordt ook genegeerd, tot de kringsituatie afgelopenis. Bij de volgende activiteit schuift Erik weer aan: poppenkast kijkenen daarna nabespreken. Erik blijkt sterk op de poppen te reageren.Een van de kindtrainers richt zich specifiek op Erik en geeft hem veelcomplimenten, aandacht en muntjes. Op die manier lukt het hemom enkele minuten met het nabespreken mee te doen. Nog welkort, maar de kindtrainers en de andere kinderen hebben gezienhoe fantasievol en leuk hij kan reageren. Gaandeweg wordt de tijddie hij mee kan doen aan activiteiten steeds langer. Aan het eindvan de dag worden de muntjes geteld en krijgen kinderen complimentenvoor wat allemaal goed ging. Tot Eriks verbazing zitten er inzijn bakje veel muntjes en vertellen de kindtrainers uitgebreid in degroep wat hij allemaal goed heeft. Een geheel nieuwe ervaring voorhem.De trainers hebben gemerkt hoe leuk hij poppen en knuffels vindten besluiten deze bij Erik extra in te zetten. Als de poppen hem ietsvragen, dan doet hij het meteen, en krijgt daarvoor veel complimenten.Langzaamaan lukt het hem om ook te voldoen aan de eisendie volwassenen aan hem stellen. Probleem oplossen is een belangrijkonderdeel van de training, en het is voor het eerst dat Erik leertom te stoppen als er een probleem is en dan gezamenlijk mogelijkeoplossingen aan te dragen. Hij blijkt met creatieve oplossingen voorde dag te komen.Effecten van de methodeIn de provincie Utrecht is een inventarisatie gehouden onder debasisscholen. Hieruit bleek dat jaarlijks 175 kinderen van de onderbouwworden geschorst of van school verwijderd vanwege onhanteerbaargedrag. Het gaat hierbij dus om kinderen van vier, vijf ofzes jaar, die al op deze jonge leeftijd de ervaring opdoen dat ze ‘uitde groep gezet worden’. Soms is het onvermijdelijk, maar duidelijkis dat de kinderen van het verwijderd worden geen sociaal gedragaanleren.STOP 4/7 is voor veel kinderen een betere oplossing dan schorsen ofverwijderen. Onderzoek in België laat zien dat kinderen na STOP 4/7nieuwe sociale vaardigheden geleerd hebben. Zo hebben ze geleerdom problemen op te lossen, hoe ze zich bij een groep kunnen aansluitenen hoe je om hulp moet vragen. Doordat ze deze vaardighedenbeheersen, wordt hun spanningsniveau verlaagd. Ze hoevenimmers niet meer te vechten of weg te rennen van problemen. Doorhet lagere spanningsniveau functioneren ze beter en vinden makkelijkeraansluiting bij andere kinderen.Naast de effecten onder de kinderen zijn ook effecten gevondenbij de ouders. Zij geven meer complimenten en het lukt hen om hunregels te handhaven, en niet in te gaan op het ‘eis-en-weiger’ gedragvan hun kind. Ouders krijgen weer grip op hun kind en deKarweitjerelatie tussen ouder en kind verbetert.Leerkrachten geven aan dat de kinderen na de training beter kunnenfunctioneren binnen de groep. Ze zijn rustiger en beter aanspreekbaar.Er zijn voldoende effecten om een bredere verspreiding van dit veelbelovendeprogramma voor te staan. Inmiddels is de methode uitgebreidbeschreven (De Mey, 2005) en worden er trainingen voor deuitvoering van de methode aangeboden.ErikThuis zijn de ouders van Erik aan de slag gegaan met wat ze in deoudertraining geleerd hebben. Ze boeken heel goede resultaten metcomplimenten geven, dit blijkt goed te werken bij Erik. Het lukt zijnouders om hem gerichte, korte opdrachten te geven en hem te prijzenals het goed gaat.Op school krijgt hij (toevallig) een nieuwe (mannelijke) leerkracht,waar hij een goede start mee maakt. Deze leerkracht creëert meerrust in de groep en dat pakt voor Erik positief uit. Erik doet nu meein de kring en in de groep. Hij blijft druk en heeft veel ondersteuningen duidelijke grenzen nodig. Zijn contacten met de anderekinderen zijn sterk verbeterd, en hij leert hierin iedere dag nog bij.Na drie maanden wordt de training afgerond. Er worden afsprakengemaakt voor nazorggesprekken met zijn ouders, gericht op hetvasthouden van de goede resultaten. De school besluit dat Erik kanblijven; hij vraagt nog steeds extra aandacht, maar ook hierin is eenleerproces bij hem te zien.Maarten Faas is voormalig directeur van Trajectum, en eenvan de initiatiefnemers van STOP 4/7 in Nederland. Neel deBruyn heeft vanuit NIZW Jeugd te Utrecht de experimenteleimplementatie van STOP 4/7 begeleid.LiteratuurKazdin, A.E (1987), Conduct disorders in childhood and adolescence.Sage Publications, Newbury Park, CA.Mey, W. de (2005), Samen sterker Terug Op Pad (STOP4/7). Eenvroege interventie voor jonge kinderen met gedragsproblemen.SWP-uitgeverij, Amsterdam.Patterson, G.H., M.S. Forgatch, K.L. Yoerger, M. Stoolmiller (1998).Variables that initiate and maintain an early-onset trajectory forjuvenile offending. In: Development and Psychopathology, jrg. 10.286 De wereld van het jonge kind | mei 2007