RVS-Jaarverslag-2015

samenleving. Want zonder regels, gemeenschappelijke uitgangspunten
en mechanismen om tussen conflicterende maatschappelijke
belangen te kiezen en geschillen te beslechten, zal in
een situatie waarin veel verandert en onzeker is, snel het recht
van de sterkste en van het getal gelden.
De samenhang tussen rechtsstaat en maatschappelijke ontwikkeling
is al vele malen beschreven. Ondernemend risico’s nemen,
samenwerken met relatieve vreemden en zich in het dagelijks
leven bewegen zonder voortdurend bedacht te moeten zijn op
gevaar, diefstal of fraude vergt vertrouwen in medeburgers en
overheidsbestuur. In een samenleving waarin men dagelijks
bedacht moet zijn op onzekerheden en onvoorspelbaar gedrag
van medeburgers, bestuur en de politiek zullen uiteindelijk
slechts veiligheids- en verzekeringsondernemingen floreren. In
een voortdurend veranderende samenleving is het echter niet
minder van belang dat regels en aanspraken kunnen worden
herzien in het licht van veranderende omstandigheden, belangen
en verhoudingen. Tegen die achtergrond hebben democratie en
rechtsstaat zich in de afgelopen tweehonderd jaar in wisselwerking
ontwikkeld. De democratie bedient zich van de rechtsstaat
om beslissingen tot gelding te brengen, maar de rechtsstaat stelt
grenzen aan wat daarbij mogelijk is. Daarbij moet enerzijds
worden bedacht dat de rechtsstaat tot verstarring leidt als
democratische besluitvorming het recht niet kan wijzigen.
Anderzijds vervalt een democratie die geen rechtsstaat is, tot
willekeur van wisselende meerderheden en van tijdelijke
oplossingen boven duurzame bescherming van verwachtingen.
Zo heeft de democratische rechtsstaat zich verbreed en verdiept
en in de afgelopen zeventig jaar een indrukwekkende maatschappelijke
ontwikkeling mogelijk gemaakt. In dat proces heeft
de rechtsstaat het nationale karakter verloren.
Rechts bescherming is Europees verankerd en bij een steeds
intensiever grensoverschrijdend verkeer hebben nationaal
gewaarborgde rechtszekerheid en eenheid afnemende relevantie.
Tegen deze achtergrond is het zorgelijk dat thans verschillende
aspecten van het functioneren van de democratische rechtsstaat
in het ongerede lijken te raken en ter discussie komen te staan.
Door opeenvolgende crises staat de Europese samenwerking
onder druk en daarmee de verankering van de rechtsstaat.
Tegelijk staat het functioneren van de vertegenwoordigende
democratie ter discussie doordat groepen kiezers zich daarin
niet meer herkennen en omdat bij voortgaande politieke
fragmentatie het scheppen en behouden van politieke
meerderheden steeds moeilijker wordt. Ten slotte is ook het
functioneren van de rechtsstaat voorwerp geworden van debat,
waarbij het functioneren van de rechtspraak en de rechterlijke
organisatie het afgelopen jaar sterk de aandacht trokken.
Het functioneren van de rechtsstaat staat echter, ook in 2015,
niet minder fundamenteel ter discussie in het kader van het
debat over wetgeving en maatschappelijke dynamiek en
diversiteit. Onder druk van veranderingen in economie en
samenleving worden wet- en regelgeving steeds vaker als
hinderlijke belemmering ervaren. De oplossingen die daarvoor
gevonden worden, dreigen ten koste te gaan van de waarden
waar de rechtsstaat op berust en uit te monden in een structurele
krachtmeting tussen rechter en bestuur en wetgever. Dat is
niet nodig, maar de daarvoor vereiste kwaliteit van de besluit­
12