Signaleren van spel dat zorgen oproept - hjk

Spel en onderwijsSignaleren van speldat zorgen oproeptNettie Kwakkel-SchefferIn het oktobernummer werd uitgelegdhoe leerkrachten aan de hand vanspelobservaties een indruk kunnenkrijgen van de mate van welbevindenvan hun leerlingen. In dít artikel wordtde pedagogische zorg concreet uitge -werkt aan de hand van de casusRobbie.Brede zorg houdt in dat de leerkracht zich gesteld zietvoor een dubbele taak, namelijk het realiseren vanzowel didactisch als pedagogische zorg. In dezebijdrage komt alleen pedagogische zorg aan de orde:het welbevinden van het kind staat daarbij centraal.In het vorige artikel (Kwakkel-Scheffer, 2007) is uiteen -gezet hoe spelobservaties de leerkracht kunnen helpenom een beeld van het kind te krijgen. Uitgangspuntdaarbij vormen de verwachtingen die we hebben opgrond van ontwikkelingspsychologische kennis en vanervaring. Van vierjarige kinderen in groep 1 verwachtenwe ander spel dan van zevenjarigen aan het eind vangroep 3.Ook trekt het ontbreken van zulke kenmerkendeaspecten als plezier in het spelen, geboeidheid, benuttenvan de vrijheid die eigen is aan spelen, motivatievan binnenuit om te spelen de aandacht van de obser -verende leerkracht. Het is zaak om dan te kijken of dewaarnemingen, die zorg oproepen, bij de verschillendevormen van spelen voorkomen en tevens of er verschilis wanneer het kind alleen speelt of in een kleinerespectievelijk. grote groep.RobbieDruktemakers en kleine bemoeials vallen binnen degroep eerder op dan bedaarde en timide kinderen.Daardoor duurt het enige tijd voordat Tessa, leerkrachtvan groep 2, oog krijgt voor Robbies gebrek aan leven -digheid en beweeglijkheid. Hij zit nu, in half november,ongeveer tweeënhalve maand in haar groep, op basisschoolDe Regenboog.Tijdens het buitenspelen treft het haar hoe angstvallighij bij zijn vriendinnetje Mireille in de buurt blijft. Zij isnaar de schommel gegaan en hij staat ernaast toe tekijken hoe Yasmine en Sonja met veel lawaai op dekarren rondrijden. Mireille stapt van de schommel af:’Nou mag jij; ga jij maar.’ Ze duwt hem een beetje in degoede richting en als hij zit, moedigt ze hem aan totbewegen, maar Robbie laat het bij zitten alleen.De volgende dag realiseert ze zich hoe weinig hij meedoetals de hele groep op het plein herfstblaadjeszoekt. Als Tessa ’s middags in de kring een verhaaltjevoorleest over de herfst met een bijbe horend liedje, wilRobbie dicht bij haar zitten. Vorige week heeft ze zoietsook al gemerkt, bedenkt ze nu. Hij geniet ervan als zehem een beetje knuffelt. Wat hij oppikt van het verhaalen het liedje is de vraag, want hij lijkt wat weg tedromen.Tessa weet dat Robbie vorig jaar aan het begin van hetcursusjaar op deze school begonnen is, in groep 1 bijNicoline.‘De Regenboog’ staat in een grensgebied tussen eentamelijk oude en een nieuwe wijk. Aan het begin van deafgelopen zomervakantie zijn (ook) Robbie’s ouders vande oude naar de nieuwe wijk verhuisd.Nicoline heeft hem beschreven als een rustig, onopvallendjongetje, een makkelijk kind.Als Tessa kennis met hem maakt ziet ze een bedeesdHuman Touch Photography88 De wereld van het jonge kind | november 2007

ij haar te zitten. Als ze aan het begin en aan het eind van de daghem met nadruk groet en aanhaalt, licht zijn gezichtje blij op. Tessaaarzelt niet langer en schakelt Karin, de internbegeleidster in.Gelukkig heeft Karin binnen enkele dagen tijd voor een gesprek.Daaraan voorafgaand heeft Tessa haar al van op schrift gesteldeinformatie voorzien. Deze betreft:• De voorgeschiedenis in groep 1 die Nicoline voor het dossier hadaangeleverd.• De gezinssituatie inclusief de recente geboorte van Suzy.• Tessa’s observaties vanaf september tot nu toe.In het gesprek licht ze deze gegevens toe, waarop Karin afsprakenmaakt voor twee observaties in de week erna. Ze komt een keer inde klas zitten, terwijl de kinderen spelen en ze gaat een keer meenaar buiten. Ook werkt ze een ochtend met Robbie in haar eigenkamer: om hem opdrachten te laten maken en om samen met hemte spelen.Karin ziet een kind dat bij iedere nieuwe activiteit, elke nieuwe situatieonzeker is. Hij durft pas echt aan de slag te gaan nagestimuleerd en bemoedigd te zijn. Is hij eenmaal over de drempel,dan kan hij werken en spelen op het niveau dat je in groep 2 ver -wacht. Als hij voelt dat je hem steunt, functioneert hij heel aardigen heeft er plezier in, op zijn bedaarde manier. Van een echteachterstand in zijn ontwikkeling kun je dan ook niet spreken. Maarhij heeft zeer veel ondersteuning en aandacht van de volwassenenodig. In deze één-op-één-situatie kan Karin daarin voorzien, en zokan zij hem helpen om zijn ware mogelijkheden te benutten, maarin de groep is dat onmogelijk. Karin weet dat Tessa zich heeft inge -spannen om veel aandacht aan hem te schenken. Waardoor is hijzijn levenslust en het zelfvertrouwen, dat in groep 1 zichtbaar was,kwijt geraakt?Conclusies van KarinIn de gezinssituatie hebben zich tal van veranderingen voltrokken.Om te beginnen de verhuizing: voor een kind een ingrijpendegebeurtenis, voor de ouders een periode die bijna altijd met spanningengepaard gaat; misschien ook wel met financiële zorgen.Na de zomervakantie moest Robbie weer wennen aan school énaan een andere juf, terwijl het thuis anders-dan-anders was doormoeders wankele gezondheid. Spanningen met betrekking tot dezwangerschap zal Robbie niet hebben begrepen, maar ze zijn nietaan hem voorbij gegaan. Stellig gingen ze ten koste van aandachtvoor hem. De geboorte van zijn zusje betekent uiteraard ook eeningrijpende verandering. Misschien heeft Robbie een ander slaapkamertjegekregen. De logeerpartij bij Mireille is mogelijk prettigverlopen, maar kan evengoed tot verwarring hebben geleid.Het hele gezin moet een nieuw ritme vinden en de aandacht van deouders moet over twee kinderen verspreid worden.Al deze gebeurtenissen behoren tot de gewone ‘life events’ die velekinderen meemaken. Een ‘gewoon’ kind kan dat doorgaans welaan, mits de ouders en de school zich bewust zijn van de onzekerheiddie erdoor veroorzaakt kan worden. Deze kan gecompenseerdHuman Touch Photographyworden door méér aandacht, meer bevestiging aan hetkind te ge ven dan gewoonlijk, door steeds waar nodiguitleg te geven over het anders-zijn dan voorheen vanallerlei dingen, door wellicht tijdelijk minder hoge eisente stellen en terug te vallen op patronen uit een jongereleeftijdsperiode (bijvoor beeld een uitgebreider ri tueel bijhet naar bed brengen, knuffelen, op schoot nemen).Karin constateert bij Robbie geen specifieke problemenof stoor nissen, maar een gebrek aan levenslust dat ze,op grond van de informatie over de recente veran de -ringen in zijn leven tje, toeschrijft aan grote onzekerheid.Als de bekende zekerheden uit je leven verdwijnen, danprobeer je je veilig te stellen door je vast te bijten in watonveranderd is gebleven. Vormen van spel waarin zich90 De wereld van het jonge kind | november 2007

nieuwe mogelijkheden aandienen zijn danniet aan trekkelijk; je wilt liever het bekendeherhalen. Een grote mate van vrijheid is be -dreigend. Nieuwe dingen leren is alleendoenlijk wanneer je precies weet waar jeaan toe bent en hoe je het moetaanpakken. Je voelt je veilig met je trouwemaatje in de buurt en juf vlak bij je.Minstens zo belangrijk als die onzekerheid,is zijn gebrek aan vita liteit. Een kind dat zóvermoeid is, kan niet goed functioneren.Zorgplan voor RobbieHoe kunnen de volwassenen in het levenvoor Robbie weer meer zekerheid brengen?De verhuizing en de komst van Suzy kunnenniet teruggedraaid worden, maar er moetweer zoveel veiligheid en vertrouwdheidontstaan voor Robbie, dat hij ‘gewoon’ inhet alledaagse bestaan mee kan doen. Hijmoet zich zó veilig voelen dat hij er weerplezier in krijgt om er, letterlijk en figuurlijk,‘op uit te gaan’, dat het leuk wordt omnieuwe dingen te ontdekken en teproberen. Zijn leven speelt zich af in tweewerelden: thuis en op school. Op beidemoeten Karins adviezen gericht zijn.Ten eerste moeten er met de ouders tweeonderwerpen besproken worden: Robbie’sgezondheid inzake zijn ver moeid heid en zijnonzekerheid. Als de ouders ermee instemmen,zal door de schoolarts bekekenmoeten worden of voor die vermoeidheideen aantoonbare lichamelijke oorzaak is.Tevens moet aan hen gevraagd worden ofhij te weinig slaapt krijgt en zo ja, hoe dathuns inziens komt. Is er een vast patroonvoorafgaand aan het naar bed brengen en zo ja, hoe ziet dat er uit?Voorts is het Karins taak om in enkele gesprekken aan de ouders deonzekerheid van hun kind aan te orde te stellen en uiteen te zettendat deze een begrijpelijk gevolg is van de veranderingen. De ouderskunnen hem steun bieden door het herstellen van oude of aanbrengenvan nieuwe vaste patronen in het dagelijks leven; rituelen metbetrek king tot dagelijkse handelingen als uit bed komen, aankleden,de maaltijden; spelletjes doen, voorlezen en gezamenlijk tvkijken;knuffelen op de momenten die zich daar goed voor lenen.Bij het maken van een afspraak geeft Karin tactvol maar duidelijkaan dat beide ouders daarbij aanwezig dienen te zijn.Voor haar voorstel betreffende een medisch onderzoek vindt zemeteen gehoor, want ook de ouders maken zich zorgen om die vermoeidheid.Op haar uitleg over Robbie’s onzekerheidreageert vader met enige teleurstelling: Robbie is eenlief joch, maar zo weinig een knúl, veel te zachtaardig.Moeder is blij met de suggesties van Karin en gaat zezeker in de praktijk brengen. Ze voelde zich vaak onze -ker als Robbie zo mat en hangerig was en liet hem danmaar met rust. Nu zien ze samen nieuwe mogelijk -heden.Ten tweede bespreekt Karin met Tessa hoe Robbieondersteund kan worden in het dagelijks leven opschool. Speciale therapie is niet nodig, want met steunin de gewone dingen kan al veel gewonnen worden.Tessa kan op vaste momenten extra aandacht aan hemgeven: in de kring; tijdens de pauze om wat te drinken.Ook krijgt hij een speciale rol: eten geven aan de cavia.Bij nieuw spel of werk geeft ze hem extra stimulans,legt het hem desnoods even apart uit en spreekt ver -trouwen in hem uit: ‘Het gaat vast lukken, ik kom zónog even kijken.’ Ze prijst zijn succesjes nadrukkelijk enmet warmte.Bij het spelen in de hoeken kan Tessa actiever optreden.Bijvoorbeeld door zijn aandacht op het winkeltje te vestigenals hij wéér naar de bouwhoek loopt: ’We gaaneen grote winkel bouwen, náást dit winkeltje, en dankunnen we de spullen op de planken in ónze winkelzetten. Help jij me? En Mireille, doe jij ook mee?’Als het bouwwerk is gevorderd, stelt Tessa voor dat zijen Robbie boodschappen gaan doen bij Mireille, die dande mevrouw van de winkel is.Tessa neemt initiatieven en ondersteunt Robbie als hijde stap zet om mee te gaan doen. Geleidelijk kan zedaarbij naast Mireille ook andere kinderen inschakelen.Tessa en Karin hebben een aantal afspraken gemaaktevenals een schema betreffende hun activiteiten tenbehoeve van Robbie. Tessa blijft hem regelmatig obser -veren, zowel tijdens werken als tijdens spelen, en be -spreekt haar bevindingen met Karin. In overleg stellenze waar nodig Tessa’s programma bij. Op haar beurtbrengt Karin verslag uit van de gesprekken met de ou -ders en de veranderingen die daar optreden.Met dank aan mevrouw S. Quist-Buis voor haar adviezen.Nettie Kwakkel-Scheffer is orthopedagoog(ekwakkel@ncrvnet.nl).LiteratuurKwakkel-Scheffer, N. (2007), Spelobservatie: hulpmiddelin brede zorg. In: De wereld van het jonge kind, jrg 35,nr 2.De wereld van het jonge kind | november 2007 91