COLLECT Nederland Februari 2022
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>COLLECT</strong><br />
KUNST ANTIEK DESIGN<br />
€ 6,95 / februari <strong>2022</strong><br />
Hito Steyerl<br />
Kunstwereld op de korrel<br />
Hans Holbein<br />
Geniaal portrettist<br />
Rachel Ruysch<br />
In volle bloei
© Donation Jorn, Silkeborg/ billedkunst.dk/ DACS <strong>2022</strong><br />
Uitnodiging tot inbreng CoBrA kunstwerken<br />
Veiling Post-War & Contemporary Art, Bonhams Parijs<br />
Ontdek de waarde van uw CoBrA kunstwerken.<br />
Onze experts in Amsterdam en Brussel staan klaar<br />
om u te voorzien van vrijblijvend veilingadvies en<br />
taxaties. Inbreng voor onze aankomende veiling<br />
‘De l’avant-garde à nos jours’ op 9 juni <strong>2022</strong> in<br />
Parijs is reeds mogelijk. Neem contact met ons op<br />
voor het maken van een afspraak.<br />
Bonhams <strong>Nederland</strong><br />
Koen Samson<br />
Charlotte Roelofsen<br />
+31 (0)20 6709701<br />
amsterdam@bonhams.com<br />
Bonhams België<br />
Christine de Schaetzen<br />
Constance Carakehian<br />
+32 (0)2 736 50 76<br />
belgium@bonhams.com<br />
sell.bonhams.com<br />
ASGER JORN (1914-1973)<br />
Voyageur à l’âne<br />
1957<br />
Verkocht voor 32,974 euro,<br />
inclusief premium
Taxatie van Kunst & Antiek<br />
in Den Haag, online of thuis<br />
Overweegt u uw kunst en antiek te verkopen?<br />
U bent, op afspraak, op werkdagen welkom<br />
tussen 9.30 - 16.00 uur voor de waardebepaling<br />
van uw kostbaarheden. Daarnaast kunt u een<br />
efficiënte, kosteloze online taxatie aanvragen via<br />
onze website. Op verzoek is ook taxatie aan huis<br />
mogelijk.<br />
Wij adviseren u dan tevens over de<br />
verkoopmogelijkheden bij onze veilingen in <strong>2022</strong>:<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
Oude meesters<br />
19e-eeuwse en vroegmoderne schilderkunst<br />
Moderne en hedendaagse kunst<br />
Zilver, juwelen, horloges<br />
Meubelen, klokken, decoratieve kunst &<br />
design<br />
Aziatische kunst<br />
Indonesische kunst<br />
Boeken & prenten<br />
Onder bepaalde voorwaarden is een<br />
verkoopcommissie tot 0% bespreekbaar.<br />
Bekijk venduehuis.com voor de meest recente<br />
informatie, de veilingkalender en voor taxaties in<br />
Den Haag en andere steden.<br />
Uw kunst en antiek, onze expertise. Al 210 jaar.<br />
Nobelstraat 5<br />
2513 BC Den Haag<br />
070 - 365 88 57<br />
info@venduehuis.com<br />
www.venduehuis.com<br />
Volg ons op social media:
18 SEPTEMBER 2021 – 16 JANUARI <strong>2022</strong><br />
Nog te<br />
zien tot<br />
8 mei!<br />
18–09<br />
ALLART<br />
2021<br />
—<br />
16–01<br />
VAN<br />
<strong>2022</strong><br />
EVERDINGEN<br />
(1621-1675)<br />
Het ruige landschap | The Rugged Landscape<br />
Allart van Everdingen, Berglandschap met rivier en kasteel, olieverf op doek, 219 x 193 cm, Statens Museum for Kunst, Kopenhagen, foto: SMK Photo / Jakob Skou-Hansen
FRIDES LAMÉRIS ART AND ANTIQUES<br />
www.frideslameris.nl<br />
Nieuwe Spiegelstraat 55, 1017 DD Amsterdam,<br />
020-6264066, info@frideslameris.nl<br />
VIVAT ALLE ABSENTE VRINDEN<br />
Wijnglas met een radgravure rondom de kelk. In een landschap met een gestileerd kasteel zit een man alleen aan een<br />
ronde tafel terwijl twee vrienden komen aanlopen. De zittende man brengt met het glas dat hij omhoog houdt een toast<br />
uit die langs de kelk geschreven is VIVAT ALLE ABSENTE VRINDEN. Duits sodaglas met <strong>Nederland</strong>se gravure.<br />
Midden achttiende eeuw. H. 21,4, 0 kelk, 8,1 cm, 0 voet 9,5 cm.
Inhoud<br />
FEBRUARI <strong>2022</strong><br />
www.collectkaj.nl<br />
Brillen<br />
door de eeuwen heen<br />
Hoe Yves<br />
Saint Laurent<br />
kunst omtoverde<br />
tot mode<br />
42<br />
56<br />
Schatten<br />
uit de<br />
bronstijd 52<br />
VOLG ONS OP INSTAGRAM<br />
@ARTMAGAZINE<strong>COLLECT</strong><br />
COLOFON<br />
hoofdredacteur<br />
els bracke<br />
redactie<br />
christophe dosogne<br />
celine de geest<br />
layout<br />
renaldo candreva<br />
freek lukas<br />
redactiesecretariaat<br />
tel. +32 (0)9 216 20 20<br />
collect@ips.be<br />
www.collectaaa.be<br />
verantwoordelijke uitgever<br />
Patrick Snoeck<br />
Begijnhoflaan 464G<br />
9000 Gent<br />
met regelmatige<br />
medewerking van<br />
peter van ardenne<br />
frederik barends<br />
rob driessen<br />
drs anna & kitty laméris<br />
robert-jan van ravesteijn<br />
anton vos<br />
koos de wilt<br />
bernadette van der goes<br />
website<br />
www.collectaaa.be<br />
adverteren in <strong>COLLECT</strong><br />
joris van glabbeek<br />
tel. +32 (0)9 216 20 24<br />
collect.net@ips.be<br />
oplage<br />
20.000 exemplaren<br />
abonnementen<br />
negen nummers:<br />
nederland: € 39,50<br />
belgië: € 39,50<br />
europa: € 50,00<br />
opgave en vragen over<br />
abonnementen<br />
Abonnementenland<br />
Postbus 20<br />
1910 AA Uitgeest<br />
Tel. 0251-257924<br />
klantenservice@aboland.nl<br />
€ 0,10 per minuut<br />
www.bladenbox.nl voor<br />
abonneren of www.aboland.nl<br />
voor adreswijzigingen en<br />
opzeggingen<br />
cover<br />
Rachel Ruysch, Vaas met bloemen, 1700,<br />
olieverf op doek, 60,2 x 79,5 cm. Den<br />
Haag, Mauritshuis, inv. 151.<br />
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/<br />
of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie,<br />
of op welke andere wijze ook zonder toestemming van<br />
de uitgever. meningen, feiten, weergegeven in ondertekende<br />
artikelen of bijdragen aan dit blad vallen onder<br />
de verantwoordelijkheid van de betreffende auteur.<br />
redactie en uitgever zijn hiervoor niet aansprakelijk.<br />
<strong>COLLECT</strong> is niet verantwoordelijk voor de inhoud van<br />
de geplaatste advertenties. Enkel de adverteerder kan<br />
hiervoor aansprakelijk worden gesteld.
Binnen bij<br />
Sandra Kruisbrink<br />
Edito<br />
26<br />
Charles Ray<br />
46<br />
Niet elk werk hoeft aan de muur te hangen,<br />
in een vitrine te schuilen of op een<br />
sokkel te staan. Sommige kunst kan je<br />
dragen. Toch zeker als het van Yves Saint<br />
Laurent afhing. Zestig jaar geleden richtte<br />
hij zijn eigen modehuis op en groeide hij<br />
uit tot een van de meest creatieve en invloedrijke<br />
modeontwerpers van de tweede<br />
helft van de 20e eeuw. Yves Saint Laurent<br />
aux musées laat zien hoe hij zich voor zijn<br />
ontwerpen inspireerde op de literatuur<br />
maar vooral ook op de kunst. “Ik vind dat<br />
het werk van een couturier veel lijkt op dat<br />
van een kunstenaar. Ik heb me trouwens<br />
altijd graag geïnspireerd op het oeuvre<br />
van hedendaagse schilders als Picasso,<br />
Matisse en Mondriaan”, aldus Yves Saint<br />
Laurent.<br />
En zo inspireerde en kleurde een modeontwerper<br />
het dagelijkse leven, op<br />
een grotere schaal dan veel ‘klassieke’<br />
kunstenaars dat gemiddeld doen. Zij zullen<br />
hun creativiteit misschien niet snel<br />
uiten met gebruiksvoorwerpen of kleding,<br />
maar wanneer ze het wel doen kan er<br />
magie ontstaan. Rachel Ruysch, één van<br />
de beste bloemschilders in de 17e en 18e<br />
eeuw, koos als kunstenaar resoluut voor<br />
een decoratief effect. Maar dan op zo’n<br />
hoog niveau, zo intelligent opgebouwd en<br />
vernieuwend gebracht, dat deze kunstvorm<br />
haar niet alleen tot een succesvolle<br />
kostwinner maar ook een van de meest<br />
getalenteerde schilders van stillevens<br />
maakten. En wat dacht je van een kunstzinnige<br />
bril? We gingen terug tot ca. 1200<br />
om te kijken hoe een blik creatief klaarder<br />
werd gemaakt. Naast decoratie, kledij en<br />
kijkhulpstuk, kan goede kunst ook dienen<br />
om de maatschappij op de korrel te<br />
nemen. Zoals Hito Steyerl in haar video’s<br />
doet. De werkelijkheid kan er alleen maar<br />
mooier én interessanter door worden.<br />
Els Bracke<br />
RUBRIEKEN & COLUMNS<br />
8 Up to date<br />
12 Kopstukken<br />
14 Musea<br />
18 Galeries<br />
20 De wandeling met Lisette Pelsers<br />
26 Binnenkijken bij Sandra Kruisbrink<br />
88 Hollands glorie: de vlijm<br />
90 Designklassieker: B9 van Marcel Breuer<br />
93 In de kantlijn van de kunstmarkt:<br />
schenken of niet?<br />
98 Boeken<br />
DOSSIERS<br />
30 Italiaans futurisme<br />
34 Portretkunst door Holbein de Jonge<br />
42 Hoe Yves Saint Laurent kunst<br />
omtoverde tot mode<br />
46 Sculpturale exploraties van Charles Ray<br />
48 Hito Steyerl neemt de kunstwereld<br />
op de korrel<br />
52 Schatten uit de bronstijd<br />
56 Kunstzinnige brillen<br />
60 Koningin van de bloemschilderkunst:<br />
Rachel Ruysch<br />
78 Fotografie in de kijker: John Edmonds<br />
80 Het traject van Paul van Rosmalen<br />
84 Het Colosseum: geschenk of vloek?<br />
VEILINGEN<br />
66 Veilingen wereldwijd<br />
72 Veilingen <strong>Nederland</strong><br />
AGENDA<br />
94 Auction calendar<br />
96 Fair calendar<br />
96 Gallery calendar<br />
97 Museum calendar<br />
100 Adressen & websites<br />
101 Zoekertjes<br />
Op de hoogte blijven<br />
van alle nieuwtjes?<br />
Meldt u nu aan voor onze maandelijkse<br />
nieuwsbrief door uw emailadres<br />
te mailen naar collect@ips.be.
UP TO DATE<br />
De Koning neemt een loopje<br />
met klassiekers<br />
Monochroom<br />
in het<br />
museum<br />
-><br />
Cornelis de Koning, Chinees bakje met peren, 40 x 60 cm. © De kunstenaar.<br />
-><br />
Nick Ervinck, AGRIEBORZ, 3D-print van<br />
hoofd en hals. © Foto: Luc Dewaele.<br />
Wie is kunstschilder Cornelis de Koning<br />
(°1957)? Een autodidact die het allemaal<br />
zelf heeft moeten uitvinden en ontdekken.<br />
Zijn gereedschap: olieverf, penselen en zijn<br />
observatievermogen. Hij schildert voornamelijk<br />
eenvoudige composities, maar dan<br />
op zo’n indringende manier dat gewone,<br />
alledaagse voorwerpen een eigen leven<br />
gaan leiden. Hij heeft het aangedurfd om<br />
uitbreidingen toe te voegen aan wereldberoemde<br />
schilderijen. Zo heeft Cornelis The<br />
Gronings dubbelspel<br />
in Museum Belvédère<br />
Betrayal of Christ van Caravaggio geschilderd<br />
en uitgebreid met 2 apostelen. Ook<br />
heeft hij een nieuwe versie gemaakt van<br />
Het laatste avondmaal en een naar Dalí<br />
verwijzend surrealistisch tafereel aan dit<br />
paneel toegevoegd. Dit grote werk zal te<br />
zien zijn tijdens de tentoonstelling De<br />
complexiteit van de eenvoud in het<br />
Katwijks Museum (t/m 05-03). www.<br />
katwijksmuseum.nl<br />
Kleur geeft betekenis aan een kunstwerk,<br />
roept emotie op, trekt aan of stoot af. Maar<br />
wat als kleur zelf het onderwerp wordt? Nog<br />
tot 20 maart presenteert het Gorcums<br />
Museum KleurTonen: een expositie met<br />
enkel monochrome werken. Werk van ruim<br />
70 <strong>Nederland</strong>se én buitenlandse kunstenaars<br />
werd gerangschikt per kleur. Kunstwerken<br />
van o.a. Armando, Bram Bogart,<br />
Yves Klein en Nick Ervinck zorgen voor de<br />
primaire kleuren rood, blauw en geel. Met<br />
werken van o.a. Thomas Trum, Jan Maarten<br />
Voskuil en Guido Geelen worden de<br />
secundaire kleuren paars, groen en oranje<br />
in beeld gebracht. Een ruimte met enkel<br />
zwarte en witte werken legt de nadruk op<br />
de afwezigheid van kleur, met werken van<br />
o.a. Cees van Rutten en Umberto Mariani.<br />
www.gorcumsmuseum.nl<br />
-><br />
Dianne Bakker, Tuin der Lusten, collage.<br />
© De kunstenaar.<br />
Vanaf 5 februari is in Museum Belvédère een dubbeltentoonstelling te zien van<br />
Isabella Werkhoven en Dianne Bakker (t/m 15-05). Het werk van beide in Groningen<br />
woonachtige kunstenaars toont twee contrasterende verbeelde werelden die<br />
verleiden, schuren, en ontregelen. Isabella Werkhoven vindt haar inspiratie in urbane<br />
landschappen - zoals sportparken, zwembaden en plantsoenen - die van mensen zijn<br />
verlaten. Ze legt ze vast als de eerste schemer invalt en de natuur zich in geheimzinnigheid<br />
hult. Zijn in Werkhovens schilderijen mensen en dieren afwezig, in de collages<br />
van Dianne Bakker bevolken ze de kleurige landschappen. De liefelijke landschappen<br />
verliezen bij nader inzien elke onschuld: her en der zijn ze het decor van gruwelijke<br />
taferelen. www.museumbelvedere.nl<br />
8
UP TO DATE<br />
Bonhams<br />
koopt<br />
Zweeds<br />
veilinghuis<br />
Een opvallende fusie in de veilingwereld:<br />
het Londense huis Bonhams heeft het<br />
grootste veilinghuis van Zweden, Bukowskis,<br />
gekocht. De Zweedse firma werd opgericht<br />
in 1870 en heeft onder meer locaties<br />
in Stockholm en Helsinki. Het in Scandinavische<br />
kunst gespecialiseerde veilinghuis<br />
heeft negen departementen en 100 werknemers.<br />
De overname maakt deel uit van<br />
Bonhams’ strategie om haar internationale<br />
positie te versterken en wordt wellicht<br />
gevolgd door soortgelijke aankopen.<br />
-><br />
De veilingzaal van Bukowskis in Stockholm. © Foto: Bukowskis.<br />
Zou het een Van Dyck zijn?<br />
Schilderijen, ooit onwetend voor een habbekrats<br />
gekocht, later onthuld als van een grote<br />
meester en dus een fortuin waard: het blijven<br />
heerlijke verhalen. Christopher Wright,<br />
een specialist op het gebied van Oude<br />
Meesters die bekend staat om het ontdekken<br />
van over het hoofd geziene schatten<br />
in openbare en privécollecties, kocht dit<br />
schilderij in 1970 voor £65 (ongeveer $88) van<br />
een Londense handelaar. Ondanks Wrights<br />
expertise bleef het schilderij jarenlang<br />
onopgemerkt in zijn privé woning totdat een<br />
bezoeker, Colin Harrison, een senior conservator<br />
Europese kunst van het Ashmolean<br />
Museum in Oxford, er de hand van Anthony<br />
van Dyck in herkende. Het schilderij toont<br />
het portret van de infante van Spanje en<br />
regentes van de Spaanse <strong>Nederland</strong>en, Isabella<br />
Clara Eugenia, zoals meestal afgebeeld<br />
in een nonnenhabijt. De vrome kleding en<br />
de sombere, ingetogen achtergrond geven<br />
haar rouwperiode weer na de dood van<br />
haar echtgenoot, aartshertog Albert VII van<br />
Oostenrijk, in 1621. Zij leidde het gewest tot<br />
haar dood in 1633, een periode die wordt<br />
beschouwd als de Gouden Eeuw van de<br />
Spaanse <strong>Nederland</strong>en. Wright bracht het<br />
werk naar het Courtauld Institute of Art in<br />
Londen, waar het werd onderzocht en gerestaureerd.<br />
Het rapport dat hieruit resulteerde<br />
stelde vast dat “De vakkundigheid ons tot<br />
het voorzichtige voorstel brengt dat het kan<br />
worden toegeschreven aan Van Dycks atelier<br />
en dat het werd voltooid tijdens zijn leven en<br />
onder zijn supervisie.” Hierop besloot Wright<br />
het permanent uit te lenen aan het Cannon<br />
Hall Museum in het dorp Cawthorne,<br />
Barnsley, dat een gerenommeerde collectie<br />
van 17e-eeuwse <strong>Nederland</strong>se en Vlaamse<br />
schilderijen herbergt.<br />
-><br />
Een kopie van Anthony van Dyck’s portret<br />
van Isabella Clara Eugenia. © Wikimedia<br />
Commons.<br />
9
UP TO DATE<br />
Beurzen schrijven<br />
aan een nieuw hoofdstuk<br />
-><br />
Kehinde Wiley, Portrait of Aissatou Dialo Gueye,<br />
2020, olieverf op linnen, 213,4 x 152,4 cm. Met<br />
toestemming van de kunstenaar en Roberts<br />
Projects. Te zien op Frieze Los Angeles.<br />
Het bestuur van ART ROTTERDAM heeft<br />
beslist om de beurs te verplaatsen naar 19<br />
t/m 22-05. Fons Hof, Directeur van Art<br />
Rotterdam: “Nadat we vorig jaar door de<br />
Corona-situatie naar de zomer hebben<br />
moeten verplaatsen, gaan we nu naar het<br />
voorjaar. Het is goed om te weten dat alle<br />
deelnemers aan de beurs inclusief NN Art<br />
Award en ook de deelnemers aan Rotter-<br />
dam Art Week mee verhuizen naar de<br />
nieuwe datum.” www.artrotterdam.com<br />
ARCOMADRID, de internationale hedendaagse<br />
kunstbeurs van Spanje, keert terug<br />
van 23 tot 27-02 om zijn 40e verjaardag (+ 1<br />
door Covid gemist jaar) te vieren. Een<br />
aantal galeries die een belangrijke rol<br />
hebben gespeeld in de geschiedenis van<br />
de beurs, zijn uitgenodigd om deel te<br />
nemen aan een feestelijke eresectie van de<br />
beurs, ARCO 40 (+1) Anniversary. Daarnaast<br />
komen zo’n 150 internationale galeries naar<br />
de beurs. Bovendien presenteren 10<br />
galeries het nieuwste onderdeel van de<br />
beurs, getiteld Never the Same: Latin<br />
American Art, een selectie van Latijns-<br />
Amerikaanse kunstenaars. www.ifema.es/<br />
arco-madrid<br />
FRIEZE LOS ANGELES vindt van 17 t/m<br />
20-02 plaats op een nieuwe locatie in<br />
Beverly Hills, grenzend aan The Beverly<br />
Hilton hotel. Voor het eerst wordt de beurs<br />
geleid door Christine Messineo, voorheen<br />
directeur bij Hannah Hoffman gallery in<br />
Los Angeles en tegenwoordig directeur<br />
van zowel Frieze Los Angeles als Frieze New<br />
York. De beurs omvat onder meer het<br />
debuut van Frieze Sculpture Beverly Hills,<br />
een openbaar evenement met belangrijke<br />
werken van kunstenaars die op monumentale<br />
schaal werken in het iconische Beverly<br />
Gardens Park. www.frieze.com<br />
-><br />
Kunstexpert<br />
Ilse Daatselaar<br />
opent nieuwe<br />
galerie<br />
Ilse Daatselaar opent haar nieuwe<br />
galerie Daatselaar The Collection<br />
in het centrum van Utrecht.<br />
Bekend van onder andere het programma<br />
Van onschatbare waarde,<br />
begint Ilse met de verhuizing en<br />
rebranding van Daatselaar Fine Art<br />
& Antiques aan een nieuw hoofdstuk.<br />
Door het eigentijdse design<br />
van de galerie en de combinatie<br />
van kunst, antiek en design speelt<br />
Daatselaar The Collection in op de<br />
behoefte van een nieuwe generatie<br />
verzamelaars. “Met Daatselaar<br />
The Collection wil ik mensen inspireren<br />
om te leven met schoonheid.<br />
A thing of beauty is a joy<br />
forever en ik wil dit laten zien door<br />
kunst en antiek van de beste kwaliteit<br />
bij elkaar te brengen en aan<br />
te bieden. Met de nieuwe locatie<br />
gaan we terug naar onze roots in<br />
het centrum van Utrecht.”<br />
Botticelli<br />
ontdekt<br />
-><br />
De rode omtrekken op een omgekeerd<br />
infraroodbeeld van Boticcelli’s<br />
Man of Sorrows toont de Madonna<br />
met Kind eronder. © Sotheby’s.<br />
-><br />
Sandro Botticelli, Man of Sorrows,<br />
Firenze, ca. 1500, tempera en olie op<br />
panneel, 69 x 51,4 cm. © Sotheby’s.<br />
Onder de verflagen van Man of Sorrows, een van de<br />
allerlaatste Botticelli-schilderijen in particuliere handen,<br />
is door het team van Sotheby’s een intrigerend<br />
beeld van een Madonna met Kind teruggevonden.<br />
Chris Apostle, directeur van de afdeling Old Master<br />
Paintings bij Sotheby’s New York, gelooft dat het een<br />
onafgemaakte compositie is van een ‘Moeder Gods<br />
Eleousa’, een standaardvoorstelling in de oostersorthodoxe<br />
kerken. Eléousa betekent ‘zij die medelijden<br />
heeft’. De Madonna en baby Christus zijn wang tegen<br />
wang afgebeeld. Het veilinghuis heeft het schilderij<br />
geveild op 27-01, maar op het moment van dit schrijven<br />
is de hamerprijs nog niet bekend.<br />
10
UP TO DATE<br />
2021: een<br />
recordjaar voor<br />
de kunstmarkt<br />
De wereldwijde kunstmarkt presteerde op recordniveau<br />
in 2021, dat bericht The Guardian. Het duurste schilderij<br />
van 2021 was het 2 meter hoge schilderij In This Case van<br />
Jean-Michel Basquiat uit 1983, verkocht voor € 81 miljoen.<br />
In december vestigde de Hamilton Aphrodite, een Romeins<br />
beeldhouwwerk dat dateert uit de 1e/2e eeuw n.C.,<br />
een nieuw wereldrecord voor antieke marmeren beelden<br />
toen het in New York werd verkocht voor bijna<br />
€ 22 miljoen. Bij de luxe-objecten haalde Sotheby’s in<br />
2021 voor de eerste keer meer dan een miljard dollar binnen,<br />
terwijl Christie’s van Beeple één van de drie duurste<br />
levende kunstenaars maakte met de verkoop van zijn NFT<br />
Everydays: the First 5,000 Days voor € 60 miljoen. Volgens<br />
experts was er een grote vraag na het zeer kalme jaar<br />
2020, juist op het moment dat een aantal zeer gewilde<br />
werken op de markt kwamen. Daarnaast is de groei volgens<br />
hen te danken aan een nieuwe groep verzamelaars<br />
met crypto-kapitaal, de nog steeds groeiende Aziatische<br />
markt, en het vertrouwen in kunst als inversteringsmodel<br />
in tijden van inflatie.<br />
-><br />
Romeins standbeeld van Aphrodite, bekend als de Hamilton Aphrodite,<br />
marmer, hoogte: 187 cm. © Sotheby’s.<br />
<strong>Nederland</strong> koopt<br />
Rembrandt voor 175<br />
miljoen euro<br />
-><br />
Rembrandt, De Vaandeldrager, 1636. © Rijksmuseum<br />
Amsterdam.<br />
De <strong>Nederland</strong>se staat zal De Vaandeldrager van Rembrandt voor 175<br />
miljoen euro kopen van de familie Rothschild. Die beslissing heeft de<br />
Eerste Kamer midden januari goedgekeurd. Het vermeende zelfportret<br />
van Rembrandt uit 1636 kwam op de markt nadat Frankrijk het na<br />
lang overleg niet besloot te kopen van de bankiersfamilie Rothschild.<br />
Een buitenkans voor het ministerie van Cultuur dat 150 miljoen<br />
euro uittrekt om De Vaandeldrager aan te kopen. Dat bedrag wordt<br />
aangevuld met 15 miljoen euro van de Vereniging Rembrandt en 10<br />
miljoen euro van het Rijksmuseum. Het bod van 175 miljoen was voor<br />
de familie Rothschild voldoende.<br />
11
Kopstukken<br />
Marianne Splint<br />
Vanaf 14-02 ruilt Marianne Splint<br />
(°1982) Museum Helmond in voor<br />
Kunsthal Rotterdam. Daar zal zij als<br />
nieuwe directeur verantwoordelijk<br />
zijn voor de strategische en artistiek<br />
inhoudelijke koers. In Helmond, waar<br />
Splint sinds 2012 algemeen directeur<br />
was, bewees zij haar organisatorische<br />
en strategische talenten en zorgde<br />
ze voor een groter publiek bereik en<br />
voor een museum dat duidelijker<br />
op de kaart stond. Marianne Splint<br />
over haar benoeming: “De laagdrempelige<br />
en eigenzinnige manier van<br />
presenteren in combinatie met de<br />
hoge kwaliteit en grote diversiteit<br />
van het programma: dit is een instituut<br />
waar ik met plezier aan kan<br />
en wil bijdragen.”<br />
© Kunsthal Rotterdam<br />
Anton Herbert<br />
Begin december liet de Herbert Foundation<br />
weten dat hun founding father<br />
Anton Herbert (°1938) op 7 december<br />
overleed. Samen met zijn echtgenote<br />
Annick Herbert bouwde hij<br />
een opmerkelijke collectie op, gericht<br />
op internationale kunstenaars als<br />
John Baldedsari, Carl Andre, Bruce<br />
Nauman, Sol LeWitt, Marcel Broodthaers<br />
en Gerard Richter. De oprichting<br />
van de Herbert Stichting in 2008<br />
betekende een veilige haven voor de<br />
collectie, en een plek voor tentoonstellingen,<br />
publicaties, studies en gesprekken.<br />
De stichting zal in de geest<br />
van Anton verder gaan.<br />
© Yuri van der Hoeven<br />
Sabine Weiss<br />
De humanistische Frans-Zwitserse<br />
fotografe Sabine Weiss overleed op<br />
dinsdag 28 december in haar huis<br />
in Parijs. Ze was 97 jaar oud. Als pionier<br />
van de naoorlogse fotografie<br />
vereeuwigde Weiss het eenvoudige<br />
leven zonder dit te willen manipuleren.<br />
Daarnaast was zij ook bekend<br />
om haar modefoto’s in Vogue. Meer<br />
dan 160 tentoonstellingen werden er<br />
wereldwijd over haar werk gehouden.<br />
Museum Casa de Tre Oci in Venetië<br />
organiseert van 10-03 t/m 25-10 een<br />
hommage-tentoonstelling over deze<br />
kleine (1m55), en tegelijk grootse<br />
kunstenares.<br />
© Jacques Maugars<br />
Wayne Thiebaud<br />
De Amerikaanse schilder Wayne<br />
Thiebaud (°1920) is op zaterdag 25<br />
december in Sacramento (Californië)<br />
op 101-jarige leeftijd overleden.<br />
Hij was een van de voorlopers van de<br />
pop art-beweging en vertegenwoordigde<br />
deze stroming gedurende vele<br />
decennia. Thiebaud doceerde eveneens<br />
meer dan vier decennia aan de<br />
Universiteit van Californië in Davis en<br />
was tot op hoge leeftijd emeritus hoogleraar.<br />
Hij werd onder meer bekend<br />
door zijn stillevens van stukjes cake,<br />
lolly’s, ijsscoupes en lippenstiften. Veel<br />
van zijn latere olie- en pastelschilderijen,<br />
waarvan sommige als pop art<br />
werden geclassificeerd, brachten op<br />
veilingen miljoenen op.<br />
© norcal<br />
Lidewij de Koekkoek<br />
Op 1 maart treedt Lidewij de Koekkoek<br />
(°1963) in dienst als algemeen<br />
directeur van het Frans Hals Museum<br />
in Haarlem. Sinds 2016 was zij<br />
aan de slag bij Museum Het Rembrandthuis,<br />
voordien werkte ze onder<br />
meer als directeur bij Stedelijk<br />
Museum Alkmaar, bij het <strong>Nederland</strong>s<br />
Textielmuseum en het <strong>Nederland</strong>s<br />
Architectuurinstituut (NAi). Over<br />
haar aanstelling zegt De Koekkoek:<br />
“Het Frans Hals Museum is vooral<br />
een museum van nu, relevant en actueel.<br />
Ik hecht groot belang aan de<br />
maatschappelijke rol van het museum,<br />
dat zich durft uit te spreken<br />
over thema’s als de verbreding van de<br />
canon, meerstemmige perspectieven<br />
en de diversificatie van de collectie.”<br />
© Anouk van Kalmthout<br />
12
Rosie Razzall<br />
Pauline Pasmooij<br />
Na tien jaar als curator tekeningen<br />
en prenten te hebben gewerkt voor<br />
de Royal Collection, is conservator<br />
Rosie Razzall (°1986) in januari in<br />
dienst getreden bij Boijmans in Rotterdam.<br />
Razzall volgt hiermee dr.<br />
Albert J. Elen op en krijgt de wereldberoemde<br />
tekeningencollectie van<br />
Boijmans onder haar hoede. In haar<br />
nieuwe functie zal Razzall een bijdrage<br />
leveren aan het onderzoek en<br />
de presentatie van de Rotterdamse<br />
tekeningencollectie maar ook zal ze<br />
nieuwe accenten leggen bij de uitbreiding<br />
van de collectie. Met haar<br />
specialisatie in de 18e en 19e eeuw<br />
en haar kennis van de Franse tekenkunst<br />
in het bijzonder, zorgt Razzall<br />
voor een nieuwe dimensie aan<br />
de wetenschappelijke inzichten van<br />
het museum.<br />
© Jonathan Law<br />
Adriana González<br />
Hulsho<br />
De Raad van Toezicht van Museum<br />
Kranenburgh koos ervoor om voor<br />
de opvolging van Mariette Dölle een<br />
tweekoppige directie aan te stellen.<br />
Adriana González Hulsho wordt de<br />
nieuwe zakelijke directeur. Ze was<br />
oprichter en directeur van Amsterdam<br />
Art Weekend en heeft een ruime<br />
ervaring in internationale culturele<br />
partnerships, fondsenwerving en<br />
publieksbereik. De functie van artistieke<br />
leider wordt in <strong>2022</strong> definitief<br />
ingevuld en is voorlopig toegewezen<br />
aan Colin Huizing.<br />
In november is Pauline Pasmooij als<br />
juwelenexpert aan de slag gegaan bij<br />
Veilinghuis van Spengen in Hilversum.<br />
Na jaren (2011-2020) werkzaam<br />
te zijn geweest als juwelentaxateur<br />
besloot ze terug te keren naar het<br />
veilingwezen. Van 1999-2009 tot was<br />
ze werkzaam als juwelenexpert bij<br />
Phillips Auctioneers in Londen en<br />
hoofd juwelenafdeling bij Sotheby’s<br />
Amsterdam. Haar kennis verkreeg ze<br />
op de Vakschool voor goud- en zilversmeden<br />
in Schoonhoven (1995),<br />
gevolgd door edelsteen opleidingen<br />
(1998-2000: DGA en FGA), en Register<br />
taxateur juwelen Federatie TMV<br />
(2009). “De enorme diversiteit aan<br />
juwelen plus het veilingtraject van<br />
het innemen tot de eigenlijke verkoop<br />
gaat nooit vervelen,” aldus Pasmooij.<br />
© R.V.<br />
Nicolette Bartelink<br />
Noorderlicht heeft voor hun genegen<br />
voorzitter Arie Wink een uitstekende<br />
opvolger gevonden met Nicolette<br />
Bartelink (°1961). Bartelink heeft<br />
reeds een indrukwekkend palmares<br />
met functies bij het Groninger<br />
Museum, Philips Design, Museum<br />
Catharijneconvent, Museum Jan<br />
Cunen, Stadsarchief van Oss, Museum<br />
Vlaardingen, Schunck en het<br />
nieuwe historisch Museum aan de A<br />
in Groningen. Marketing en het telkens<br />
opnieuw realiseren van diverse<br />
projecten lopen als een rode draad<br />
door haar carrière. “Het lijkt me zeer<br />
interessant om als sparringpartner<br />
een bijdrage te leveren aan de programmering<br />
van Noorderlicht”, aldus<br />
nog Nicolette Bartelink.<br />
© Hanne van der Velde<br />
© Judith Jockel<br />
Jelmer Wijnstroom<br />
Lily van der Stokker<br />
De <strong>Nederland</strong>se oeuvreprijs Wilhelminaring<br />
2021, voor beeldhouwers<br />
ouder dan vijftig jaar, is gegaan naar<br />
Lily van der Stokker (°1954). Met deze<br />
prijs, die in het najaar van <strong>2022</strong><br />
wordt uitgereikt, krijgt de kunstenaar<br />
een expositie in CODA Museum én<br />
de opdracht voor een werk in het<br />
Sprengenpark, beide in Apeldoorn.<br />
Met Lily van der Stokker koos de<br />
jury resoluut voor thema’s als geluk,<br />
vriendelijkheid, optimisme en<br />
vrouwelijkheid.<br />
© Gert Jan van Rooij<br />
Om de drie jaar reikt de Vereniging<br />
Bedrijfscollecties <strong>Nederland</strong> een prijs<br />
uit om hedendaagse tentoonstellingsmakers<br />
te ondersteunen. Begin<br />
december ging Jelmer Wijnstroom<br />
met de eer gaan lopen met zijn bijzonder<br />
originele en actuele concept,<br />
Corporate Offsite Dwelling A, waarbij<br />
hij zowel de bedrijfscollectie als de<br />
werkruimte verplaatst naar het museum.<br />
Met de prijs ontvangt Wijnstroom<br />
een geldbedrag van € 5.000<br />
en de opdracht om zijn tentoonstellingsconcept<br />
uit te voeren met ondersteuning<br />
van de kunstcollecties<br />
van de VBCN-leden en de museale<br />
locatie van CODA.<br />
© Rick Erfmann<br />
13
MUSEA<br />
Alexine Tinne<br />
t/m 11-06<br />
Haags Historisch<br />
Museum<br />
Den Haag<br />
www.haagshistorischmuseum.nl<br />
Sōsaku hanga<br />
t/m 23-03<br />
Japanmuseum Sieboldhuis<br />
Leiden<br />
www.sieboldhuis.org<br />
In samenwerking met Universiteit Leiden en fotografe<br />
Dagmar van Weeghel (°1974) presenteert het Haags<br />
Historisch Museum als eerste een compleet overzicht<br />
van het fotografisch oeuvre van Alexandrine ‘Alexine’<br />
Tinne (1835-1869). Op de expositie is ook fotografie van<br />
tijdgenoten te zien waardoor haar werk in een internationale<br />
context wordt geplaatst. Haar 19e-eeuwse foto’s<br />
gaan bovendien een dialoog aan met het werk van de<br />
hedendaagse fotografe Van Weeghel. Alexine Tinne<br />
was in de 19e eeuw wereldberoemd als ontdekkingsreiziger.<br />
Ze was echter ook een van de belangrijkste pioniers<br />
uit de begintijd van de fotografie in <strong>Nederland</strong>.<br />
Nieuw onderzoek naar haar leven en werk is aanleiding<br />
voor een herwaardering van de fotografie van deze<br />
eigenzinnige ‘Haagse dame’. Tijdens haar verblijf in<br />
Noord-Afrika legde ze zich toe op portretten van haar<br />
<strong>Nederland</strong>se, mediterrane en Afrikaanse reisgenoten,<br />
haar ‘nieuwe familie’.<br />
Groepsportret van 21 mannen en vrouwen uit het reisgezelschap<br />
van Alexine Tinne, Algiers, 1865, © Haags Gemeentearchief.<br />
Het SieboldHuis toont met zo’n honderdveertig werken de ontwikkeling<br />
van de ‘creatieve prentkunst’ in Japan. Houtblokprenten worden al sinds<br />
de zeventiende eeuw in Japan gemaakt. Bij de oorspronkelijke houtsnede<br />
werkten meerdere ambachtslieden in opdracht van een uitgever. De uitgever<br />
bepaalde het onderwerp of thema van de prent, de kunstenaar maakte<br />
het ontwerp, de bloksnijder sneed het ontwerp uit het houtblok en de<br />
drukker maakte de afdruk op papier. Maar in de twintigste eeuw kwam er<br />
een omslag in de visie op traditionele Japanse prentkunst, toen Yamamoto<br />
Kanae (1882-1946) in 1904 als eerste in Japan een houtsnede geheel zelf<br />
maakte: van ontwerp tot druk. Kanae beschouwde de Japanse houtsnede<br />
als meer dan een vorm van reproductie en zag de prent als kunst. Hiermee<br />
werd de nieuwe interpretatie van de Japanse houtsnede geboren: de creatieve<br />
prentkunst oftewel ‘sōsaku hanga’.<br />
Kawanishi Hide (1894 - 1965), Girls of the shooting gallery, 1933. Collectie Nihon no<br />
hanga, Amsterdam.<br />
Teen Spirit. De puberteit<br />
in de hedendaagse kunst<br />
t/m 22-05<br />
BPS22<br />
Charleroi<br />
www.bps22.be<br />
Hernan Bas, The curious case of Matthew<br />
Manning poltergeist. Collectie Peter<br />
Kilchmann. © De kunstenaar.<br />
De tienerjaren, een scharnierperiode in ieders leven, is een thema dat ook kunstenaars<br />
altijd heeft weten te boeien. Deze groepstentoonstelling presenteert werk van een dertigtal<br />
internationale kunstenaars over de puberteit. Op het menu: bekende namen uit de fotografie<br />
(Mohamed Bourouissa, Larry Clark, Nan Goldin), een grote reeks speciaal voor deze expo<br />
gemaakte foto’s (Vincen Beeckman), gevestigde kunstenaars en jonge talenten die dit thema<br />
uitbeelden in schilderijen, tekeningen, sculpturen of video’s. Sommigen van hen, zoals Eric<br />
Cres, Mike Kelley, Sophie Podolski, Jim Shaw, Emmanuel Van der Auwera en Thomas Mazzarella,<br />
gebruiken daarbij de heel eigen taal van tieners. Anderen, zoals Hernan Bas, Charlotte<br />
Beaudry, Larry Clark, Nan Goldin en Estelle Czernichowski, stellen het personage van de<br />
tiener zelf centraal in hun werken. (ah)<br />
14
MUSEA<br />
Keramiek van Verviers<br />
naar Keramis<br />
t/m 28-08<br />
Keramis<br />
La Louvière<br />
www.keramis.be<br />
Rariteitenkabinetten<br />
12-02 t/m 21-08<br />
MusVerre<br />
Sars-Poterie<br />
www.musverre.lenord.fr<br />
Het Musée des Beaux-Arts et de la Céramique in Verviers bezit niet alleen een<br />
prachtige collectie Europese schilderijen en sculpturen, maar ook een van de<br />
interessantste keramiekcollecties van België, met onder meer Chinese stukken van<br />
porselein, stukken van Duitse en Oostenrijkse makelij, Brusselse serviezen, blauwe<br />
en polychrome faience uit Delft, steengoed uit Raeren, en stukken uit Andenne en<br />
Straatsburg. In juli jongstleden leed het museum nog aanzienlijke schade door de<br />
overstromingen, die in de regio een ravage aanrichtten. Een fraai ensemble werken<br />
van keramiek heeft nu onderdak gevonden in La Louvière, waar ze in dialoog gaan<br />
met de collecties van de voormalige firma Boch. (ah)<br />
Bourdalou, polychrome faience. Musées de Verviers. © Foto: J. Spitz<br />
Van de 16e eeuw<br />
tot het einde<br />
van de 18e eeuw<br />
bewaarden<br />
verzamelaars<br />
in hun rariteitenkabinetten<br />
wonderen van de<br />
natuur en opvallende<br />
objecten<br />
voortgebracht<br />
door de mens,<br />
van zeldzame<br />
schelpen tot<br />
kostbaar edelsmeedwerk,<br />
van<br />
narwalshoornen<br />
en rood koraal<br />
tot muntstukken<br />
en etnologische objecten. Deze tentoonstelling<br />
belicht het thema van het rariteitenkabinet aan<br />
de hand van hedendaagse werken van glas. De<br />
verschillende facetten van het kabinet krijgen zo<br />
gestalte: de microscopische wereld, de wereld<br />
van de oceanen, de plantenwereld, de insectenwereld,<br />
het gedrochtelijke, de vanitas en de<br />
farmacopee. We krijgen werk te zien van onder<br />
meer Elliot Walker, Lilla Tabasso, Antoine Brodin<br />
en Kim Kotomaluce, maar ook van de Belgische<br />
kunstenaars Jan Fabre en Koen Van Mechelen.<br />
(ah)<br />
Jan Fabre, Holy Dung Beetle with Laurel Tree. © De<br />
kunstenaar en MusVerre.<br />
Thameur Mejri<br />
11-02 t/m 10-07<br />
MAC<br />
Lyon<br />
www.mac-lyon.com<br />
Thameur Mejri, Deactivate, 2020.<br />
© De kunstenaar.<br />
Thameur Mejri (°1982, Tunis) woont en werkt in zijn geboorteland Tunesië. Met een hele<br />
generatie landgenoten deelt hij een gevoel van permanente crisis, volgens hem het gevolg<br />
van een chaotische aanpak van het collectieve bestel. Deze tentoonstelling is de allereerste<br />
over zijn oeuvre in Frankrijk. Thameur Mejri inspireert zich rijkelijk op de internationale volksculturen.<br />
Hij gebruikt technieken als het herhalen, het naast of op elkaar plaatsen van min of<br />
meer identificeerbare objecten en oppervlakken van prachtige kleuren. Alledaagse elementen,<br />
pictogrammen, soms gewoon woorden, lijken rond te zweven in composities die ogenschijnlijk<br />
wanordelijk zijn. De kunstenaar brengt de kijker bewust in verwarring. Naast schilderijen maakt<br />
hij trouwens ook video’s. Hij stoort zich daarbij niet aan de grenzen tussen de genres. ah)<br />
15
MUSEA<br />
Francis Bacon:<br />
Man and Beast<br />
t/m 17-04<br />
Royal Academy<br />
Londen<br />
www.royalacademy.org.uk<br />
Jean<br />
Dubuffet<br />
24-02 t/m 15-08<br />
Guggenheim<br />
Bilbao<br />
www.guggenheimbilbao.eus<br />
Zelden heeft een kunstenaar<br />
het dierlijke dat in<br />
de mens verscholen zit zo<br />
treffend in beeld gebracht<br />
als Francis Bacon (1909-<br />
1992). Zijn schilderijen<br />
laten ons zien hoe onder<br />
de schone schijn van de<br />
beschaving de mens in<br />
wezen nog altijd een dier<br />
is. Het dier zelf is als thema<br />
ook aanwezig in zijn oeuvre.<br />
Deze tentoonstelling<br />
belicht de fascinatie van<br />
deze kunstenaar met Ierse<br />
roots voor de dierenwereld<br />
en hoe die zijn verbeelding<br />
heeft gevoed. Bacon<br />
verzamelde er documentatiemateriaal<br />
over, op zijn<br />
reizen naar Zuid-Afrika, en<br />
kocht tal van boeken over<br />
natuurlijke historie. Deze<br />
chronologisch geordende<br />
tentoonstelling begint<br />
met een groep biomorfe<br />
figuren gecreëerd in<br />
de periode 1944-1946, verwijzend naar het verval van de mensheid. In de jaren 1950<br />
observeerde hij met veel aandacht de dierenwereld, toen nog nadrukkelijker aanwezig<br />
in zijn schilderijen. Centraal op deze expo staan drie werken over het thema van het<br />
stierenvechten, waar de ontmoeting tussen mens en dier een hoogtepunt bereikt. Aan<br />
het einde krijgen we het allerlaatste werk te zien dat de meester schilderde: een studie<br />
van een stier. (ah)<br />
Francis Bacon, Study for Bullfight No. 1, 1969, olieverf op doek. 198 x 147,5 cm. Privécollectie.<br />
© The Estate of Francis Bacon. Alle rechten voorbehouden, DACS / Artimage 2021. © Foto: Prudence<br />
Cuming Associates Ltd.<br />
De titel van deze tentoonstelling is rechtstreeks<br />
ontleend aan de volgende verklaring van de<br />
kunstenaar: “Ik zou willen dat men mijn werken<br />
ziet als een poging tot het in ere herstellen van<br />
bekritiseerde waarden en, jawel, zelfs als een<br />
hartstochtelijke viering.” In de loop van zijn<br />
carrière streed de Franse kunstenaar Jean Dubuffet<br />
onvermoeibaar tegen het academisme<br />
en de principes van schoonheid en decorum.<br />
Hij koesterde een opvallend sterke belangstelling<br />
voor het dagelijkse, het onverwachte.<br />
Voor zijn werk gebruikte hij dan ook alledaagse<br />
materialen, om daar banale thema’s mee uit<br />
te beelden. Dubuffet kantte zich zo niet alleen<br />
tegen de normen, hij zocht ook naar manieren<br />
om de vitaliteit van een ervaring bevrijd<br />
van elke willekeurige dwang te vieren. Deze<br />
tentoonstelling brengt werken uit het Solomon<br />
R. Guggenheim Museum in New York en de<br />
Peggy Guggenheim Collection in Venetië. Ze<br />
biedt een boeiend overzicht van de productie<br />
van deze rebelse kunstenaar. De chronologisch<br />
opgevatte expo belicht één voor één de scharnierperiodes<br />
uit zijn carrière. (ah)<br />
Jean Dubuffet, La mésentente, 12 maart 1978, acryl op<br />
papier overgebracht op doek, 139,4 × 241,9 cm. New<br />
York, The Solomon R. Guggenheim Museum. © Jean<br />
Dubuffet, VEGAP, Bilbao, <strong>2022</strong>.<br />
Beatrix Potter:<br />
Drawn to Nature<br />
12-02 t/m 25-09<br />
Victoria & Albert Museum<br />
Londen<br />
www.vam.ac.uk<br />
Beatrix Potter, The Tale of Jemima Puddle-<br />
Duck artwork, 1908, waterverf en inkt op<br />
papier. © National Trust Images.<br />
Het Victoria & Albert Museum bezit de grootste collectie ter wereld van tekeningen, manuscripten,<br />
brieven en foto’s van Beatrix Potter. Deze grote tentoonstelling over de beroemde Britse<br />
schrijfster en illustratrice van kinderboeken lag dan ook voor de hand. Potter was een gepassioneerde<br />
natuurbeschermster en mycologe. Haar jarenlange aandachtige studie van de natuur<br />
verklaart vanzelfsprekend waarom haar tekeningen zo natuurgetrouw waren. Behalve foto’s en<br />
archiefdocumenten van de familie brengt de expo ook tal van voorbereidende tekeningen voor<br />
haar boeken, waaronder de beroemde reeks Peter Rabbit, maar ook studies van paddenstoelen<br />
en bijzonder fraaie aquarellen, die Beatrix Potter schilderde op het platteland rond de boerderijen<br />
waar ze woonde. (ah)<br />
16
MUSEA<br />
James McNeill<br />
Whistler<br />
08-02 t/m 08-05<br />
Musée d’Orsay<br />
Parijs<br />
www.musee-orsay.fr<br />
Surrealism<br />
Beyond Borders<br />
24-02 t/m 29-08<br />
Tate Modern<br />
Londen<br />
www.tate.org.uk<br />
De Frick Collection is<br />
een van de belangrijkste<br />
musea van Europese<br />
kunst in de Verenigde<br />
Staten. Nu de<br />
instelling dicht is wegens<br />
werkzaamheden<br />
is een fraai ensemble<br />
werken van de Amerikaanse<br />
schilder James<br />
Abbott McNeill Whistler<br />
(1834-1903) straks te<br />
zien in het Musée<br />
d’Orsay, dat reeds een<br />
meesterwerk van hem<br />
bezit: Arrangement in<br />
grey and black: portrait<br />
of the painter’s mother.<br />
Dit schilderij krijgt hier<br />
het gezelschap van drie<br />
grote portretten, representatief voor zijn beroemde<br />
‘symfonieën in wit’ en ‘arrangementen in zwart’: het<br />
Portrait of Mrs Frederick Leyland, het Portrait of Rosa<br />
Corder, en het portret van de extravagante estheet<br />
Robert de Montesquiou-Fezensac, één van Whistlers<br />
mooiste schilderijen. <strong>2022</strong> staat in het teken van<br />
Marcel Proust, die honderd jaar geleden overleed.<br />
Het laatste schilderij verraadt de invloed van Montesquiou<br />
en Whistler op Prousts magnum opus A la<br />
recherche du temps perdu en personages als baron<br />
de Charlus en schilder Elstir. (ah)<br />
James Abbott McNeill Whistler, Symphony in Flesh Color and<br />
Pink: Portrait of Mrs. Frances Leyland, 1871, olieverf op doek.<br />
New York, The Frick Collection. © Foto: Joseph Coscia Jr.<br />
De geschiedenis van het surrealisme, zowel in de schilderkunst als in de literatuur,<br />
werd geschreven met een te eenzijdige aandacht voor de door André Breton<br />
in Frankrijk opgerichte en geleide beweging. Het surrealisme is echter veel<br />
méér dan een beweging, het is een attitude, en die heeft zich verspreid over<br />
een gebied dat veel uitgestrekter is, van Buenos Aires tot Caïro, van Lissabon tot<br />
Mexico, en van Praag tot Seoel en Tokio. Kunstenaars lieten het onbewuste een<br />
rol spelen in hun oeuvre, en zetten de artistieke poëzie in als wapen tegen de<br />
politiek en de volgens hen hypocriete conventies. Nadat ze eerder al te zien was<br />
in New York, wil deze tentoonstelling nu ook in Londen een juistere kijk op het<br />
surrealisme bieden en deze belangrijke stroming uit de kunstgeschiedenis een<br />
nieuwe dimensie geven. (ah)<br />
Koga Harue, Umi (the sea), 1929. Tokio, The National Museum of Modern Art. © Foto: MOMAT/<br />
DNPartcom<br />
Schatten uit de collectie<br />
van Al Thani<br />
t/m 19-01-2038<br />
Hôtel de la Marine<br />
Parijs<br />
www.hotel-de-la-marine.paris<br />
Sculptuur van een beer, China, Westerse Handynastie,<br />
206 v.C. - 25 n.C., verguld brons.<br />
Collectie Al Thani.<br />
Sjeik Hamad Ben Abdullah Al Thani, een neef van de emir van Qatar, bezit een van de meest<br />
prestigieuze kunstcollecties ter wereld. Een boeiende selectie is te zien in het Hôtel de la Marine,<br />
in de zalen die vroeger dienden als koninklijke meubelopslagplaats. Zo is er een prachtig,<br />
uit rode jaspis gebeeldhouwd faraohoofd uit de tijd van de 18e dynastie, een buitengewoon<br />
mooi beeld van een beer uit de tijd van de Chinese Han-dynastie, en een Maya-hanger in de<br />
vorm van een masker. Een van de zalen is gewijd aan het thema van het portret, met gebeeldhouwde<br />
gezichten afkomstig uit verschillende periodes en plaatsen. In een andere zaal ontdekken<br />
we objecten vervaardigd van kostbare materialen: goud, zilver en edelstenen. Een apart<br />
deel van de expo handelt over de islamitische kunst, met onder meer de befaamde wijnkelk van<br />
keizer Jahângîr (1607-1608), het oudste gedateerde drinkgerei van jade dat met zekerheid kan<br />
worden geassocieerd met een Mogolkeizer. (ah)<br />
17
GALERIES<br />
Ciarán<br />
Murphy<br />
t/m 05-03<br />
Grimm<br />
Amsterdam<br />
www.grimmgallery.com<br />
Dimitri Desiron<br />
12-02 t/m 12-03<br />
Galerie Mokum<br />
Amsterdam<br />
www.galeriemokum.com<br />
Deze solotentoonstelling toont nieuw werk van<br />
Ciarán Murphy waarin de vele paradoxen die de<br />
ons omringende werkelijkheid bevat aan bod<br />
komen. Murphy’s schilderijen vestigen de aandacht<br />
op het feit dat we leven in een wereld<br />
waar beelden alomtegenwoordig zijn en een<br />
bijna spookachtig of spectraal karakter uitoefenen<br />
in ons dagelijks bestaan. In zijn geschilderd<br />
werk is er altijd weer herkenning, maar tegelijk<br />
overvalt de bevreemding. De grens tussen wat je<br />
echt waarneemt en wat je er zelf van maakt, tussen<br />
het beeld dat ‘af’ is en wat er nog mogelijk<br />
is, vormt een constante denkoefening voor de<br />
toeschouwer. Het werk van de kunstenaar roept<br />
vragen op over het vreemde gebied dat we subjectiviteit<br />
kunnen noemen, de zone die buiten<br />
een afgesproken, symbolische grens valt. Het<br />
probeert ijkpunten uit te zetten in een werkelijkheid<br />
waar steeds minder houvast is.<br />
Dimitri Desiron (°1971, Antwerpen) schildert een stille, introspectieve wereld,<br />
grotendeels geïnspireerd door zijn directe stedelijke omgeving. Licht is zijn<br />
leidmotief en zijn gevoel voor detail drijft hem tot een voortdurende zoektocht<br />
naar de schoonheid in architecturale elementen en texturen, van verweerde<br />
stadsgevels en stalen constructies tot banale spoor- en kasseiwegen. De<br />
meeste van zijn werken zijn zonder menselijke aanwezigheid, maar ook de<br />
voorstellingen waarin mensen, vaak kinderen, figureren doen troosteloos aan.<br />
Desiron volgde van 1983 tot 1989 een klassieke tekenopleiding aan de Academie<br />
voor Beeldende Kunsten van Brasschaat nabij Antwerpen.<br />
Dimitri Desiron, East Quarter, 2021, olieverf op doek, 60 x 90 cm. © De kunstenaar.<br />
Kathleen Van Houtte, Monoprint II, uit een serie van 5. © Kathleen Van Houtte.<br />
Ciarán Murphy, Blue fingernails, 2021. © De kunstenaar.<br />
Hedendaags surrealisme<br />
02-02 t/m 26-03<br />
Galerie Persoon<br />
Eersel<br />
www.galeriepersoon.com<br />
Caroline Westerhout, I love you, 2021, 70 x 70 cm.<br />
© De kunstenaar.<br />
Met deze expositie van twee vrouwelijke kunstenaars toont Galerie Persoon een<br />
hedendaagse versie van het surrealisme. Caroline Westerhout (°1970) munt uit in de<br />
techniek van het fotorealistisch schilderen om vervolgens een stap verder te gaan.<br />
Losse lichaamsdelen vormen vreemde composities. Sommige delen worden weer<br />
overschilderd en zeker in de texturen laat Westerhout het realisme los. In de tot in<br />
de perfectie geschilderde essentiële menselijke delen zoals ogen en lippen zie je het<br />
meesterlijke schilderen van Westerhout. Miriam Meulepas (°1960) heeft de kwetsbare,<br />
vergeten en beperkte mens als onderwerp van haar sculpturaal en hyperrealistische<br />
werk. De werkelijkheid die ze toont voelt echt maar tegelijk onaangenaam. De dierlijke<br />
instincten in de mens krijgen in haar werk vorm en context. Vaak focust ze op de huid,<br />
die uitvergroot en levensecht wordt getoond. Van dat ‘menselijk’ leer maakt ze ook<br />
tassen en schoenen die door hun absurditeit zowel aantrekken als afstoten.<br />
18
GALERIES<br />
Shadow<br />
Tonics<br />
t/m 26-02<br />
Galerie Fons Welters<br />
Amsterdam<br />
www.fonswelters.nl<br />
Licht op zilver<br />
Informatierubriek Hedendaags Zilver <strong>Nederland</strong><br />
Het geheim van de smid<br />
Jan Matthesius, Treasure<br />
of New Life, 2006,<br />
puur zilver (100%) middels<br />
electroforming, 59<br />
x 30 cm. © Foto: Rob<br />
Glastra.<br />
Doordat Magali Reus (°1981) herkenbare<br />
beelden en objecten gebruikt in haar<br />
werk, ontstaat er bij een eerste aanblik<br />
een gevoel van vertrouwelijkheid en<br />
alledaagsheid. Haar bijna obsessieve,<br />
analytische en dissecterende manier van<br />
kijken en beschouwen van die dagelijkse<br />
werkelijkheid zorgt echter voor een grote<br />
gelaagdheid in haar werk. Niets is toeval<br />
en alles heeft een betekenis. In de expositie<br />
Shadow Tonics toont Reus naast werk<br />
uit haar reeks Clay en Bonelight ook de<br />
reeks Knaves, fotografische portretten van<br />
paddenstoelen, die ontstonden tijdens de<br />
eerste lockdown. Deze serie bevat zowel<br />
fotografie als sculpturale elementen,<br />
waarbij de paddenstoel als hoofdrolspeler<br />
fungeert zonder ze te vermenselijken.<br />
Magali Reus, Knaves (Shuffle Courts), 2021, C-print<br />
op aluminium, gepoedercoat staal, gelast en<br />
gepoedercoat aluminium, 85 x 60 x 5 cm. © Foto:<br />
Eva Herzog. © De kunstenaar.<br />
In de tentoonstelling Het Geheim van de Smid van het Zilvermuseum Schoonhoven staat<br />
techniek en productie van zilveren voorwerpen en kunstwerken in de afgelopen eeuwen<br />
centraal. Naast antiek zilver met fraaie (17e-eeuwse) hensbekers zijn ook een aantal<br />
hedendaagse zilverwerken, die veelal op geheel verschillende wijze zijn vervaardigd,<br />
tentoongesteld. Mooie zilverkunst van meerdere zilversmeden, zoals Treasure of New Life<br />
van Jan Matthesius, waarvoor hem de Schoonhoven Silver Award 2006 is toegekend. Dit<br />
zilverwerk wil het Zilvermuseum graag voor zijn museumcollectie aankopen en daartoe<br />
heeft het een verwervingscampagne gestart; voor donaties zie www.zilvermuseum.com.<br />
De tentoonstelling Het Geheim van de Smid is te zien tot en met 19-09-<strong>2022</strong>.<br />
Ingeborg de Groot / Jeroen Krielaart, Le Martyr<br />
des Inutiles (sur la coupe), 2018, (gepatineerd<br />
resp. parelmoer gekookt) gegoten zilver met<br />
bladgoud, ijzer, was en inkt, 15,5 x 18,5(h) cm,<br />
geïnspireerd op een ets van Odilon Redon.<br />
Beeldend zilver<br />
De edelsmid Ingeborg de Groot heeft een<br />
expo-atelier in Raamsdonkveer (alleen op<br />
afspraak te bezoeken). Ze maakt de meest<br />
fantasievolle en originele kunstwerken en sieraden<br />
van allerhande materialen, van (blad-)<br />
goud, gips, wolvilt, textiel tot loden letters,<br />
parels en natuurlijk ook van zilver. Ook maakt<br />
ze regelmatig werken samen met haar partner<br />
en beeldend kunstenaar Jeroen Krielaart.<br />
Mythologie, mysteriën, streekverhalen of de<br />
aangetaste en onttoverde wereld staan veelal<br />
centraal en vermengd met eigen fantasie is<br />
dit alles zichtbaar in haar en hun gezamenlijke<br />
kunstwerken. Haar diverse werk is op internet<br />
te volgen en ook te zien in de tentoonstelling<br />
Op Drift (in relatie tot de zeespiegelstijging) in<br />
de Geertruidskerk tot en met september <strong>2022</strong>.<br />
Heeft u ook een aankondiging betreffende hedendaags zilver?<br />
Laat het ons weten op: silverinmotion@outlook.com.<br />
19
De wandeling.<br />
TEKST & FOTO’S: KOOS DE WILT<br />
met Lisette Pelsers<br />
Buiten coronatijd trekt het Kröller-<br />
Müller Museum in Otterlo steevast<br />
grote aantallen buitenlandse<br />
bezoekers. Net zoals dat geldt voor<br />
alle andere musea, is het ook hier<br />
nu rustiger. Het is een rust die het<br />
museum wellicht nog meer recht<br />
doet. Bij onze wandeling doorheen<br />
het museum en de tuinen, vertoeven<br />
we in elk geval in goed gezelschap:<br />
dat van de directeur zelf.<br />
Meneer Jacques van Oswald Wenckebach<br />
Iedere bezoeker van Het Nationale Park<br />
De Hoge Veluwe kent het Jachthuis<br />
Sint Hubertus; het buitenverblijf van<br />
het echtpaar Helene en Anton Kröller-<br />
Müller, iets ten noorden van het museum.<br />
Iedereen kent ook de laan naar de ingang<br />
van dit museum, gelegen tussen 5.400<br />
hectare bos, heide en stuifzand. Vreemd<br />
genoeg wordt de stilte hier benadrukt door<br />
geluiden van militaire oefeningen in de<br />
buurt. Bij de ingang treffen we onder andere<br />
de in brons gegoten Meneer Jacques<br />
van Oswald Wenckebach, met erachter<br />
de rood geschilderde metalen balken die<br />
samen de letter ‘K’ vormen, een sculptuur<br />
van Mark di Suvero. We vinden hier ook de<br />
werkkamer van Lisette Pelsers (°1956), nu<br />
bijna tien jaar directeur van het Kröller-<br />
Müller Museum in Otterlo.<br />
De kunsthistorica is de eerste vrouwelijke<br />
museumdirecteur sinds Helene Kröller-<br />
Müller (1869-1939) in 1935 haar collectie aan<br />
de staat overdroeg, een gebaar waarvoor ze<br />
in 1938 een museum met haar eigen naam<br />
kreeg. “De naam Kröller-Müller en de collectie<br />
openen nog steeds de deuren van alle<br />
belangrijke musea in de wereld”, aldus de<br />
directeur. “Maar Helene heeft zelf maar kort<br />
van het museum kunnen genieten; ze stierf<br />
ruim een jaar later op zeventigjarige leeftijd.”<br />
In Pelsers’ werkkamer, die uitkijkt op de<br />
beeldentuin met de drijvende sculptuur van<br />
Marta Pan, vertelt de museumdirecteur over<br />
hoe kunstverzamelaar Helene Kröller-Müller<br />
de basis legde van het museum. “Helene<br />
stamde uit een Duits internationaal werkend<br />
handelsgeslacht. Ze trouwde met de Rotterdamse<br />
zakenman Anton Kröller, die werkte<br />
voor het bedrijf van Helene’s vader, Wm H.<br />
Müller & Co. Omwille van de haven was Rotterdam<br />
natuurlijk een belangrijke stad voor<br />
de handels- en scheepvaartmaatschappij.<br />
Het echtpaar Kröller vestigde zich aan het<br />
chique Haringvliet en kreeg er vier kinderen.<br />
Het hoofdkantoor van het bedrijf was<br />
gevestigd in Den Haag op het Lange Voorhout<br />
en floreerde in de eerste decennia van<br />
de twintigste eeuw. De Kröllers behoorden<br />
samen met de Van Beuningens tot de rijkste<br />
families van <strong>Nederland</strong>. Helene had van huis<br />
uit niet echt veel met kunst. Toen ze lessen<br />
kunstbeschouwing ging volgen bij de criticus<br />
en kunstpedagoog H.P. Bremmer, maakte<br />
ze kennis met een tot nog toe onbekende<br />
20
DE WANDELING<br />
“Kan een collectie<br />
ooit compleet zijn?<br />
Wat mij betreft niet.”<br />
21
DE WANDELING<br />
De beroemde Jardin d’émail van Jean Dubuffet.<br />
“Na haar ernstige<br />
ziekte besloot Helene<br />
iets op te bouwen<br />
voor de gemeenschap,<br />
een museum zoals<br />
dat nog nooit was<br />
opgevat.”<br />
eigenlijk ontstaan? Pelsers: “Helene richtte<br />
zich als één van de weinige verzamelaars<br />
specifiek op kunst van haar eigen tijd. Na<br />
een ernstige ziekte besloot ze iets te bouwen<br />
voor de gemeenschap; een museum<br />
zoals er nog nooit één was gebouwd. Aanvankelijk<br />
kocht het echtpaar daarvoor een<br />
stuk grond bij Wassenaar. In afwachting<br />
van de realisering van het museum, toon-<br />
de Helene haar collectie naast het kantoor<br />
van het bedrijf aan het Lange Voorhout<br />
in Den Haag. Het was één van de eerste<br />
musea voor moderne kunst, waarin ze de<br />
belangrijkste ontwikkelingen wilde tonen,<br />
van de beeldende kunst van 1850 tot haar<br />
eigen tijd… van realisme tot abstractie.”<br />
Maar hoe kwam het museum dan uiteindelijk<br />
op de Veluwe terecht? Pelsers: “Tussen<br />
1909 en 1917 kochten de Kröllers hier grote<br />
stukken land. Hendrik Berlage ontwierp<br />
daarop het Jachthuis Sint Hubertus als passend<br />
buitenverblijf. Anton en Helene vertoefden<br />
beiden graag in de natuur. Daarom<br />
besloot Helene dat haar museum op de<br />
Veluwe moest komen. Het was haar stellige<br />
overtuiging dat je in de stilte en rust van de<br />
natuur het beste kon genieten van kunst. In<br />
1918 presenteerde Berlage schetsen voor<br />
het Groote Museum. De relatie met de architect<br />
liep echter stuk omdat Helene zich<br />
voortdurend met het ontwerpproces bemoeide.<br />
Berlage gaf er de brui aan. Uiteindelijk<br />
ging de opdracht naar de Belgische<br />
architect Henry van de Velde, die alsnog een<br />
enorm museum ontwierp. De bouw, die in<br />
1921 begon, moest al binnen een jaar worden<br />
stilgelegd vanwege financiële problemen<br />
bij de firma Müller & Co. Pas in 1938<br />
opende het Rijksmuseum Kröller-Müller in<br />
een opvallend bescheidener gebouw, eveneens<br />
naar ontwerp van Van de Velde.”<br />
BINNEN…EN BUITENMUSEUM<br />
We volgen Pelsers door de tuin langs de<br />
beroemde Jardin d’émail van Jean Dubuffet.<br />
“Het was het eerste kunstwerk in de<br />
wereld. Bremmer spoorde zijn cursisten<br />
aan om ook zelf te gaan verzamelen. In 1908<br />
kocht Helene haar eerste werk van Vincent<br />
van Gogh, het schilderij Bosrand. Een paar<br />
maanden later volgde Vier uitgebloeide zonnebloemen.<br />
Uiteindelijk zou ze zo’n negentig<br />
schilderijen en ruim 180 tekeningen van de<br />
kunstenaar verwerven; de grootste collectie<br />
na die van het Van Gogh Museum zelf.”<br />
EEN MUSEUM ALS GEEN ANDER<br />
Buiten lopen we tussen de museumgebouwen<br />
van Henry van de Velde en Wim<br />
Quist, alsook de paviljoens van Gerrit<br />
Rietveld en Aldo van Eyck. Hoe is het idee<br />
voor een museum onder de naam van de<br />
kunstverzamelaar Helene Kröller-Müller<br />
22
DE WANDELING<br />
Lisette Pelsers loopt door het bos richting een soort duinlandschap met in het midden een eiland van Pierre Huyghe (Parijs, 1962). Het kunstwerk is getiteld La<br />
Saison des Fêtes.<br />
Dat het museum in de loop van de tijd is<br />
gegroeid en dat de beeldentuin er is gekomen,<br />
was niet per se de bedoeling van Helene<br />
Kröller-Müller.<br />
beeldentuin dat op locatie is gemaakt door<br />
de kunstenaar zelf. Dat was nieuw in die<br />
tijd.” Kunst binnen én buiten is volgens<br />
de directeur het belangrijkste ‘unique<br />
selling point’ van het museum. “Door de<br />
combinatie van park en museum beleven<br />
onze gasten hier echt een andere museumervaring;<br />
vaak komen ze ook specifiek<br />
daarvoor naar hier. Ze brengen hier ook<br />
relatief veel tijd door. De aanwezigheid van<br />
de tuin maakte het museum aan het begin<br />
van de coronatijd extra aantrekkelijk voor<br />
bezoekers. Helaas: net als bij andere musea<br />
daalde ook het bezoekersaantal van het<br />
Kröller-Müller Museum tijdens de aanhoudende<br />
pandemie. Het afgelopen jaar waren<br />
er zo’n 17.000 bezoekers. In 2019 waren er<br />
dat nog ruim 400.000, waarvan bijna vijftig<br />
procent buitenlanders, dat is nu nog maar<br />
acht procent. Buitenlandse gasten blijven<br />
weg.” Dat het museum in de loop der tijd<br />
is gegroeid en dat de beeldentuin er is<br />
gekomen, was niet per se de bedoeling<br />
van Helene Kröller-Müller, zo vertelt de<br />
kunsthistorica terwijl we verder door het<br />
groen flaneren. “Helene had, bij de overdracht<br />
van haar collectie aan de staat, een<br />
nota opgesteld waarin ze haar collectie<br />
als voltooid beschouwde. Dit document<br />
had weliswaar geen absolute rechtsgeldigheid,<br />
maar kon ook niet zomaar genegeerd<br />
worden. Bram Hammacher, die in 1948<br />
aantrad als directeur van het museum,<br />
loste dit probleem slim op door het accent<br />
in het verzamelbeleid te verleggen van de<br />
schilderkunst naar de beeldhouwkunst.<br />
Helene’s aandacht was vooral uitgegaan<br />
naar schilderkunst. Over beeldhouwkunst<br />
had ze in haar nota niet gerept. Zo kon<br />
Hammacher beginnen met een collectie<br />
beelden, parallel aan de schilderijencollectie.<br />
Zijn grote droom was de beeldentuin,<br />
die in 1961 werd geopend. De tuin<br />
werd opgevat als een reeks buitenkamers,<br />
waarin de beelden zorgvuldig werden geplaatst,<br />
rekening houdend met het groen<br />
en met de lichtval. In 1988 werd de tuin<br />
uitgebreid met een meer natuurlijk terrein;<br />
een antwoord op de nieuwe kunstenaarspraktijk<br />
van het maken van grotere,<br />
speciaal voor buiten gemaakte werken.<br />
Tot op heden zijn veel kunstenaars bezig<br />
met de relatie tussen kunst en natuur. Alle<br />
reden dus om daarin verder te gaan.”<br />
LEVENDE JAARKALENDER<br />
Lisette Pelsers loopt door het bos richting<br />
een soort duinlandschap met in het midden<br />
een eiland van de Franse kunstenaar<br />
Pierre Huyghe (°1962). Het kunstwerk, La<br />
Saison des Fêtes, werd in 2015 door Pelsers<br />
aangekocht. Het is een cirkelvormige tuin<br />
met een diameter van twintig meter.<br />
23
DE WANDELING<br />
Le Chahut van Seurat<br />
“Het was Helene’s<br />
stellige overtuiging<br />
dat je in de stilte en<br />
rust van de natuur<br />
het beste kon<br />
genieten van kunst.”<br />
Pelsers: “Het werk gaat over hoe we ons<br />
door de eeuwen hebben verhouden tot de<br />
natuur. Losjes verdeeld over twaalf segmenten<br />
staan planten, bomen en struiken die<br />
verbonden zijn met feestdagen uit verschillende<br />
tijden en culturen, verspreid over<br />
het jaar. Die verbondenheid is in onze tijd<br />
grotendeels verloren gegaan. Je vindt hier<br />
éénjarige en vaste planten, bollen, heesters,<br />
bomen… Als blikvanger prijkt de palmboom<br />
tussen de zandbergen, een symbool<br />
voor Palmpasen. Het kunstwerk blijft zich<br />
ontwikkelen door de seizoenen en de jaren<br />
heen. We hebben het werk als een tekening<br />
gekocht. Vervolgens is het hier ter plekke<br />
gerealiseerd in nauw overleg tussen Pierre<br />
Huyghe en onze tuindienst.”<br />
Terug in het museum wandelen we een<br />
zaal binnen die met grote ramen van vloer<br />
tot plafond, verbinding maakt met buiten.<br />
“Dit deel is in de jaren vijftig naar ontwerp<br />
van Henry van de Velde bijgebouwd als<br />
zaal voor beelden.” Pelsers wijst naar een<br />
nieuw beeld van de Brits-Indiase kunstenaar<br />
Anish Kapoor (°1954) dat afgelopen<br />
zomer nog te zien was bij Kunst in de Heilige<br />
Driehoek; de biënnale in Oosterhout.<br />
“Wij vonden het geweldig passen in de<br />
collectie van het Kröller-Müller en hopen<br />
het binnenkort te kunnen aanschaffen.<br />
De eivorm van het beeld lijkt te zweven<br />
in een schrijn van doorschijnend albast.<br />
De sculptuur is op haar mooist wanneer<br />
de zon er doorheen komt. In deze zaal<br />
gaat het werk een mooie relatie aan met<br />
Kapoors voorgangers: Henry Moore en<br />
Barbara Hepworth.”<br />
FRIVOLE HELENE<br />
Verderop in het museum is de verbinding<br />
met buiten verdwenen en wandel je tussen<br />
een moderne kunstcollectie van wereldformaat<br />
met topstukken van Claude Monet,<br />
Georges Seurat, Pablo Picasso en Piet<br />
Mondriaan. Of wat dacht u van het indrukwekkende<br />
Unique Forms of Continuity in<br />
Space van de futurist Umberto Boccioni. In<br />
de eerste zaal is er dan weer geen moderne<br />
kunst te bekennen. Pelsers: “Helene kocht<br />
ook oude kunst om de kunst van haar tijd<br />
als het ware extra reliëf te geven, zoals<br />
deze Venus en Amor van Lucas Cranach de<br />
Oude en dit Portret van een onbekende man<br />
door Tintoretto, beide uit de zestiende<br />
eeuw. Ze wilde daarmee benadrukken dat<br />
haar hedendaagse kunst gelijkwaardig was<br />
en zich kon meten met de oude meesters.”<br />
In een volgende zaal ontmoeten we<br />
een werk van Georges Seurat, Le Chahut.<br />
Pelsers: “Dit frivole schilderij past eigenlijk<br />
niet zo goed bij Helene. Het beeldt de<br />
Cancan uit: een gewaagde en als onzedelijk<br />
beschouwde dans, waarbij de vrouwen<br />
hun rokken hoog optilden. Ze kocht het<br />
schilderij op advies van Van de Velde in<br />
Parijs. Hij nam haar op sleeptouw door de<br />
stad, langs kunstenaarsateliers en galeries.<br />
Dat bracht haar blijkbaar in een uitgelaten<br />
stemming. Le Chahut is een absoluut<br />
topwerk van Seurat, maar de aankoop was<br />
wellicht toch eerder een uitspatting voor<br />
de gereserveerde Helene, die doorgaans<br />
eerder spiritualiteit en diepgang zocht in<br />
een kunstwerk. De verstilde zeegezichten<br />
24
“Le Chahut is een absoluut topwerk van<br />
Seurat, maar de aankoop was een uitspatting<br />
voor de gereserveerde Helene, die doorgaans<br />
eerder spiritualiteit en diepgang zocht<br />
in een kunstwerk.<br />
van Seurat die je terugvindt in deze zaal<br />
zijn meer haar smaak.”<br />
We volgen Pelsers doorheen een zaal met<br />
schilderijen van Odilon Redon. “Helene<br />
kocht zeer veel werken van Redon, ze voelde<br />
zich aangetrokken tot zijn droomwereld,<br />
die dieper ging dan de oppervlakkige, zichtbare<br />
werkelijkheid.” In de volgende zalen<br />
hangen de Van Goghs, die de kern vormen<br />
van Helene’s collectie. “Nog steeds komt een<br />
meerderheid van onze bezoekers speciaal<br />
hiervoor naar het museum. Beroemde portretten<br />
van Joseph-Michel Ginoux, van Madame<br />
Ginoux en van meneer en mevrouw<br />
Roulin, de voorlaatste versie van de Aardappeleters,<br />
Caféterras bij nacht en De Brug te<br />
Arles. Tijdens een herinrichting een paar<br />
jaar geleden hingen er even geen Van Goghs<br />
op. Het gevolg: letterlijk huilende bezoekers.<br />
Daarmee hadden we geen rekening gehouden.<br />
We hebben toen snel tijdelijk een wand<br />
ingericht met een aantal topstukken.”<br />
In de laatste zaal loopt de directeur door<br />
de tentoonstelling van Anne Geene (°1983).<br />
“Ruim een jaar lang doorkruiste Anne het<br />
gebied rondom het Kröller-Müller Museum.<br />
Wat haar voor de voeten kwam of waar<br />
haar oog op viel, heeft ze opgepakt of vastgelegd<br />
met haar camera. Van minuscule<br />
blaadjes tot kleurmarkeringen op bomen<br />
en blauwe luchten boven de Veluwe. Ze<br />
fotografeerde ook bomen met een omtrek<br />
groter dan anderhalve meter: bomen die<br />
er naar alle waarschijnlijkheid al stonden<br />
toen Helene Kröller-Müller haar museum<br />
bouwde. In de tentoonstelling stelt de<br />
kunstenares de menselijke drang tot verzamelen,<br />
ordenen en weten aan de orde.<br />
Daarbij kijkt ze met een schuin oog naar de<br />
verzameldrift van Helene Kröller-Müller. Zij<br />
beschouwde haar collectie, nauwgezet vastgelegd<br />
in haar collectieboek, als afgesloten.<br />
De vraag is natuurlijk of een collectie ooit<br />
compleet kan zijn? Wat mij betreft niet.”<br />
BEZOEKEN<br />
Kröller-Müller Museum<br />
www.krollermuller.nl<br />
Otterlo<br />
Anne Geene. Accumulation of Things<br />
t/m 27-02<br />
25
Binnenkijken.<br />
bij Sandra Kruisbrink<br />
TEKST & FOTO’S: KOOS DE WILT<br />
Sandra Kruisbrink heeft haar<br />
atelier in de drukke binnenstad<br />
van Amsterdam, maar in haar<br />
tekeningen heerst de stilte en rust<br />
van verstilde, noordelijk aandoende<br />
landschappen. Op bezoek in haar<br />
studio.<br />
Haar grote, lichte atelier bevindt<br />
zich binnen de grachtengordel<br />
van Amsterdam, op de derde<br />
verdieping van een groot pand<br />
dat ze deelt met andere kunstenaars en<br />
ontwerpers. In het atelier heerst de rust<br />
die past bij haar tekeningen, een rust die<br />
wordt ondersteund door verstilde pianoklanken<br />
van de Catalaanse componist<br />
Federico Mompou. Een boekenkast vol<br />
met kunstboeken, een computer waarop<br />
de kunstenaar beelden kan bewerken en<br />
een grote werktafel. Daarop glazen met<br />
vele zwarte potloden, opengeslagen fotoen<br />
kunstboeken en bewerkte prints van<br />
vooral bomen. Op een andere tafel een<br />
grote hoeveelheid pastelkrijtjes, kwasten<br />
en temperaverf. Voor de kunstenaar zijn<br />
het de ingrediënten van de grote en kleinere<br />
tekeningen die verspreid aan de wanden<br />
hangen en op de grond liggen. In haar<br />
lichte, ijle, transparante landschappen<br />
speelt de kunstenaar met ruimtelijkheid,<br />
met perspectief en met verlatenheid.<br />
Sandra Kruisbrink (°1961, Laren) houdt<br />
van de stad, maar zeker ook van verlaten<br />
plekken. Ze wandelt graag en lang door<br />
onherbergzame landschappen ergens<br />
in de wereld en houdt van tuinieren op<br />
haar dakterras in de Watergraafsmeer. Bij<br />
wandelen en tuinieren neemt de natuur<br />
op den duur de regie over, zo valt haar op.<br />
“Soms wil ik tijdens het tuinieren de natuur<br />
in een bepaalde richting duwen, maar<br />
dan word ik toch verleid om iets anders te<br />
doen. Bij mijn tekeningen werkt het hetzelfde.<br />
Zowel de planten als de tekening<br />
lijken hun eigen wil te hebben en mij mee<br />
te nemen naar hun wereld.”<br />
Voor de kunstenaar is de natuur altijd al<br />
een onderdeel geweest van wat ze maakt.<br />
Maar ze is zeker niet de enige die de natuur<br />
opneemt in haar werk. Kruisbrink: “In<br />
gebouwen wordt steeds meer de natuur<br />
verwerkt en ook in het werk van beeldend<br />
kunstenaars zie je deze steeds vaker, zoals<br />
bij Elspeth Diederix. Maar ook voor haar is<br />
dat niet een kwestie van mode: de natuur<br />
staat heel dicht bij haar. Ik ben al heel lang<br />
een stadsbewoner, maar groeide op in Laren<br />
en zwierf als kind eindeloos door de bossen<br />
in de omgeving. In mijn tekeningen keer ik<br />
terug naar waar ik vele uren met mijn vriendinnetje<br />
doorbracht. Het was een tijd die<br />
eindeloos leek te duren. Ik denk dat kinderen<br />
dichter bij hun innerlijke tijd staan, een<br />
tijd die zich niet in eenheden als uren of minuten<br />
laat uitdrukken maar zich uitstrekt.<br />
De Franse filosoof Henri Bergson noemde<br />
dat durée: tijd die duurt. Het is een tijdservaring<br />
waarbij heden en verleden in elkaar<br />
overvloeien, een tijdsbeleving die meer te<br />
maken heeft met intuïtie dan met het rationele.<br />
Ik denk dat ik in mijn tekeningen die<br />
andere tijdsbeleving probeer te vangen, dat<br />
loslaten van klok en agenda, waardoor je in<br />
een rusttoestand tot reflectie kunt komen.”<br />
26
BINNENKIJKEN<br />
“Tekenen is een lijn mee<br />
uit wandelen nemen.”<br />
27
BINNENKIJKEN<br />
“Mijn bomen lijken<br />
gewichtloos en<br />
vluchtig en hebben<br />
tegelijkertijd iets<br />
bestendigs.”<br />
Prints zijn vaak de basis van Sandra Kruisbrinks<br />
tekeningen.<br />
DE KUNST VAN HET WEGLATEN<br />
De kunstenaar heeft thee gezet en neemt<br />
plaats voor een grote tekening van bomen,<br />
een grafisch lijnenspel van kale takken<br />
waar je doorheen kunt kijken en waarin<br />
verschillende lagen te zien zijn. “Mijn vroegere<br />
tekeningen waren veelal landschappen<br />
in vogelvlucht”, vertelt ze. “Nu lijkt de<br />
vogel te zijn neergestreken in een boom. Ik<br />
zoek meer naar details in het landschap. Ik<br />
ben ook preciezer geworden. Mijn werk is<br />
weliswaar figuratief, maar niet per se realistisch.<br />
Ik wil mijn bomen iets gewichtloos<br />
meegeven, iets vluchtigs, maar tegelijkertijd<br />
hebben bomen iets blijvends. Ze waren<br />
er vaak allang voordat wij er waren en ook<br />
zonder ons blijven ze rustig in het landschap<br />
of in de tuin staan, tenzij wij mensen<br />
besluiten ze weg te halen.” Kruisbrink<br />
tekent veel bomen: pijnbomen en andere<br />
naaldbomen, een lariks en een treurberk,<br />
maar het gaat de kunstenaar niet per se<br />
om de bomen die ze afbeeldt. “De boom<br />
is eerder een excuus”, legt ze uit. “Het gaat<br />
mij meer om de stilte, om een geluidloze<br />
essentie, om een onzegbare ervaring. Sommige<br />
tekeningen tonen niet meer dan een<br />
minimale suggestie van een boom of een<br />
berg, een soort nabeeld. Dat weglaten zie ik<br />
als de essentie van mijn werk.”<br />
Sandra Kruisbrink tekent langzaam, intuïtief,<br />
geconcentreerd en precies. Ze houdt<br />
van stilte en ze doet lang over haar tekeningen.<br />
“Bij tekenen leg ik steeds nieuwe<br />
lagen over een andere. Als ik uitsnij dwing<br />
ik me meer tot een uitspraak die ik minder<br />
makkelijk onderuit kan halen dan als ik<br />
teken. Ik gebruik temperaverf en teken er<br />
met potlood overheen. Tempera heeft een<br />
soort transparantie. Je blijft de kleuren<br />
eronder zien, waardoor de tekening een<br />
soort diepte krijgt. Vaak neem ik een print<br />
als uitgangspunt, een negatieve vorm van<br />
een foto. Hoewel ik mezelf geen fotograaf<br />
noem, is fotografie steeds meer in mijn<br />
werk geslopen. Ook daar breng ik vervolgens<br />
verschillende lagen overheen. Door<br />
het negatief van een foto als ondergrond<br />
te gebruiken lijkt de tekening net een<br />
solarisatie, het effect dat ontstaat als er in<br />
de doka licht bijkomt tijdens het ontwikkelen.<br />
Het mooie is dat je dan niet goed<br />
begrijpt wat je ziet. Eerst zie je een wirwar<br />
van witte lijntjes, maar als je langer kijkt<br />
doemt het beeld voor je ogen op. Het is<br />
zoals een foto die langzaam verschijnt in<br />
een bad met ontwikkelaar, of een polaroid<br />
waarop je eerst niets ziet en die dan steeds<br />
duidelijker wordt.”<br />
KUNSTGESCHIEDENIS<br />
Het werk van Sandra Kruisbrink roept<br />
associaties op met dat van oude meesters<br />
die de kunstenaar gedurende haar leven<br />
in musea is tegengekomen. Landschappen<br />
van de Hollandse zeventiende-eeuwse<br />
schilder en etser Hercules Seghers en<br />
Pieter Bruegel en ruimtelijke prenten van<br />
Piranesi. Kruisbrink: “Ik had op de Rietveld<br />
eigenlijk wel wat meer kunstgeschiedenis<br />
willen krijgen. Dat is in andere Europese<br />
landen, zoals in Duitsland en Spanje, veel<br />
meer onderdeel van het onderwijs. Hier<br />
28
BINNENKIJKEN<br />
niet en dat vind ik jammer. Ik heb twee<br />
jaar in Barcelona gestudeerd en daar was<br />
een hele goede grafiekafdeling waar ik veel<br />
heb geleerd over kunstgeschiedenis. Zo<br />
ben ik mij gaan verdiepen in het werk van<br />
Hercules Seghers. Een van mijn Spaanse<br />
docenten schreef een thesis over hem. Ze<br />
deed ook onderzoek in het Rijksmuseum<br />
en van haar heb ik veel geleerd over zijn<br />
werk en techniek. Seghers’ manier van<br />
werken was in zijn tijd heel modern. Ik<br />
voel me verwant aan hem.”<br />
De meeste inspiratie doet de kunstenaar<br />
niet op in musea. “Ik hou er enorm van om<br />
werk te zien van oude en nieuwe kunstenaars”,<br />
zo vertelt Kruisbrink. ‘Maar het<br />
meeste leer ik als ik reis en met mijn camera<br />
door verlaten landschappen wandel.<br />
Na elke reis kom ik met een grote verzameling<br />
foto’s thuis. Maar de foto’s vatten nooit<br />
de sfeer en de ervaring die ik ter plekke<br />
vond. In mijn atelier bekijk ik vervolgens de<br />
beelden, doe een keuze en maak daarna uit-<br />
“Weglaten zie ik<br />
als de essentie van<br />
mijn werk.”<br />
sneden. In mijn studio wandel ik dan verder<br />
in mijn herinnering en de ervaringen die ik<br />
opdeed in de landschappen. Dat selecteren<br />
en bewerken van de foto’s is een wezenlijk<br />
onderdeel van mijn werk. Eigenlijk maak<br />
ik de wandeling opnieuw op het vel papier,<br />
maar nu met de noodzakelijke afstand. Tekenen<br />
is een lijn mee uit wandelen nemen,<br />
zoals Paul Klee dat zo mooi verwoordde.<br />
Als ik door de natuur wandel herken ik<br />
vaak de typische landschappen van andere<br />
kunstenaars, niet alleen van oude meesters<br />
zoals Hercules Seghers of Bruegel,<br />
maar ook de donkere landschappen van<br />
Awoiska van der Molen of Renie Spoelstra.<br />
Mijn landschappen zijn veel lichter, het zijn<br />
landschappen die bijna niet meer zichtbaar<br />
zijn. Ze ogen ook meestal heel noordelijk. Ik<br />
kom heel graag in het Noorden. Ik voel me<br />
verbonden met de lege, stille landschappen<br />
van Noorwegen. Een paar jaar geleden verbleef<br />
ik er nog, als artist in residence in een<br />
klein, afgelegen dorpje. Ik zie de bergen met<br />
gletsjers voor me in blauwig licht, ijsblauw,<br />
waar het landschap in verdwijnt. Ik ben nu<br />
heel benieuwd naar de landschappen van<br />
IJsland. Daar wil ik een tijdje verblijven en<br />
er alleen zijn, een confrontatie aangaan met<br />
die verlaten landschappen om die dan weer<br />
mee te nemen naar hier, in mijn atelier in<br />
de stad.”<br />
Overal zwarte potloden.<br />
CONTACT<br />
Galerie Wilms<br />
Venlo<br />
www.galeriewilms.nl<br />
t/m 26-02<br />
Galerie dudokdegroot<br />
Amsterdam<br />
www.dudokdegroot.nl<br />
Sandra Kruisbrink<br />
Volgde haar opleiding aan<br />
de Gerrit Rietveld Academie<br />
in Amsterdam en aan de<br />
Facultad de Bellas Artes in<br />
Barcelona. Haar werk bevindt<br />
zich in diverse openbare en<br />
particuliere collecties, zoals in<br />
Spanje, Zwitserland, Brazilië,<br />
<strong>Nederland</strong> (o.a. Teylers<br />
Museum Haarlem en Stedelijk<br />
Museum Schiedam) en België<br />
(Musée d’Art Moderne et d’Art<br />
Contemporain, Liège en Koninklijk<br />
Museum voor Schone<br />
Kunsten Antwerpen).<br />
De tafels met boeken, tekenspullen en prints.<br />
29
Futuristen<br />
Dromen van<br />
een nieuwe<br />
wereld<br />
Het futurisme werd lange tijd gezien als een korte, heftige periode in de<br />
kunst. Voor een bredere blik zaten musea en kunsthistorici te veel in hun<br />
maag met latere fascistische sympathieën. Rijksmuseum Twenthe toont<br />
ook de schaduwzijde.<br />
TEKST: BERNADETTE VAN DER GOES<br />
Giacomo Balla, Geweerschot op zondag, 1918, olieverf op doek, Rome, Banca D’Italia.<br />
30
In de winter van 1912 staan vijf keurig<br />
geklede mannen op een stoeprand in<br />
Parijs. Netjes op een rij kijken zij indringend<br />
in de camera. Het zijn de Italiaanse<br />
kunstenaars Luigi Russolo, Carlo Carrà,<br />
Umberto Boccioni en Gino Severini, met in<br />
hun midden de dichter Filippo Tommaso<br />
Marinetti. Niemand zou zo op het eerste<br />
gezicht denken dat deze heren de wereld<br />
radicaal willen veranderen. Samen met collega-kunstenaar<br />
Giacomo Balla, die op de<br />
foto ontbreekt, vormen zij de eerste generatie<br />
Italiaanse futuristen. De meest extreme<br />
avant-garde kunststroming uit het begin<br />
van de twintigste eeuw. Marinetti is hun oprichter,<br />
voorman en ideoloog. Waarschijnlijk<br />
werd de foto genomen ter gelegenheid<br />
van de eerste internationale expositie van<br />
de futuristen in februari 1912, die behalve<br />
Parijs daarna ook Londen, Berlijn, Brussel,<br />
Amsterdam, München, Zürich en nog acht<br />
andere steden aandeed.<br />
Enkele jaren later schilderde de Tsjechische<br />
Rougena Zatkova een portret van<br />
Marinetti. Toen al een charismatisch<br />
leider. Na kunstopleidingen in Praag en<br />
München had zij zich in Rome gevestigd.<br />
Het doek toont duidelijk kenmerken van<br />
futuristische kunst. Zatkova schilderde<br />
geen statisch portret maar schiep een<br />
caleidoscopische voorstelling in zwart,<br />
wit en grijs, waarop in een werveling van<br />
golven en strepen als enig houvast de priemende<br />
ogen van Marinetti opduiken.<br />
Rougena Zatkova, Portret van Filippo Tommaso Marinetti,<br />
1915-1916, olieverf op doek, Erven Marinetti.<br />
Jules Schmalzigaug, Het dynamische van de dans, 1913, olieverf op doek, Antwerpen, The Phoebus Foundation.<br />
VERHEERLIJKEN EN VERNIETIGEN<br />
Filippo Tommaso Marinetti (1876-1944),<br />
zoon van een rijke Italiaanse advocaat, en<br />
zelf van beroep schrijver, dichter en uitgever,<br />
kwam aan het begin van de twintigste<br />
eeuw in opstand tegen het Italiaanse<br />
verleden en tegen alles wat een grootse<br />
toekomst van zijn land in de weg stond. Nu<br />
en in de toekomst (il futuro) moet het allemaal<br />
anders, vond hij en kreeg daarvoor<br />
in korte tijd in alle lagen van de bevolking<br />
veel aanhangers. Zijn Manifest van<br />
het futurisme, dat hij op 20 februari 1909<br />
in Le Figaro publiceerde, was een en al<br />
provocatie. Daarin verheerlijkte hij oorlog,<br />
militarisme, patriottisme en anarchie. Hij<br />
riep op musea, bibliotheken en academies,<br />
als representanten van het overal<br />
in Italië aanwezige verleden, te vernietigen:<br />
“Een ronkende auto die als hij rijdt<br />
op een mitrailleur lijkt, is mooier dan de<br />
Nikè van Samothrake. Een kunstwerk dat<br />
geen agressief karakter heeft kan nooit een<br />
meesterwerk zijn.” Marinetti droomde van<br />
een nieuwe wereld en was bereid daarin<br />
heel ver te gaan. Wat er uiteindelijk in de<br />
jaren twintig toe leidde dat hij actief aanhanger<br />
werd van het Italiaanse fascisme<br />
van dictator Benito Mussolini.<br />
METHODE STRAATZANGERS<br />
Maar zover was het nog lang niet toen Marinetti<br />
in 1912 met de eerste futuristische<br />
Marinetti zag kunst<br />
als een politiek<br />
middel.<br />
kunstenaars in Parijs op de foto ging. Na de<br />
publicatie van zijn manifest had hij al snel<br />
door dat als hij veel mensen wilde bereiken<br />
hij “de methode van de straatzangers”<br />
moest gebruiken: constant van zich laten<br />
horen en veel met afbeeldingen werken.<br />
Kunst zag hij als een politiek middel. Al snel<br />
ontstond rond Marinetti een groep jonge<br />
schilders, van wie Umberto Boccioni het<br />
meest luidruchtig was. In een paar jaar tijd<br />
ontwikkelden zij een eigen futuristische<br />
beeldtaal. Qua stijl lieten de kunstenaars<br />
zich inspireren door de kubisten, maar zij<br />
zetten zich af tegen hun traditionele onderwerpen.<br />
In plaats van brave stillevens,<br />
landschappen en naakten, kozen de futuristen<br />
voor het dynamische moderne leven.<br />
De drukte van de stad, industrie, nieuwe<br />
technologie, snelle voertuigen, vitaliteit, actie,<br />
revolutie, geweld, agressie. Kunst moest<br />
een dynamische sensatie veroorzaken.<br />
Het moest knetteren. Schilders wilden niet<br />
alleen alles wat zij zagen afbeelden, maar<br />
ook de geluiden, het lawaai en zelfs de geur<br />
oproepen. En de toeschouwer daarin meezuigen.<br />
In de moderne, complexe wereld<br />
31
Luigi Russolo, La Rivolta (De opstand), ca. 1911, olieverf op doek, Kunstmuseum Den Haag.<br />
In <strong>Nederland</strong><br />
werden futuristen<br />
nauwelijks verzameld.<br />
OVER HET HOOFD GEZIEN<br />
Werk van de futuristen is in <strong>Nederland</strong><br />
ook nauwelijks verzameld. Kunstmuseum<br />
Den Haag bezit eerdergenoemd doek De<br />
opstand van Luigi Russolo. En het Stedelijk<br />
Museum in Amsterdam heeft drie werken<br />
van Giacomo Balla. Kröller-Müller Muis<br />
alles constant in beweging en vindt veel<br />
tegelijkertijd plaats. De futuristen vonden<br />
manieren om die momenten vast te leggen.<br />
Bijvoorbeeld als een stroom chaotisch voortrollende<br />
draaikolken, vormen en kleuren.<br />
Maar ook in een ritme van abstracte<br />
gestileerde vlakken. Giacomo Balla gaf op<br />
die manier in zijn schilderij Geweerschot op<br />
zondag geluidsgolven weer.<br />
schilderij in de collectie van Paul Citroen.<br />
Hij bezat ook het beroemde doek De begrafenis<br />
van de anarchist Galli van Carlo Carrà,<br />
dat hij in 1948 verkocht aan het Museum of<br />
Modern Art in New York.<br />
Er volgden meer internationale tentoonstellingen<br />
van de futuristen. In 1913 een expositie<br />
in Rome, die daarna doorreisde naar<br />
Rotterdam en wederom naar Berlijn. Twee<br />
jaar later waren de futuristische schilders te<br />
zien in San Francisco en werden zij vervolgens<br />
in de Verenigde Staten heel populair.<br />
Nog steeds bevinden de belangrijkste futuristische<br />
schilderijen uit de vroege periode<br />
zich in Amerikaanse collecties.<br />
JULES SCHMALZIGAUG<br />
Verschillende Europese kunstenaars lieten<br />
zich door de Italiaanse futuristen inspireren.<br />
Dat wil zeggen door de manier waarop<br />
zij dynamiek, snelheid en beweging weergaven.<br />
Niet door hun politieke ideologie.<br />
In 1912 schilderde Marcel Duchamp zijn<br />
beroemde Naakt dat de trap afdaalt en ook<br />
Russische avant-garde schilders, onder wie<br />
Kazimir Malewich hadden een futuristische<br />
periode. In diezelfde tijd zijn bij schilders<br />
van Der Blaue Reiter sporen van futurisme<br />
te zien. En toen de Belgische schilder Jules<br />
Schmalzigaug in 1912 in Parijs de tentoonstelling<br />
van de Italiaanse futuristen zag,<br />
raakte hem dit zo dat hij besloot twee jaar<br />
in Venetië te gaan wonen, waar hij zijn eigen<br />
futuristische beeldtaal ontwikkelde. Na<br />
zijn dood in 1917 werd zijn werk snel vergeten,<br />
maar de afgelopen tien jaar na een paar<br />
tentoonstellingen herontdekt. In <strong>Nederland</strong><br />
bleef de invloed van de futuristen beperkt<br />
tot een aantal schilderijen van Jan Sluijters<br />
en Leo Gestel. Evenals in andere landen beklijfde<br />
het futurisme hier niet echt. Weldra<br />
zouden andere <strong>Nederland</strong>se kunstenaars<br />
doorbreken met een avant-gardebeweging<br />
die internationaal veel invloedrijker zou<br />
blijken: De Stijl.<br />
ALLES VERKOCHT<br />
In de beginjaren hadden de Italiaanse futuristen<br />
veel succes en invloed. Bij de eerste<br />
internationaal rondreizende tentoonstelling<br />
in 1912 waren al in Berlijn alle werken<br />
verkocht. In de collectie van Kunstmuseum<br />
Den Haag bevindt zich het indrukwekkende<br />
schilderij De opstand van Luigi Russolo,<br />
waarvan bekend is dat het op de tentoonstelling<br />
in Berlijn was te zien. Het werd<br />
verworven door een Duitse bankier en in<br />
de jaren twintig via de handel gekocht door<br />
de <strong>Nederland</strong>se kunstenaar en verzamelaar<br />
Paul Citroen, die toen in Berlijn woonde. In<br />
1954 verkocht hij het werk aan de Amerikaanse<br />
kunsthandelaar Myrtil Frank, die<br />
het twee maanden later doorverkocht aan<br />
het Kunstmuseum Den Haag. Overigens<br />
was het niet het enige vroege futuristische<br />
Futuristen in Parijs, van links naar rechts: Luigi Russolo, Carlo Carrà, Filippo Tommaso Marinetti, Umberto<br />
Boccioni en Gino Severini, 1912.<br />
32
Het futurisme is de<br />
meest extreme avantgarde<br />
kunststroming.<br />
seum in Otterlo had lange tijd helemaal<br />
niets, maar is dat de afgelopen vijftig jaar<br />
bewust in gaan halen.<br />
Hoewel Helene Kröller-Müller, toen zij in<br />
de eerste decennia van de twintigste eeuw<br />
haar verzameling opbouwde, goed op de<br />
hoogte was van de ontwikkelingen in de<br />
kunst, zag zij de futuristen over het hoofd.<br />
Achteraf betreurde zij dat: “Omdat het bij<br />
een verzameling die de ontwikkelingsgang<br />
van de kunst demonstreert toch gewenst<br />
zou zijn ook de futuristische fase te laten<br />
zien”, schreef zij in 1925. Latere directeuren<br />
gingen daar vanaf de jaren zeventig<br />
mee aan de slag. Zo werden in mei 2021<br />
tegelijkertijd drie futuristische werken<br />
verworven, waaronder een schilderij van<br />
Jules Schmalzigaug. In totaal heeft Kröller-<br />
Müller Museum nu met zo’n twintig werken,<br />
de grootste futuristische collectie van<br />
<strong>Nederland</strong>. De afgelopen maanden werd<br />
die in een speciale opstelling getoond. De<br />
opmaat voor de grote tentoonstelling Futurisme<br />
en Europa die het museum in 2023<br />
organiseert.<br />
ROBUUST EN KRIJGSHAFTIG<br />
Kunst is de spiegel van grote historische<br />
en maatschappelijke veranderingen. Toen<br />
Italië in 1915 ging deelnemen aan de Eerste<br />
Wereldoorlog, en kort daarna schilder/<br />
beeldhouwer, Umberto Boccioni sneuvelde,<br />
viel de eerste generatie futuristen<br />
uiteen. Daarmee werd ook de internationale<br />
invloed van de beweging minder.<br />
Drijvende kracht Marinetti ging onvermoeibaar<br />
door met zijn streven naar een<br />
nieuw en sterk Italië. Hij had daarbij niet<br />
alleen de politieke wind mee, maar wist<br />
ook steeds veel kunstenaars te betrekken<br />
die bovendien uit opvallend veel verschillende<br />
disciplines kwamen. Zo ontstond in<br />
de loop van de jaren twintig futuristische<br />
kunst voor alle aspecten van het dagelijks<br />
leven. Een “arte totale” waarvan behalve<br />
schilderkunst, beeldhouwkunst en dichtkunst<br />
ook architectuur, theater, dans, film,<br />
mode, typografie, interieurkunst, keramiek<br />
en zelfs kookkunst deel uitmaakten.<br />
Keerzijde van de beweging was dat oorlog<br />
en geweld steeds meer werden verheerlijkt.<br />
De futuristen organiseerden avonden<br />
Gino Severini, Dynamiek van lichtvormen in de ruimte, 1912, olieverf op doek, Rome, Galleria Nazionale<br />
d’Arte Moderna e Contemporanea.<br />
met opruiend theater die niet zelden eindigden<br />
in vechtpartijen. Nadat Mussolini<br />
in 1922 aan de macht was gekomen kozen<br />
beeldende kunstenaars steeds vaker<br />
voor robuuste onderwerpen: machines,<br />
vliegtuigen, krijgshaftige voorstellingen<br />
vol fascistische symboliek. Marinetti had<br />
zich meteen bij Mussolini aangesloten.<br />
Zo kon de politieke revolutie de artistieke<br />
revolutie ondersteunen, hoopte hij. “Oorlog<br />
heeft een eigen schoonheid”, schreef<br />
hij in 1935. De deelname van Italië aan<br />
de Tweede Wereldoorlog juichte hij toe.<br />
Marinetti zou tot aan zijn dood in 1944<br />
Mussolini trouw blijven.<br />
BEZOEKEN<br />
Marinetti en het futurisme:<br />
manifest voor een nieuwe wereld<br />
Rijksmuseum Twenthe<br />
Enschede<br />
www.rijksmuseumtwenthe.nl<br />
13-02 t/m 19-06<br />
Tegelijkertijd organiseert het museum nog<br />
twee tentoonstellingen. De presentaties Homo<br />
Symbioticus en The setting of violence plaatsen<br />
het futurisme in hedendaags perspectief.<br />
33
Holbein de Jonge<br />
Een geniaal portrettist<br />
Hans Holbein de Jonge staat<br />
te boek als een van de meest<br />
bedreven, veelzijdige en creatieve<br />
kunstenaars uit de eerste helft van<br />
de 16e eeuw. Hij is vooral bekend<br />
om zijn portretten, stuk voor stuk<br />
zowel een treffende afspiegeling<br />
van de heel eigen identiteit van de<br />
geportretteerde als van de erudiete<br />
cultuur, de mode en de luxe<br />
van de Renaissance. Nu er in de<br />
Verenigde Staten een allereerste<br />
overzichtstentoonstelling over<br />
hem plaatsvindt, blikken we terug<br />
op de boeiende carrière van deze<br />
Europeaan avant la lettre.<br />
TEKST: CHRISTOPHE DOSOGNE<br />
Hans Holbein de Jonge (ca.<br />
1497/98-1543) is een sleutelfiguur<br />
van de renaissancekunst.<br />
Hij koesterde een sterke belangstelling<br />
voor het humanisme, een filosofie<br />
die de mens en de menselijke waarden<br />
centraal stelde. Hij paarde het realisme<br />
van de gotische traditie aan een nieuwe,<br />
idealiserende trend. De heel eigen stijl die<br />
daaruit ontstond, maakte van hem een<br />
typische representant van de Noord-Europese<br />
Renaissance. Doordat hij openstond<br />
voor alle invloeden en dankzij zijn vermogen<br />
om een zeer persoonlijk en tegelijk<br />
universeel oeuvre te creëren, bracht hij<br />
een synthese van de artistieke stromingen<br />
van het begin van de 16e eeuw tot stand.<br />
In zijn eentje tilde hij de portretkunst naar<br />
een ongeëvenaard niveau.<br />
De kunstenaar werd geboren in de Duitse<br />
stad Augsburg. Hij was de zoon van schilder<br />
Hans Holbein de Oude (1460-1524) en de<br />
jongere broer van Ambrosius. De broers<br />
kregen een opleiding in het atelier van hun<br />
vader, toen een van de meest vermaarde van<br />
de stad. Wellicht kreeg hij ook een opleiding<br />
van zijn oom van moederszijde, Hans<br />
Burgkmair (1473-1531), op dat moment één<br />
van de grootste Duitse schilders. In 1516<br />
vestigde hij zich in Basel, een belangrijk<br />
centrum van het humanisme. Hij zou er een<br />
tiental jaar blijven wonen. In Basel schilderde<br />
Holbein portretten van rijke handelaren.<br />
In 1518 reisde hij, wellicht in gezelschap<br />
van zijn oom, naar Milaan, waar hij werd<br />
beïnvloed door de ingrijpende vernieuwing<br />
van de schilderkunst, gekenmerkt door een<br />
terugkeer naar de Grieks-Romeinse wortels.<br />
In 1519 keerde hij terug naar Basel, waar hij<br />
lid van het schildersgilde werd. Hij kwam er<br />
ook in contact met de vooraanstaande humanist<br />
Bonifacius Amerbach, goed bevriend<br />
met Erasmus, aan wie Amerbach hem in<br />
1523 zou voorstellen. Hans Holbein zou<br />
twee portretten van deze grote humanistische<br />
denker schilderen. Later zouden die<br />
voor hem de deur naar Engeland openen.<br />
Erasmus had ze immers opgestuurd naar<br />
goede vrienden in dat land. Tijdens een reis<br />
in Frankrijk, in 1524, ontdekte Holbein het<br />
oeuvre van Leonardo da Vinci, aan wie hij<br />
de fameuze ‘techniek van de drie potloden’<br />
ontleende, waarbij zwarte inkt wordt gecombineerd<br />
met sanguine en wit krijt. In die<br />
periode ging hij ook vaak op reis naar Italië,<br />
onder meer naar Rome en Florence. Aanvankelijk<br />
werd hij beïnvloed door het oeuvre<br />
van Matthias Grünewald, met wie zijn vader<br />
goed bevriend was. Later onderging zijn stijl<br />
duidelijk de invloed van de nieuwe ideeën<br />
van de Italiaanse Renaissance. De kunstenaar<br />
aarzelde niet typerende architecturale<br />
elementen te gebruiken in zijn werken.<br />
In zijn eentje<br />
tilde Hans Holbein<br />
de portretkunst<br />
naar een<br />
ongeëvenaard<br />
niveau.<br />
KOOPLIEDEN, HOVELINGEN<br />
EN ARISTOCRATEN<br />
Toen in 1526 de Zwitserse steden in oproer<br />
raakten door de Reformatie, vluchtte<br />
Holbein naar Londen. Erasmus had hem<br />
aanbevolen aan zijn Engelse alter ego, Thomas<br />
More. Holbein raakte er danig onder<br />
de indruk van de sfeer van intellectuele en<br />
spirituele vrijheid, waar het Basel, in de<br />
greep van het religieuze fanatisme, pijnlijk<br />
aan ontbrak. Diezelfde religieuze intolerantie<br />
dreef Erasmus naar Freiburg. In 1533<br />
keerde Holbein terug naar Londen, waar<br />
Thomas More intussen in ongenade was<br />
gevallen en ook de geest van vrijheid was<br />
vervlogen. Hij moest dan ook op zoek naar<br />
nieuwe opdrachtgevers. Dat waren nu géén<br />
humanisten meer, maar rijke kooplieden<br />
die zich wilden laten portretteren, met alle<br />
uiterlijke kentekens van hun economische<br />
macht. Die periode vormde het hoogtepunt<br />
van zijn carrière. Holbein schilderde toen<br />
onder meer het befaamde dubbelportret De<br />
ambassadeurs, beroemd door het procedé<br />
van anamorfose. Op de voorgrond ligt een<br />
vreemd en moeilijk te duiden object. Bij nadere<br />
beschouwing blijkt het een vertekende<br />
schedel te zijn, een vanitassymbool. Men<br />
vermoedt dat het schilderij bedoeld was<br />
om bovenaan een trap te hangen, aan de<br />
linkerkant, zodat de schedel herkenbaar was<br />
voor iemand die de trap op liep. Dit vanitas-<br />
34
Portret van Simon George van Cornwall, ca. 1535-1540, olieverf op paneel, diameter: 31 cm. Frankfurt, Staedel Museum.<br />
symbool moest de afgebeelde heren, Franse<br />
gezanten, eraan herinneren dat ook zij sterfelijk<br />
waren, hoe voornaam ze ook waren. In<br />
1536 werd Holbein benoemd tot schilderhuisknecht<br />
van koning Hendrik VIII. Al snel<br />
werd hij de officiële schilder van het Engelse<br />
hof. Enkele jaren later zou hij er overlijden,<br />
op het hoogtepunt van zijn roem.<br />
BEZOEKEN<br />
Holbein: Capturing Character<br />
The Morgan Library & Museum<br />
New York<br />
www.themorgan.org<br />
11-02 t/m 15-05<br />
Een verliefde man<br />
Het was aan het hof van Hendrik VIII, in Londen, dat de kunstenaar<br />
de aristocraat leerde kennen van wie hij een verbluffend mooi portret<br />
zou schilderen. Het kwam er immers op aan er zo voornaam mogelijk<br />
uit te zien op het portret, zowel in de ogen van de koning als in die<br />
van een toekomstige echtgenote. De rode anjer in zijn rechterhand<br />
staat symbool voor de zuivere en vurige liefde. De gouden broche op<br />
zijn muts accentueert zijn standing. Op de broche zijn de geliefden<br />
Leda en Zeus (in de gedaante van een zwaan) te zien, een verwijzing<br />
naar de erotische ambities van de opdrachtgever, gekleed in een<br />
weelderig kostuum, naar de nieuwste mode. Typerend voor de Renaissance<br />
is ook dat de man zijlings is afgebeeld, geïnspireerd op de<br />
antieke munten, en in een tondo.<br />
35
Portret van een edelman met valk, 1542, olieverf op paneel, 18,8 x 24,6 cm. Den Haag, Mauritshuis.<br />
36
Commerciële privileges<br />
Hans van Antwerpen, ca. 1532, olieverf op paneel, diameter: 13,1 cm. Londen, The Victoria & Albert Museum.<br />
Toen Holbein in Londen verbleef, woonden<br />
er in de haven van die stad tal van Europese<br />
handelaren, met name in de ‘kontor’<br />
(Duits voor factorij), in de wijk Dowgate.<br />
In het Engels heette die plek de Steelyard.<br />
Daar had je een draagbare balans, bestaande<br />
uit een hangende horizontale balk,<br />
om de uit Noord-Europa geïmporteerde<br />
goederen mee te wegen. De man op dit<br />
prachtige portret (een andere versie, van<br />
terzijde afgebeeld, bevindt zich in de Royal<br />
Collection) wordt vaak geïdentificeerd als<br />
Hans van Antwerpen, maar waarschijnlijker<br />
gaat het om een rijke handelaar van het<br />
Hanzeverbond, gezien zijn kostbare kledij<br />
met bont. Vroeger was de Steelyard omgeven<br />
met een muur, ter bescherming van de<br />
pakhuizen, de weeginstallatie, de kerk, de<br />
kantoren en de woningen van de handelaren,<br />
daar gevestigd sinds 1320. De handelaren,<br />
afkomstig uit Keulen, hoefden geen<br />
tolgeld te betalen in Londen en mochten<br />
handeldrijven op alle markten in Engeland.<br />
De Engelse handelaren benijdden<br />
hen natuurlijk om die privileges. Jarenlang<br />
probeerden ze de koning ervan te overtuigen<br />
die privileges af te schaffen. Pas in 1597<br />
lukte dat, toen Elizabeth I op de troon zat.<br />
Het jaar erna ging de Steelyard dicht.<br />
Valkerij<br />
Toen hij dit portret schilderde, woonde Holbein al een tiental jaar in<br />
Londen. Hij had er op dat moment naam gemaakt door leden van het<br />
hof te portretteren. De hier afgebeelde man, wiens identiteit onzeker<br />
is, toont trots de roofvogel waarvan hij de kap heeft afgenomen. De<br />
valkerij, een traditie die teruggaat tot de Middeleeuwen, was toen een<br />
bijzonder populaire sport, en was tot in 1792 trouwens voorbehouden<br />
aan de adel. Holbeins onvolprezen schildertechniek, ook te bewonderen<br />
op het andere portret van zijn hand dat het Mauritshuis bezit,<br />
blijkt hier onder meer uit de rode split in de mouw, de indringende blik<br />
van de man, de bijzonder realistische baard en het belletje van messing<br />
aan de poot van de roofvogel.<br />
37
Souvenir voor het nageslacht<br />
De Zwitserse componist, rechtsgeleerde<br />
en humanist Bonifacius Amerbach<br />
(1495-1562) was de zoon van Johannes<br />
Amerbach, een drukker uit Basel. Hij was<br />
goed bevriend met Erasmus, de bekende<br />
humanist uit Rotterdam. In 1519 maakte<br />
Amerbach zich op om zijn in Freiburg im<br />
Breisgau aangevatte rechtenstudie te gaan<br />
vervolgen in Avignon. Het gevaar van die<br />
lange tocht werd nog versterkt door de<br />
pest die toen in het zuiden van Frankrijk<br />
woedde. Een reden te meer om zijn portret<br />
te laten schilderen, als aandenken voor het<br />
nageslacht, mocht er hem iets overkomen.<br />
Hij deed hiervoor een beroep op Holbein,<br />
die toen in Basel verbleef. Amerbach liet<br />
niets aan het toeval over. Hij schreef zelf<br />
het opschrift, te zien naast hem op het<br />
portret. Humanisten hechtten immers<br />
veel belang aan de authenticiteit van een<br />
afbeelding. Uit erkentelijkheid voor het<br />
prachtige portret stelde hij Holbein in 1523<br />
voor aan Erasmus.<br />
Portret van Bonifacius Amerbach, 1519, gemengde techniek op hout, 29,9 x 28,3 cm. Basel, Kunstmuseum.<br />
De Engelse bondgenoot<br />
De Engelse staatsman Thomas More (ca. 1477/78-1535) was een<br />
erudiete humanist en auteur. Hij diende de Engelse koning Hendrik<br />
VIII als diplomaat en persoonlijke raadgever. In 1523 werd hij<br />
verkozen tot voorzitter van het House of Commons. Op voorspraak<br />
van More en dankzij de warme aanbeveling van Erasmus<br />
kon Holbein in 1526 naar Engeland vluchten voor de protestantse<br />
Reformatie. Hij werd er geïntroduceerd in de humanistische kringen.<br />
In 1529 volgde More kardinaal Wolsey op als Lord Chancellor.<br />
Drie jaar later nam hij echter ontslag, doordat Hendrik VIII<br />
wilde scheiden van zijn vrouw, Catharina van Aragón. Thomas<br />
More weigerde ook in te stemmen met de Act of Supremacy,<br />
waardoor de koning het hoofd van de Engelse Kerk werd. Als gevolg<br />
hiervan werd hij beschuldigd van hoogverraad en onthoofd.<br />
De sympathie van de kunstenaar voor de man aan wie hij zijn carrière<br />
in Engeland dankte, blijkt duidelijk uit dit portret, en uit de<br />
prachtige, glanzende stoffen en sieraden. Het is een van de meest<br />
treffende en populaire portretten die Holbein ooit schilderde,<br />
want er werden verschillende versies van gecreëerd. Deze versie<br />
hier wordt beschouwd als de originele.<br />
Sir Thomas More, 1527, olieverf op paneel, 74,9 x 60,3 cm. New York,<br />
The Frick Collection.<br />
38
Dubbelportret van de burgemeester van Basel Jacob Meyer zum Hasen en zijn echtgenote Dorothea Kannengiesser, 1516, olieverf op paneel, 39,7 x 31,9 cm. Basel, Kunstmuseum.<br />
Vernieuwende portretten<br />
Dit dubbelportret schilderde Holbein niet<br />
ter gelegenheid van het huwelijk van het<br />
koppel, dat ten laatste in 1513 plaatsvond,<br />
maar bij de verkiezing van de man tot<br />
burgemeester van Basel, op 24 juni 1516.<br />
Jacob Meyer zum Hasen was toen het<br />
eerste lid van een gilde die burgemeester<br />
werd. De echtgenoten bevinden zich in<br />
een architecturaal decor, dat herinnert aan<br />
de antieke triomfbogen. De kunstenaar<br />
heeft zich hiervoor mogelijk geïnspireerd<br />
op een houtgravure uit 1512 van zijn oom,<br />
Hans Burgkmair. Frappant is de vreemde<br />
opstelling van de geportretteerden, op een<br />
verschillende diepte in de gelijkvormige<br />
picturale ruimte van deze diptiek. Holbein<br />
overtreft hier niet alleen het talent van zijn<br />
mentor, maar zorgt ook voor een vernieuwing<br />
in de Duitse portretkunst zoals die<br />
werd bedreven door zijn vader, Holbein de<br />
Oude, van wie hij les kreeg in Augsburg.<br />
39
Humanistische geest<br />
Portret van Erasmus van Rotterdam, ca. 1532, olieverf op paneel, diam. 14,2 cm. Basel,<br />
Kunstmuseum.<br />
Dit portret van Desiderius Erasmus uit Rotterdam schilderde<br />
Holbein net vóór zijn vertrek naar Engeland. De 62-jarige<br />
humanist bevond zich toen in Freiburg im Breisgau, om<br />
te ontsnappen aan de onlusten in Basel, ten gevolge van<br />
de Reformatie. Dit is een zogenaamd ‘capsuleportret’, met<br />
een vergulde ronde lijst waarop een deksel kwam te liggen.<br />
Het kleine formaat van dit soort portretten bevorderde de<br />
verspreiding ervan, bijvoorbeeld als geschenk aan humanistische<br />
vrienden of personen die dezelfde ideeën koesterden.<br />
Door de verspreiding van die portretten in heel Europa, ook<br />
in Engeland, maakte Holbein naam als schilder en als groot<br />
sympathisant van de humanistische beweging. Er bestaan<br />
verschillende versies van dit portret, maar dit exemplaar<br />
wordt algemeen beschouwd als eigenhandig geschilderd<br />
door Holbein.<br />
Schilder van de koning<br />
Portret van de Engelse koning Hendrik VIII, ca. 1537, olieverf op paneel, 28 x 20 cm.<br />
Madrid, Museo Nacional Thyssen-Bornemisza.<br />
Het portret was het populairste genre in het Engeland van de<br />
16e eeuw. Het was ook een van de zeldzame genres waaraan<br />
kunstenaars zich konden wagen na de breuk tussen Rome<br />
en de Engelse Kerk, waarvan Hendrik VIII het hoofd werd.<br />
Dit portret van de beroemde vorst uit de Tudor-dynastie is<br />
een treffend staaltje van de heel aparte stijl van Holbein, gekenmerkt<br />
door de monumentale weergave van personages,<br />
met een opvallende psychologische diepgang. De schilder<br />
heeft hier het vooraanzicht en de positie van de handen gebruikt<br />
om de krachtige persoonlijkheid van de vorst en zijn<br />
majestueuze allure te accentueren. Dit portret lijkt op het<br />
beroemde portret ten voeten uit van de Engelse koning, dat<br />
de kunstenaar schilderde op een muur in het Whitehall Palace,<br />
jammer genoeg vernield door een brand in 1698 maar<br />
bekend van talrijke kopieën.<br />
40
Verbluffend realistisch<br />
In 1536 werd Holbein officieel benoemd tot schilder aan het<br />
hof van Hendrik VIII. Eén van de eerste schilderijen gemaakt<br />
op verzoek van de Engelse koning was dit portret van zijn<br />
nieuwe echtgenote, Jane Seymour (1509-1537), die als eredame<br />
zijn twee vorige echtgenotes had gediend: Catharina<br />
van Aragón, verstoten in 1532, en Anna Boleyn, ter dood<br />
gebracht in 1536. Hendrik VIII waardeerde weliswaar de<br />
esthetische kwaliteit van Holbeins schilderijen, maar nog<br />
méér zijn vermogen om een gezicht bijzonder realistisch af te<br />
beelden. Vandaar dat hij hem vroeg dit portret te schilderen.<br />
Het werk getuigt van verbluffend meesterschap. In 1539 zou<br />
Holbein ook de vierde echtgenote van de koning, Anna van<br />
Kleef, schilderen, in Düren. Jane Seymour was amper zestien<br />
maanden koningin. Ze stierf in het kraambed, nadat ze het<br />
leven had geschonken aan de zo lang verwachte mannelijke<br />
erfgenaam, de latere Edward VI.<br />
Portret van Jane Seymour, ca. 1536-1537, olieverf op hout, 65,4 x 40,7 cm. Wenen,<br />
Kunsthistorisches Museum.<br />
Een virtuoze tekenaar<br />
George Brooke, 9e baron van Cobham, (ca. 1497-1558), ca. 1532-1543, zwart<br />
krijt, pen, inkt en etsnaald op lichtroze bereid papier, 28,9 x 20,3 cm. The<br />
Royal Collection Trust.<br />
Holbein maakte in de loop van zijn carrière een groot aantal tekeningen<br />
voor zijn klanten. Erasmus himself prees zijn talent als<br />
tekenaar. Eerst tekende hij met uiterste precisie zijn onderwerpen,<br />
waarna hij de beelden in zijn atelier overbracht op een andere<br />
drager. George Brooke, de 9e baron van Cobham (ca. 1497-1558),<br />
was een eminente hoveling en soldaat tijdens de regeerperiode van<br />
Hendrik VIII. Diens zoon Edward VI zou hem benoemen tot lid van<br />
de Orde van de Kousenband.<br />
41
Hoe Yves Saint<br />
Laurent kunst<br />
omtoverde tot mode<br />
Zestig jaar geleden begon Yves<br />
Saint Laurent (1936-2008) aan<br />
een fascinerend avontuur in het<br />
teken van de haute couture. Hij<br />
zou uitgroeien tot een van de<br />
meest creatieve en invloedrijke<br />
modeontwerpers van de tweede<br />
helft van de 20e eeuw. Die zestigste<br />
verjaardag wordt nu gevierd<br />
met een bijzonder originele<br />
tentoonstelling, getiteld Yves Saint<br />
Laurent aux musées.<br />
TEKST: GWENNAËLLE GRIBAUMONT<br />
Yves Saint Laurent, Hommage à Piet Mondriaan-jurk, ecru wollen jersey, ingelegd met zwart, rood, geel en<br />
blauw, herfst-winter 1965, Musée Yves Saint Laurent Parijs. © Yves Saint Laurent @ Nicolas Mathéus.<br />
De tentoonstelling presenteert<br />
stukken uit de vaste collecties<br />
van zes prestigieuze Parijse<br />
instellingen: het Centre Pompidou,<br />
het Musée d’Art Moderne de Paris,<br />
het Louvre, het Musée d’Orsay, het Musée<br />
National Picasso-Paris en het Musée Yves<br />
Saint Laurent Paris. Zijn ontwerpen gaan<br />
een dialoog aan met topstukken van die<br />
musea. De expo laat zien hoe rijkelijk hij<br />
zich voor zijn ontwerpen inspireerde op<br />
de kunst en de literatuur. Voor hem waren<br />
dat onuitputtelijke bronnen van inspiratie.<br />
Yves Saint Laurent hanteerde een uitgesproken<br />
eclectische stijl. Hij combineerde<br />
naar hartenlust elementen uit de schone<br />
kunsten van zeer uiteenlopende culturen,<br />
tijdperken en disciplines. Toch kopieerde<br />
hij nooit zomaar. Hij beperkte zich er niet<br />
toe een schilderij over te brengen op een<br />
kledingstuk, maar verwerkte het in de<br />
structuur ervan. Yves Saint Laurent: “Ik<br />
vind dat het werk van een couturier veel<br />
lijkt op dat van een kunstenaar. Ik heb<br />
42
Pablo Picasso, Portret van Nusch Eluard, herfst 1937.<br />
© Succession Picasso - Gestion droits d'auteur, Eluard<br />
Nusch (1906-1946), Paris Photo. © RMN-Grand<br />
Palais (Musée national Picasso-Paris).<br />
Yves Saint Laurent, vest als hommage aan Pablo Picasso, blauw, zwart en ivoorkleurig wollen laken, herfstwinter<br />
1979, Musée Yves Saint Laurent Parijs. © Yves Saint Laurent. @ Nicolas Mathéus.<br />
een weergaloos succes opleverde, plaatste<br />
het oeuvre van de <strong>Nederland</strong>se kunstenaar<br />
in de kijker. Het Franse publiek kende hem<br />
toen nauwelijks. Ook de musea negeerden<br />
hem, tot de eerste overzichtstentoonstelling<br />
in het Musée de l’Orangerie, in 1969.<br />
Zijn volgende collectie, door de pers omschreven<br />
als “kleurrijke, jonge, levendige<br />
en gedurfde mode”, werd gekenmerkt door<br />
tweekleurige en/of driekleurige geometrime<br />
trouwens altijd graag geïnspireerd op<br />
het oeuvre van hedendaagse schilders als<br />
Picasso, Matisse en Mondriaan.”<br />
HET BEGON MET MONDRIAAN<br />
De Franse modeontwerper probeerde<br />
schilderijen te vertalen naar het driedimensionale,<br />
en het statische om te zetten<br />
in het dynamische. Hij verstond de kunst<br />
om wat vlak was volume te geven, om de<br />
esthetiek van het oppervlak te vertalen<br />
naar de esthetiek van het lichaam. Voor<br />
hem was de moderne kunst, het vrijelijk<br />
spelen met vormen, een cruciale inspiratiebron<br />
voor een nieuwe mode, met<br />
heel aparte lijnen en kleuren. Yves Saint<br />
Laurent: “Mijn jurken zijn eerder bewegende<br />
kleurenmassa’s dan vormen.” De<br />
kunstenaar die de bal aan het rollen bracht<br />
was Piet Mondriaan. In 1965 presenteerde<br />
de couturier een reeks van acht cocktailjurken,<br />
beïnvloed door de eenvoud van de<br />
Franse modeontwerper André Courrèges,<br />
maar rechtstreeks geïnspireerd op het<br />
“Ik vind dat het werk van een couturier veel<br />
lijkt op dat van een kunstenaar. Ik heb me<br />
trouwens altijd graag geïnspireerd op het<br />
oeuvre van hedendaagse schilders als Picasso,<br />
Matisse en Mondriaan.”<br />
YVES SAINT LAURENT<br />
oeuvre van de <strong>Nederland</strong>se kunstenaar,<br />
dat Saint Laurent ontdekte via een monografie<br />
die iemand hem had geschonken.<br />
Het lijnen- en kleurenspel, maar ook de<br />
uiterste nauwkeurigheid, de zuiverheid<br />
en het evenwicht van de compositie bekoorden<br />
de couturier, die in Mondriaans<br />
heel eigen stijl alle elementen vond om<br />
een kledingstuk structuur te geven. Zijn<br />
‘Mondriaan-collectie’, die het modehuis<br />
43
Martial Raysse, Made in Japan - La grande odalisque,<br />
1964, Golfe-Juan (Frankrijk). Acrylverf, glas, textiel op<br />
foto gemonteerd op doek. © Adagp, Parijs.<br />
Yves Saint Laurent, mantel, groene vossenbont , lente-zomer 1971. Musée Yves Saint Laurent Parijs.<br />
© Yves Saint Laurent. @ Nicolas Mathéus.<br />
“Mijn jurken zijn<br />
eerder bewegende<br />
kleurenmassa’s dan<br />
vormen.”<br />
YVES SAINT LAURENT<br />
sche motieven waarvan de optische effecten<br />
rechtstreeks waren ontleend aan die<br />
welke Alain Jacquet twee jaar eerder had<br />
gebruikt in zijn versie van het schilderij<br />
Déjeuner sur l’herbe van Edouard Manet.<br />
Yves Saint Laurent heeft nooit een geheim<br />
gemaakt van zijn inspiratiebronnen: “Ik<br />
ben altijd sterk beïnvloed geweest door de<br />
schilderkunst. Mijn collectie uit juli 1966<br />
dank ik aan Amerikaanse schilders als<br />
Tom Wesselmann en Roy Lichtenstein. Al<br />
mijn jurken waren versierd met landschappen,<br />
manen en zonnen.” Hoe had<br />
hij ook kunnen weerstaan aan de charme<br />
van de popart, dé stijl van zijn jonge jaren?<br />
Voor zijn herfst-wintercollectie van 1966<br />
creëerde hij met jersey, volgens hem de<br />
‘enige moderne stof ’, een ensemble korte<br />
jurken met felle kleuren. Twee modellen<br />
waren rechtstreeks geïnspireerd op de<br />
Great American Nudes van de Amerikaanse<br />
popkunstenaar Tom Wesselmann.<br />
PICASSO: EEN UITDAGING<br />
Die eerste dialogen met kunstenaars<br />
zouden al snel gevolgd worden door andere.<br />
Denken we maar aan Henri Matisse,<br />
Georges Braque, Pierre Bonnard, Fernand<br />
Léger en Vincent van Gogh. Ook Pablo Picasso<br />
heeft Saint Laurent enorm beïnvloed.<br />
De couturier was gefascineerd door dit ‘onvervalste<br />
genie’. Op verschillende momenten<br />
in zijn carrière zou hij hulde brengen<br />
aan de Spaanse meester, van de harlekijnen<br />
uit de zogeheten blauwe periode tot de kubistische<br />
stijl. Die laatste vormde voor de<br />
couturier een heuse uitdaging. Hoe moet<br />
je immers het destructureren van Picasso<br />
overbrengen op kledingstukken waar je per<br />
definitie structuur aan moet geven, op een<br />
harmonieuze manier dan nog? Yves Saint<br />
Laurent: “Ooit was er een jaar dat ik er echt<br />
niet in slaagde een collectie te ontwerpen.<br />
Het was een drama. Ik bakte er niets van.<br />
Op een zondag bezocht ik een tentoonstelling<br />
over Les Ballets Russes. Daar ontdekte<br />
ik kostuumontwerpen van Picasso voor<br />
Le Tricorne van Serge Diaghilev. De dag<br />
erna nam ik een stuk zwart fluweel en een<br />
jurk van blauw fluweel, en ik begon banen<br />
zwart fluweel in te lassen in het blauw van<br />
de jurk. De rest kwam vanzelf. Ik kan het<br />
me nog glashelder herinneren.”<br />
Hoezeer hij echter ook geboeid was door<br />
de kunst van zijn tijd, toch inspireerde Saint<br />
Laurent zich ook graag op oude werken,<br />
zoals de motieven op Griekse vazen, met<br />
zwarte en rode figuren, de kunst van de<br />
Bambara (een volk uit het Opper-Nigergebied,<br />
in het huidige Mali) en Japanse of<br />
Chinese kunstwerken. De modeontwerper<br />
44
De ‘Mondriaan-collectie’ leverde het modehuis<br />
een weergaloos succes op en heeft de<br />
<strong>Nederland</strong>se kunstenaar in de kijker geplaatst.<br />
was ongemeen leergierig, altijd op zoek<br />
naar nieuwe inspiratiebronnen. Ook de<br />
grote meesters van de oude schilderkunst<br />
boeiden hem, van Zurbarán, Watteau en<br />
Boucher tot Goya. Zijn interessesfeer was<br />
letterlijk grenzeloos. Zelfs de sierkunst uit<br />
de tijd van Lodewijk XIV inspireerde de<br />
couturier. In de Galerie d’Apollon van het<br />
Louvre zijn enkele geborduurde jasjes te<br />
zien die getuigen van zijn fascinatie voor<br />
het licht, goud - de kleur van de zon - en<br />
grote stucornamenten. De stukken zijn<br />
ontworpen als heuse sieraden, volledig bekleed<br />
met gouddraad en bergkristal. Onder<br />
zijn favoriete schilders bekleedde Henri<br />
Matisse een speciale plaats: “Voor mij is dat<br />
dé schilder. (…) Ik hou van zijn bedaarde<br />
leven en hoe hij zich voortdurend verdiepte<br />
in de kleurwerking.” In 1981 ontwierp<br />
Yves Saint Laurent een ‘Roemeense bloes’,<br />
rechtstreeks geïnspireerd op een werk van<br />
de schilder. Het is het meest treffende voorbeeld<br />
van hoe graag hij zich liet inspireren<br />
door Matisse. De Franse kunstenaar schilderde<br />
La blouse roumaine in de lente van<br />
1940, na er verschillende versies van te hebben<br />
gemaakt. Het is méér dan het portret<br />
van een model, het is eigenlijk dat van een<br />
folkloristisch kledingstuk met geborduurde<br />
motieven, waar Matisse zo dol op was. Yves<br />
Saint Laurent had het werk ontdekt in het<br />
Musée National d’Art Moderne: “Ik heb<br />
altijd al die blouse willen ontwerpen. Ik hou<br />
van de folkloristische kledij uit het Oosten.<br />
De snit is uiterst eenvoudig. Een Roemeense<br />
bloes is tijdloos. Al die kledingstukken<br />
van boeren doorstaan moeiteloos de tand<br />
des tijds, zonder ooit uit de mode te raken.”<br />
Yves Saint Laurent putte volop uit de<br />
kunstgeschiedenis. Hij ontleende rechtstreeks<br />
elementen aan kunstenaars of<br />
werken uit de eigen collectie, die hij en zijn<br />
partner Pierre Bergé met veel passie bijeenbrachten.<br />
Daarnaast gebruikte hij motieven<br />
die hij in de boeken uit zijn bibliotheek<br />
terugvond, voor hem een reusachtig denkbeeldig<br />
museum. Ook haalde hij inspiratie<br />
uit werken die hij ontdekte in musea. Alles<br />
samen dus een amper te overziene schat<br />
aan invloeden, waardoor hij voortdurend<br />
met nieuwe ideeën kon uitpakken - maar<br />
wel steeds op een coherente manier.<br />
BEZOEKEN<br />
Yves Saint Laurent aux musées<br />
Musée d’Art moderne<br />
Parijs<br />
www.mam.paris.fr<br />
t/m 15-05<br />
Yves Saint Laurent, cape als hommage aan George Braque, ecru katoenen doek,<br />
zwarte en grafietkleurige stofapplicaties, lente-zomer 1988, Musée Yves Saint<br />
Laurent Parijs. © Yves Saint Laurent. @ Nicolas Mathéus.<br />
Yves Saint Laurent, vest als hommage aan Vincent Van Gogh, borduurwerk<br />
met lovertjes, buisjes, rocailles en linten, lente-zomer 1988, Musée Yves Saint<br />
Laurent Parijs. © Yves Saint Laurent. @ Nicolas Mathéus.<br />
45
Charles Ray<br />
Verrassende sculpturale exploraties<br />
Waarom wordt Charles Ray<br />
beschouwd als één van de<br />
belangrijkste beeldhouwers van<br />
deze tijd? Het antwoord vinden<br />
we terug in Parijs, waar hij carte<br />
blanche krijgt in het Centre<br />
Pompidou en de Bourse de<br />
Commerce - Pinault Collection:<br />
samen zijn grootste monografische<br />
tentoonstelling ooit in Europa. De<br />
Amerikaanse kunstenaar neemt de<br />
beeldhouwkunst, en tegelijk ons<br />
dagelijks bestaan, aan alle kanten<br />
onder de loep. Het is een veelzijdig<br />
oeuvre in diverse materialen, dat<br />
aan de haal gaat met een flinke<br />
brok kunstgeschiedenis. Vroeger<br />
vaak verrassende en provocerende<br />
scènes, die een glimlach ontfutselen.<br />
Later klassieker, maar nog steeds<br />
verwonderlijk en gedurfd.<br />
TEKST: CHRISTINE VUEGEN<br />
Boy with frog is overbekend. Een<br />
massa kunstliefhebbers en toeristen<br />
zagen de spierwitte sculptuur<br />
in Venetië, dikwijls zonder goed<br />
te weten wie de maker was en wat hij allemaal<br />
heeft uitgevoerd. Het beeld van de<br />
naakte jongen die een kikker ondersteboven<br />
bungelend omhooghoudt aan een achterpoot<br />
is de eerste publieke sculptuur van<br />
Charles Ray (°1953, Chicago, woont in Los<br />
Angeles). Een opdracht van megaverzamelaar<br />
François Pinault, in 2009 geplaatst op<br />
het Punta della Dogana. Tot de verwijdering<br />
in 2013, omdat de Venetianen de<br />
lantaarnpaal daar terug wilden. Toen de<br />
kunstenaar de opdracht kreeg, dacht hij<br />
direct aan een jongen met een kikker. Het<br />
was vijf weken voor zijn hartoperatie, en<br />
in Amerikaanse scholen is de kikker het<br />
eerste dier dat leerlingen opensnijden. Een<br />
twaalfjarige jongen stond model voor de<br />
sculptuur van tweeënhalve meter hoog.<br />
In roestvrij staal en witter dan wit, als een<br />
fantoom uit maagdelijk marmer.<br />
Charles Ray stelde een tijdje geleden vast<br />
dat zijn denken over sculptuur mettertijd<br />
is opgeschoven naar sculpturaal denken.<br />
Hij wees zelf al op de interactie tussen<br />
realisme, hyperrealisme en stilering in Boy<br />
with frog. En op de lijn van de ogen naar de<br />
kikker. Om ze te behouden, verwijderde hij<br />
de linkertepel die van de lijn een driehoek<br />
maakte. Een meer dan levensgrote maar<br />
toch kinderlijke jongen, die nieuwsgierig<br />
en wat verbaasd over zijn eigen macht<br />
naar de kikker kijkt. Er galmt iets na van<br />
oud-Griekse kourosfiguren, de Romeins-<br />
Hellenistische Doornuittrekker en de David<br />
van Donatello. Hij houdt veel van archaïsche<br />
oud-Griekse beeldhouwkunst, maar<br />
Charles Ray kijkt ook naar De burgers van<br />
Calais van Rodin. De sculptuur concipieerde<br />
hij dan ook als ‘een burger van Venetië’.<br />
Schaal, materiaal en noem maar op, alle<br />
elementen worden ingezet om betekenissen<br />
te genereren. “Ik wil een betekenismachine<br />
maken”, zei hij in 2011 in een<br />
interview met het magazine Purple.<br />
DE VERRIJZENIS<br />
Op het eerste gezicht is het bijna niet te<br />
geloven dat dezelfde kunstenaar voor<br />
Documenta 9 in Kassel, in 1992 gecureerd<br />
door Jan Hoet, de beeldengroep Oh! Charley,<br />
Charley, Charley… (1992) realiseerde: een<br />
kinky orgie van acht blote mannen, een<br />
vermenigvuldiging van etalagepopachtige<br />
zelfportretten. Dit werk vindt hij schatplichtig<br />
aan de Britse modernist Anthony<br />
Caro, omdat het een geheel is van losse<br />
onderdelen in de ruimte, net zoals de rode<br />
metalen elementen in Early One Morning<br />
(1962) van Caro. Diens sculpturale aanpak<br />
had van meet af aan impact op Charles Ray.<br />
Een verrukkelijk vroeg werk is Plank piece I<br />
& II (1973), twee zwart-witfoto’s van de kunstenaar<br />
die wat burlesk klem op een schuin<br />
tegen de muur staande plank hangt. Even<br />
iconisch is Ink box (1986), een minimalistische<br />
kubus boordevol kranteninkt die voor<br />
de toeschouwers klaar lijkt te staan om de<br />
‘white cube’ te bemorsen. De mens is altijd<br />
aanwezig, al is er geen menselijke figuur te<br />
bespeuren. Unpainted sculpture (1997) is<br />
het wrak van een Pontiac na een dodelijke<br />
crash, aan de hand van 3D-scans onderdeel<br />
per onderdeel nagemaakt in glasvezel en<br />
duifgrijs geschilderd, als een geest. Later<br />
ontstond Baled truck (2014) in massief<br />
roestvrij staal, een tot een blok geperste<br />
truck die aan César en Chamberlain doet<br />
denken. Maar Charles Ray refereert ook<br />
46
Schaal, materiaal<br />
en noem maar op,<br />
alle elementen<br />
worden ingezet om<br />
betekenissen te<br />
genereren.<br />
gevolg achterstevoren is gedraaid.<br />
Minimalisme, popart, hyperrealisme en<br />
sinds 2000 steeds meer verwijzingen naar<br />
Griekse en Romeinse beeldhouwkunst: de<br />
kunstenaar verwerkt een recente kunstgeschiedenis<br />
en eeuwenoude genres, van het<br />
stilleven tot het ruiterportret. Hij verteert<br />
het allemaal en spuwt het uit in minutieuze<br />
en hoogstpersoonlijke sculpturen.<br />
Met mondjesmaat, want zijn werk is arbeidsintensief<br />
en hij doet er dikwijls jaren<br />
over. Tot nog toe bestaat zijn oeuvre uit<br />
zo’n honderd sculpturen. Charles Ray staat<br />
minder in de schijnwerpers dan collega’s<br />
als Jeff Koons of Paul McCarthy, maar hij<br />
heeft een fraai curriculum met drie Biënnales<br />
in Venetië, vijf Whitney Biënnales<br />
in New York waar hij vertegenwoordigd<br />
wordt door Matthew Marks Gallery, twee<br />
reizende retrospectieven, en in 2019 een<br />
grote solo in Madrid. Nu demonstreren de<br />
twee exposities in Parijs hoe zijn sculpturen<br />
van in het begin worden ingebed in de<br />
ruimte en de tijd, hoe ze onze dagdagelijkse<br />
notie van realiteit destabiliseren en hoe<br />
ze verschijnen als een soort hallucinatie.<br />
BEZOEKEN<br />
Charles Ray, Boy with frog, 2009, beschilderd roestvrij staal, 247 x 91 x 96,5 cm, Pinault Collection.<br />
Met toestemming van de kunstenaar en Matthew Marks Gallery. © Charles Ray. © Foto: Charles Ray.<br />
Charles Ray<br />
Bourse de Commerce - Pinault Collection<br />
16-02 t/m 06-06<br />
Centre Pompidou<br />
16-02 t/m 20-06<br />
Parijs<br />
www.boursedecommerce.fr<br />
www.centrepompidou.fr<br />
aan de maffiamethode om lijken weg te<br />
werken - voor hem is de glanzende sculptuur<br />
een sarcofaag. Unbaled truck (2021)<br />
is warempel de reconstructie van een<br />
aftandse geplette truck uit een carrosseriekerkhof,<br />
inclusief de sporen van hoe hij was<br />
samengeperst. Als een verrijzenis, en alsof<br />
het gebruikelijke verloop van oorzaak en<br />
LEZEN<br />
Charles Ray, catalogus, <strong>2022</strong>,<br />
co-editie Bourse de Commerce - Pinault<br />
Collection en Centre Pompidou<br />
€ 45<br />
47
Hito Steyerl<br />
Neemt<br />
de kunstwereld<br />
op de korrel<br />
Hito Steyerl is wellicht een van de meest spannende artistieke<br />
persoonlijkheden van vandaag. Kritisch maar met een kwinkslag wijst<br />
ze ons al dertig jaar op onderbelichte maatschappelijke kwesties, zoals<br />
overheidscontrole en koloniaal geweld. Internationaal wordt ze intussen<br />
beschouwd als één van de invloedrijkste kunstenaars van haar generatie.<br />
Houdt ze ook haar eigen macht een spiegel voor?<br />
TEKST: CELINE DE GEEST<br />
Hito Steyerl, Liquidity Inc., 2014, eenkanaals HD video in architectonische omgeving, 30 min., 15 sec. Installatiezicht MOMA, 2014. © Hito Steyerl.<br />
48
Helemaal in haar eentje heeft<br />
Hito Steyerl het begrip multimedia<br />
naar een nieuw niveau<br />
getild. Ze is een meester in<br />
het vertellen van verhalen en gebruikt<br />
hiervoor een mengeling van beeld, geluid,<br />
essay, performance en installatie. Tijdens<br />
Hito Steyerl: I Will Survive, de grote overzichtstentoonstelling<br />
in het Stedelijk in<br />
Amsterdam, palmen die media alles in,<br />
tot aan de bezoeker toe. Voor haar recente<br />
video-installaties ontwikkelt Steyerl<br />
namelijk architectonische omgevingen,<br />
waardoor je als kijker in haar werk wordt<br />
meegezogen. De video Liquidity Inc. bijvoorbeeld,<br />
waarin water en extreem weer<br />
dienen als metaforen voor de vloeibaarheid<br />
van financiële middelen en digitale<br />
informatie, beleef je als bezoeker vanop<br />
een blauwe golf die dient als zittribune.<br />
Het verhaal dat we te zien krijgen is dat<br />
van Jacob Wood, een financieel analist<br />
die zijn baan verloor tijdens de economische<br />
crash van 2008 en dan maar een<br />
gevechtsporter werd. De documentaire<br />
wordt overspoeld door internetsyntaxis –<br />
hashtags, GIF’s en memes. De echte en de<br />
virtuele wereld lopen vrolijk in elkaar over.<br />
In een wereld waar van mensen verwacht<br />
wordt dat ze even liquide zijn als virtuele<br />
valuta en digitale data, is het maar beter<br />
Hito Steyerl, Liquidity Inc., 2014, eenkanaals HD video in architectonische omgeving, 30 min., 15 sec. Met<br />
dank aan de kunstenaar, Andrew Kreps Gallery, New York en Esther Schipper, Berlijn. © VG Bild-Kunst,<br />
Bonn, 2021. © Film still: Hito Steyerl.<br />
Hito Steyerl, How Not to Be Seen: A Fucking Didactic Educational .MOV File, 2013, eenkanaals HD digitale<br />
video en audio in architectonische omgeving, 15 min., 52 sec. Met dank aan de kunstenaar, Andrew Kreps<br />
Gallery, New York en Esther Schipper, Berlijn. © VG Bild-Kunst, Bonn, 2021. © Film still: Hito Steyerl.<br />
om mee te gaan met de stroom. Vanaf het<br />
scherm spreekt een jonge Bruce Lee ons<br />
toe: “You must be shapeless, formless, like<br />
water. When you pour water in a cup, it<br />
becomes the cup. When you pour water<br />
in a bottle, it becomes the bottle. When<br />
you pour water in a teapot, it becomes the<br />
teapot. Water can drip and it can crash.<br />
Become like water my friend.” Kijk je nog<br />
eens goed waar je op zit, dan merk je dat<br />
de tribune van judomatten gemaakt is, als<br />
een soort vlot dat ons op het droge houdt<br />
tijdens financiële, virtuele en meteorologische<br />
stormen.<br />
“Hito Steyerl bekijkt<br />
de samenleving met<br />
een soort helderziend<br />
gevoel voor politiek<br />
en ethiek.”<br />
KAREN ARCHEY<br />
TERUG NAAR DE BRON<br />
Hito Steyerl is in de eerste plaats een ster<br />
in het vertellen van complexe verhalen,<br />
vertelt curator Karen Archey. Archey een<br />
Amerikaanse kunstcriticus en curator, gevestigd<br />
in New York City en Amsterdam, is<br />
bij het Stedelijk verantwoordelijk voor hedendaagse<br />
kunst en mediacollecties. “Het<br />
is dat meesterlijke verteltalent, samen met<br />
het unieke vermogen om ondervertegenwoordigde<br />
kwesties te onderscheiden, die<br />
van haar een belangrijke stem in de hedendaagse<br />
kunst hebben gemaakt.”<br />
Steyerl (°1966) werd geboren in München.<br />
Ze studeerde film in Duitsland en Japan,<br />
en behaalde daarna een doctoraat in de<br />
filosofie in Wenen. Die hogere studies hebben<br />
nooit los gestaan van haar praktijk,<br />
waarin het filmische en het filosofische<br />
nauw met elkaar verweven zijn. Haar<br />
universitaire onderzoek focuste op de<br />
duizelingwekkend snelle verspreiding van<br />
beelden en kennis die de digitale technologie<br />
met zich meebrengt. In één van haar<br />
49
Hito Steyerl, SocialSim, 2020, eenkanaals HD video en live computersimulatie Dancing Mania, 18 min., 19 sec., Dancing Mania variable duur. Met dank aan de<br />
kunstenaar, Andrew Kreps Gallery, New York en Esther Schipper, Berlijn. © VG Bild-Kunst, Bonn, 2021. © Film still: Hito Steyerl.<br />
essays noemt ze dit gegeven ‘circulationism’.<br />
Ze stelt dat de meeste beelden niet<br />
langer louter een representatie van de<br />
werkelijkheid zijn, maar zelf ingrijpen op<br />
de realiteit.<br />
KWINKSLAG<br />
In haar video-essays over de invloed van<br />
het internet op ons dagelijks leven krijgen<br />
dat soort theoretische concepten een<br />
verrassende, speelse vorm. Als één van de<br />
allereersten ging Steyerl rond de eeuwwisseling<br />
al aan de slag met de taal van het<br />
nieuwe digitale tijdperk, met als doel die<br />
taal tot onderwerp van discussie te maken.<br />
Haar eerste belangrijke wapenfeiten<br />
waren deelnames aan grote internationale<br />
tentoonstellingen als Manifesta 5, in 2004,<br />
en Documenta 12 in Kassel, in 2007. Later<br />
werd Steyerl een vaste waarde van de Biënnale<br />
van Venetië. Haar werk werd er voor<br />
het eerst getoond in 2013, en nog eens in<br />
2015. In het Duitse Paviljoen toonde ze<br />
toen één van de drukst besproken kunstwerken<br />
van het jaar: Factory of the Sun, een<br />
soort sci-fi wereld met strandstoelen. De<br />
video-installatie reisde daarna door naar<br />
onder meer het Museum of Contemporary<br />
Art in Los Angeles, het Whitney Museum<br />
of American Art in New York, Kunsthal<br />
Charlottenborg in Kopenhagen, en nu dus<br />
In 2015 was Hito<br />
Steyerl de eerste<br />
winnaar van de Eye<br />
Art & Film Prize,<br />
uitgereikt door<br />
het Amsterdamse<br />
Filmmuseum.<br />
naar het Stedelijk. In Factory of the Sun onderzoekt<br />
Steyerl hoe beelden gebruikt<br />
kunnen worden voor surveillance-technologie,<br />
waarmee bepaalde groepen mensen<br />
onderdrukt worden. Maar kunnen die<br />
groepen ook terugvechten met behulp van<br />
diezelfde technologie? Opnieuw wordt<br />
het antwoord verpakt in een bizarre mix<br />
van nieuwsuitzendingen, documentaire,<br />
games en muziekvideo’s.<br />
DE MACHT VAN HET MUSEUM<br />
“Wat Hito Steyerl zo bijzonder maakt is<br />
dat ze consequent kritisch blijft, ondanks<br />
de grote naam die ze geworden is”, vertelt<br />
Archey. “Het Stedelijk wil een volledig<br />
beeld geven van haar oeuvre, van haar<br />
eerste werk gemaakt in 1994, Deutschland<br />
und das Ich, tot haar meest recente werken<br />
gemaakt tijdens de pandemie. In de films<br />
die ze tijdens haar studies maakte, had<br />
Steyerl al een kritische kijk op de samenleving.<br />
Haar eerste werken onderzochten<br />
de Duitse nationaliteit in de tijd van de<br />
hereniging.” Heeft Steyerl, allergisch als<br />
ze is voor machtstructuren, ook over de<br />
kunstwereld een boodschap te verkondigen?<br />
“Ik denk dat ze ons helpt te begrijpen<br />
hoe nauw we zelf soms betrokken zijn bij<br />
machtsmisbruik, en dat ook kunst niet immuun<br />
is voor kwesties die vaak als extern<br />
worden gezien, zoals militarisering en<br />
economische ongelijkheid”, zegt Archey.<br />
“Zo volgt ze in haar werk Guards, dat midden<br />
in de Eregalerij van het Stedelijk te zien<br />
is, twee zwarte beveiligingsagenten bij een<br />
Amerikaans museum. Ze vertellen over<br />
hun traumatische verleden in het leger en<br />
bij de politie. Een ander werk, Drill, werd<br />
gemaakt voor het New Yorkse hedendaagse<br />
kunstencentrum Park Avenue Armory. Het<br />
gaat dieper in op de geschiedenis van het<br />
gebouw van de Armory, een oud wapenarsenaal,<br />
als de ontstaansplaats van de<br />
National Rifle Association. De lobby van<br />
de NRA staat erom bekend anti-wapenwetgeving<br />
te blokkeren. Een reeks van haar<br />
werken, zoals The Empty Center, Abstract<br />
50
“Wat Hito Steyerl<br />
zo bijzonder<br />
maakt is dat ze<br />
consequent kritisch<br />
blijft, ondanks de<br />
grote naam die ze<br />
geworden is.”<br />
KAREN ARCHEY<br />
en Is the Museum a Battlefield, tonen dan<br />
weer aan hoe beroemde architecten (of<br />
‘starchitects’) een onverwachte rode draad<br />
vormen tussen kunstinstellingen, vastgoedspeculatie<br />
en zelfs wapenfabrikanten.”<br />
EEN LIEFDEVOLLE TIK<br />
Het lijkt een moeilijke evenwichtsoefening<br />
voor een kunstenaar die reeds vaak<br />
in alle grote musea van de wereld exposeerde.<br />
Hoe kan je deel uitmaken van een<br />
systeem en het tegelijkertijd op de korrel<br />
nemen? Archey: “Er zijn een aantal heel<br />
specifieke aspecten van de kunstwereld,<br />
en vooral de kunstmarkt, waarvoor Steyerl<br />
meer aandacht vraagt. Voor de vrijhavens<br />
die sommige verzamelaars gebruiken om<br />
belastingen op kunstaankopen te vermijden<br />
bijvoorbeeld. Het werk wordt er in<br />
opslag geplaatst zolang de waarde stijgt,<br />
en wordt daarna met winst doorverkocht.”<br />
Net als veel andere kunstenaars is Steyerl<br />
zich ook zeer bewust van museumsponsoring.<br />
Ze denkt kritisch na over de bron van<br />
museumfinanciering - hier komen volgens<br />
Karen Archey Steyerls echte, materiële<br />
idealen samen met de idealen die door<br />
haar werk in de museumzalen vertegenwoordigd<br />
worden. Toch neemt ze deel aan<br />
de kunstmarkt en wordt ze vertegenwoordigd<br />
door twee belangrijke internationale<br />
galerieën: Andrew Kreps Gallery (New<br />
York) en Esther Schipper (Berlijn). Maar<br />
dat doet ze op een heel bewuste manier,<br />
zegt Archey. “Ik denk dat haar kritische<br />
houding tegenover musea en collecties<br />
uiteindelijk geworteld is in een gevoel van<br />
liefde, en in een verlangen om die instellingen<br />
verantwoordelijk te houden.”<br />
BEZOEKEN<br />
Hito Steyerl: I Will Survive<br />
Stedelijk Museum<br />
Amsterdam<br />
www.stedelijk.nl<br />
t/m 12-06<br />
Hito Steyerl, Factory of the Sun, 2015, eenkanaals HD video omgeving, lichtgevend LED grid, strandstoelen, 23 min. Met dank aan de kunstenaar, Andrew Kreps<br />
Gallery, New York en Esther Schipper, Berlijn. © VG Bild-Kunst, Bonn, 2021. © Film still: Hito Steyerl.<br />
51
Schatten<br />
uit de bronstijd<br />
De twee millennia voorafgaand aan<br />
de komst van het schrift in Europa<br />
zijn nog altijd een grotendeels<br />
miskende periode. Tal van objecten<br />
uit die tijd kun je tegenwoordig<br />
op de kop tikken voor een zeer<br />
schappelijke prijs, maar er zijn ook<br />
stukken van onschatbare waarde.<br />
TEKST: GILLES BECHET<br />
Hemelschijf van Nebra, ca. 1.600-1.560 v.C. © State Office for Heritage Management and Archaeology<br />
Saxony-Anhalt. © Foto: Juraj Lipták.<br />
De bronstijd wordt doorgaans als<br />
de eerste bloeitijd van de Europese<br />
cultuur gezien. Het is de periode<br />
die aanbrak rond 2.700 v.C.<br />
en tot ongeveer 800 v.C. duurde. De volkeren<br />
die toen op ons continent leefden,<br />
worden vaak gezien als primitief, maar<br />
lieten niettemin objecten van uitgelezen<br />
makelij na. Bij gebrek aan geschriften weten<br />
we weinig over hun sociale, politieke<br />
en culturele organisatie. En juist door dat<br />
gebrek aan kennis krijgt de verbeelding de<br />
vrije loop. De geromantiseerde geschiedenis<br />
van de natiestaten deed daar nog<br />
een flinke schep bovenop. Een van de vele<br />
paradoxen van die nog altijd raadselachtige<br />
periode is het verbluffende vakmanschap<br />
van de ambachtslieden, van wie de<br />
meesten in kleine gehuchten van amper<br />
een tiental woningen leefden. Toch had je<br />
toen heel wat uitwisselingen. De gelijkenis<br />
van de objecten aangetroffen in gebieden<br />
die soms ver van elkaar liggen, wijst erop<br />
52
dat smeden en andere vaklieden op reis<br />
gingen om hun vakkennis met anderen te<br />
delen. Aangezien tin en koper, nodig om<br />
brons mee te maken, niet overal beschikbaar<br />
was, moet er een druk handelsverkeer<br />
zijn geweest. De hoeveelheid gevonden<br />
wapens doet vermoeden dat krijgers een<br />
cruciale rol vervulden in de toenmalige<br />
samenleving. Een van de opvallendste<br />
kenmerken van de bronstijd is de vondst<br />
van heel wat metalen objecten, wapens,<br />
juwelen en ceremoniële voorwerpen die<br />
niet als grafgift bedoeld waren en ook geen<br />
nederzettingsresten zijn. Waarom werden<br />
ze dan wél begraven? Dat is nog altijd<br />
een vraagteken. Werden ze in de bodem<br />
geborgen door metaalgieters, handelaren,<br />
of waren het votiefgeschenken? Die laatste<br />
hypothese is tegenwoordig de meest gangbare,<br />
al geeft die ook nog geen verklaring<br />
voor de grote verscheidenheid van deze<br />
veronderstelde votiefobjecten.<br />
VEEL OBJECTEN IN OMLOOP<br />
Protohistorische antiquiteiten zijn een<br />
nichemarkt. Ze hebben niet dezelfde<br />
uitstraling als de Griekse, Romeinse of<br />
Egyptische antiquiteiten. Wel kunnen<br />
ze rekenen op de interesse van gepassioneerde<br />
verzamelaars die zich informeren<br />
via de vakliteratuur, tentoonstellingen<br />
en lezingen gegeven door enthousiaste<br />
historici. “De bronstijd valt samen met het<br />
Bronzen hybride tweeling paard-slang sculptuur, 1200-1000 v.C. Gevonden in een schat bij Kallerup, Thy,<br />
Jutland, Denemarken. Nationaal Museum van Denemarken/Ofret Museum. CC-BY-SA, Søren Greve, Nationaal<br />
Museum van Denemarken.<br />
Een van de vele paradoxen is het verbluffende<br />
vakmanschap van de ambachtslieden,<br />
van wie de meesten in kleine gehuchten<br />
van amper een tiental woningen leefden.<br />
De gouden hoed van Schifferstadt, ca. 1600 v.C., gevonden<br />
met drie bronzen bijlen in Rijnland-Palts, Duitsland.<br />
Historisches Museum der Pfalz Speyer.<br />
begin van de serieproductie. Het gebeurt<br />
niet zelden dat je op één vindplaats vijftot<br />
achthonderd exemplaren van dezelfde<br />
bijl aantreft”, aldus Daniel Lebeurrier, de<br />
oprichter van Galerie Gilgamesh in Parijs<br />
en al vijfentwintig jaar een antiquiteitenexpert.<br />
Dat verklaart meteen waarom<br />
er zo veel objecten uit die tijd in omloop<br />
zijn, te koop voor een vrij schappelijke<br />
prijs. Zo kun je een zwaard of bijlblad op<br />
de kop tikken voor zo’n € 150. Bij Franse<br />
veilinghuizen zoals Aguttes en Millon gaan<br />
geregeld collecties van prehistorische antiquiteiten<br />
onder de hamer. Die objecten<br />
uit de bronstijd vind je in grote aantallen<br />
terug in Frankrijk en België. Om culturele<br />
redenen zijn verzamelaars ook geneigd<br />
‘lokaal’ te kopen. Vooral in Europa is de<br />
belangstelling voor objecten uit de bronstijd<br />
opvallend. In de Verenigde Staten zie je<br />
hoe nakomelingen van Deense migranten<br />
belangstelling koesteren voor bijlen van<br />
gepolijst steen, die frequent in Denemarken<br />
aangetroffen worden. “Het gaat om<br />
uitgesproken typologische collecties. Men<br />
verzamelt bijvoorbeeld bijlen of zwaarden<br />
uit verschillende periodes en van verschillende<br />
herkomst. Er zijn heel wat uitwisselingen<br />
tussen verzamelaars, en die komen<br />
niet noodzakelijk via veilingzalen of<br />
galeries tot stand.” Aan fraaie stukken is er<br />
zeker geen gebrek, want het in die tijd gebruikte<br />
brons is zeer stabiel en van prima<br />
kwaliteit. Sommige objecten hebben een<br />
louter archeologisch belang, zonder verder<br />
buitengewoon te lijken, voor veel verzamelaars<br />
een belangrijke factor. Objecten<br />
die van grote archeologische waarde zijn<br />
én er ook buitengewoon uitzien, eindigen<br />
meestal in een museum. Dat geldt voor<br />
verschillende stukken nu te zien op de tentoonstelling<br />
The world of Stonehenge in het<br />
British Museum.<br />
53
Zonnehanger uit de bronstijd, 1000-800 v.C. © The Trustees of the British Museum.<br />
en is bekend als de Berlin Gold Hat. Het 74,5<br />
cm hoge object, bekleed met een dunne<br />
laag goud, is versierd met 1.739 symbolen<br />
van de maan en de zon, die zouden verwijzen<br />
naar de maancyclus over een periode<br />
van 19 jaar. Het object werd op de markt<br />
gebracht in 1995, zonder certificaat van<br />
herkomst, door een verkoper die beweerde<br />
op te treden in naam van een anonieme<br />
Zwitserse verzamelaar. Het Berlijnse Museum<br />
für Vor- und Frühgeschichte wist het<br />
in 1996 aan te kopen.<br />
Het Zwaard van Ommerschans is een van<br />
de zes ceremoniële zwaarden die bekend<br />
zijn in Europa. Het 69 cm lange massieve<br />
zwaard, zonder gevest, bestaat uit een<br />
opvallend zuivere legering. Het dankt zijn<br />
naam aan de plaats in <strong>Nederland</strong> waar<br />
het werd gevonden. Het zou aan het einde<br />
van de 19e eeuw zijn opgedolven in de<br />
provincie Overijssel, samen met een dozijn<br />
kleinere objecten. De eigenaar, een Duitse<br />
verzamelaar, bood het in juli 2017 te koop<br />
aan bij Christie’s, waar het voor € 550.000<br />
werd gekocht door het Rijksmuseum van<br />
Oudheden uit Leiden, dat het object al op<br />
het spoor was sinds 1927!<br />
UNDERCOVER-OPERATIE<br />
Schattenjagers gewapend met een metaaldetector<br />
vonden een tijdje terug op een<br />
prehistorische site in Midden-Duitsland<br />
de zogenaamde hemelschijf van Nebra,<br />
een ruim twee kilo wegende bronzen schijf<br />
met een diameter van zo’n 30 cm, waarop<br />
de nachtelijke hemel is afgebeeld. Diverse<br />
hemellichamen zijn op de groenige schijf<br />
natuurgetrouw afgebeeld, in goud. De<br />
schattenjagers vonden ook twee bronzen<br />
zwaarden, twee bijlen, een beitel en stukken<br />
van armbanden. Eerst probeerden ze hun<br />
vondsten te verkopen aan lokale archeologen,<br />
tot ze beseften dat ze het wettige<br />
eigendom van de deelstaat Sachsen-Anhalt<br />
waren. Enkele jaren later probeerden ze<br />
de schijf opnieuw te verkopen, ditmaal<br />
aan een Zwitserse verzamelaar die zonder<br />
dat ze het wisten voor de politie werkte.<br />
Dankzij die undercover-operatie kon men<br />
beslag leggen op de schijf, in de bar van het<br />
Hiltonhotel in Basel. Andere bekende vondsten<br />
uit deze periode zijn de in Duitsland,<br />
Zwitserland en Frankrijk aangetroffen, bijzonder<br />
intrigerende kegelvormige hoeden<br />
van goud. Slechts vier exemplaren zijn ons<br />
bekend. Het best bewaarde exemplaar bevindt<br />
zich in het Neues Museum in Berlijn<br />
Bijl (tweede van links), Frankrijk, recente bronstijd, brons met groen patina, lengte: 12,5 cm. Collectie Bigot,<br />
Auction Art, Remy Le Fur et Associés, Parijs, 29-09-2021. © Auction Art. € 190.<br />
54
De Mold Gold Cape, 1900-1600 v.C. gevonden in Mold, Flintshire, Wales. © The Trustees van het British Museum.<br />
De bronstijd valt samen met het begin<br />
van de serieproductie. Het gebeurt niet zelden<br />
dat je op één vindplaats vijf- tot achthonderd<br />
exemplaren van dezelfde bijl aantreft.<br />
GEEN EUROPESE WETGEVING<br />
VOOR VONDSTEN<br />
De eerste collecties zagen het licht aan het<br />
einde van de 19e eeuw, toen de landbouw<br />
zich uitbreidde en men tal van objecten<br />
uit die periode in de omgeploegde bodem<br />
aantrof. Gezien het grote aantal vindplaatsen<br />
gingen veel schattenjagers sindsdien<br />
in het wilde weg graven. Bekende veilinghuizen<br />
weigeren tegenwoordig objecten<br />
zonder certificaat van herkomst. Dus worden<br />
ze te koop aangeboden op veilingsites.<br />
Zo kun je op Catawiki een bronzen bijlblad<br />
kopen voor € 25 tot 100, gouden oorringen<br />
voor € 350 en een spiraalvormige armband<br />
van goud voor € 1.550. Uit archeologisch<br />
oogpunt zijn die wilde opgravingen<br />
nefast, omdat ze de context negeren. Die<br />
kan nochtans veel en vaak zelfs cruciale<br />
info verschaffen. Bovendien verdwijnen<br />
zo stukken van groot historisch belang<br />
in privécollecties, soms gedurende vele<br />
jaren. “Er bestaat geen Europese wetgeving<br />
wat vondsten betreft. Elk land heeft<br />
zo zijn eigen tradities en richtlijnen. In<br />
Frankrijk en België is het verboden een<br />
metaaldetector te gebruiken, maar in<br />
Groot-Brittannië mag het wel. Dat is op<br />
zich geen slechte zaak, want veel vondsten<br />
worden aangegeven en vervolgens<br />
aangekocht door de Britse overheid”, aldus<br />
Eugène Warmenbol, hoogleraar protohistorische<br />
archeologie Noordwest-Europa<br />
aan de ULB (Université Libre de Bruxelles).<br />
In de komende jaren zullen objecten uit<br />
de bronstijd voor de nodige belangstelling<br />
blijven zorgen op die nichemarkt. “Je moet<br />
rekenen op zo’n honderd jaar alvorens een<br />
familiecollectie wordt verkocht. Binnenkort<br />
zullen we dus heel wat collecties van<br />
het einde van de 19e eeuw op de markt<br />
zien verschijnen”, aldus Daniel Lebeurrier,<br />
die denkt dat er mooie verrassingen op<br />
komst zijn. Intussen gaan in heel Europa<br />
de wilde opgravingen gewoon door, tot in<br />
de Balkan. Af en toe worden daarbij spectaculaire<br />
vondsten gedaan. De voorraad is<br />
echter niet onuitputtelijk. “Het is een deel<br />
van ons erfgoed dat wordt beschadigd. De<br />
zware machines gebruikt in de landbouw<br />
richten grote schade aan in de losse bodemlagen.<br />
Ook de chemische producten<br />
die men op de velden sproeit, tasten de<br />
meer dan drieduizend jaar oude bronzen<br />
stukken aan. In de tijdruimte van een tiental<br />
jaar kunnen die oplossen of onherstelbare<br />
schade oplopen door corrosie.”<br />
BEZOEKEN<br />
The world of Stonehenge<br />
British Museum<br />
Londen<br />
www.britishmuseum.org<br />
17-02 t/m 17-07<br />
55
Brillen door<br />
de eeuwen heen<br />
Ogen zijn even fragiel als<br />
onmisbaar. Ze maken het mogelijk<br />
wondermooie dingen te zien, maar<br />
bij verziendheid, bijziendheid<br />
of andere oogafwijkingen is ons<br />
wereldbeeld vervormd. Gelukkig<br />
kunnen we rekenen op een heel<br />
arsenaal aan hulpmiddelen voor<br />
een helderdere kijk op onze<br />
omgeving. De koning van de<br />
hulpmiddelen is natuurlijk de bril,<br />
die intussen uitgegroeid is tot een<br />
modeaccessoire, ja, zelfs een sieraad<br />
voor het gezicht.<br />
TEKST: ANNE HUSTACHE<br />
De eerste brillen kwamen er in de<br />
13e eeuw. Maar wat deed men dan<br />
daarvoor? Oogproblemen zijn<br />
immers van alle tijden. Ook onze<br />
verre voorouders zochten al naar oplossingen,<br />
zoals een met water gevulde glazen<br />
bol, waarvan de Romeinse filosoof Seneca<br />
zei dat als je erdoor keek objecten groter<br />
leken. Plinius de Oudere vertelde hoe keizer<br />
Nero door een geslepen smaragd keek om<br />
de gladiatorengevechten beter te kunnen<br />
volgen. Stenen waardoor men voorwerpen<br />
vergroot kon zien, noemde men ook wel<br />
leesstenen. Vaak was dat een beril of bergkristal.<br />
Die gebruikte men onder meer in<br />
de scriptoria van kloosters als hulpmiddel<br />
bij verziendheid, waar nogal wat monniken<br />
aan leden. Het woord bril is trouwens afgeleid<br />
van beril (half doorschijnend mineraal).<br />
Het werd bedacht in Vlaanderen, waar in<br />
de 14e eeuw veel brillenmakers aan de slag<br />
waren. De geschiedenis van die hulpmiddelen<br />
is natuurlijk nauw verbonden met<br />
die van de optiek. Van groot belang was<br />
het werk van de Arabische wiskundige,<br />
natuurkundige, filosoof en fysioloog Alhazen,<br />
wiens echte naam Ibn al-Haytham<br />
(965-1040) was. Hij wordt beschouwd als de<br />
grondlegger van de fysiologische optiek, die<br />
het licht zag rond het jaar 1000. In de 12e<br />
eeuw werd zijn verhandeling over optica<br />
vertaald in het Latijn en wijd verspreid. Toeval<br />
of niet: dat was kort vóór de uitvinding<br />
van de bril ter correctie van het zicht, in<br />
Stenen waardoor<br />
men voorwerpen<br />
vergroot kon zien,<br />
noemde men ook wel<br />
leesstenen.<br />
Italië. Het was in Florence, in de 13e eeuw,<br />
dat de natuurkundige Salvino degli Armati<br />
(1245-1317) een bril ontwierp met glazen<br />
gevat in een houten montuur. Die bril werd<br />
later nog aanzienlijk geperfectioneerd in<br />
Venetië, dankzij het Muranoglas. Deze vaklui<br />
zouden later ateliers oprichten in zowat<br />
heel Europa. Vanaf de 16e eeuw leidde de<br />
evolutie van de techniek en de optische<br />
wetenschap tot steeds betere en gevarieerdere<br />
hulpmiddelen voor mensen met een<br />
gebrekkig zicht.<br />
BEZOEKEN<br />
Musée de la Lunette<br />
Morez Frankrijk<br />
www.musee-lunette.fr<br />
Bescherming tegen sneeuw<br />
ca. 1200<br />
Sneeuwlandschappen waar de zon op schijnt, kunnen je<br />
soms verblinden, maar ook de ijskoude wind kan schadelijk<br />
zijn voor de ogen. In het hoge Noorden hebben de<br />
inheemse volkeren, met name de Eskimo’s, een oplossing<br />
gevonden om hun ogen te beschermen. Bij gebrek aan<br />
glas gebruikten ze gewoon wat de natuur te bieden had.<br />
In materialen als ivoor, hout of rendierbeenderen maakten<br />
ze twee kleine spleten om door te kijken. Zo waren<br />
hun ogen beschermd tegen hevige wind en fel zonlicht,<br />
maar konden ze toch goed zien van in de verte.<br />
Zonnebril, Canada (Nunavut), Eskimo-cultuur, ivoor. Gatineau, Canadien<br />
Museum of History.<br />
56
Symbool van geleerdheid<br />
16e eeuw<br />
De eerste brillen hadden geen veren. Je moest ze dus gewoon<br />
zo op de neus zetten. Ze bestonden uit twee ronde<br />
convexe glazen van overigens uitstekende optische kwaliteit,<br />
gevat in een montuur van hout, hoorn of, zoals in<br />
dit geval, leer. Aanvankelijk werd dit soort brillen vooral<br />
gebruikt door monniken in de scriptoria, maar geleidelijk<br />
aan - zoals blijkt uit tal van schilderijen - gingen ze<br />
symbool staan voor geleerdheid. Ze waren dan ook zeer<br />
in trek in adellijke kringen, want men kon er zijn status<br />
mee in de kijker zetten.<br />
Bril, leer. Morez, Musée de la Lunette, Coll. Essilor - Pierre Marly.<br />
© Foto: Studio Vision.<br />
Zacht raffinement<br />
ca. 1780-1800<br />
In China bestaan brillen al sinds de 15e eeuw. Men<br />
vermoedt dat ze verspreid werden door ontdekkingsreizigers<br />
en missionarissen via de handelsroutes. Dit<br />
exemplaar hier is bijzonder geraffineerd, zowel door de<br />
gebruikte materialen als door de versiering: de vrij hoge<br />
brug, die de twee cirkels met elkaar verbindt, bestaat uit<br />
fraaie curven eindigend op een motief van lofwerk. De<br />
sierlijke veren bevatten in het midden scharnieren, zodat<br />
men ze makkelijk kan opvouwen. Elke veer loopt uit op<br />
een element van schildpad in de vorm van een bloemblad.<br />
Bril met montuur van koper, schildpad en hoorn, ronde geslepen<br />
glazen, China, 6,50 x 30 cm, 79 gr. Amsterdam, Rijksmuseum.<br />
Luxueus en beschermend<br />
17e eeuw<br />
‘Poorten van het Paradijs’, mogol-kunst, Indië, uit smaragd geslepen lenzen, montuur van<br />
goud en zilver, bezet met diamanten uit de 19e eeuw, 12,5 cm lang. © Sotheby’s.<br />
Deze bril bestaat uit twee traanvormige lenzen, geslepen<br />
in de 17e eeuw, toen er een levendige handel<br />
ontstond in smaragden, waar de mogol-keizers zo dol<br />
op waren. Er werden dan ook heel wat gunstige eigenschappen<br />
aan toegedicht. De kwaliteit van het slijpwerk<br />
getuigt hier van het technische meesterschap<br />
van de toenmalige vaklui: de twee lenzen, elk van 27<br />
karaat, komen uit één en dezelfde steen, een uitzonderlijke<br />
smaragd van zo’n 300 karaat, afkomstig uit Colombia.<br />
De kennis van de optiek en die van het slijpen<br />
van edelstenen zijn hier op een gedurfde manier aan<br />
elkaar verbonden. Deze bril diende niet om beter te<br />
kunnen zien, maar om het kwaad af te weren. De groene<br />
kleur van smaragd werd immers geassocieerd met<br />
de Profeet, het Paradijs en de eeuwigheid. Vandaar de<br />
bijnaam van deze bril: ‘Poorten van het Paradijs’.<br />
57
Uitdagend<br />
eind 18e eeuw<br />
De geschiedenis van de schaarbril is interessant. Tijdens de Franse Revolutie<br />
waaide er na de Terreur (1792-1795) een nieuwe wind onder de rijke jongelui<br />
in Parijs. Een groep, bekend als ‘les Incroyables et les Merveilleuses’, fel gekant<br />
tegen het republikeinse regime van de jakobijnen, koos resoluut voor een extravagante<br />
mode: herenjassen die vervormd waren, zodat de drager een gebochelde<br />
leek, reusachtige stropdassen, een grotesk kapsel, een absurde taal en vooral<br />
een grote bril, die moest duiden op sterke bijziendheid. Een schaarbril was niet<br />
erg praktisch om te gebruiken in het dagelijks leven, al kon je die ook zien als<br />
een soort sieraad, vastgebonden aan een kettinkje. Een nadeel van de schaarbril<br />
was dat hij moeilijk te gebruiken was tijdens een gesprek omdat het handvat<br />
voor de mond zat.<br />
Schaarbril, zilver en paarlemoer, met op de veer twee initialen (S en B), mogelijk die van de<br />
eigenaar. Morez, Musée de la Lunette, Coll. Essilor - Pierre Marly. © Foto: Pierre Guénat.<br />
Perfecte soberheid<br />
eind 19e - begin 20e eeuw<br />
In de 19e eeuw kwam de massaproductie van brillen<br />
op gang en ontstond er een heuse industrie, met als<br />
onvermijdelijk gevolg een streven naar standaardisatie.<br />
Morez (in het Franse departement Jura) groeide uit tot<br />
een belangrijk centrum van de brillenproductie. Twee<br />
specialiteiten hadden heel wat succes: de omstreeks<br />
1840 verschenen knijpbril, die men op de neus vastkneep,<br />
en de aan het einde van de 19e eeuw verschenen<br />
fijne monturen die men ‘draden’ of ‘haren’ noemde. Deze<br />
knijpbril laat zien hoe vergevorderd de techniek toen<br />
al was. De technici van de brillenindustrie gaven blijk<br />
van grote vindingrijkheid. Er bestaan heel wat modellen<br />
van knijpbrillen. Aan het bevestigingssysteem werden<br />
voortdurend kleine verbeteringen aangebracht. Dit model<br />
van gehard staal en doublé is opvallend uitgepuurd.<br />
Knijpbril, gehard staal, doublé. Morez, Musée de la Lunette, Coll. Essilor - Pierre Marly.<br />
© Foto: Pierre Guénat.<br />
Van goud en email<br />
19e eeuw<br />
In de 19e eeuw kwam het tot een sterke ontwikkeling van accessoires<br />
waarmee je corrigerende lenzen kon dragen zonder<br />
dat er brilveren nodig waren: lorgnet (knijpbril), monocle (oogglas),<br />
face-à-main (handbril voor dames) en lorgnon (oogglas<br />
met een handvat voor één oog). Deze lorgnet is voorzien van<br />
een steel. Hij omvat twee glazen gevat in een gouden rand die<br />
men dankzij een veersysteem kon opvouwen. De steel eindigt<br />
op een ring. Dit elegante accessoire is vervaardigd van fijn geciseleerd<br />
goud. Het vertoont een stempel met een arendshoofd<br />
en het stempel van de edelsmid. Het groene email van de steelversiering<br />
vormt een fraai contrast met de bloemmotieven.<br />
Lorgnet met steel, tijd van Napoleon III, goud en email. © Delaval Antiques.<br />
58
Een teken des tijds<br />
19e eeuw - begin 20e eeuw<br />
Monocle, gehard staal, doublé. Morez, Musée de la Lunette, Coll. Essilor -<br />
Pierre Marly. © Foto: Pierre Guénat.<br />
Ten tijde van Lodewijk XV was de ‘lancetier’ in de mode: deze<br />
voorloper van de monocle bestond uit één rond glas, bevestigd<br />
aan een steel. De eerste monocle, voor zover bekend, werd gebruikt<br />
door de Pruisische antiquair Philipp von Stosch (1691-<br />
1757) om gravures die hij zocht in Rome van naderbij te kunnen<br />
bestuderen. Het was een eenvoudig rond brilglas, met of zonder<br />
rand, vastgezet tussen de wenkbrauwboog en de bovenkant<br />
van het jukbeen. Soms, zoals in dit geval, is er sprake van een<br />
opstaande rand, om goed te blijven zitten tegen het oog. Via een<br />
kettinkje of touwtje kon je dit accessoire vastmaken aan je kledij.<br />
Deze monocole werd hoofdzakelijk gebruikt door mannen.<br />
In de 19e eeuw werd dit een onmisbaar hulpmiddel in de rijkere<br />
kringen. Het was ook bijzonder populair bij de hogere legerofficieren,<br />
omdat het een handige manier was om te ontkomen aan<br />
de regel die wilde dat brildragers niet in rang konden opklimmen.<br />
Ook dandy’s waren dol op dit accessoire.<br />
De meest excentrieke<br />
jaren 1940<br />
Edward Melcarth, zonnebril voor Peggy Guggenheim. © R.V.<br />
Deze befaamde vlindervormige (of vleermuisvormige?) zonnebril<br />
kun je moeilijk los zien van de persoon voor wie hij werd<br />
gemaakt: Peggy Guggenheim. De bekende verzamelaarster van<br />
moderne kunst droeg hem vaak, zoals blijkt uit de vele foto’s<br />
die in de loop der jaren van haar werden genomen. Met zo’n bril<br />
loop je natuurlijk in de kijker, gezien zijn omvang en de ietwat<br />
surrealistische lijn. Het is de enige bril ontworpen door de<br />
Amerikaanse schilder Edward Melcarth, een goede vriend van<br />
Peggy Guggenheim, maar tegenwoordig compleet vergeten. Dit<br />
accessoire heeft ongetwijfeld het excentrieke karakter van de<br />
Amerikaanse verzamelaarster extra kracht bijgezet. De versie<br />
die Alexander Wang ervan ontwierp, mocht het gezicht van<br />
Lady Gaga sieren.<br />
Insectenwereld<br />
1997<br />
Deze bril staat zowat symbool voor de eerste haute-couturecollectie<br />
die Thierry Mugler in januari 1997 ontwierp. Het defilé onder<br />
de titel Les insectes getuigde van de fascinatie van de Franse<br />
couturier voor de insectenwereld en de synthese van vrouw en<br />
insect die hij creëerde: een fragiel wezen en tegelijk een roofdier.<br />
Zijn ‘mieren-tailleur’ en zijn schoudermantels geïnspireerd op<br />
de chrysalide, de cocon en de kever verraden de invloed van<br />
de roman De gedaanteverwisseling (1912) van Franz Kafka, de<br />
Franse documentaire Microcosmos: Le peuple de l’herbe (1996)<br />
en de film The Fly (1986) van David Cronenberg. Deze ‘vlieg-bril’<br />
frappeert door de wat agressief ogende strakke lijn. Het is ook<br />
een knap staaltje van technisch vernuft, want vervaardigd met<br />
uit één stuk gegoten en geborsteld plexiglas.<br />
Thierry Mugler, Vlieg-zonnebril, transparant donkerblauw plexiglas. Parijs,<br />
Musée Galliera.<br />
59
Mand met druiven, stokrozen, irissen, malven, Afrikaanse goudsbloemen, clematissen, paardenkastanje en braambessen met vlinders en andere insecten, opgehangen<br />
voor een stenen boog, 1681, olieverf op doek, 65,7 x 50,8 cm. Christie’s, New York, 30-10-2018. © Christie’s Images Ltd. $ 137.500 (€ 120.900)<br />
60
Rachel Ruysch<br />
De koningin van de bloemschilderkunst<br />
In april 2013 bood een koper<br />
bij Artcurial, in Parijs, meer dan<br />
€ 400.000 (exclusief kosten) voor<br />
een vaas met bloemen, geschilderd<br />
door een in onze tijd nog weinig<br />
bekende kunstenares, die bij<br />
leven en welzijn nochtans wijd en<br />
zijd befaamd was: Rachel Ruysch.<br />
In december van datzelfde jaar<br />
vestigde Sotheby’s Londen een<br />
wereldrecord voor een werk van<br />
haar, dat 1,4 miljoen pond opbracht.<br />
Wie was die Hollandse kunstenares,<br />
die actief was in de tweede helft van<br />
de 17e en de eerste helft van de 18e<br />
eeuw, in haar tijd beschouwd als de<br />
beste bloemschilder van Europa?<br />
TEKST: CHRISTOPHE DOSOGNE<br />
Het bij Artcurial geveilde werk<br />
is verbazingwekkend geraffineerd.<br />
Onwillekeurig wordt de<br />
blik van de kijker aangetrokken<br />
door de opvallend realistische vleugel van<br />
een libel, het fluwelige van een tulpenblad,<br />
een zacht groene stengel, het dekschild<br />
van een kever, vier eieren rustend in een<br />
vogelnest, het ene element nog levensechter<br />
dan het andere. Al even frappant is de<br />
ongelofelijke kleurenweelde. De dame die<br />
dit adembenemend mooie bloemstilleven<br />
schilderde, heeft niet alleen het jaartal<br />
(1739), maar zowaar ook haar leeftijd<br />
vermeld: 76! Rachel Ruysch (1664-1750)<br />
had toen als kunstenares haar hoogtepunt<br />
bereikt. Ze beheerste perfect alle registers<br />
van de bloemschilderkunst, het genre<br />
waar ze haar reputatie aan dankte. Ze was<br />
de oudste dochter van Frederik Ruysch en<br />
Maria Post, zelf de dochter van architect<br />
Pieter Post. Rachel werd geboren in Den<br />
Haag, maar toen ze drie was, verhuisde<br />
het gezin naar Amsterdam. Haar vader,<br />
die ook een vooraanstaand anatoom en<br />
botanicus was, had daar immers een baan<br />
gevonden. Hij bezat een grote collectie mineralen<br />
en planten, en skeletten van dieren.<br />
De jonge Rachel hielp haar vader bij<br />
het klaarmaken van de bloemen, bewaard<br />
in een liquor balsamicum, een mengsel<br />
van was, vislijm en kant, oorspronkelijk<br />
bedoeld om anatomische delen in te<br />
bewaren. Met behulp van deze techniek<br />
creëerde Frederik Ruysch denkbeeldige<br />
landschappen, bestaande uit bewaarde<br />
De weelderige<br />
boeketten van Rachel<br />
Ruysch getuigen van<br />
een bijzonder gevoel<br />
voor compositie,<br />
met een subliem<br />
evenwicht in<br />
hoeveelheid en kleur.<br />
menselijke organen en babygeraamten. Hij<br />
was ook een amateurschilder en maakte<br />
er wetenschappelijke tekeningen van. Zijn<br />
collectie trok al snel heel wat kijklustigen,<br />
onder wie vooraanstaande personen.<br />
GEÏNSPIREERD OP DE REALITEIT<br />
Zijn dochter Rachel, van wie de oudoom<br />
en de oom van moederszijde erkende<br />
schilders waren, gebruikte zijn bijzondere<br />
collectie, die in zekere zin de eeuwige bloei<br />
gestalte gaf. Ze bestudeerde met name<br />
de bloemen en insecten om die beter te<br />
leren tekenen en schilderen. In 1678, toen<br />
ze veertien was, mocht ze van haar vader<br />
in de leer gaan bij een kennis, Willem van<br />
Aelst, een eminente bloemschilder in Amsterdam,<br />
wiens atelier uitkwam op dat van<br />
de eveneens befaamde bloemschilderes<br />
Maria van Oosterwijck. De jonge Rachel<br />
volgde er een opleiding tot aan de dood<br />
61
van haar leraar, in 1683. In haar eerste<br />
werken zie je nog duidelijk de invloed van<br />
haar vaders collectie. Ze schilderde toen<br />
verschillende bostaferelen, met kleine dieren,<br />
reptielen, vlinders en paddenstoelen.<br />
Historica Heleen Debruyne: “Rachel kon<br />
feilloos de structuur van mos weergeven<br />
met behulp van piepkleine penselen en in<br />
verf gedoopte sponsjes. Ze specialiseerde<br />
zich ook in het schilderen van bloemstillevens.”<br />
Behalve de schildertechniek leerde<br />
Willem van Aelst haar ook hoe een boeket<br />
te schikken in een vaas, zodat het er zo<br />
spontaan mogelijk uitzag. Dit zorgde voor<br />
een realistischer, driedimensionaal effect.<br />
In Amsterdam zou Rachel ook contact<br />
hebben gehad met de bloemschilders Jan<br />
en Maria Moninckx, Alida Withoos en Johanna<br />
Helena Herolt-Graff, die leeftijdsgenoten<br />
waren en werkten voor de eigenares<br />
van de Amsterdamse Hortus Botanicus,<br />
Agnès Block, die net als Rachels vader een<br />
beroep deed op de plantenverzamelaars<br />
Jan en Caspar Commelijn.<br />
Hoe dan ook, haar oeuvre behoorde tot de<br />
traditie van de <strong>Nederland</strong>se bloemschilders,<br />
vooral bewonderd om hun trefzekere<br />
penseel en hun gevoel voor harmonie.<br />
Haar eerste gesigneerde werken dateren<br />
uit de jaren 1680 en waren geïnspireerd<br />
op de populaire stijl van Otto Marseus<br />
van Schrieck. Haar weelderige boeketten<br />
Omdat ze reeds<br />
vroeg bijdroeg aan<br />
de gezamenlijke<br />
inkomsten kon<br />
ze ook al snel de<br />
huishoudelijke taken<br />
en de zorg voor de<br />
kinderen uitbesteden.<br />
getuigden van een bijzonder gevoel voor<br />
compositie. Al snel werden ze gekenmerkt<br />
door een subliem evenwicht in hoeveelheid<br />
en kleur. Rachel Ruysch bestudeerde<br />
elke bloem buitengewoon aandachtig,<br />
om die zo natuurgetrouw en zo gedetailleerd<br />
mogelijk te kunnen afbeelden. Elk<br />
bloemblad schilderde ze minutieus, met<br />
een uiterst dun penseel. Ze blonk ook uit<br />
in complexe schikkingen, die bijzonder<br />
moeilijk tot stand te brengen waren, omdat<br />
het ging om combinaties van planten<br />
die bloeien in verschillende seizoenen.<br />
Zoals bij de meeste bloemschilderijen<br />
van het laatste deel van de 17e eeuw, zijn<br />
de kleuren ook veel evenwichtiger. In tegenstelling<br />
tot de stillevens van het begin<br />
van die eeuw, is bij haar geen sprake van<br />
een allegorische dimensie of vanitassen,<br />
met bloemen die snel verwelken, maar<br />
van een sterk decoratief effect. Wat de stijl<br />
betreft, behoort haar oeuvre, met ludieke<br />
composities en schitterende kleuren, reeds<br />
helemaal tot het rococo. Er gaat dan ook<br />
een krachtige energie uit van haar asymmetrische<br />
boeketten, met neerhangende<br />
bloemen en wilde stengels. De achtergrond<br />
is meestal donker, wat typerend is<br />
voor de bloemschilderkunst van de tweede<br />
helft van de 17e eeuw. Door de populariteit<br />
van bloemstukken kon Rachel Ruysch al<br />
snel rekenen op de nodige belangstelling.<br />
Vaas met bloemen, 1700, olieverf op doek, 60,2 x 79,5 cm. Den Haag, Mauritshuis, inv. 151.<br />
Internationale faam<br />
Vanaf haar achttiende schilderde en<br />
verkocht de kunstenares haar gesigneerde<br />
werken volledig zelfstandig. In 1693<br />
trouwde ze met de Amsterdamse portrettist<br />
Juriaen Pool (1665-1745). Zes jaar later<br />
vestigde het koppel zich in Den Haag. Ze<br />
zouden tien kinderen krijgen. In die tijd<br />
verwachtte men van vrouwen dat ze kozen<br />
62
Stilleven met tulp, andere bloemen en meloen op een plint, 1748, olieverf op paneel, 16 x 17,5 cm. Sotheby’s, Londen, 08-12-2021. © Sotheby’s Digital Studio<br />
£ 390.100 (€ 455.000).<br />
voor traditionelere kunstvormen, zoals<br />
naaiwerk en spinnen. Haar hele huwelijk<br />
en zelfs haar hele leven lang bleef Rachel<br />
Ruysch echter schilderen. Omdat ze reeds<br />
vroeg bijdroeg aan het gezamenlijke inkomen<br />
kon ze ook al snel de huishoudelijke<br />
taken en de zorg voor de kinderen uitbesteden.<br />
In Den Haag werd haar gevraagd<br />
of ze als allereerste vrouw wilde toetreden<br />
tot het schildersgilde Pictura! In 1701<br />
werden zij en haar man lid van het schildersgilde<br />
van die stad. Het succes liet niet<br />
lang op zich wachten. Rachel Ruysch kreeg<br />
opdrachten van internationale klanten en<br />
Bij Ruysch is er in tegenstelling tot de stillevens<br />
van het begin 17e eeuw, geen sprake van een<br />
allegorische dimensie of vanitassen,<br />
maar wel van een sterk decoratief effect.<br />
ook aan mecenassen was er zeker geen<br />
gebrek. Haar reputatie was zelfs zo groot<br />
dat haar in 1708 werd gevraagd schilder te<br />
worden aan het hof van Johann Wilhelm,<br />
de keurvorst van de Palts, in Düsseldorf.<br />
Deze erudiete kunstliefhebber was dol<br />
op de <strong>Nederland</strong>se schilderkunst van de<br />
Gouden Eeuw. Hij verzamelde die met<br />
grote kennis van zaken en liet verschillende<br />
befaamde schilders naar zijn hof<br />
komen. Zijn collectie vormt trouwens<br />
nog altijd de kern van de verzameling van<br />
63
Vaas met bloemen op plint, nest en insecten, 1739, olieverf op doek, 52 x 41,5 cm. Herkomst: voormalige Collectie Six, Amsterdam. Artcurial, Parijs, 10-04-2013.<br />
© Artcurial. € 497.474.<br />
64
Tijdens Ruysch’ leven<br />
gingen schilderijen<br />
van de hand voor<br />
750 tot 1.200 gulden.<br />
Rembrandt kreeg<br />
zelden meer dan 500<br />
gulden voor een van<br />
zijn werken!<br />
de Alte Pinakothek in München. Gezien<br />
haar rijke kroost kreeg de <strong>Nederland</strong>se<br />
kunstenares een contract dat bepaalde<br />
dat ze de werken thuis mocht schilderen<br />
(één per jaar), waarna die naar Düsseldorf<br />
zouden worden verstuurd. Dat deed ze tot<br />
aan de dood van de vorst, in 1716. Rachel<br />
Ruysch verkocht ook schilderijen aan rijke<br />
en soms zelfs koninklijke verzamelaars,<br />
die bereid waren daar een flinke som voor<br />
neer te tellen. In 1723 won ze bovendien<br />
75.000 gulden met de staatsloterij. Vanaf<br />
dat moment hoefde ze slechts enkele<br />
schilderijen per jaar te verkopen. Geïnteresseerden<br />
moesten hun bestelling vaak<br />
maanden vooraf plaatsen. Tijdens haar<br />
leven gingen de schilderijen van de hand<br />
voor 750 tot 1.200 gulden. Ter vergelijking:<br />
Rembrandt kreeg zelden meer dan 500 gulden<br />
voor een van zijn werken! Toen hij op<br />
64-jarige leeftijd overleed, had hij zo’n 400<br />
werken geschilderd. Rachel Ruysch, die<br />
werkte tot ze 83 was, schilderde er slechts<br />
enkele honderden, waarvan er meer dan<br />
250 zijn gedocumenteerd. Dat neemt niet<br />
weg dat kunsthistorici haar zien als een<br />
van de meest getalenteerde schilders van<br />
stillevens.<br />
BEZOEKEN<br />
In volle bloei<br />
Mauritshuis<br />
Den Haag<br />
www.mauritshuis.nl<br />
10-02 t/m 06-06<br />
Stijgende marktwaarde<br />
Werken van Rachel Ruysch zie je uiterst<br />
zelden op veilingen. Zo ging in 2020<br />
slechts één werk van haar onder de<br />
hamer. Belangstelling is er vooral uit<br />
Angelsaksische hoek, en vrijwel uitsluitend<br />
voor haar schilderijen. Sinds 2013<br />
is haar marktwaarde flink gestegen. In<br />
dat jaar werd bij Sotheby’s, in Londen,<br />
een wereldrecord voor Ruysch gevestigd,<br />
toen een bloemstilleven uit 1710<br />
van de hand ging voor £ 1,4 miljoen<br />
(€ 1,6 miljoen), exclusief kosten. Eerder<br />
had bij Artcurial een koper € 400.000<br />
(exclusief kosten) geboden voor een<br />
schilderij met een bloemvaas uit<br />
1739, dat ooit deel uitmaakte van de<br />
beroemde collectie van de familie Six,<br />
in Amsterdam. De stijging van haar<br />
marktwaarde is deels te danken aan<br />
de hernieuwde belangstelling voor de<br />
oude kunst, maar in grote mate toch<br />
vooral aan het raffinement van haar<br />
oeuvre, dat nu geleidelijk aan wordt<br />
herontdekt. In januari 2021 ging bij<br />
Sotheby’s, in Londen, een stilleven van<br />
Ruysch de deur uit voor € 1,4 miljoen,<br />
meer dan de richtprijs. Begin december<br />
werd een stilleven met meloen<br />
afgehamerd op € 455.000. In oktober<br />
jongstleden werd in dezelfde stad, bij<br />
Christie’s, een stilleven met vruchten<br />
toegewezen voor € 146.000. Die twee<br />
laatste bedragen zijn al meer conform<br />
de gemiddelde marktwaarde van de<br />
<strong>Nederland</strong>se kunstenares. De meeste<br />
van haar werken gaan tegenwoordig<br />
van de hand voor bedragen tussen<br />
€ 100.000 en 500.000. (cd)<br />
Stilleven met vruchten, 1709, olieverf op doek, 92,7 cm hoog. München, Alte Pinakothek, inv. 420.<br />
65
Veilingen<br />
Wereldwijd<br />
$ 120.000 (€ 106.000)<br />
Engelse school, 16e eeuw, Portret van<br />
een onbekende dame (wellicht koningin<br />
Elizabeth I), olieverf op paneel, 32 x 23<br />
cm. Butterscotch Auction Gallery, Pound<br />
Ridge (NY), 21-09. © Butterscotch<br />
£ 350.000 (€ 412.000)<br />
Broche met mozaïek, imitatie van borduurwerk, Fabergé, Sint-<br />
Petersburg, ca. 1913, goud, platina, diamanten, robijnen, topazen,<br />
saffieren, granaten en smaragden, 4,3 cm lang. Christie’s, Londen,<br />
19-11. © Christie’s Images Ltd.<br />
€ 55.800<br />
Vlaamse school, De bakker van Eeklo, begin 17e<br />
eeuw, olieverf op paneel, 22 x 33 cm. Thomas<br />
Enchères et Expertises OVV, Le Mans, 05-12.<br />
© Thomas Enchères<br />
AFGELOPEN<br />
Een herontdekt<br />
portret van koningin<br />
Elizabeth I?<br />
Een raadselachtig olieverfschilderij<br />
op paneel, aanvankelijk<br />
toegeschreven aan de ‘Engels-<br />
<strong>Nederland</strong>se school’, zorgde op 21<br />
november voor een spectaculaire<br />
biedstrijd op een veiling bij Butterscotch<br />
Auction, in het noorden<br />
van de staat New York. Kort<br />
daarvoor was immers gebleken<br />
dat het bij nader inzien misschien<br />
wel een afbeelding van de Engelse<br />
koningin Elizabeth I was, toen ze<br />
nog een prinses was. Een Amerikaanse<br />
verzamelaar kocht het<br />
schilderij voor $ 120.000 (€ 106.000),<br />
exclusief kosten. De vorige eigenaar<br />
was een privéverzamelaar<br />
uit Scarsdale (New York), die aan<br />
het begin van de jaren 2000 een<br />
aantal schilderijen had geërfd van<br />
zijn grootmoeder en ze nu van de<br />
hand deed. Experts dachten aanvankelijk<br />
dat het een portret van<br />
de Schotse koningin Mary Stuart<br />
was. Ze hadden de waarde van het<br />
werk op $ 5.000 - 10.000 geschat.<br />
Volgens diverse deskundigen zou<br />
het echter eerder een portret van<br />
prinses Elizabeth zijn, geschilderd<br />
omstreeks 1555, drie jaar vóór ze<br />
op haar 25e de troon besteeg. Het<br />
werk vertoont immers gelijkenissen<br />
met andere, in Engeland bewaarde<br />
portretten. Die aanname moet nog<br />
wel bevestigd worden door een<br />
wetenschappelijke analyse van de<br />
pigmenten en het paneel.<br />
Groot succes voor<br />
de Fabergé-collectie<br />
bij Christie’s<br />
De fascinatie voor de juwelen<br />
en sierobjecten van Fabergé is<br />
grenzeloos. Dat bleek nog maar<br />
eens op de veiling van de collectie<br />
van Harry Woolf, op 29 november<br />
jongstleden, bij Christie’s, in<br />
Londen. De opbrengst bedroeg<br />
maar liefst het dubbele van wat<br />
experts hadden verwacht. In bijna<br />
een halve eeuw had de Londense<br />
zakenman een ensemble van 86<br />
Fabergé-objecten verzameld,<br />
goed voor een van de grootste<br />
collecties objecten van het Russische<br />
huis die ooit op de markt zijn<br />
verschenen. Op de veiling boden<br />
kandidaat-kopers dan ook danig<br />
tegen elkaar op. Nogal wat stukken<br />
brachten veel meer op dan<br />
de richtprijs. Dat bewijst nog maar<br />
eens dat de belangstelling voor<br />
de originele creaties van Fabergé<br />
nog steeds zeer levendig is. Het<br />
gebeurt dan ook niet vaak dat zo’n<br />
groot ensemble, bovendien van<br />
één eigenaar, op de markt komt.<br />
De internationale belangstelling,<br />
overduidelijk te zien in de veilingzaal<br />
bij Christie’s, laat zien dat de<br />
Fabergé-legende, de weergaloze<br />
vakkennis van het huis en het<br />
prestige ontleend aan het bezit<br />
van zo’n object nog altijd intact<br />
zijn. Volgens Christie’s kwamen<br />
de bieders in de zaal en aan de<br />
telefoon uit achttien landen en vier<br />
continenten. Op kop: de Russische<br />
kopers, goed voor 21% van het totaal.<br />
De veiling bracht £ 5.203.250<br />
(€ 6,12 miljoen) in het laatje. De<br />
meeste belangstelling was er voor<br />
de vele dierenfiguurtjes gemaakt<br />
van kostbare materialen. Het<br />
hoogste bod ging evenwel naar<br />
een broche met mozaïekwerk,<br />
daterend van omstreeks 1913. De<br />
richtprijs bedroeg £ 70.000-90.000,<br />
maar de nieuwe eigenaar telde er<br />
£ 350.000 (€ 412.000) voor neer.<br />
Een Vlaamse<br />
legende verrast<br />
in Le Mans<br />
Dit wel heel bijzondere verhaal zou<br />
teruggaan tot het begin van de<br />
16e eeuw. In het Vlaamse Eeklo,<br />
nu gelegen in de provincie Oost-<br />
Vlaanderen, stelde een bakker<br />
voor het karakter van de mensen<br />
te veranderen met behulp van<br />
een nogal speciaal procedé: hun<br />
hoofd zou worden afgesneden en<br />
onmiddellijk vervangen door een<br />
kool, om het bloeden te stoppen.<br />
Daarna zouden de hoofden<br />
worden ingesmeerd met een<br />
preparaat waarvan alleen hij het<br />
recept kende, vervolgens in de<br />
broodoven worden gelegd en tot<br />
slot, volkomen nieuw, weer op de<br />
bovenlichamen worden gezet. Of<br />
hij zijn methode ooit in praktijk<br />
heeft gebracht, is niet bekend,<br />
maar een schilder van de Vlaamse<br />
school heeft ze aan het begin van<br />
de 17e eeuw vereeuwigd. Op 5 december<br />
jongstleden ging het schilderij<br />
onder de hamer in Le Mans,<br />
met een richtprijs van € 4.000. Het<br />
werd verrassend genoeg afgehamerd<br />
op € 55.800.<br />
Wereldrecord voor<br />
antieke marmeren<br />
sculptuur bij<br />
Sotheby’s<br />
In 1776 ging Douglas Hamilton,<br />
de toen 19-jarige hertog van<br />
Hamilton, op reis naar Rome. De<br />
eeuwige stad was de laatste halte<br />
op zijn Grand Tour door Europa,<br />
die vier jaar duurde en hem naar<br />
de grote cultuursteden bracht.<br />
De Britse artistocraat liet zich er<br />
portretteren, maar wilde ook een<br />
antiek stuk meenemen, als aandenken<br />
aan zijn reis. Dus kocht hij<br />
een marmeren sculptuur van de<br />
Griekse godin Aphrodite, daterend<br />
uit de tijd van het Romeinse<br />
keizerrijk. Het ging om een kopie<br />
van een model gecreëerd in de<br />
4e eeuw v.C. door de beroemde<br />
Griekse beeldhouwer Praxiteles.<br />
Het stuk werd naar Schotland<br />
gestuurd en in 1921 verkocht aan<br />
de Amerikaanse uitgever William<br />
Randolph Hearst. De Aphrodite<br />
van Hamilton was al niet meer<br />
gezien sinds 1949. Op 7 december<br />
laatstleden dook de sculptuur<br />
plots weer op bij Sotheby’s,<br />
in Londen. De subtiele mix van<br />
aardse schoonheid en goddelijke<br />
majesteit leidde tot een twintig<br />
minuten lang durende biedstrijd<br />
tussen vijf kandidaat-kopers.<br />
Uiteindelijk mocht een anonieme<br />
Aziatische verzamelaar het stuk<br />
meenemen voor £ 18,6 miljoen<br />
(€ 25,2 miljoen), kosten inbegrepen.<br />
Het gaat om een nieuw<br />
internationaal veilingrecord voor<br />
een antiek marmeren stuk.<br />
66
£ 18.600.000 (€ 25.233.000)<br />
Aphrodite van Hamilton, Rome, 1e-2e<br />
eeuw (gerestaureerd in de 18e eeuw),<br />
marmer, 187 cm hoog. Sotheby’s, Londen,<br />
07-12. © Sotheby’s Digital Studio<br />
Richtprijs: € 600.000-800.000<br />
Benhard Strigel, Engel in een gele tuniek met een wierookvat, olieverf<br />
op paneel, 48,7 x 61 cm. Artpaugée OVV, Toulouse, 04-02. © Artpaugée<br />
Een deel van het meubilair uit de woning<br />
van François en Betty Catroux. Sotheby’s,<br />
Parijs, 24-02. © Sotheby’s Digital Studio<br />
De microscoop<br />
van Darwin steelt<br />
de show<br />
Een microscoop die ooit toebehoorde<br />
aan Charles Darwin ging<br />
op 15 december bij Christie’s, in<br />
Londen, van de hand voor<br />
£ 598.500 (€ 716.000). Dat is een<br />
record voor een wetenschappelijk<br />
object uit de 19e eeuw. Het<br />
instrument werd omstreeks 1825<br />
vervaardigd door Charles Gould<br />
voor de firma Cary. Het is in die<br />
periode dat Darwin zich wijdde aan<br />
de studie van zoöfyten en organismen<br />
als koraal en zeeanemonen.<br />
Volgens Christie’s is dit een van de<br />
zes nog bestaande microscopen<br />
gebruikt door de Britse natuuronderzoeker.<br />
Het is evenwel de enige<br />
microscoop van Darwin die ooit op<br />
de markt verscheen.<br />
Een sms geveild<br />
Na een veiling van 32 minuten<br />
hamerde Claude Aguttes op 21<br />
december de allereerste verstuurde<br />
sms uit de geschiedenis af. De<br />
nieuwe eigenaar, een professional<br />
uit de Canadese telecomsector,<br />
telde € 132.680 (inclusief kosten)<br />
neer voor deze replica van het<br />
communicatieprotocol van de<br />
allereerste sms ooit, vereeuwigd<br />
in de vorm van een NFT. Vodafone<br />
besliste de opbrengst van de veiling<br />
te schenken aan UNHCR, de<br />
vluchtelingenorganisatie van de<br />
Verenigde Naties.<br />
OP KOMST<br />
Een verrassende<br />
engel in Toulouse<br />
De Duitse renaissanceschilder<br />
Bernhard Strigel (1460-1528),<br />
actief in Menningen (Rijnland-<br />
Palatinaat), creëerde werken voor<br />
onder meer keizer Maximiliaan<br />
van Oostenrijk. Lange tijd werd<br />
hij beïnvloed door het oeuvre van<br />
Rogier Van der Weyden en Dirk<br />
Bouts. Op z’n zestigste had hij zijn<br />
artistieke hoogtepunt bereikt, wat<br />
onder meer te danken was aan<br />
twee reizen naar Wenen, waar hij<br />
werken van Albrecht Dürer, Hans<br />
Baldung, Albrecht Altdorfer, Lucas<br />
Cranach en Joachim Patinir had<br />
kunnen bestuderen. Die invloed<br />
merk je duidelijk aan zijn schilderij<br />
Engel in een gele tuniek met<br />
een wierookvat, dat op 4 februari<br />
onder de hamer gaat in Toulouse.<br />
Al veel minder aanwezig zijn de<br />
erfenis van de Middeleeuwen en<br />
de lessen geleerd in het familieatelier,<br />
waar deze goede vriend van<br />
Bartolomeus Zeitblom lange tijd<br />
schilderde in de trant van Bouts.<br />
Voor dit schilderij heeft Strigel<br />
de vernieuwingen van zijn tijd<br />
toegepast. Het werk maakte wellicht<br />
deel uit van een retabel, die<br />
tijdens de protestantse Reformatie<br />
in Duitsland in stukken werd<br />
verdeeld. Net als een gelijkaardig<br />
onderwerp van dezelfde schilder,<br />
gekocht in 2008 door het Louvre in<br />
Abu Dhabi, belandde deze engel<br />
aan het begin van de 19e eeuw<br />
in Frankrijk. Recentelijk bleek het<br />
schilderij zich in een collectie in<br />
Toulouse te bevinden. Het werd<br />
geïdentificeerd door het Franse<br />
expertisebureau Turquin. Het<br />
zou € 600.000 - 800.000 moeten<br />
opbrengen.<br />
Honderd portretten<br />
bij Artcurial<br />
Op 15 februari, tijdens een veiling<br />
van werken van oude en 19eeeuwse<br />
meesters bij Artcurial, gaan<br />
onder meer honderd portretten<br />
onder de hamer. De collectie<br />
getuigt van de luister van de Franse<br />
18e eeuw, toen de schilderkunst,<br />
de architectuur, de literatuur en<br />
de mode een unieke bloeiperiode<br />
beleefden en hun invloed deden<br />
gelden over de hele wereld. De<br />
geportretteerden zijn prominente<br />
figuren uit de eeuw van de Verlichting,<br />
met name leden van de<br />
koninklijke familie, figuren van het<br />
hof in Versailles, magistraten, officieren,<br />
prelaten, enz. Alle werden<br />
geportretteerd door de grootste<br />
kunstenaars van die tijd, zoals<br />
Louis-Michel Van Loo, Joseph-Siffrède<br />
Duplessis en Elisabeth Louise<br />
Vigée Le Brun. Van deze laatste,<br />
een beroemde portrettiste uit de<br />
18e eeuw, omvat de collectie verschillende<br />
portretten, onder meer<br />
Marie-Antoinette, reine de France<br />
(richtprijs: € 40.000-60.000) en<br />
Joseph Hyacinthe François de Paule<br />
de Rigaud, comte de Vaudreuil<br />
(richtprijs: € 50.000-70.000).<br />
De stijl van François<br />
Catroux bij Sotheby’s<br />
Op 24 februari gaat Sotheby’s<br />
over tot de veiling van de collectie<br />
van François en Betty Catroux,<br />
komende uit hun appartement<br />
in het Palais Maeterlinck, aan<br />
de Franse Rivièra, in Nice. Het<br />
bekende koppel had een heel<br />
eigen, glamoureuze en tijdloze<br />
stijl ontwikkeld. Toen Betty in de<br />
jaren 1970 de muze van Yves Saint<br />
Laurent werd, zette François tal<br />
van projecten op. Elk bouwde zijn<br />
eigen carrière uit. François Catroux<br />
had een uitgesproken moderne<br />
smaak, die hem inspireerde tot<br />
gedurfde keuzes. Hij zou interieurs<br />
ontwerpen voor Marie-Hélène en<br />
Guy de Rothschild, de tinmagnaat<br />
Antenor Patiño, de couturière<br />
Hélène Rochas, Diane von Furstenberg<br />
en haar man Barry Diller,<br />
prinses Firyal van Jordanië, Roman<br />
Abramovitsj en nog tal van anderen,<br />
meestal vrienden of klanten.<br />
François Catroux ontwierp interieurs<br />
in een unieke stijl, waarbij<br />
hij het raffinement van de Franse<br />
knowhow paarde aan comfort,<br />
een gevoel voor perspectief en zijn<br />
kennis van de kunstwereld. In het<br />
Palais Maeterlinck combineerde<br />
hij topstukken van hedendaagse<br />
designers, zoals Ron Arad (van<br />
wie er op de veiling bij Sotheby’s<br />
verschillende belangrijke werken<br />
onder de hamer gaan), Ingo<br />
Maurer, Martin Szekely, Serge<br />
Manzon en Ettore Sottsass. Die<br />
werken gaan hier een dialoog aan<br />
met die van kunstenaars uit de 20e<br />
eeuw, onder wie Luis Tomasello,<br />
Lucio Fontana, Tom Wesselman,<br />
Zoran Music, Victor Vasarely, Xavier<br />
Veilhan, Christian Bérard en Jean<br />
Cocteau.<br />
67
INBRENG GEVRAAGD<br />
Veiling Zondag 13 februari<br />
Kunst, antiek, design, sieraden en zilver<br />
Timed online<br />
Zes online series sluiten zondag overdag<br />
Catalogus & bieden twee weken voorafgaand,<br />
vanaf zondag 30 januari<br />
De komende maanden organiseren wij weer verschillende veilingen.<br />
Ook uw objecten veilen we graag.<br />
Neem gerust contact op met onze deskundige medewerkers.<br />
Zij beoordelen geheel vrijblijvend of uw objecten geschikt zijn voor<br />
veiling en hoeveel deze mogelijk kunnen opbrengen.<br />
010 - 411 85 44<br />
WWW.VENDUROTTERDAM.NL<br />
Actuele informatie vindt u op onze website<br />
Scan de code met uw mobiele telefoon<br />
Veilinghuis Peerdeman Utrecht<br />
Tennesseedreef 18-20 3565 CJ UTRECHT<br />
Telefoon: 030-2610485 • E-mail: receptie@veilinghuispeerdeman.nl<br />
Website: www.veilinghuispeerdeman.nl<br />
Pierre Soulages (geb. 1919),<br />
Eau Forte XXIX, ets, 64 x 49 cm.<br />
Taxatie € 6.000 – 10.000<br />
KUNST- EN ANTIEKVEILING<br />
VOORJAAR <strong>2022</strong><br />
GEOPEND VOOR INBRENG<br />
Johann von Stein (1896-1965), geëmailleerd<br />
reclamebord voor de Rotterdamse Lloyd<br />
van het schip de Baloeran, 1931.<br />
George Hendrik Breitner (1857-1923),<br />
Twee vrouwen zittend voor een spiegel, herk.: Frans Buffa & Zonen,<br />
paneel, 32 x 42 cm. Taxatie € 5.000 – 8.000<br />
West Friesland, een complete set streeksieraden,<br />
rijkelijk gezet met roosdiamant, in bijbehorende<br />
kappenkist. Taxatie € 5.000 – 7.000<br />
Batak staf, tungahl malehat.<br />
Taxatie € 600 – 1.000<br />
Particuliere collectie speelgoed<br />
van het Rotterdamse Toy-Toy Museum<br />
Veilinggebouw De Zwaan - Keizersgracht 474 b/d Leidsestraat - 1017 EG Amsterdam - Telefoon: 020-6220447 - www.dezwaan.nl - info@dezwaan.nl<br />
Openingstijden: maandag t/m vrijdag van 9.00-17.00 uur
KUNST - EN<br />
ANTIEKVEILING<br />
februari <strong>2022</strong><br />
Kijkdagen:<br />
2 t/m 6<br />
februari<br />
dagelijks van<br />
11.00 tot 17.00 uur<br />
Kijkdagen uitsluitend op afspraak te bezoeken.<br />
Een afspraak maakt u op de website.<br />
Particuliere collectie religieuze kunst w.o. J.B. Tetar van Elven,<br />
snijwerken uit Mechelen en Zuidelijke <strong>Nederland</strong>en.<br />
Data veilingen:<br />
7 t/m 11 februari <strong>2022</strong>. De catalogus<br />
komt woensdag 26 januari online.<br />
KORST VAN DER HOEFF<br />
veilingen - taxaties sinds 1885<br />
gecertificeerd-Registertaxateur<br />
gecertificeerd-Registerveilinghouder<br />
lid Federatie TMV<br />
Hekellaan 2<br />
5211 LX ‘s-Hertogenbosch<br />
Tel. 0031-(0)73-6131886<br />
Fax 0031-(0)73-6130676<br />
Bijzondere collectie speelgoed w.o. circa 200 poppen en toebehoren met o.a. Tête Jumeau,<br />
François Gaultier, Kley en Hahn, Etienne Denamur, Käthe Kruse en Lenci.<br />
Email: info@kvdh.nl<br />
Website: www.korstvanderhoeff.nl
Iedere maand online veiling van<br />
een gevarieerd aanbod<br />
(Inbreng is dagelijks mogelijk, zie www.notarishuis-arnhem.nl)<br />
Toekomst 4, 6921 PW Duiven Telefoon 026 4425900<br />
Notarishuis Arnhem<br />
Veilingen & Taxaties<br />
AZIATISCHE, EUROPESE EN ISLAMITISCHE KUNST<br />
23-25 FEBRUARI <strong>2022</strong><br />
www.coronariauctions.com<br />
info@coronariauctions.com
Veiling resultaten<br />
<strong>Nederland</strong><br />
€ 3.888<br />
Félicien Rops (1833-<br />
1898). Brief aan<br />
‘mon cher Adolphe<br />
[Popp] ‘Paris, z.d.<br />
(ca. 1870). Verkocht<br />
in de onlineveiling<br />
van 16 en 17 november<br />
bij Burgersdijk &<br />
Niermans Leiden.<br />
€ 3.159<br />
Cybernetic Serendipity, The<br />
Computer and the Arts,<br />
London, Motif Editions, 1968.<br />
Verkocht in de onlineveiling<br />
van 16 en 17 november<br />
bij Burgersdijk & Niermans<br />
Leiden.<br />
€ 7.898<br />
Cornelis de Bruin.<br />
Reizen over Moskovie,<br />
door Persie en Indie.<br />
(2e druk), Amsterdam<br />
1714. Verkocht in de<br />
onlineveiling van 16 en<br />
17 november bij Burgersdijk<br />
& Niermans<br />
Leiden.<br />
€ 5.468<br />
Rembert Dodoens.<br />
Cruydt-boeck (…).<br />
Antwerpen, 1644.<br />
Verkocht in de onlineveiling<br />
van 16 en<br />
17 november bij Burgersdijk<br />
& Niermans<br />
Leiden.<br />
€ 43.200<br />
Een Haagse klok, gesigneerd<br />
Piet Visbagh,<br />
kast is opgelegd met<br />
ebbenhout en schildpad.<br />
Verkocht in de<br />
onlineveiling van 16<br />
en 17 november bij<br />
Veilinghuis De Jager<br />
Goes.<br />
€ 45.900<br />
Een Turmuhr, Augsburg<br />
Duitsland, ca.<br />
1575, met mechaniek<br />
op kwartierslag. Verkocht<br />
in de onlineveiling<br />
van 16 en 17 november<br />
bij Veilinghuis<br />
De Jager Goes.<br />
€ 32.400<br />
Een sterkabinet, laat<br />
17e eeuw, ingelegd<br />
met luxe houtsoorten.<br />
Verkocht in de onlineveiling<br />
van 16 en 17 november<br />
bij Veilinghuis<br />
De Jager Goes.<br />
€ 54.000<br />
Een herenhorloge,<br />
Breguet, model Empire,<br />
uit 1971. verkocht in<br />
de onlineveiling van<br />
16 en 17 november bij<br />
Veilinghuis De Jager<br />
Goes.<br />
€ 3.048<br />
David Schulman (1881-<br />
1966). ‘Spelen in de sneeuw<br />
in Blaricum’, gesigneerd,<br />
olieverf op doek, 50 x 60 cm.<br />
Verkocht in de onlineveiling<br />
van 22 november bij Zuydwal<br />
Veilingen Huizen.<br />
€ 59.200<br />
Henk Helmantel (1945).<br />
‘Stilleven produkten geteeld<br />
door Jannas op de kwekerij<br />
Nimmerdof’, gesigneerd,<br />
olieverf op board, 90 x 122<br />
cm. Verkocht in de onlineveiling<br />
van 22 november bij<br />
Zuydwal Veilingen Huizen.<br />
€ 2.266<br />
Een paar Chinese famille<br />
rose borden, Qianlong.<br />
Gedecoreerd met vogels en<br />
bloemen, Ø 39 cm. Verkocht<br />
in de onlineveiling van 22<br />
november bij Zuydwal Veilingen<br />
Huizen.<br />
€ 5.715<br />
Een polychroom Delfts<br />
aardewerk figuur van een<br />
papegaai op een ring. 18e<br />
eeuw, h. 28 cm. Prov. Een<br />
privé collectie, Collectie<br />
S. Alberge Den Haag.<br />
Beschilderd met naturalistische<br />
veren. Verkocht<br />
in de onlineveiling van<br />
22 november bij Zuydwal<br />
Veilingen Huizen.<br />
€ 755.000<br />
Willem Gerard<br />
Hofker (1902-1981)<br />
‘Ni Sadri Legong<br />
Klandis’, gesigneerd.<br />
Olieverf<br />
op doek, 92 x 66,5<br />
cm. Verkocht in de<br />
online kunst- en<br />
antiekveiling van<br />
23 november bij<br />
Zeeuws Veilinghuis<br />
Middelburg.<br />
€ 121.600<br />
Maurits Cornelis Escher<br />
(1898-1972) ‘Huisje in de<br />
lava bij Nunziata, Sicilië’.<br />
Gesigneerd, litho, 27 x 35,5<br />
cm. Verkocht in de online<br />
kunst- en antiekveiling van<br />
23 november bij Zeeuws<br />
Veilinghuis Middelburg.<br />
Wereldrecord.<br />
€ 102.400<br />
Valerius de Saedeleer<br />
(1867-1941).<br />
‘Lente’, gesigneerd,<br />
olieverf op papier,<br />
92 x 82 cm. Verkocht<br />
in de onlineveiling<br />
van 23 november bij<br />
Zeeuws Veilinghuis<br />
Middelburg.<br />
€ 84.480<br />
Isaac Israels (1865-<br />
1934). ‘Aan het strand’,<br />
Viareggio, Italië,<br />
gesigneerd, olieverf<br />
op doek, 50 x 37 cm.<br />
Verkocht in de online<br />
kunst- en antiekveiling<br />
van 23 november<br />
bij Zeeuws Veilinghuis<br />
Middelburg.<br />
€ 14.080<br />
Een gepolychromeerde<br />
eikenhouten beeldgroep<br />
uit twee delen:<br />
de twaalfjarige Jezus in<br />
de tempel, Antwerps<br />
maniërisme, vermoedelijk<br />
eerste kwart 16e eeuw,<br />
op later basement, 28 x<br />
25 x 10 cm. Verkocht in te<br />
Timed olineveiling van 28<br />
november bij Veilinghuis<br />
Peerdeman Utrecht.<br />
72
€ 12.000<br />
Simon Pietersz. Verelst<br />
(1644-1710), monumentaal<br />
bloemstilleven<br />
met vlinders,<br />
rozen, tulpen en zonnebloem,<br />
olieverf op<br />
doek, niet gesigneerd,<br />
171 x 124 cm. Verkocht<br />
in de Timed onlineveiling<br />
van 28 november<br />
bij Veilinghuis Peerdeman<br />
Utrecht.<br />
€ 12.800<br />
Een gouden entouragebroche,<br />
gecentreerd door<br />
oudslijpsel diamant van<br />
circa 2 ct., omringd door drie<br />
ringen bezet met oudslijpsel<br />
diamanten in zilveren<br />
zetting, gezamenlijk circa 10<br />
ct., <strong>Nederland</strong>, circa 1880,<br />
brutogewicht 8,5 gram, 1,25<br />
x Ø 2,75 cm. Verkocht in de<br />
Timed onlineveiling van 28<br />
november bij Veilinghuis<br />
Peerdeman Utrecht.<br />
€ 7.680<br />
Een klokkenmannetje of<br />
‘schaufensteruhr’, voorstellende<br />
een Oosterse<br />
figuur met tulband en klok,<br />
het slingeruurwerkje met<br />
ankergang brengt de ogen<br />
en mond in beweging,<br />
Duitsland, Schwarzwald,circa<br />
1850, 38 cm. Verkocht in de<br />
Timed onlineveiling van 28<br />
november bij Veilinghuis<br />
Peerdeman Utrecht.<br />
€ 10.320<br />
Een Rozenburg Den<br />
Haag eierschaal<br />
porseleinen schenkkan<br />
beschilderd door<br />
S. Schellink tussen<br />
1900 -1914, h. 17,5<br />
cm. Verkocht in de<br />
online-live veiling<br />
van 29 november bij<br />
Van Zadelhoff Veilingen<br />
Hilversum.<br />
€ 3.612<br />
Rien Poortvliet, (1932-<br />
1995). ‘Een bronzen<br />
sculptuur van twee<br />
hazen, gesigneerd en<br />
genummerd 19/25, 27<br />
x 26 x 14 cm. Verkocht<br />
in de online-live veiling<br />
van 29 november<br />
bij Van Zadelhoff<br />
Veilingen Hilversum.<br />
€ 7.740<br />
Een rijk bewerkt 29<br />
kt. gouden Chinees<br />
betelnoot dekselbakje,<br />
180 gram, h. 9 x Ø 7<br />
cm. Verkocht in de<br />
online-live veiling van<br />
29 november bij Van<br />
Zadelhoff Veilingen<br />
Hilversum.<br />
€ 5.805<br />
Frank Lloyd Wright<br />
(1867-1959), voor Cassina.<br />
Kersenhouten eetkamertafel,<br />
78 x 192 x 98 cm. Met<br />
7 genummerde Barrel bijpassende<br />
stoelen (5 certificaten<br />
nog aanwezig).<br />
Verkocht in de online-live<br />
veiling van 29 november<br />
bij Van Zadelhoff Veilingen<br />
Hilversum.<br />
€ 11.050<br />
Een zilveren schuttersgilde keten of ‘breuk’<br />
uit de Zuidelijke <strong>Nederland</strong>en, eerste helft<br />
17e eeuw. Deze gedeeltelijk vergulde keten<br />
is vervaardigd voor het handbooggilde van<br />
‘de rivieren, Sint Pieters-Jette en Ganshoren’.<br />
Het gedreven medaillon toont de heilige Sint<br />
Sebastiaan, de beschermheilige van de schuttersgilden<br />
en heilige Sint Pieter, de plaatselijke<br />
beschermheilige, in een Renaissance<br />
cartouche. Het houten schild en de stoffen<br />
ondergrond zijn van later datum. Verkocht in de<br />
onlineveiling van 29 november t/m 3 december<br />
bij Veiling De Eland en de Zon Diemen.<br />
€ 3.640<br />
Een reis-/huisapotheek in mahoniehouten<br />
kist met verzonken messing handgrepen<br />
op de laden (6 kleine laden) en bovenop<br />
een handgreep met openslaande deuren<br />
en compartimenten waarin flessen zitten.<br />
De achterzijde heeft een geheim compartiment<br />
voor ‘vergif flessen’, achter betreft een<br />
glijdend paneel. Het geheel staat op een<br />
onderstel waarin een lade zit met diverse attributen.<br />
Engeland, laat 18e/begin 19e eeuw,<br />
57 x 35 x 25,5 cm. Verkocht in de onlineveiling<br />
van 29 november t/m 3 december bij Veiling<br />
De Eland en de Zon Diemen.<br />
€ 5.720<br />
Een stel porseleinen Kangxi-stijl<br />
schotels met centraal decor van<br />
twee feniksen, reigers, eenden<br />
en vogels rond een boom, omringd<br />
door een band van vier gevormde<br />
panelen, gemerkt met 6<br />
karakters in dubbele ring. China,<br />
ca. 1900, Ø 55 cm. Verkocht in de<br />
onlineveiling van 29 november<br />
t/m 3 december bij Veiling De<br />
Eland en De Zon Diemen.<br />
€ 5.200<br />
Luci van Isselt van Dam<br />
(1871-1949).’Stilleven met<br />
geldkistje en ivoren beeldje,<br />
gesigneerd, olieverf op<br />
paneel, 31 x 39 cm. Verkocht<br />
in de onlineveiling van 29<br />
november t/m 3 december<br />
bij Veiling De Eland en De<br />
Zon Diemen.<br />
€ 2.300<br />
Arthur Sproncken (1930-<br />
2018). ‘Paard’. Een bronzen<br />
sculptuur op houten<br />
basement, gemonogrammeerd,<br />
h. 10 cm,<br />
h. basement 15 cm. Verkocht<br />
in de onlineveiling<br />
van 10 t/m 13 december<br />
bij Venduehuis Dickhaut<br />
Maastricht.<br />
€ 2.800<br />
Een lounge chair (modelnr. 670),<br />
palissander, leer en aluminium,<br />
ontworpen door Charles & Ray<br />
Eames, geproduceerd door Herman<br />
Miller in de jaren tachtig/<br />
negentig, gebruikssporen, h. 84<br />
cm. Verkocht in de onlineveiling<br />
van 10 t/m 13 december bij Venduehuis<br />
Dickhaut Maastricht.<br />
€ 3.750<br />
Artifort fauteuil ‘ribbon chair’ met<br />
voetenbank, ontwerp Pierre Paulin,<br />
72 x 100 cm, uitstekende staat.<br />
Verkocht in de onlineveiling van<br />
10 t/m 3 december bij Venduehuis<br />
Dickhaut Maastricht.<br />
€ 2.000<br />
Een Russische feestdagenicoon,<br />
eerste<br />
helft 19e eeuw, 52,5 x<br />
41,5 cm. Verkocht in<br />
de onlineveiling van<br />
10 t/m 13 december bij<br />
Venduehuis Dickhaut<br />
Maastricht.<br />
73
Veiling resultaten<br />
<strong>Nederland</strong><br />
€ 5.460<br />
Een atlas Amstelaedami,<br />
Chès I.B. Elwe. Beknopte<br />
Beschrijving Van De Geheele<br />
Wereld, Amsterdam ca. 1792.<br />
Verkocht in de onlineveiling<br />
Boeken & Prenten op 12<br />
december bij Venduehuis<br />
Den Haag.<br />
€ 2.580<br />
Ferruccio Laviani (1960). Een<br />
metalen ‘Orbital’ vloerlamp<br />
met kleurrijke glazen palletvormige<br />
schijven, uitvoering<br />
Foscarini, Italië. Verkocht in<br />
de design live zaalveiling<br />
van 13 december bij Vendu<br />
Rotterdam.<br />
€ 2.190<br />
Dale Chihuly (1941). ‘Cornflower<br />
Blue Basket Set (98.983.<br />
b5)’, een vijfdelig blauw<br />
glazen object, 1998, één stuk<br />
gesigneerd en met jaartal,<br />
aangekocht bij Galerie Rob<br />
van den Doel, Den Haag, 1999,<br />
grote kom met miniem intern<br />
‘fisheye’ barstje. Verkocht in<br />
de design live zaalveiling van<br />
13 december bij Vendu Rotterdam.<br />
€ 5.680<br />
Charles & Ray Eames. Een<br />
lounge Chair met voetenbank,<br />
gebogen plywood<br />
met zwart lederen kussens,<br />
ontwerp 1956, het metalen<br />
onderstel van de voetenbank<br />
met logo van Herman Miller<br />
en nummers 938-029, 671.<br />
Verkocht in de design live<br />
zaalveiling van 13 december<br />
bij Vendu Rotterdam.<br />
€ 1.800<br />
Markus Farner & Walter<br />
Grunder. Een wit kunststof<br />
Space Age-eettafel en vijf<br />
stoelen met oranje beklede<br />
zitting, model Orbit, uitvoering<br />
Herman Miller, jaren<br />
’70, gemerkt met restanten<br />
sticker. Verkocht in de design<br />
live zaalveiling van 13 december<br />
bij Vendu Rotterdam.<br />
€ 53.500<br />
Anton Mauve (1838-1888).<br />
‘Terugkeer naar Huis’, gesigneerd,<br />
olieverf op doek,<br />
58,6 x 101,9 cm. Verkocht in<br />
de onlineveiling van 13 december<br />
bij Veillinghuis AAG<br />
Amsterdam.<br />
€ 72.000<br />
Corneille (1922-2010). ‘Les<br />
Grandes Falaises’. Gesigneerd<br />
en gedateerd ’55,<br />
getiteld en gedateerd verso,<br />
olieverf op doek, 65 x 91,9<br />
cm. Verkocht in de onlineveiling<br />
van 13 december bij<br />
Veilinghuis AAG Amsterdam.<br />
€ 86.000<br />
Een art deco platina en 18K witgouden<br />
broche van Van Cleef and Arpels, circa<br />
1928, ontworpen in de vorm van een<br />
veer, bezet met oud Europese en Zwitserse<br />
geslepen diamanten. Gemerkt<br />
en genummerd 30299. Met originele<br />
doos, ontwerptekening en brief<br />
gesigneerd A. Van Cleef & Arpels en<br />
gedateerd 12 januari 1928. H. 10,6 cm,<br />
bruto gewicht ca. 17,5 gram. Verkocht<br />
in de onlineveiling van 13 december bij<br />
Veilinghuis AAG Amsterdam.<br />
€ 55.000<br />
Een exceptioneel paar 18K<br />
witgouden en diamanten<br />
solitaire oorstekers, 21e<br />
eeuw, elk gezet met een<br />
moderne briljant geslepen<br />
diamant van 4.30 ct en 4.33<br />
ct, beide J, VS1 en VVS2 en<br />
fluorescence NIL. Bruto gewicht<br />
ca. 6.21 gram. Verkocht<br />
in de onlineveiling van 13<br />
december bij Veilinghuis<br />
AAG Amsterdam.<br />
€ 38.700<br />
Melchior<br />
d’Hondecoeter<br />
(1636-1695). ‘Jachtbuit<br />
met haas, fazant en<br />
ijsvogels’. Gesigneerd<br />
op de stenen richel,<br />
olieverf op doek, 100<br />
x 83 cm. Verkocht in<br />
de kunst- en antiek<br />
live zaalveiling van 14<br />
december bij Vendu<br />
Rotterdam.<br />
€ 7.100<br />
Een ronde coulissentafel met florale<br />
intarsia op het blad en de rand<br />
op een zeszijdige kolomvoet met<br />
getrapt basement op zes klauwpoten,<br />
circa 1830, daarbij: zes stoelen<br />
met florale intarsia en groengrijze<br />
velours bekleding op klauwpoten<br />
verbonden door regels, 19e eeuw.<br />
Verkocht in de kunst- en antiek<br />
live zaalveiling van 14 december bij<br />
Vendu Rotterdam.<br />
€ 4.640<br />
Karel van Veen (1898-1988).<br />
‘Ontbijtje met brood en<br />
sinaasappels’. Gesigneerd en<br />
gedateerd ‘14-4-’23 Veere’,<br />
olieverf op doek, 60 x 77 cm.<br />
Verkocht in de kunst- en<br />
antiek live zaalveiling van 14<br />
december bij Vendu Rotterdam.<br />
€ 3.870<br />
Een viool gebouwd door<br />
Mathis Hornsteiner (1760-<br />
1803) met label: ‘Mathias<br />
Hornsteiner, Geigenmacher<br />
u. handler in Mittenwald<br />
an der Iser, 1792’.<br />
In koffer van later datum.<br />
Verkocht in de kunst- en<br />
antiek live zaalveiling van<br />
14 december bij Vendu<br />
Rotterdam.<br />
€ 68.200<br />
Een 14 k witgouden ring<br />
met brilant geslepen diamant,<br />
4.04 ct. Verkocht<br />
in de onlineveiling Zilver,<br />
Juwelen en Horloges op<br />
15 december bij Venduehuis<br />
Den Haag.<br />
€ 111.600<br />
Een Dehua blanc-dechine<br />
Guanyin. China,<br />
late Ming / vroege<br />
Qing dynastie. Met<br />
4-karaktermerk He<br />
Chao zong yin. Verkocht<br />
in de onlineveiling<br />
Arts of the East<br />
op 16 december bij<br />
Venduehuis Den Haag.<br />
74
€ 34.720<br />
Een ebbenhouten<br />
Haagse klok. Adres: Joseph<br />
Norris Amsterdam,<br />
ca. 1680. Verkocht in de<br />
onlineveiling klokken,<br />
meubelen en design<br />
van 17 december bij<br />
Venduehuis Den Haag.<br />
€ 13.329<br />
Maurits Cornelis Escher (1898-<br />
1972). ‘Drie bollen’, september<br />
1945 (bool 336) gesigneerd in<br />
potlood en gemonogrammeerd<br />
in de druk en gedateerd in de<br />
druk IX-45, houtgravure, bladmaat<br />
36,2 x 28, 5 cm., beeldmaat<br />
28 x 17 cm, zonder lijst, in passepartout,<br />
vochtvlekjes. Verkocht in<br />
de timed onlineveling van 13 t/m<br />
17 december bij Veilinghuis van<br />
Spengen Hilversum.<br />
€ 12.906<br />
Jan van Beers (1852-1027). ‘Vrolijke dame<br />
met schip op de kade en <strong>Nederland</strong>se<br />
en Amerikaanse vlag op de achtergrond,<br />
ontwerp voor een affiche van de Holland-Amerikalijn<br />
uit 1898, gesigneerd,<br />
olieverf op doek, 55 x 38 cm, gaatje,<br />
plekjes verfverlies. Op het spieraam<br />
twee stempels: ‘Holland Amerika Lijn ,<br />
Rotterdam afd. Publiciteit Rotterdam’.<br />
Verkocht in de timed onlineveiling van<br />
13 t/m 17 december bij Veilinghuis van<br />
Spengen Hilversum.<br />
€ 17.034<br />
Een goud met zilver geknoopte strikbroche<br />
bezet met oudslijpsel diamant, waaraan 2<br />
druppelvormige natuurlijke parels van ca. 14,5<br />
x 10,2 x 9,1 mm, en ca. 14,9 x 10,3 x 10,3 mm,<br />
verbonden door een ankerketting bezet met<br />
een roos geslepen diamantje. Hierbij een<br />
rapport van N.E.L., nr. P5743, gedateerd 16<br />
november 2021, aangevende dat beide parels<br />
natuurlijk zijn. Verkocht in de timed onlineveiling<br />
van 13 t/m 17 december bij Veilinghuis van<br />
Spengen Hilversum.<br />
€ 8.093<br />
Hubert Ritzenhofen (1897-<br />
1961). ‘Am Weissen Sonntag’,<br />
gesigneerd, olieverf op doek,<br />
156 x 196 cm. Verkocht in de<br />
Timed onlineveiling van 17 december<br />
bij Veilinghuis Onder<br />
de Boompjes Leiden.<br />
€ 4.830<br />
Rembrandt Hamenszn. Van<br />
Rijn (1606-1669). ‘Bust of a<br />
man wearing a high hat’,<br />
ets, droge naald, 10,2 x 8,4<br />
cm. Verkocht in de Timed<br />
onlineveiling van 17 december<br />
bij Veilinghuis Onder de<br />
Boompjes Leiden.<br />
€ 78.137<br />
Een staand horloge met<br />
planisfeer, Paulus Bramer,<br />
Amsterdam, tweede kwart<br />
18e eeuw. Verkocht in de<br />
Timed onlineveiling van<br />
18 december bij Veilinghuis<br />
Onder de Boompjes<br />
Leiden.<br />
€ 4.830<br />
Een katana, Japan, einde 14e eeuw,<br />
in shin – gunto montering, l. 98,8 cm.<br />
Verkocht in de live onlineveiling van 19<br />
december bij Vendu Rotterdam.<br />
75
Veilingen op komst<br />
<strong>Nederland</strong><br />
7 februari e.v.d.<br />
Derksen Veilingbedrijf<br />
Online kunst- en<br />
antiekveiling<br />
ARNHEM<br />
www.veilingbedrijf-derksen.nl<br />
RICHTPRIJS:<br />
€ 10.000 – 15.000<br />
Een porseleinen dekselvaas<br />
met voorstelling van man<br />
met pijl en boog, omringd<br />
door zotjes, China, 18e eeuw,<br />
vaas en deksel gerestaureerd,<br />
h. 56 cm, Ø 37 cm.<br />
RICHTPRIJS:<br />
€ 3.000 – 5.000<br />
Portret van koningin Louise<br />
van Hannover (1724-1751),<br />
eerste echtgenote van<br />
Koning Frederik V van Denemarken<br />
(1723-1766), olieverf<br />
op doek, 78 x 64 cm, gevat<br />
in een kapitale goudkleurige<br />
lijst, buitenmaat 97 x 85 cm.<br />
RICHTPRIJS:<br />
€ 2.000 – 4.000<br />
Herman Brood (1946-2001).<br />
‘Drag y’r meat home’, olieverf<br />
op doek, 120 x 160 cm.<br />
RICHTPRIJS:<br />
€ 2.000 - 4.000<br />
Maria Vos (1824-1906). ‘Stilleven<br />
met aardewerken Delftse<br />
kan, tinnen schaal met kreeft<br />
en garnalen, broden en<br />
druiven op een hardstenen<br />
zuil met kleed en takken’, gesigneerd<br />
en gedateerd 1868,<br />
olieverf op doek, 85 x 68<br />
cm. in een kapitale antieke<br />
lijst, buitenmaat 116 x 99 cm,<br />
bedoekt.<br />
13 februari<br />
Veilinghuis Peerdeman<br />
Timed onlineveiling kunst<br />
en antiek<br />
UTRECHT<br />
www.veilinghuispeerdeman.<br />
nl<br />
RICHTPRIJS:<br />
€ 3.000 – 5.000<br />
Hendrik Willem Mesdag<br />
(1831-1915). Uitvarende<br />
vissersboten, aquarel, gesigneerd,<br />
49 x 39 cm.<br />
RICHTPRIJS:<br />
€ 2.000 – 3.000<br />
Een Zaanse klok in gezwarte<br />
kast, gesigneerd J. Coogies<br />
Westzane, met peervormige<br />
gewichten, het vergulde<br />
belhek met inscriptie: ‘Nu<br />
elck syn sin’, 18e eeuw, 78 x<br />
38 x 23 cm.<br />
RICHTPRIJS:<br />
€ 5.000 – 7.000<br />
Een zilveren onderscheiding<br />
Pour La Mérite, ook bekend als<br />
‘der Blaue Max’, uitgereikt aan<br />
Kapitein Heinrich Strack (1887-<br />
1843) op 30 oktober 1918, voor<br />
zijn heldhaftige optreden en<br />
leiding aan de 147e infanteriedivisie<br />
tussen 27 en 30 september<br />
in het gebied tussen de<br />
Maas en Argonne, 5,25 x 5,25<br />
cm., herkomst-documenten<br />
aanwezig.<br />
RICHTPRIJS:<br />
€ 3.000 – 5.000<br />
Een Turks tapijt Kiz-<br />
Ghiordes, circa 1800, in<br />
zeer goede staat gezien de<br />
leeftijd, herkomst: Collectie<br />
van Ardenne, tentoongesteld<br />
in het Centraal<br />
Museum, Utrecht, 1968,<br />
vergelijkbaar exemplaar in<br />
Saint Louis Art Museum,<br />
inv.nr. 76:1929, 171 x 133 cm.<br />
18 - 22 februari<br />
Venduehuis<br />
Online kunst en<br />
antiekveiling<br />
DEN HAAG<br />
www. venduehuis.com<br />
RICHTPRIJS:<br />
€ 700 – 900<br />
Louis Meijer (1809-1866).<br />
‘Zeilboten op kalme zee bij<br />
de kade’ restanten van een<br />
signatuur ‘Louis Meyer’, olieverf<br />
op paneel, 29 x 41 cm.<br />
RICHTPRIJS:<br />
€ 1.000 – 1.500<br />
Rudolf Bonnet (1895). ‘Petite<br />
Bedouïne’, portret van een<br />
Tunesisch bedouïnen meisje<br />
uit Kairouan, gesigneerd en<br />
getiteld ‘R. Bonnet’, annotatie<br />
en datering ‘Kai Rouan<br />
’28, pastel en houtskool op<br />
grijs papier, 46 x 39,5 cm.<br />
(met lijst 48,5 x 42 cm).<br />
RICHTPRIJS:<br />
€ 300 – 500<br />
Een Rozenburg plateel drakenvaas,<br />
eind 19e eeuw, Den<br />
Haag. De bolvormige vaas<br />
met twee oren, gedecoreerd<br />
met gestileerde draken.<br />
Gemerkt op de onderkant<br />
en met jaarteken, ca. 20 cm.<br />
hoog<br />
RICHTPRIJS:<br />
€ 600 – 900<br />
Twee rechthoekige famille<br />
roze porseleinen vazen,<br />
19e/20e eeuw, China. De<br />
rechthoekige vazen met<br />
uitlopende rand en tempelleeuwmascerons,<br />
gedecoreerd<br />
met florale motieven<br />
en vlinders, ca. 40 cm hoog.<br />
76
21 - 24 februari<br />
Veilinghuis van Spengen<br />
Timed-onlineveiling<br />
HILVERSUM<br />
www. vanspengen.com<br />
RICHTPRIJS:<br />
€ 8.000 – 12.000<br />
Hendrick van Vliet (1611-1675).<br />
‘Interieur van de Oude Kerk<br />
te Delft’, gesigneerd en<br />
gedateerd 1652, olieverf op<br />
paneel, 65 x 54 cm.<br />
RICHTPRIJS:<br />
€ 10.000 – 15.000<br />
Pieter Fontijn (1773-1839).<br />
‘Het offer van Iphigeneia’,<br />
gesigneerd, olieverf op<br />
paneel, 41 x 31 cm. Geregistreerd<br />
bij het RKD te Den<br />
Haag, afb. nr. 0000000809.<br />
1 maart<br />
Veilinghuis De Jager<br />
Online kunst- en<br />
antiekveiling<br />
GOES<br />
www.veilinghuisdejager.nl<br />
RICHTPRIJS:<br />
€ 4.000<br />
18 karaats gouden sieraden, ontworpen<br />
en gemaakt door Robert Smit, bezet met<br />
robijnen en tourmalijn. De armband is<br />
een belangrijk stuk uit de Zeroperiode,<br />
waarin de kunstenaar in nauw contact<br />
stond met Jan Schoonhoven.<br />
RICHTPRIJS:<br />
€ 15.000<br />
Een uiterst zeldzaam<br />
uurwerk, gesigneerd Paulus<br />
van Loon. Gemaakt in de<br />
17e eeuw in Haarlem. De<br />
klok is voorzien van een<br />
wekkermechanisme en<br />
wordt uitgebreid beschreven<br />
door Prof. Dr. Ir. H. Plomp in<br />
de uitgave Dutch Antique<br />
Domestic Clocks.<br />
RICHTPRIJS:<br />
€ 15.000<br />
Een Haagse klok, gesigneerd<br />
Johannes Tegelbergh<br />
(1648-1729), Den Haag, ca.<br />
1690. Kast is gefineerd met<br />
ebbenhout en voorzien van<br />
verguld bronzen appliques.<br />
77
ZOOM<br />
John Edmonds<br />
Tussen erfenis en identiteit<br />
Vorig jaar won de Amerikaan John<br />
Edmonds nog de internationaal<br />
befaamde fotografieprijs Foam Paul<br />
Huf Award. Op een ogenschijnlijk<br />
eenvoudige, maar in wezen<br />
cultureel complexe manier neemt<br />
hij kwesties rond identiteit en macht<br />
onder de loep, en wel uit Afro-<br />
Amerikaans oogpunt.<br />
TEKST: LAURENT DE HEMPTINNE<br />
The Villain, 2018. © De kunstenaar.<br />
John Edmonds werd in 1989 geboren<br />
in Washington D.C. Tegenwoordig<br />
woont en werkt hij in Brooklyn, New<br />
York. Hij behaalde een MFA (Master<br />
in Fine Arts) in de fotografie aan de<br />
Yale University School of Art, en een BFA<br />
(Bachelor in Fine Arts) in de fotografie<br />
aan de Corcoran School of Arts & Design.<br />
Hij staat bekend om zijn projecten die<br />
een nieuwe kijk bieden op blackness. De<br />
fotografie speelt trouwens een opvallende<br />
rol in de beweging die streeft naar empowerment<br />
en bevestiging van de diversiteit<br />
van de Afro-Amerikaanse identiteiten.<br />
John Edmonds spitst zich onder meer toe<br />
op de performatieve uitingen van jonge<br />
Afro-Amerikanen in de straten van de<br />
V.S. en hoe ze een eigen identiteit opbouwen.<br />
In andere reeksen portretteert hij op<br />
sfeervolle wijze verliefde stellen, goede<br />
vrienden en onbekenden. Meer recent<br />
richtte hij zijn lens op de kunstgeschiedenis.<br />
John Edmonds won reeds tal van internationale<br />
prijzen, zowel in Europa als in de<br />
78
ZOOM<br />
Guard for the Gods, 2020. © De kunstenaar.<br />
Verenigde Staten. In zijn oeuvre verkent hij<br />
de grenzen tussen ras, gender, seksualiteit<br />
en spiritualiteit, door die in een historisch<br />
perspectief te plaatsen en de versleten<br />
clichés uit het verleden tegen het licht te<br />
houden. Hij wil ook een nieuwe kijk bieden<br />
op het huidige debat over het al dan niet<br />
teruggeven van kunstobjecten geroofd in<br />
het koloniale tijdperk. Dat doet hij met<br />
name door het beroemde portret Kiki de<br />
Montparnasse avec un masque africain<br />
(1926) van Man Ray een plaats te geven in<br />
dat debat, met een heel eigen versie ervan.<br />
John Edmonds verkent de grenzen tussen ras,<br />
gender, seksualiteit en spiritualiteit door<br />
die in een historisch perspectief te plaatsen<br />
en de versleten clichés uit het verleden<br />
tegen het licht te houden.<br />
ven tot hetzelfde niveau als de objecten bewaard<br />
in westerse musea. Bekeken door de<br />
lens van de kunst worden ze intrigerende<br />
en begerenswaardige objecten, waardoor<br />
kwesties als bezit en herkomst meteen ook<br />
complexer lijken, omdat ze tijd, ruimte en<br />
gemeenschappen overstijgen. In zijn oeuvre<br />
verruimt John Edmonds niet alleen de<br />
traditie van het studioportret, hij zorgt ook<br />
voor een andere kijk op het verleden, door<br />
dit te verankeren in de hedendaagse wereld,<br />
waar authenticiteit en identiteit minder<br />
welomlijnd zijn. Die dialectiek wordt duidelijk<br />
in intieme werken, waarbij het licht<br />
wordt gebruikt als plastisch accessoire én<br />
als narratief middel. Het intieme wordt<br />
verweven met het sacrale, het eigene met<br />
het universele. De kunstenaar spoort zijn<br />
HET CULTURELE ERFGOED<br />
IN VRAAG GESTELD<br />
De Afrikaanse kunstobjecten die hij in zijn<br />
oeuvre gebruikt, bevatten heel wat lagen.<br />
Ze dienen als symbolen van het traditionele<br />
Afrikaanse culturele erfgoed, of als betekenisdragers<br />
van diaspora en herinnering<br />
binnen de zwarte gemeenschap. Wat hun<br />
herkomst ook is, in zijn werk fungeren ze als<br />
een manier om thema’s als ontheemding en<br />
onteigening in de huidige samenleving te<br />
belichten. In de meeste gevallen zijn ze uit<br />
een banale commerciële context gehaald,<br />
om dan door de fotograaf te worden verhemodellen<br />
er dan ook toe aan hun kleding en<br />
accessoires te gebruiken als iconografische<br />
symbolen van één en dezelfde zoektocht<br />
binnen de diaspora.<br />
BEZOEKEN<br />
John Edmonds. A Sidelong Glance<br />
FOAM<br />
Amsterdam<br />
www.foam.org<br />
18-02 t/m 19-06<br />
SURFEN<br />
www.johnedmonds.studio<br />
79
“Ik heb tien jaar<br />
nodig om te kijken<br />
en studeren.”<br />
Paul van Rosmalen van Borzo Gallery in het Rijksmuseum<br />
Al zijn hele leven is de<br />
kunsthandelaar omringd door<br />
kunst. Maar vooral met de kunst<br />
van de NUL/Zero-beweging heeft<br />
Paul van Rosmalen zijn eigen plek<br />
gevonden. Op zoek naar wat de<br />
kunsthandelaar drijft, in de zalen<br />
van het Rijksmuseum.<br />
TEKST & FOTO’S: KOOS DE WILT<br />
Van Rosmalen bij Anna en Joachim, kunst die zijn vader hem liet zien en die mede bepaald heeft in wat<br />
kunst voor de kunsthandelaar moet zijn.<br />
“Ik was zo’n acht jaar toen ik al<br />
met mijn vader naar musea ging.<br />
Ik herinner me nog goed hoe<br />
het beeld Paard en ruiter van<br />
Marino Marini in Kröller-Müller indruk<br />
op mij maakte”, zegt Paul van Rosmalen<br />
als hij de afdeling Middeleeuwen van het<br />
Rijksmuseum in Amsterdam binnenwandelt.<br />
“Wat mij ook is bijgebleven, is dat<br />
we dit 15e-eeuwse houten beeld gingen bekijken.<br />
Het stelt Joachim en Anna voor die<br />
net hebben vernomen dat Anna zwanger<br />
is van de Maagd Maria. In hun blijdschap<br />
om dit nieuws kust Joachim zijn vrouw<br />
teder. Dat kwam bij mij als kind al binnen.<br />
Mijn vader zal het beeld hebben gezien als<br />
referentie aan zijn eigen kunsthandel. Het<br />
heeft iets primitiefs, maar tegelijkertijd is<br />
het van een intensiteit en schoonheid die<br />
verpletterend is. Ik vind het nog steeds<br />
een belangrijk beeldje, een soort ijkpunt”,<br />
zegt de op de Keizersgracht in Amsterdam<br />
80
gevestigde Brabantse kunsthandelaar<br />
als hij het houten beeldje achter het glas<br />
bestudeert. “Maar misschien is het ook<br />
mijn katholieke achtergrond waardoor het<br />
me aansprak. Als volwassene kijk ik er nu<br />
anders naar. De beeldsnijder was in die<br />
tijd de ambachtsman en de polychromeur<br />
was de kunstenaar. Die tweede werd beter<br />
betaald. Pas veel later is de kleur ervan<br />
afgehaald of afgesleten. Nu zien we alleen<br />
het ruwe hout en waarderen we de beeldhouwer.<br />
Als ik kunstenaars spreek, vraag<br />
ik altijd wie hun helden zijn, op wiens<br />
schouders ze willen staan. Zelf hou ik van<br />
conceptuele kunstenaars, van Jan Schoonhoven,<br />
Jan Henderikse, herman de vries,<br />
Ad Dekkers, Carel Visser, Ger van Elk,<br />
Jan Dibbets, Stanley Brown en Marinus<br />
Boezem. Allemaal kunstenaars wiens werk<br />
door mijn handen is gegaan, kunstenaars<br />
bij wie het gaat om het intellectuele, die<br />
iets nieuws hebben gebracht in de kunst<br />
en op de schouders staan van de groten in<br />
de kunstgeschiedenis.”<br />
Paul van Rosmalen bij een voorstudie van Stad zonder hart van Zadkine.<br />
Een sculptuur van Carel Visser.<br />
MAK VAN WAAY<br />
“Ik heb voor niets anders willen deugen<br />
dan de kunsthandel”, zegt Van Rosmalen<br />
die de kunsthandel Borzo drijft met zijn<br />
vrouw Jory en Bas de Bruijn. “Mijn grootvader<br />
had de kunsthandel gekocht van een<br />
Italiaanse familie Borzo, een familie van<br />
lijstenmakers, spiegelmakers en barometermakers<br />
die in de negentiende eeuw<br />
naar Brabant was gekomen. Mijn grootvader<br />
zelf was opgeleid op de academie<br />
in Den Bosch, hij had een schildersbedrijf<br />
en was gespecialiseerd in het marmeren<br />
van muren. Hij is als lijstenmaker begonnen<br />
met verzamelen van schilderijen en<br />
religieuze kunst. De kunsthandel was in de<br />
jaren twintig wereldberoemd in Den Bosch<br />
en omstreken. Mijn vader heeft de zaak<br />
overgenomen en zo ben ik opgegroeid tussen<br />
Breitner, Maris en Mesdag. Na de HBS<br />
heb ik even kunstgeschiedenis gestudeerd<br />
in Amsterdam en ben ik in die stad begonnen<br />
als werkstudent bij Mak van Waay.<br />
Dat vond ik veel spannender dan de studie<br />
en daar op het Rokin leerde ik enorm veel,<br />
over de hele breedte van kunst. Er kwamen<br />
boedels binnen in houten kisten, de inhoud<br />
werd op tafels gelegd en dan gingen wij<br />
aan de slag. Wij waren gespecialiseerd in<br />
alles, en samen wisten we ook alles. Ik heb<br />
er tien jaar gewerkt en ben gevoed door de<br />
praktijk. Pas daarna ben ik teruggegaan<br />
naar Den Bosch. Ergens eind jaren tachtig<br />
kwam ik op een veiling een Kees van Dongen<br />
tegen. Een bijzonder werk dat lager<br />
werd gewaardeerd dan een Breitner. Dat<br />
viel mij op. ‘Zullen we dat eens proberen?’,<br />
zei ik toen tegen mijn vader. ‘Dit is een kunstenaar<br />
met wie je in de hele wereld terecht<br />
kunt.’ Zo is mijn eigen weg ingezet.”<br />
“ Wij deden al in deze<br />
kunstenaars voordat<br />
deze zaal bestond.<br />
Allemaal kunstenaars<br />
die vooropliepen.”<br />
Van Rosmalen loopt de trap op naar boven,<br />
naar de afdeling moderne kunst die begint<br />
met een schilderij van Karel Appel en het<br />
oorspronkelijke gipsmodel voor het beroemde<br />
beeld De verwoeste stad van Zadkine,<br />
een van de belangrijkste beelden van<br />
Rotterdam. Van Rosmalen: “In het begin,<br />
in de jaren vijftig, vonden ze dat helemaal<br />
niks in Rotterdam. Ik denk dat er nu een<br />
opstand van zou komen als ze het beeld<br />
zouden weghalen. Zo is het vaak met kunst<br />
die belangrijk blijkt te zijn in de kunstgeschiedenis”,<br />
zegt de kunsthandelaar. Van<br />
Rosmalen zoekt die bijzondere momenten<br />
op in de moderne kunst. “Na 1990 heb ik<br />
nooit meer een 19e-eeuws schilderij gekocht.<br />
We gingen toen echt naar de moderne<br />
kunst. Eerst met modernisten als Leo<br />
Gestel, Jan Sluijters en Kees van Dongen en<br />
later met naoorlogse kunstenaars. Ik vond<br />
dat er al genoeg kunsthandelaren in Karel<br />
81
Op de moderne afdeling van het<br />
Rijksmuseum lijkt het of het allemaal<br />
kunstenaars zijn waar Van Rosmalen<br />
in handelt of heeft gehandeld.<br />
Appel en CoBrA deden, dus heb ik dat aan<br />
die anderen overgelaten. Wat moest ik<br />
daarbij als snotneus? Maar er speelde ook<br />
iets anders. Waar je Appel meer kan zien<br />
in de traditie van Rembrandt, voel ik meer<br />
voor de traditie van eenvoud en strakheid<br />
die Vermeer heeft ingezet en die uitkomt<br />
bij een kunstenaar als Jan Schoonhoven.<br />
Daar was toen nog niet veel belangstelling<br />
voor, maar ik zag wel in dat juist deze<br />
kunst een onderdeel was van een brede<br />
Europese beweging. Het werk van <strong>Nederland</strong>ers<br />
als Henk Peeters en Armando sloot<br />
aan bij waar Duitsers als Günther Uecker<br />
en Heinz Mack, Italianen als Lucio Fontana<br />
en Piero Manzoni en de Fransman<br />
Yves Klein mee bezig waren. Daar kon ik<br />
onderscheidend in zijn.”<br />
LEVENDE KUNSTENAARS<br />
Borzo Gallery handelt weliswaar in het<br />
werk van levende kunstenaars, maar veel<br />
van zijn kunstenaars zijn niet meer onder<br />
de levenden. Van Rosmalen: “Ik heb een<br />
enorme bewondering voor galeristen als<br />
Fons Welters en Annet Gelink die tussen<br />
het eindexamenwerk op de Rietveld kunnen<br />
zien wie belangrijk zijn. Ik heb tien jaar<br />
nodig om te kijken en studeren. En het gaat<br />
bij mij verder dan enkel mooi, want dat vind<br />
ik niet interessant. Ik moet plezier hebben<br />
in de kunst die ik verkoop en de kunsthistorische<br />
context is daarbij belangrijk.”<br />
Van Rosmalen stopt hij een maquette van<br />
Constant Nieuwenhuys’ Nieuw Babylon. “In<br />
2015, tien jaar na zijn dood, hebben wij op<br />
Art Basel een solo gedaan van Constant. Hij<br />
was van de CoBrA-beweging de belangrijkste,<br />
ook intellectueel gezien. Musea stonden<br />
in Bazel in de rij om werk van hem te kopen.<br />
Ik was zo trots als een pauw dat ik werk<br />
verkocht aan het MoMa. Ik wist niet wat<br />
me overkwam. In zijn werk Nieuw Babylon<br />
kwam alles samen: de intellectueel, de visionair,<br />
de architect en de beeldhouwer. Een<br />
paar jaar daarvoor, in 2013, hadden we ook<br />
een solo van Jan Schoonhoven op Art Basel.<br />
Dat was misschien wel het grootste succes.<br />
Ik heb er veel verkocht en ook de pers was<br />
enthousiast. Ik kreeg zelfs een pagina in The<br />
New York Times waarin ik moest uitleggen<br />
wie Jan Schoonhoven nu eigenlijk was, de<br />
kunstenaar die al in 1994 was overleden.”<br />
Van Rosmalen loopt langs een video van<br />
Ger van Elk die in een rubberbootje de rimpelingen<br />
op de sloot aan het gladstrijken<br />
is, rimpelingen die hij zelf veroorzaakte. “Ik<br />
was zeer vereerd dat ik op zijn begrafenis<br />
mocht spreken. Van Elk was een bijzondere<br />
man, met een aanstekelijk gevoel voor<br />
humor en een geheel eigen insteek. Vooral<br />
dat conceptuele dat ons aan het denken<br />
moet zetten, spreekt me aan. De ambachtelijkheid<br />
speelt hierin een marginale rol.<br />
Ik heb veel met hem gesproken en van hem<br />
geleerd. Hij laat je in zijn kunst bewust zijn<br />
van onstoffelijke dingen, van denkprocessen.<br />
Hij werkte bijvoorbeeld veel rond het<br />
gegeven van de horizon. Hij vertelde me<br />
dat alles wat je ziet stoffelijk is, het water,<br />
het land, de wolken, behalve de horizon.<br />
De horizon is heel aanwezig in het landschap,<br />
maar is als enige niet stoffelijk. De<br />
horizon is er wel, maar is er ook niet. Dat is<br />
het conceptuele. Dat doet Stanley Brouwn<br />
ook met een bordje met 1.200 stappen in<br />
Kröller-Müller. Ook hij laat je bewust zijn<br />
van onstoffelijke zaken.”<br />
NUL=0<br />
Op de moderne afdeling van het Rijksmuseum<br />
lijkt het of het allemaal kunstenaars<br />
zijn waar Van Rosmalen in handelt of heeft<br />
gehandeld: Ad Dekkers, Erik Andriesse,<br />
Van Rosmalen toont een foto van herman de vries<br />
bij wie hij kort daarvoor op bezoek was in Duitsland.<br />
82
JCJ Vanderheyden, Armando, Ger van Elk,<br />
Jan Schoonhoven. “Wij deden al in deze<br />
kunstenaars voordat deze zaal bestond.<br />
Allemaal mensen die vooropliepen.” De<br />
kunsthandelaar stopt bij een groot sculptuur<br />
van op elkaar gestapelde ijzeren<br />
platen. “Op de laatste PAN hadden we<br />
een solo met Carel Visser. Die heb ik ook<br />
gekend en ik ben heel goed bevriend met<br />
zijn zoon. Visser stond in de traditie van<br />
Mondriaan en Schoonhoven. Hij was een<br />
van de weinigen die nooit heeft meegedaan<br />
met het succes van figuratieve beeldhouwers<br />
van de Rijksakademie als Pieter<br />
d’Hont van onder andere Anne Frank op de<br />
Westermarkt en Mari Andriessen die beelden<br />
maakte als De dokwerker en het beeld<br />
van Ir. Lely bij de Afsluitdijk. Na de Tweede<br />
Wereldoorlog was er veel werk voor deze<br />
kunstenaars. Daar deed Visser niet aan<br />
mee. Zijn werken waren ook altijd unica.<br />
Kortgeleden deed een groot sculptuur van<br />
hem drie ton bij Christie’s, dat is ongekend.<br />
Ik weet nog steeds niet precies waarom.<br />
“Ik heb voor niets<br />
anders willen deugen<br />
dan de kunsthandel.”<br />
Zijn sculpturen zijn steeds elementen van<br />
acht. Hij was dol op het getal acht.”<br />
Van Rosmalen wijst naar de wand met een<br />
meterslang kunstwerk van de inmiddels<br />
negentigjarige herman de vries, geschreven<br />
met kleine letters. Van Rosmalen: “Met<br />
werken als deze is de nulbeweging begonnen.<br />
Hij wilde zelf niet bepalen wat de<br />
compositie is, de blokjes, logaritmetabellen<br />
en cijferreeksen staan aan de basis van dit<br />
werk. Ik ga regelmatig bij hem langs in zijn<br />
atelier in Noord-Beieren in Duitsland. Hij<br />
woont daar al sinds de jaren zeventig en<br />
heeft er sindsdien de natuur als onderwerp<br />
genomen. Ik had recent een tentoonstelling<br />
van hem in Amsterdam met<br />
de natuurbeelden waar mensen hem van<br />
kennen. Maar met dit werk is het begonnen.<br />
De kunstenaar was opgeleid als botanicus<br />
en samen met Armando en Henk<br />
Peeters is hij in 1961 het tijdschrift nul=0<br />
begonnen. Geen kleur, geen figuratie, geen<br />
emotie, geen expressie was hun reactie op<br />
de schilders van de informele kunst zoals<br />
die van de CoBrA-beweging. Nu houdt de<br />
vries zich bezig met de natuur, maar nog<br />
steeds wil hij zijn rol als kunstenaar minimaal<br />
houden. Hij vindt zich nog steeds een<br />
zero-kunstenaar, hij wil niets toevoegen<br />
aan wat de werkelijk al te bieden heeft. Dat<br />
is de kunst waar ik van houd.”<br />
BEZOEKEN<br />
Borzo Gallery<br />
Amsterdam<br />
www.borzo.com<br />
Van Rosmalen bij een vroeg werk van herman de vries.<br />
83
Het Colosseum<br />
Geschenk of vloek?<br />
Het amfitheater<br />
bood plaats aan<br />
zo’n 40 à 50.000<br />
toeschouwers in acht<br />
op elkaar volgende<br />
ringen, in een strenge<br />
plaatsingsorde naar<br />
sociale status.<br />
Het Colosseum in het huidige straatbeeld van Rome. © Foto: Servaas Neijens.<br />
Over de Romeinse keizer<br />
Domitianus, een van de bouwers<br />
van het Colosseum in Rome, gaat<br />
de grote tentoonstelling God op<br />
aarde, tot en met 22-05 te zien in<br />
het Rijkmuseum van Oudheden<br />
in Leiden. Het Colosseum komt er<br />
veelvuldig in voor, te midden van<br />
talrijke archeologische topstukken<br />
uit internationale musea. Voor velen<br />
is het Colosseum een symbool van<br />
Rome, de belangrijkste getuigenis<br />
van een groots verleden. Gebouwd<br />
door de keizers Vespasianus, Titus<br />
en Domitianus als geschenk aan<br />
de stadsbevolking, speelde het<br />
tot op heden een belangrijke rol<br />
in de eeuwige stad. Soms als waar<br />
geschenk, soms als een vloek.<br />
TEKST: ERIC M. MOORMANN<br />
Toen Vespasianus de macht greep<br />
in 69 n.C. was Rome nog in de ban<br />
van de het jaar ervoor gestorven<br />
keizer Nero. Diens reusachtige<br />
‘Gouden Huis’ nam tientallen hectaren van<br />
het stadscentrum in beslag. Nero had in de<br />
ogen van de elite zijn hand overspeeld door<br />
het hart van de stad tot privéterrein om te<br />
vormen. Vespasianus ‘gaf Rome aan zichzelf<br />
terug’ - zo schreef de dichter Martialis -<br />
door middenin dit park een amfitheater<br />
te laten bouwen, het Amphitheatrum Flavium,<br />
genoemd naar zijn familie, de Flavii.<br />
Het project werd gefinancierd met schatten<br />
die waren buitgemaakt bij de verwoesting<br />
van de Tempel der Joden in Jeruzalem en<br />
onder de werklui waren waarschijnlijk veel<br />
uit Judea naar Rome versleepte en slaafgemaakte<br />
Joden. In het jaar 80, na tien jaar<br />
bouwactiviteit, werd het gebouw met honderd<br />
dagen spelen door Vespasianus’ zoon<br />
en opvolger Titus ingewijd. De tweede broer,<br />
Domitianus, liet het gebouw in de jaren<br />
daarna uitbreiden met een extra ring voor<br />
toeschouwers en een onderaards gangenstelsel<br />
voor de dieren en mensen die moesten<br />
optreden. Er waren tientallen liften om<br />
hen omhoog te hijsen naar de arena. Nog<br />
in de derde eeuw na Christus werden deze<br />
voorzieningen, na een van de talloze aardbevingen<br />
die Rome teisterden, uitgebreid.<br />
Het gebouw was een technisch hoogstandje,<br />
geconstrueerd in Romeins beton<br />
en natuursteen, zeer degelijk en relatief<br />
stabiel, zelfs in tijden van aardbevingen. De<br />
buitenzijde was versierd met reliëfzuilen,<br />
van onder naar boven in Dorische, Ionische,<br />
Korinthische en mengorde. In de hoofdtoegangen,<br />
midden op de lange en korte zijden,<br />
sierden stucreliëfs de gewelven; enkele<br />
resten zijn hiervan nog steeds bewaard<br />
gebleven. De bogen werden onder Domitianus<br />
gevuld met beelden, zoals op bepaalde<br />
munten zichtbaar is. Geen van die kunstwerken<br />
heeft de tand des tijds overleefd.<br />
Het amfitheater bood plaats aan zo’n 40<br />
à 50.000 toeschouwers in acht op elkaar<br />
volgende ringen, in een strenge plaatsingsorde<br />
naar sociale status. De toegang<br />
was voortreffelijk geregeld via 76 genum-<br />
84
“Zolang het<br />
Colosseum staat,<br />
staat Rome.<br />
Wanneer het<br />
Colosseum instort,<br />
stort Rome in.<br />
Wanneer Rome<br />
instort, stort de<br />
wereld in.”<br />
Maerten van Heemskerck, Zelfportret bij Colosseum, 1553. Collectie Fitzwilliam Museum. © Foto via WikimediaCommons.<br />
De zelfverzekerde en gearriveerde kunstenaar wijst op een schilderij van eigen hand, waarin<br />
we het Colosseum in nog ruïneuzere staat zien dan in werkelijkheid. Op de voorgrond rechts zit de schilder<br />
zelf te tekenen en te studeren.<br />
merde ingangen (de Romeinse cijfers zijn<br />
nog te zien bij de buitenste bogen aan de<br />
noordkant van het gebouw) en uitgekiende<br />
trappenhuizen. De toegangssystemen van<br />
onze moderne stadions lijken eigenlijk nog<br />
steeds op deze trappenstelsels. Voor de<br />
keizer was er een speciale VIP-ingang, aangekleed<br />
met kostbaar marmer en stucwerk,<br />
zodat hij en zijn gevolg ongezien binnen<br />
konden komen, en een keizerlijke loge in de<br />
onderste ring aan de rand van de arena, in<br />
het midden op een van de lange kanten.<br />
Tot 434 zijn er gladiatorengevechten gehouden,<br />
laat in de christelijke tijd, terwijl<br />
dierenspelen nog onder Theodorik, in 523,<br />
moeten hebben plaats gevonden. Daarna<br />
verloor het amfitheater zijn functie. Gaandeweg<br />
gingen er daklozen in de reusachtige<br />
constructie wonen. In de dertiende<br />
eeuw was hier zelfs de versterkte burcht<br />
van de familie Frangipane, een van de elkaar<br />
in het centrum bestrijdende adellijke<br />
families en facties. Tegelijkertijd werden<br />
de buitenste ringen van het gebouw<br />
langzaamaan afgebroken. Het travertijn,<br />
marmer en ijzerwerk werd gebruikt voor<br />
de bouw van nieuwe huizen, paleizen en<br />
kerken in Rome. Er zou nog in de vijftiende<br />
en zestiende eeuw sprake zijn van sloop,<br />
maar toen beseften al veel Romeinen dat<br />
het gebouw als symbool van hun stad<br />
gespaard moest blijven. Protesten en een<br />
verbod door Paus Benedictus XIV zorgden<br />
ervoor dat het Colosseum verder bespaard<br />
bleef van sloopactiviteiten en zelfs restauratiecampagnes<br />
onderging vanaf de achttiende<br />
eeuw.<br />
Onder de middeleeuwse bewoners waren<br />
kleine kloostergemeenschappen van monniken.<br />
In hun ogen was de arena heilige<br />
grond, waar martelaren de dood hadden<br />
gevonden onder barbaarse keizers als Domitianus,<br />
Commodus, Caracalla en Decius.<br />
Die gedachte wordt ook nu nog gekoesterd,<br />
zoals blijkt uit het grote kruis en een<br />
kleine kapel in de arena en de vermelding<br />
op pauselijke opschriften. Elk jaar bidt de<br />
paus hier op Goede Vrijdag de veertien<br />
kruiswegstaties die aan het lijden en sterven<br />
van Jezus Christus herinneren.<br />
Een van de topstukken in de tentoonstelling is dit<br />
reliëf uit de graftombe aan de Via Appia van de<br />
Haterii. Dat was een familie van aannemers die ten<br />
tijde van de Flavische keizers Vespasianus, Titus<br />
en Domitianus veel in Rome hebben gebouwd.<br />
Het reliëfwerk verbeeldt de monumenten die zij in<br />
Rome oprichtten, waaronder het Colosseum.<br />
Bouwwerken in Rome op grafreliëf, marmer, 43 x 163 x 24 cm, Rome, 100-120 n.C. Collectie Vaticaanse Musea, Museo Gregoriano Profano ex Lateranense. © Foto: Servaas Neijens.<br />
85
Het Colosseum<br />
werd gefinancierd<br />
met schatten die<br />
waren buitgemaakt<br />
bij de verwoesting<br />
van de Tempel der<br />
Joden in Jeruzalem.<br />
Middeleeuwse allegorische kaart van Rome, 14e eeuw. Collectie Bibliothèque Nationale Paris, Folio 18,<br />
MS It. 81. © Foto: WikimediaCommons. Op deze kaart is de ‘weduwe van het oude Rome’ te zien, ten<br />
tijde van de pauselijke zetel te Avignon. Zij is gepersonifieerd als een in het zwart geklede vrouw, naast<br />
het Colosseum als symbool van het glorierijke verleden.<br />
Het amfitheater is bekend onder de naam<br />
Colosseum (en ook wel Coliseum en Coliseus).<br />
Deze term lijkt in de elfde eeuw in<br />
zwang te zijn gekomen. Hij herinnert aan<br />
een kolossaal bronzen beeld (36 meter<br />
hoog), de Colossus, dat onder keizer Hadrianus<br />
rond 123-125 naast het gebouw<br />
werd opgesteld. Oorspronkelijk stelde het<br />
beeld Nero voor, later werd de figuur omgevormd<br />
tot de zonnegod Sol.<br />
Colosseum en Colossus vormden een<br />
symbool van Rome’s eeuwigheid. De Ierse<br />
monnik Beda uit de zevende/achtste eeuw<br />
schrijft hierover: “Zolang het Colosseum<br />
staat, staat Rome. Wanneer het Colosseum<br />
instort, stort Rome in. Wanneer Rome instort,<br />
stort de wereld in.” De neergang van<br />
de stad werd vooral gevoeld toen de pausen<br />
in Avignon in ballingschap waren en<br />
Rome geen leidende positie meer innam.<br />
Niet aflatende belangstelling was er bij middeleeuwse<br />
pelgrims, en later bij geleerden,<br />
vanaf de Renaissance. (Rijke) toeristen uit<br />
Noordwest-Europa konden het Colosseum<br />
evenmin links laten liggen in de daaropvolgende<br />
eeuwen. Maarten van Heemskerck,<br />
de <strong>Nederland</strong>se kunstenaar die tussen 1532<br />
en 1537 in Rome antieke gebouwen en<br />
kunstwerken tekende, portretteerde zich<br />
jaren later voor dit gebouw. Van Heemskerck<br />
loopt hiermee voorop in een groeiende<br />
mode van portretten van ‘Grand Tour’-reizigers<br />
die zich in de zeventiende en achttiende<br />
eeuw lieten vastleggen bij het Colosseum.<br />
De aankleding van de buitenkant met halfzuilen<br />
vormde vanaf de Renaissance een<br />
inspiratiebron voor grote architecten in en<br />
buiten Italië. Serlio, Alberti en Palladio baanden<br />
nieuwe wegen met hun werk, verankerd<br />
in het Romeinse verleden. Via hun ontwerpen<br />
en tekeningen, gepubliceerd in beroemde<br />
handboeken, kreeg het Colosseum ook<br />
ver buiten Italië een iconische status.<br />
De Romeinen en de Romebezoekers zagen<br />
de symboolwaarde van het monument in<br />
en wilden een herinnering in huis halen.<br />
Het werd vastgelegd op portretten en stadsgezichten,<br />
en souvenirs in de vorm van<br />
(grote) maquettes in kurk of kleine versies<br />
in brons, marmer en andere materialen waren<br />
geliefd. En dan zijn er de afbeeldingen in<br />
de vorm van minimozaïeken op snuifdozen<br />
en juwelenkistjes, waarvan fraaie voorbeelden<br />
in de Leidse tentoonstelling te zien zijn.<br />
Ook nu nog is het Colosseum in (plastic)<br />
miniatuur een geliefd souvenir. Toeristisch<br />
is het met zijn miljoenen bezoekers per jaar<br />
de absolute hotspot van Rome.<br />
En is het Colosseum nu voor ons allen, net<br />
als voor de Romeinse burgers onder Domitianus,<br />
een geschenk? Ja, voor de oude<br />
Romeinen zeker, en tegenwoordig als trekpleister<br />
voor het publiek. En een vloek? De<br />
spektakels zouden ons, met veel bloedvergieten<br />
en geweld, niet meer aanspreken. In<br />
dat opzicht is het begrijpelijk dat christelijke<br />
schrijvers en later de katholieke kerk<br />
er een gedenkplek voor martelaren van<br />
maakten. Ook de overbelasting van het gebied<br />
door de grote stromen toeristen eist<br />
86
Antonio Joli, Forum Romanum, 1750. Collectie RMO. © Foto: RMO.<br />
Op dit schilderij uit de collectie van het Rijksmuseum<br />
van Oudheden zijn de drie Flavische keizers Vespasianus,<br />
Titus en Domitianus vertegenwoordigd door<br />
middel van gebouwen. Op de achtergrond links<br />
rijst het door hen gebouwde Amfitheatrum Flavium<br />
op, het Colosseum. Vooraan zijn zuilen te zien van<br />
de tempel van Vespasianus; achterin staat de boog<br />
van Titus en rechts is de Palatijn met resten van het<br />
paleis van Domitianus zichtbaar.<br />
zijn tol van de omwonenden. Het Colosseum<br />
belichaamt het goede en fascinerende<br />
van het oude Rome en draagt tegelijk bij<br />
aan een mindere leef- en woonkwaliteit.<br />
Maar toch, gelukkig staat het gebouw er<br />
nog steeds, en dus Rome. En zo is de wereld<br />
ondanks alle problemen, althans volgens<br />
Beda, een lang leven gegarandeerd.<br />
Eric M. Moormann is emeritus hoogleraar Klassieke<br />
Archeologie, Radboud Universiteit.<br />
BEZOEKEN<br />
Doosje met Colosseum, micromozaiëk, schildpad, steen, glas, 1800-1820. Collectie RMO. © Foto: RMO. Tot<br />
de meest favoriete Grand Tour-souvenirs behoorden de micromozaïeken. Die zijn gemaakt met steentjes<br />
van minuscuul kleine afmetingen. Dat het Colosseum eeuwen na de bouw nog steeds tot de verbeelding<br />
sprak, blijkt uit souvenirs als deze, door rijke toeristen in de 19e eeuw meegenomen uit Rome.<br />
God op aarde<br />
Rijksmuseum van Oudheden<br />
Leiden<br />
www.rmo.nl<br />
t/m 22-05<br />
87
Hollands Glorie<br />
Een vreemde vlijm<br />
TEKST & FOTO’S: ANTON VOS<br />
Vlijmscherp. Het is het woord dat we aan de vlijm te danken hebben,<br />
een zeer scherp mesje dat in vroegere tijden werd gebruikt bij het<br />
aderlaten. Aderlaten werd eeuwenlang bij zieke mensen gedaan ‘om<br />
het kwade bloed te verwijderen’. Deze zeer ongezonde therapie werd<br />
tot ver in de 19e eeuw toegepast.<br />
Een palmhouten vlijmhamer met ernaast een driebladige veterinaire vlijm.<br />
De kant van de vlijmhouder gegraveerd met een<br />
Dorische zuil en de vrijmetselaarssymbolen passer,<br />
winkelhaak en een ‘G’.<br />
88
Detail bijenkorf.<br />
Detail passer, winkelhaak en ‘G’.<br />
Ook in de diergeneeskunde<br />
werden aderlatingen verricht.<br />
De ‘humane’ vlijm heeft een<br />
enkel puntig blad en wordt beschermd<br />
door een paar meestal van schildpad<br />
gemaakte beschermstukjes. Het geheel<br />
meet ingeklapt hooguit 5 cm. De veterinaire<br />
vlijm ziet er heel anders uit. Om te beginnen<br />
komen ze meestal met drie tegelijk.<br />
Het zijn driehoekige mesjes op een stevige<br />
stalen steel. Die mesjes kunnen opgevouwen<br />
worden in een geelkoperen houder, die<br />
een typische verbreding heeft aan het einde<br />
om het grootste mesje te beschermen. Omdat<br />
de huid van een paard of een koe dik is<br />
en het beest mogelijk bezwaar maakt tegen<br />
de behandeling, werd het volgende gedaan:<br />
één van de mesjes werd tegen de ader van<br />
het dier gezet en dan werd er met een hamer<br />
een flinke klap op gegeven. Deze houten<br />
‘vlijmhamers’ waren meestal van mooi<br />
tropisch hardhout gemaakt of van buxus.<br />
Ze hebben een typische cylindrische vorm<br />
en waren vaak ook nog een beetje versierd<br />
met gedraaide ringen.<br />
Op de afbeelding bij dit verhaal ziet u<br />
een driebladige veterinaire vlijm met een<br />
palmhouten vlijmhamer. Verzamelaars<br />
van medische antieke voorwerpen kennen<br />
dit soort vlijmen goed, want ze komen<br />
regelmatig voorbij.<br />
Aderlaten werd eeuwenlang bij zieke mensen<br />
gedaan ‘om het kwade bloed te verwijderen’.<br />
VRIJMETSELAARIJ<br />
Alleen hebben we hier te maken met een<br />
bijzondere diergeneeskundige vlijm. De geelkoperen<br />
beschermhuls van dit exemplaar<br />
blijkt aan beide kanten voorzien te zijn van<br />
een fijne en uitgebreide gravering. Aan de<br />
ene kant is een passer en een winkelhaak te<br />
zien met erbij de letter ‘G’. En aan de andere<br />
kant een gegraveerde bijenkorf. In de lengte<br />
is nog een Dorische zuil afgebeeld met aan<br />
de ene kant in het voetstuk een ‘J’ en aan<br />
de andere kant een ‘B’, mogelijk de initialen<br />
van de eigenaar. De winkelhaak en de passer<br />
zijn eenvoudig te verklaren: nog steeds zijn<br />
dit veel voorkomende symbolen van de vrijmetselarij.<br />
De vrijmetselarij of maçonnerie<br />
is volgens de meeste bronnen ‘een internationaal<br />
verbreid en regionaal gestructureerd<br />
genootschap van mensen die streven naar<br />
geestelijke en morele verheffing, onderlinge<br />
waardering en wederzijdse hulp’. De leden<br />
zijn georganiseerd in loges.<br />
Vrijmetselaarssymbolen komen regelmatig<br />
voor op antieke glazen, met name op achttiende-<br />
en negentiende-eeuwse oorlammen.<br />
De symbolen zijn dan vaak gegraveerd<br />
of met goudemail aangebracht. Maar op<br />
een veterinaire vlijm heb ik deze symbolen<br />
nog nooit gezien en ik heb er ook nergens<br />
een beschrijving van kunnen vinden.<br />
Ook heel bijzonder is de gravering van<br />
de vlijmhouder aan de keerzijde. Want<br />
behalve de Dorische zuil die identiek is aan<br />
die van de andere kant is hier een bijenkorf<br />
zichtbaar. Wat blijkt: de bij is een symbool<br />
dat ergens rond 1800 verdwenen is uit de<br />
vrijmetselarij. De bij staat niet alleen voor<br />
nijverheid, maar ook voor het vermogen<br />
zich massaal te kunnen organiseren tot het<br />
nastreven van een gemeenschappelijk doel.<br />
Waarom dit symbool tegenwoordig niet<br />
meer gebruikt wordt is onbekend, maar<br />
het geeft wel aan dat het in de tijd van deze<br />
vlijm nog een gangbaar symbool was. Deze<br />
vlijm is dus wellicht vóór 1800 gemaakt en<br />
gebruikt. Wie zal het zeggen. In ieder geval<br />
is het al heel intrigerend dat een dierenarts<br />
uit de achttiende eeuw kennelijk vrijmetselaar<br />
was. En gezien de bijenkorf op zijn<br />
vlijm ook een zeer nijvere aderlater.<br />
89
Designklassieker<br />
B 9 van Marcel Breuer<br />
TEKST: PETER VAN ARDENNE<br />
Men komt hem in alle denkbare<br />
vormen en materialen tegen:<br />
de Mimiset. Antiek aandoende<br />
houten modellen, strakke<br />
tafeltjes uit één stuk in glas of acrylaat, miniatuur<br />
boerentafels met lompe poten en<br />
exemplaren met stalen pootjes en houten<br />
blad; de varianten zijn vrijwel onbeperkt.<br />
Ook <strong>Nederland</strong>se fabrikanten, waaronder<br />
Brabantia, Pastoe en Pilastro brachten sets<br />
in omloop, veelal moderne versies in staal<br />
met een houten blad. De benaming ‘mimiset’<br />
voor bijzettafeltjes die onder elkaar<br />
kunnen worden geschoven, is al heel wat<br />
jaren in zwang. ‘Mimi’ wordt in Frankrijk<br />
wel gebruikt als koosnaam voor een kat,<br />
maar betekent nu vooral ‘schattig’. Wat<br />
er zo schattig is aan zo’n set tafeltjes blijft<br />
een beetje een raadsel, maar misschien ligt<br />
de verklaring in het contrast tussen forse<br />
meubelen en kleine tafeltjes. Voor de B 9<br />
serie met zijn stoere, industriële uitstraling<br />
zou de naam ‘nesting tables’ meer op zijn<br />
plaats zijn. De vierdelige set, aangeduid<br />
met B 9 a-d, is een logisch gevolg van een<br />
eerste model dat in 1925/1926 als hocker<br />
werd geïntroduceerd. Architect/ontwerper<br />
Marcel Breuer (1902-1981) ontwierp dit in<br />
de eerste jaren van zijn periode bij Bauhaus<br />
voor de kantine van het hoofdgebouw in<br />
Dessau. Een gesprek met een architect<br />
over zijn pas aangeschafte fiets zou hem<br />
op het idee hebben gebracht om meubelen<br />
uit gebogen stalen buis te ontwerpen. Die<br />
architect - zo vermeldt een interview met<br />
Breuer voor Knoll International - zou hem<br />
hebben gevraagd of hij ooit had gezien hoe<br />
ze een fietsstuur vervaardigden en hebben<br />
gezegd: ‘You would be interested because<br />
they bend those steel tubes like macaroni.’<br />
Dat was niet aan dovemans oren gericht<br />
want Breuers beroemdste fauteuil, de Wassily<br />
Chair uit 1925, telt maar liefst tweeëntwintig<br />
bochten. De B 9 is met zijn acht<br />
bochten een stuk eenvoudiger van opzet<br />
en minimalistisch bij uitstek. Rond 1930<br />
werd hij opgenomen in de collectie van<br />
Thonet, waarna hij ook door licentiehouder<br />
Mücke & Melder in Tsjecho-Slowakije<br />
werd geproduceerd. De succesvolle Italiaanse<br />
firma Gavina verwierf na de Tweede<br />
Wereldoorlog de rechten die echter in1968<br />
op Knoll overgingen toen het bedrijf in zijn<br />
geheel werd overgenomen. Meubelen uit<br />
gebogen stalen buis waren onderdeel van<br />
een totale omwenteling in de inrichting<br />
van woonhuis en kantoor in de jaren dertig.<br />
De avant-garde van Bauhaus muntte<br />
het motto ‘licht, lucht en ruimte’, zij het<br />
niet naar ieders zin en smaak, zo blijkt<br />
uit talloze spotprenten en de benaming<br />
‘sanatoriumstijl’. Zoals gezegd, hebben de<br />
afgelopen jaren een enorme reeks mimisets<br />
opgeleverd, steeds veranderend met<br />
de modegrillen en nu vaak weer te zien<br />
op de vintagemarkt. De B 9 daarentegen<br />
bleef in hoofdlijnen onveranderd en is nog<br />
steeds een geliefd designobject. De firma<br />
Knoll International produceert hem in<br />
één maat zoals hij vaak op afbeeldingen<br />
van vintage exemplaren te zien is, met<br />
een rechthoekig blad dat aan beide lange<br />
De B 9 is met zijn<br />
acht bochten een<br />
stuk eenvoudiger<br />
van opzet en<br />
minimalistisch<br />
bij uitstek.<br />
kanten met twee zichtbare schroeven tussen<br />
de stalen bovenkant is bevestigd. Wel is<br />
hij inmiddels herdoopt tot Laccio Table. Het<br />
naadloos gelaste, verchroomde buisframe<br />
wordt met bladen in verschillende uitvoeringen<br />
geleverd, waaronder zelfs marmer.<br />
De onderkant is voorzien van het logo van<br />
Knoll en de handtekening van Breuer. Voor<br />
de liefhebbers is er nog een langgerekte<br />
versie van hetzelfde model, de B 10, die er in<br />
dwarsrichting onder past. Thonet GmbH is<br />
nu weer de fabrikant van de originele versie<br />
in vier maten, echter zonder de zichtbare<br />
schroeven waarmee het blad is gemonteerd.<br />
De diepte is steeds 39 cm, de breedte<br />
loopt met 5 cm op van 45 tot 60 cm en de<br />
hoogte neemt steeds met 7 cm toe van 45<br />
tot 66 cm. Voor het blad is er de keuze tussen<br />
uitvoeringen in gebeitst of gelakt hout<br />
of glas. Daarnaast zijn er tegenwoordig<br />
zelfs outdoor uitvoeringen te koop met een<br />
frame in poedercoating. Meubelfabriek Gebroeders<br />
van der Stroom gooit het met zijn<br />
Dutch Originals over een andere boeg. Hun<br />
driedelige mimiset met afwijkende afmetingen<br />
naar ontwerp van Hendrik Willem<br />
Gispen leunt zwaar op de set van Breuer,<br />
maar heeft als opvallendste kenmerk de<br />
oplopende diepte van de bladen waardoor<br />
ze als de treden van een trapje onder elkaar<br />
staan. De B 9 kent - naast enkele varianten<br />
met een tussenblad of modellen die op hun<br />
kant gezet zijn, zodat er een open ruimte<br />
naar voren ontstaat - ook de variant B 9 HA<br />
die is bedoeld als zitkruk. Van dit model<br />
ontwierp kunstenaar Jay Gard (°1984) een<br />
speciale uitvoering ter ere van het honderdjarig<br />
jubileum van Bauhaus in 2019.<br />
In het Bauhaus-Museum Dessau staan nu<br />
honderd exemplaren in dertig verschillende<br />
tinten klaar voor de bezoekers. Naast deze<br />
speciale serie bedacht Gard ook twee kunstedities<br />
met gedecoreerde bladen die te<br />
koop zijn in twee museumwinkels. Wie zijn<br />
zinnen heeft gezet op een complete set van<br />
vier authentieke B 9-tafeltjes uit de jaren<br />
dertig moet rekenen op bedragen rond de<br />
€ 4.000 tot € 5.000.<br />
90
www.noord-veluws-museum.nl<br />
4 december 2021<br />
t/m 27 maart <strong>2022</strong>
GORCUMS MUSEUM<br />
KLEUR<br />
TONEN<br />
Met o.a.<br />
Armando<br />
Anne van As<br />
Bram Bogart<br />
Ad Dekkers<br />
Nick Ervinck<br />
Tamar Frank<br />
Guido Geelen<br />
Anton Heyboer<br />
Hugo Kaagman<br />
Yves Klein<br />
Krijn de Koning<br />
Sol LeWitt<br />
Joep van Lieshout<br />
Umberto Mariani<br />
Barbara Nanning<br />
Esmee Seebregts<br />
Thomas Trum<br />
JCJ Vanderheyden<br />
Marinke van Zandwijk<br />
30 OKTOBER 2021<br />
20 MAART <strong>2022</strong><br />
Aad de Haas (1920-1972), Zelfportet, 1954, olieverf op doek, collectie Bonnefanten ©Aad de Haas, foto Limburgs Museum Bonnefanten<br />
Het laatste avondmaal<br />
Cornelis de Koning<br />
‘De complexiteit van de eenvoud’<br />
Katwijks Museum<br />
t/m 21 mei <strong>2022</strong>
IN DE KANTLIJN VAN DE KUNSTMARKT<br />
De eeuwige vraag,<br />
schenken of niet.<br />
Er zijn onder de kunstminnenden<br />
twee soorten mensen. Zij die de<br />
musea een warm hart toedragen en<br />
er beslist iets aan willen schenken en<br />
zij die dat nooit ofte nimmer zullen doen.<br />
Die eerste groep is zeer maatschappelijk<br />
ingesteld en vindt dat een deel van wat zij<br />
gedurende hun leven hebben verworven<br />
ten goede moet komen aan de samenleving,<br />
zodat iedereen er van kan genieten.<br />
De tegenpool wordt gevormd door hen die<br />
de mening zijn toegedaan dat ieder museumbeleid<br />
valt of staat met de mode van de<br />
tijd, zodat een geschonken kunstwerk daardoor<br />
vroeg of laat in het depot zal belanden<br />
en niet meer te zien zal zijn.<br />
Nu beschikken we in dit land al gedurende<br />
enkele eeuwen over openbare musea<br />
en vooral sedert het laatste kwart van de<br />
negentiende eeuw proberen de voor- en tegenstanders<br />
van het schenken van kunst elkaar<br />
van hun gelijk te overtuigen. Onderling<br />
zijn ze er nooit uitgekomen wie het daarbij<br />
bij het rechte eind had, alleen onze overheid<br />
heeft duidelijk, door het scheppen van een<br />
aantal gunstige belastingmaatregelen, voor<br />
de kant van de schenkers gekozen.<br />
U kunt uw kunst schenken aan de staat<br />
en dan komt het terecht bij de RCE, de<br />
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.<br />
Die dienst bepaalt dan zelf waar uw kunst<br />
uiteindelijk terecht komt. Wilt u echter dat<br />
uw kunstwerk naar een bepaald museum<br />
gaat, ga dan vooral na of de instelling<br />
van uw keuze een culturele ANBI-status<br />
(Algemeen Nut Beogende Instelling) heeft.<br />
Als het museum die status bezit, kunt u het<br />
bedrag van uw schenking (taxatie door een<br />
lid van de Federatie TMV) aftrekken bij uw<br />
belastingaangifte. Een particuliere schenker<br />
krijgt daarbij 25 % extra aftrek over de<br />
eerste € 5.000, dus € 1.250. (Let op, het RCE<br />
bezit geen culturele status). Wel moet het<br />
kunstwerk in de collectie van het museum<br />
van uw keuze passen, waar eventueel een<br />
aparte commissie over beslist.<br />
Ook bestaat de mogelijkheid om de erfbelasting<br />
gedeeltelijk te betalen als uw erven<br />
uit de boedel een kunstwerk schenken aan<br />
een museum of de RCE. Zij mogen het<br />
bedrag van de taxatie dan zelfs met 20%<br />
NOTITIES VAN<br />
ROBERT-JAN VAN RAVESTEIJN<br />
verhogen. Alle mogelijkheden, ook die voor<br />
de aftrekbaarheid van periodieke schenkingen,<br />
zijn terug te vinden in de brochure<br />
‘Geven aan cultuur, de fiscale voordelen van<br />
uw gift’. Het museum van uw keuze zal hem<br />
u graag verstrekken.<br />
Voor wie niet over belangrijke cultuurgoederen<br />
of ruime financiën beschikt en daardoor<br />
niet in staat is een kunstwerk aan een<br />
museum te schenken, is er nog een aantal<br />
kleinschaliger mogelijkheden om het openbaar<br />
kunstbezit te stimuleren. Hij of zij kan<br />
lid worden van de Vereniging Rembrandt<br />
of een donatie doen aan het Prins Bernard<br />
Cultuurfonds. Men kan ook toetreden tot<br />
de vriendenkring van een museum. Wie een<br />
lot koopt van de BankGiro Loterij of van de<br />
VriendenLoterij, steunt eveneens de musea.<br />
Bij die laatste loterij ontvangt elke deelnemer<br />
bovendien een VIP-kaart, die gratis toegang<br />
geeft tot ruim 125 musea. En tenslotte<br />
verstrekt het ministerie van OCW subsidies<br />
aan kunst- en cultuurinstellingen zoals het<br />
Mondriaan Fonds. Dus iedere belastingbetaler<br />
kan ook gezien worden als een begunstiger<br />
van museale verwervingen.<br />
Overal waar het over voor- en tegenstanders<br />
gaat, is hoor en wederhoor op zijn plaats. Die<br />
tegenstanders van het schenken, schermen<br />
graag met praktijkvoorbeelden, waarbij o.a.<br />
die van het Amsterdamse Stedelijk Museum.<br />
Dat werd in 1895 geopend en de bouw was<br />
mede mogelijk gemaakt dankzij een royaal<br />
legaat van de douairière Sophia Adriana<br />
Lopez Suasso-de Bruijn en een schenking<br />
van 150.000 gulden door de familie Van<br />
Eeghen. Die weduwe schonk bovendien, ter<br />
plaatsing in het nieuwe museum, haar hele<br />
collectie kunst, juwelen, keramiek, meubilair<br />
en antieke toiletten aan de gemeente<br />
Amsterdam. Dat waren niet allemaal hoogtepunten<br />
en er waren de nodige prullaria bij,<br />
maar het gaf een representatief overzicht<br />
van wat veel vooraanstaande families in het<br />
Amsterdam van de late negentiende eeuw<br />
bezaten. Het nieuwe museum bevatte voorts<br />
een aantal stijlkamers, die door Christaan P.<br />
van Eeghen gered waren tijdens de sloop<br />
van voorname grachtenpanden, ten behoeve<br />
van de bouw van de Amsterdamse<br />
Raadhuisstraat. En dan hingen daar ook<br />
de schilderijen, geschonken door rijke<br />
Amsterdammers aan de in 1874 opgerichte<br />
‘Vereniging tot het Vormen van eene openbare<br />
verzameling van Hedendaagsche Kunst<br />
te Amsterdam’. Daar waren niet alleen veel<br />
schilderijen van de Haagse School en de<br />
Amsterdamse impressionisten bij, maar ook<br />
die van een aantal Franse tijdgenoten uit de<br />
scholen van Fontainebleau en Barbizon.<br />
Naar dat alles zult u tegenwoordig, al<br />
gebruikt u een lantaarntje, tevergeefs in het<br />
Stedelijk Museum zoeken. Van de collectie<br />
Suasso, waardoor het ‘Stedelijk’ aanvankelijk<br />
Suasso Museum genoemd werd,<br />
verdween in de loop van de twintigste eeuw<br />
het nodige. De rest is naar het Amsterdam<br />
Museum gegaan, maar daar is in de huidige<br />
opstelling maar weinig van te zien. Ik heb<br />
ooit twee tijdelijke exposities bezocht, waarin<br />
juwelen en kleding van Sophia Adriana<br />
waren opgenomen. Willem Sandberg heeft<br />
jarenlang gevochten tegen die stijlkamers<br />
en in de jaren zeventig is het hem gelukt ze<br />
te laten verwijderen. Een kamer uit 1745-<br />
1748 maakt thans deel uit van de collectie<br />
van het Rijksmuseum en een plafond van<br />
Jacob de Wit kunt u terugvinden in het<br />
Museum Willet Holthuysen. De rest leidt<br />
een droevig bestaan.<br />
En die schilderijen van de VVHK, de<br />
‘Vereniging met de lange naam’? Slechts<br />
enkele, o.a. die van Breitner en van Van<br />
Gogh, zien het daglicht nog, maar het overgrote<br />
deel moet het met het depotduister<br />
doen. Alleen in 2003 heb ik er nog een<br />
aantal op een tijdelijke tentoonstelling in de<br />
Nieuwe Kerk in Amsterdam mogen begroeten.<br />
Het is begrijpelijk dat dit alles niet<br />
meer in de huidige setting van het Stedelijk<br />
Museum past, maar ik kan me voorstellen<br />
dat menigeen niet gelukkig is met veel<br />
ervan in het huidige onderkomen. Over de<br />
voor en tegens van het schenken moet u<br />
dus zelf maar beslissen.<br />
93
Auction calendar<br />
FEBRUARY / MARCH <strong>2022</strong><br />
The<br />
Netherlands<br />
FEBRUARY<br />
5 Van Sabben Poster<br />
Auctions<br />
Posters HOORN<br />
7-11 Korst Vander Hoeff<br />
Kunst en antiek<br />
S-HERTOGENBOSCH<br />
7-13 Derksen Veilingbedrijf<br />
Kunst, antiek, design,<br />
brocante ARNHEM<br />
3-13 Notarishuis Arnhem<br />
Bezorgveiling ONLINE<br />
6-9 Van Spengen<br />
Kunst en antiek ONLINE<br />
7 e.v.d. Veilinghuis Omnia<br />
Algemene kunst- en<br />
antiekveiling KOLHAM<br />
8-22 Venduehuis Den Haag<br />
Classical Paintings & Drawings<br />
ONLINE<br />
10-12 Onder de Boompjes<br />
Kunst en antiek LEIDEN<br />
10-20 Notarishuis Arnhem<br />
Ophaalveiling ONLINE<br />
13 Veilinghuis Peerdeman<br />
Kunst, antiek, design,<br />
sieraden, zilver UTRECHT<br />
22 e.v.d. Veilinghuis Omnia<br />
Kunst en antiek<br />
KOLHAM/HOOGEZAND<br />
22-8/3 Venduehuis<br />
Den Haag<br />
Collector’s choice: European<br />
interiors & asian arts<br />
ONLINE<br />
26-27 Korst Vander Hoeff<br />
Inboedel en curiosa<br />
S-HERTOGENBOSCH<br />
28 Vendu Rotterdam<br />
Algemene veiling TIMED<br />
ONLINE AUCTION<br />
MARCH<br />
1-3 Veilinghuis De Jager<br />
Kunst, antiek, juwelen en<br />
Aziatica GOES<br />
07-10 Venduhuis De Eland<br />
Kunst en antiek DIEMEN<br />
8-22 Venduehuis Den Haag<br />
Silver, jewellery & watches<br />
ONLINE<br />
Belgium<br />
FEBRUARY<br />
1 Berg van Barmhartigheid<br />
juwelen en lederwaren<br />
BRUSSEL<br />
2 Berg van Barmhartigheid<br />
juwelen BRUSSEL<br />
4 Maison des Huissiers<br />
de Justice<br />
Deurwaarderstukken BRUSSEL<br />
4-14 Bernaerts<br />
Timed Online: archeologie,<br />
etnografisch en divers<br />
ANTWERPEN<br />
5 ABS Veilingen Mechelen<br />
Deurwaarderstukken<br />
MECHELEN<br />
24-25 Monsantic<br />
Kunst en antiek BERGEN<br />
7 Amberes<br />
Burgerveiling ANTWERPEN<br />
7-12 Rops<br />
Online kunst en antiek<br />
NAMEN<br />
9-10 Flanders Auctions<br />
Kunst, antiek, design en<br />
religiosa WINGENE<br />
11 Maison des Huissiers<br />
de Justice<br />
Deurwaarderstukken BRUSSEL<br />
12 Berg van Barmhartigheid<br />
Speciale verkoop<br />
BRUSSEL<br />
12 ABS Veilingen Mechelen<br />
Deurwaarderstukken<br />
MECHELEN<br />
12-13 Maison Jules<br />
Kunst in de kerk GENT<br />
14 Amberes<br />
Burgerveiling ANTWERPEN<br />
15 Berg van Barmhartigheid<br />
Juwelen en zilver<br />
BRUSSEL<br />
16-17 Debaveye<br />
Kunst en antiek HARELBEKE<br />
18 Maison des Huissiers<br />
de Justice<br />
Deurwaarderstukken<br />
BRUSSEL<br />
18-19 Coronari Auctions<br />
Aziatische, Europese en<br />
Islamitische Kunst NAZARETH<br />
19 ABS Veilingen Mechelen<br />
Deurwaarderstukken<br />
MECHELEN<br />
19-20 DVC<br />
Kunst en antiek GENT<br />
20 FW Auctions<br />
Vente d’archeologie NAMEN<br />
21 Amberes<br />
Burgerveiling ANTWERPEN<br />
21-22 Galerie Moderne<br />
Kunst en antiek BRUSSEL<br />
21-22 Horta<br />
Kunst en antiek BRUSSEL<br />
21-22 Elysée Liège<br />
Kunst en antiek LUIK<br />
22 Berg van Barmhartigheid<br />
Juwelen BRUSSEL<br />
25 Maison des Huissiers de<br />
Justice<br />
Deurwaarderstukken BRUSSEL<br />
26 ABS Veilingen Mechelen<br />
Deurwaarderstukken<br />
MECHELEN<br />
28 Amberes<br />
Burgerveiling ANTWERPEN<br />
28 Uccle Saint Job<br />
Kunst en antiek UKKEL<br />
MARCH<br />
1-2 Athena<br />
Kunst BRUSSEL<br />
4 Maison des Huissiers<br />
de Justice<br />
Deurwaarderstukken BRUSSEL<br />
5 ABS Veilingen Mechelen<br />
Deurwaarderstukken<br />
MECHELEN<br />
7 Amberes<br />
Burgerveiling ANTWERPEN<br />
8 Berg van Barmhartigheid<br />
Juwelen en wijn<br />
BRUSSEL<br />
France<br />
FEBRUARY<br />
1 Ader<br />
Online: Livres de<br />
Photgraphies PARIS<br />
1 Nice Enchères<br />
Livres & BDs NICE<br />
1 Cannes Enchères<br />
Vente Courante PARIS<br />
3 Thierry de Maigret<br />
Vente Classique (Drouot)PARIS<br />
3 Bonhams<br />
Montres PARIS<br />
4 Tajan<br />
Arts d’Asie PARIS<br />
4 Siboni<br />
Materiel pour Supermarche<br />
SCEAUX<br />
4 Tessier & Sarrou<br />
et Associés<br />
Souvenirs Historiques,<br />
(Drouot) PARIS<br />
4 Beaussant Lefèvre<br />
Mobilier d’un Appartement<br />
Parisien (Drouot) PARIS<br />
4 Ader<br />
Orfèvrerie du XIVE (Drouot)<br />
PARIS<br />
4-22 Aguttes<br />
Online Only: Design<br />
NEUILLY<br />
6 Rouillac<br />
Bijoux, Montres & Orfevrerie<br />
TOURS<br />
7 Rouillac<br />
Argenterie & Arts de la Table<br />
TOURS<br />
8 Cannes Enchères<br />
Horlogerie & Joaillerie<br />
PARIS<br />
8 Siboni<br />
Licence de Taxi Parisien<br />
SCEAUX<br />
9 Artcurial<br />
Winter Sale PARIS<br />
9 Aguttes<br />
Montres NEUILLY<br />
9 Libert Damien<br />
Vente Classique (Drouot)<br />
PARIS<br />
9 De Baecque & Associés<br />
Arts Premiers (Drouot) PARIS<br />
9-10 Ader<br />
Estampes Anciennes et<br />
Modernes PARIS<br />
10 Aguttes<br />
Vente Caritative<br />
NEUILLY<br />
10 Boisgirard-Antonini<br />
Vente Classique<br />
NICE<br />
10 Thierry de Maigret<br />
Vente Classique (Drouot)<br />
PARIS<br />
10 Lucien Paris<br />
Par Autorité de justice et à<br />
divers amateurs PARIS<br />
10-24 Aguttes<br />
Online Only: Art<br />
Contemporain NEUILLY<br />
11 Daguerre<br />
Un Appartement (Drouot)<br />
PARIS<br />
11 Ader<br />
Art & Utopie (Drouot) PARIS<br />
11 Dupont & Associés<br />
Collection Marie Bell (Drouot)<br />
PARIS<br />
11 Binoche et Giquello<br />
Art Précolombien (Drouot)<br />
PARIS<br />
12 Tessier & Sarrou<br />
et Associés<br />
Albums & Bande Dessinée<br />
(Drouot) PARIS<br />
12 Thierry & Lannon<br />
Belle Vente<br />
BREST<br />
12 Coutau Begarie<br />
Collection Football<br />
PARIS<br />
13 Siboni<br />
Bijoux, argenterie, mobilier<br />
SCEAUX<br />
13 Mercier<br />
Grande Vente Cataloguée<br />
d’Art Classique<br />
PARIS<br />
14 Mercier<br />
Belle vente de Bijoux PARIS<br />
15 Nice Enchères<br />
Vente collections niçoises NICE<br />
15 Ader<br />
Manuscrits & Lettres PARIS<br />
15 Boisgirard-Antonini<br />
Estampes & Affiches<br />
Modernes PARIS<br />
15 Artcurial<br />
Cent Portraits PARIS<br />
15-1 Christie’s<br />
Online: Oceania Now PARIS<br />
16 Alde<br />
Monnaies PARIS<br />
16 Piasa<br />
French Design PARIS<br />
16-4 Artprecium<br />
Online: Les aubaines<br />
PARIS<br />
17-28 Aguttes<br />
Online Only: Rendez Vous<br />
Classique NEUILLY<br />
18 Alde<br />
Livres anciens PARIS<br />
18 Binoche et Giquello<br />
Arts Premiers (Drouot)<br />
PARIS<br />
19 Mercier<br />
Grande Vente Cataloguée<br />
d’Art du Xxe PARIS<br />
20 Osenat<br />
Les Ecrins de Versailles<br />
VERSAILLES<br />
22 May Associés<br />
Interieurs du Xxe PARIS<br />
22 Boisgirard-Antonini<br />
Arts d’Asie PARIS<br />
22 Artcurial<br />
Maîtres anciens & du XIXe<br />
siècle PARIS<br />
24 Crait + Müller<br />
Classique & Moderne<br />
(Drouot) PARIS<br />
24 Sotheby’s<br />
François & Betty Catroux<br />
PARIS<br />
24 Lucien Paris<br />
Hotel Parisien PARIS<br />
25 Osenat<br />
L’Esprit du Xxe Siècle<br />
FONTAINEBLEAU<br />
25 Ader<br />
Art d’Extreme Orient (Drouot)<br />
PARIS<br />
25 Coutau Begarie<br />
Mobilier & Objets d’art<br />
PARIS<br />
25 Chayette Cheval<br />
Vente Classique<br />
STAINS<br />
25 Cannes Enchères<br />
Litographies PARIS<br />
26 Strasbourg Enchères<br />
Belle Deco & Mobilier<br />
STRASBOURG<br />
94
Auction calendar<br />
FEBRUARY / MARCH <strong>2022</strong><br />
26 Osenat<br />
Mobilier & Objets d’Art<br />
VERSAILLES<br />
3-10 Sotheby’s<br />
Fine Jewels, Handbags<br />
LONDON<br />
4 Christie’s<br />
Impressionist and<br />
Works on paper LONDON<br />
Germany<br />
FEBRUARY<br />
23 Quittenbaum<br />
Internationales Design<br />
MÜNCHEN<br />
26 Cannes Enchères<br />
Art Moderne<br />
PARIS<br />
27 Osenat<br />
Les interieurs de Versailles<br />
VERSAILLES<br />
27 Cannes Enchères<br />
Art Contemporain<br />
PARIS<br />
28 Osenat<br />
Montres VERSAILLES<br />
MARCH<br />
1-10 Rouillac<br />
Online: Affiches d’Artistes<br />
TOURS<br />
3 Sotheby’s<br />
Online: Fine Jewels PARIS<br />
4 Drouot Estimations<br />
Montres, Bijoux, Mode PARIS<br />
6 Rouillac<br />
Tableaux & Dessins Modernes<br />
TOURS<br />
6 Osenat<br />
Art Russe VERSAILLES<br />
9 Bonhams<br />
Jewels (Knightsbridge)<br />
LONDON<br />
11 Sotheby’s<br />
A Single Owner’s Collection<br />
LONDON<br />
14 Phillips<br />
Online: My Kawaii Valentine<br />
LONDON<br />
14-22 Sotheby’s<br />
Online: Chinese Art<br />
LONDON<br />
15-16 Dreweats<br />
Interiors NEWSBURY<br />
15-16 Bonhams<br />
The Connoisseur’s Library<br />
Sal (Knightsbridge)<br />
LONDON<br />
15-25 Dreweats<br />
Timed Online: Fine Art<br />
NEWSBURY<br />
22 Bonhams<br />
Watches (Knightsbridge)<br />
LONDON<br />
22-23 Dreweats<br />
Space Exploration<br />
Photography NEWSBURY<br />
8 Dreweats<br />
Fine Silver, Jewellery<br />
NEWSBURY<br />
9 Phillips<br />
New Now LONDON<br />
9 Bonhams<br />
Jewels, British & Europan<br />
Art (Knightsbridge)<br />
LONDON<br />
9 Bonhams<br />
Modern & Contemporary<br />
(New Bond)<br />
LONDON<br />
1 Hermann Historica<br />
Online: Antiken,<br />
Plakatsammlung von<br />
Engelhardt, Alte Waffen &<br />
Rüstungen MÜNCHEN<br />
2-4 Hermann Historica<br />
Schusswaffen aus fünf<br />
Jahrhunderten MÜNCHEN<br />
5 Auction Partners<br />
Auktion nr 196 KÖNIGSWINTER<br />
22 Quittenbaum<br />
Italienisches Design, Murano<br />
Glas MÜNCHEN<br />
23 Nagel Auctionen<br />
oderne & Zeitgenössische<br />
Kunst, Design STUTTGART<br />
24 Quittenbaum<br />
Oiva Toikka - Birds, Showtime<br />
MÜNCHEN<br />
MARCH<br />
7 Gorny & Mosch<br />
Ancient Coins MÜNCHEN<br />
8 Gorny & Mosch<br />
Middle Age to Modern TImes<br />
MÜNCHEN<br />
10 Gorny & Mosch<br />
Online: Ancient to Modern<br />
Times MÜNCHEN<br />
7 Cornette de Saint Cyr<br />
La Robe Noire de Didier<br />
Ludot PARIS<br />
23 Bonhams<br />
In the Palm of Your Hand<br />
(Knightsbridge) LONDON<br />
8 Thierry de Maigret<br />
Tableaux Modernes (Drouot)<br />
PARIS<br />
23-9 Christie’s<br />
Online: First Open: Post War<br />
and Contemporary<br />
8 Artcurial<br />
Livres & Manuscrits PARIS<br />
8 Libert Damien<br />
Bijoux, Argenterie & Mobilier<br />
d’un Chateau (Drouot)<br />
PARIS<br />
9 iasa<br />
Scandinavian Design PARIS<br />
10 Lucien Paris<br />
Intérieurs PARIS<br />
10 Christie’s<br />
Paul Destribats<br />
PARIS<br />
MARCH<br />
1 Christie’s<br />
20th / 21st Centuray Art<br />
Evening Sale LONDON<br />
1 Dreweats<br />
The Transport Sale<br />
NEWSBURY<br />
2 Christie’s<br />
Post War and Contemporart<br />
LONDON<br />
2 Dreweats<br />
Fine Clocks NEWSBURY<br />
Online<br />
kunst & antiek<br />
veiling<br />
februari <strong>2022</strong><br />
Kijkdagen op afspraak:<br />
17 t/m 21 februari<br />
Afloop online veiling:<br />
21 t/m 24 februari<br />
United Kingdom<br />
2 Bonhams<br />
Travel & Exploration<br />
(Knightsbridge) LONDON<br />
FEBRUARY<br />
1-10 Christie’s<br />
The Collector<br />
LONDON<br />
2-9 Sotheby’s<br />
Fine Watches<br />
LONDON<br />
2-8 Sotheby’s<br />
Original Film Posters<br />
LONDON<br />
3-9 Sotheby’s<br />
The Enigma: Black Diamond<br />
LONDON<br />
2 Bonhams<br />
Sir Michael Caine<br />
(New Bond) LONDON<br />
2-3 Sotheby’s<br />
Modern & Contemporary<br />
LONDON<br />
3 Bonhams<br />
British Cool (New Bond)<br />
LONDON<br />
3-4 Phillips<br />
20th Century<br />
& Contemporary Art<br />
Evening Sale<br />
LONDON<br />
95
Fair calendar<br />
FEBRUARY / MARCH <strong>2022</strong><br />
The<br />
Netherlands<br />
FEBRUARY<br />
04-05 Holland Coin Fair<br />
DEN HAAG-NOOTDORP<br />
Belgium<br />
FEBRUARY<br />
6 Brocante d’hiver<br />
HERVE<br />
10-11 filliège<br />
LIÈGE<br />
11-13 LEAF<br />
BRUSSEL<br />
France<br />
FEBRUARY<br />
02-06 Salon Retromobile<br />
PARIS<br />
05-06 Salon Européen<br />
de la Brocane et<br />
de l’Antique<br />
STRASBOURG<br />
11-13 BiblioMania<br />
PARIJS<br />
16-22 Art Capital<strong>2022</strong><br />
PARIJS<br />
23-28 World Money Fair ‘22<br />
ONLINE<br />
MARCH<br />
10-13 Lille Art up!<br />
LILLE<br />
Germany<br />
MARCH<br />
8-10 Düsseldorf Photo<br />
Weekend<br />
DÜSSELDORF<br />
Spain<br />
FEBRUARY<br />
23-27 ARCOmadrid<br />
MADRID<br />
23-27 ArtMadrid’22<br />
MADRID<br />
23-27 Drawing Room<br />
MADRID<br />
24-27 JustMad:<br />
Contemporary art fair<br />
MADRID<br />
24-27 UVNT Art Fair <strong>2022</strong><br />
MADRID<br />
Sweden<br />
FEBRUARY<br />
7-13 Stockholm Design Week<br />
STOCKHOLM<br />
Switzerland<br />
MARCH<br />
3-6 Art Genève<br />
GENÈVE<br />
USA<br />
FEBRUARY<br />
03-06 Outsider Art Fair<br />
NEW YORK<br />
04-06 Fort Myers Art Fest<br />
FORT MYERS<br />
08-09 Fine Print Fair<br />
LOS ANGELES<br />
10-13 Intersect Palm Springs<br />
PALM SPRINGS<br />
16-25 Asia Week<br />
NEW YORK<br />
17-22 The Palm Beach Show<br />
PALM SPRINGS<br />
MARCH<br />
10-13 Superfine<br />
MIAMI<br />
Gallery calendar<br />
FEBRUARY / MARCH <strong>2022</strong><br />
The<br />
Netherlands<br />
AARLE-RIXTEL<br />
Galerij Museum Bies<br />
△ Peter van den Braken<br />
en tijdgenoten<br />
t/m 27-02<br />
AMSTERDAM<br />
BorzoGallery<br />
△ Michaël de Kok: From<br />
Dusk till Dawn<br />
t/m 26-02<br />
De Appel<br />
△ Stories of Belonging<br />
t/m 27-03<br />
Francis Engels<br />
△ Hybrids: Marja Kennis,<br />
porselein<br />
t/m 12-03<br />
Galerie Fons Welters<br />
△ Magali Reus - Shadow<br />
Tonics<br />
t/m 26-02<br />
Galerie Koudijs<br />
△ Paul Adie - I made a<br />
mess<br />
t/m 19-03<br />
Galerie Mokum<br />
△ Dimitri Desiron<br />
12-02 t/m 12-03<br />
Jonkergouw<br />
KunstWerk<br />
△ Look what w efound:<br />
tekeningen<br />
t/m 31-03<br />
Melkweg Expo<br />
△ Virtual Virality, online<br />
intimacy & digital detox<br />
t/m 13-02<br />
Roger Katwijk<br />
△ Dirk Salz - Every colour<br />
you are - Fadings<br />
26-02 t/m 26-03<br />
ARNHEM<br />
Omstand<br />
△ State of Cling<br />
t/m 13-02<br />
DELFT<br />
Galerie De Zaal<br />
△ Gerco de Ruijter, t i l t<br />
t/m 27-02<br />
DEN HAAG<br />
Galerie Helder<br />
△ Tactilis: Geertje van<br />
de Kamp, Mattia Papp,<br />
Wouter Eelkman Rooda<br />
t/m 19-02<br />
Galerie Maurits van<br />
de Laar<br />
△ Départ: kunstenaars<br />
van de galerie<br />
t/m 06-02<br />
Galerie Ramakers<br />
△ Reinoud Oudshoorn,<br />
recente sculpturen<br />
t/m 13-02<br />
Haagse Kunstkring<br />
△ Reizen / Belle Epoque<br />
02-02 t/m 27-02<br />
DEVENTER<br />
Loes & Reinier<br />
△ Eva Koj<br />
27-02 t/m 23-04<br />
△ Marie-Laure Guerrier<br />
- porselein, steengoed,<br />
glazuur<br />
t/m 05-02<br />
DORDRECHT<br />
Pictura<br />
△ Niki Murphy / Eveline<br />
de Jong / Chung-Hsi<br />
Han<br />
19-02 t/m 27-03<br />
EERSEL<br />
Galerie Persoon<br />
△ Hedendaags<br />
Surrealisme<br />
02-02 t/m 26-02<br />
EINDHOVEN<br />
Pennings Foundation<br />
△ Congo Connecting -<br />
Carl De Keyzer, Astrid<br />
Huis<br />
t/m 26-02<br />
GARRELSWEER<br />
Galerie Ruigewaert<br />
△ Land van verbeelding:<br />
Gertjan Scholte-Albers<br />
en Huib van der Stelt<br />
t/m 06-03<br />
GRONINGEN<br />
Noorderlicht Studio<br />
△ Muddy Pink Dinosaur:<br />
Sarah Carlier<br />
t/m 20-02<br />
LEEUWARDEN<br />
Galerie De Roos van<br />
Tudor<br />
△ Maartje Roos<br />
05-02 t/m 27-03<br />
MAASTRICHT<br />
Galerie Moa<br />
△ Trois visages: Yan<br />
Marczewski, Den Bar,<br />
Yvan Richeux-Rey<br />
t/m 31-03<br />
RIJSWIJK<br />
ArtiShock<br />
△ Gevederde vrienden:<br />
Rogier d’Ailly<br />
t/m 10-02<br />
ROTTERDAM<br />
Contempo<br />
△ Tjibbe Hooghiemstra<br />
09-02 t/m 20-02<br />
Contour Gallery<br />
△ Jan Pypers: swim<br />
t/m 20-03<br />
Gallery Untitled<br />
△ Rik Mits<br />
t/m 20-02<br />
△ Lenny Oosterwijk<br />
t/m 27-02<br />
SCHIEDAM<br />
Stichting KunstWerkt<br />
△ Nieuwe Impuls<br />
t/m 06-02<br />
S-HERTOGENBOSCH<br />
Willem Twee<br />
Kunstruimte<br />
△ Emile Zeno<br />
t/m 06-03<br />
△ Remy Neumann<br />
t/m 06-03<br />
UTRECHT<br />
Galerie Quintessens<br />
△ Charlotte van<br />
Pallandt - beelden en<br />
tekeningen / Nico Koster<br />
- kunstenaarsportretten<br />
t/m 25-02<br />
VENLO<br />
Galerie Wilms<br />
△ Matijs van de Kerkhof -<br />
Lisanne Hoogerwerf<br />
t/m 20-03<br />
VORDEN<br />
A-quadraat<br />
△ Fransje Versloot / Jos<br />
Kuppens<br />
27-02 t/m 18-04<br />
96
Museum calendar<br />
FEBRUARY / MARCH <strong>2022</strong><br />
The<br />
Netherlands<br />
ALKMAAR<br />
Stedelijk Museum<br />
Alkmaar<br />
△ Allart van Everdingen -<br />
Het ruige landschap<br />
t/m 08-05<br />
AMERSFOORT<br />
Mondriaanhuis<br />
△ BlOeM! Door Bob<br />
Negryn<br />
t/m 20-02<br />
Museum Flehite<br />
△ Ander licht op Withoos<br />
t/m 08-05<br />
AMSTELVEEN<br />
Cobra Museum<br />
△ Constant 101 - The<br />
Future can be Humane<br />
t/m 06-03<br />
Museum JAN<br />
△ Sam Drukker -<br />
Onderweg<br />
t/m 20-03<br />
AMSTERDAM<br />
Amsterdam Museum<br />
△ De Gouden koets<br />
t/m 27-02<br />
Huis Marseille,<br />
Museum for<br />
Photography<br />
△ Luc Delehaye: Le Village<br />
t/m 13-03<br />
△ Charlotte Dumas A0<br />
t/m 13-03<br />
Museum Het<br />
Rembrandthuis<br />
△ Hoed op voor<br />
Rembrandt<br />
t/m 02-01-2023<br />
△ Rauw<br />
t/m 22-05<br />
Museum van de Geest<br />
△ Duran’s Factory:<br />
Outsiderwear the<br />
exhibition<br />
t/m 06-06<br />
Rijksmuseum<br />
△ Revolusi! Indonesië<br />
onafhankelijk<br />
11-02 t/m 05-06<br />
Stedelijk Museum<br />
Amsterdam<br />
△ Remy Jungerman.<br />
Behind the forest<br />
t/m 13-03<br />
△ Let Textiles Talk - Zes<br />
tapijten ontrafeld<br />
t/m 20-03<br />
△ Prix de Rome 2021<br />
t/m 20-03<br />
Van Gogh Museum<br />
△ De aardappeleters<br />
t/m 13-02<br />
APELDOORN<br />
CODA Museum<br />
△ Nazif Lopulissa<br />
t/m 27-02<br />
ASSEN<br />
Drents Museum<br />
△ Kristina Schuldt -<br />
Brutal Paradise<br />
t/m 13-02<br />
BREDA<br />
Stedelijk Museum<br />
Breda<br />
△ Marenne Welten-<br />
House of Men<br />
t/m 01-05<br />
DELFT<br />
Museum Paul Tetar<br />
van Elven<br />
△ Thérèse Schwartze,<br />
haar klant was koning<br />
t/m 27-02<br />
Museum Prinsenhof<br />
△ Stemmen Schilderij<br />
t/m 20-02<br />
DEN HAAG<br />
Escher in Het Paleis<br />
△ Portretten Andy Warhol<br />
t/m 06-03<br />
Fotomuseum Den<br />
Haag<br />
△ Daniel Heikens, Rein<br />
Langeveld en Joost<br />
Nijhuis. Matlas<br />
t/m 01-12<br />
△ The world according to<br />
Roger Ballen<br />
t/m 06-03<br />
Kunstmuseum Den<br />
Haag<br />
△ Alphonse Mucha<br />
05-02 t/m 03-07<br />
△ Harm Kamerlingh<br />
Onnes<br />
t/m 03-04<br />
△ Morten Løbner Espersen<br />
t/m 03-04<br />
△ Haagse bluf. Porselein<br />
1776-1790<br />
t/m 05-12<br />
△ Walter Swennen<br />
t/m 09-01<br />
△ Qasim Arif. Delen is<br />
vermenigvuldigen<br />
t/m 12-12<br />
△ Chinees glas. Een<br />
keizerlijke schat<br />
t/m 12-12<br />
△ William Engelen<br />
t/m 13-02<br />
△ Global Wardrobe<br />
- De wereldwijde<br />
modeconnectie<br />
t/m 16-01<br />
△ Paula Rego<br />
t/m 20-03<br />
△ Boris Lurie & Wolf<br />
Vostell: kunst na Auschwitz<br />
t/m 29-05<br />
Mauritshuis<br />
△ In volle bloei<br />
10-02 t/m 06-06<br />
Museum Beelden<br />
aan Zee<br />
△ Igor Mitoraj - Façade<br />
t/m 06-02<br />
△ Mark Brusse - Shapes<br />
of Silence<br />
t/m 06-03<br />
DOMBURG<br />
MTVP Museum<br />
△ De Onthulling.<br />
Kennismaking met een<br />
collectie<br />
t/m 24-04<br />
DORDRECHT<br />
Dordrechts Museum<br />
△ Elisabeth en de Vloed.<br />
De ramp van 1421 in beeld<br />
t/m 06-03<br />
EELDE<br />
Museum De<br />
Buitenplaats<br />
△ 25 jaar Museum De<br />
Buitenplaats - Beeld van<br />
een verzameling<br />
t/m 18-04<br />
EINDHOVEN<br />
Van Abbemuseum<br />
△ Dwarsverbanden:<br />
Marcel van den Berg en<br />
Erwin Thomasse<br />
t/m 03-04<br />
△ Parallel Lives, Parallel<br />
Aesthetics: Léon Ferrari &<br />
Gülsün Karamustafa<br />
t/m 13-03<br />
△ Eimear Walshe:<br />
Cuckquean<br />
t/m 27-03<br />
ENSCHEDE<br />
Rijksmuseum Twenthe<br />
△ Dromen van een<br />
nieuwe wereld: Italiaans<br />
futurisme<br />
13-02 t/m 19-06<br />
△ Collectie Wilploo<br />
t/m 24-04<br />
GORCUM<br />
Gorcums Museum<br />
△ Kleur tonen<br />
t/m 20-03<br />
HAARLEM<br />
Museum Haarlem<br />
△ 200 jaar Kunst Zij Ons<br />
Doel<br />
t/m 25-03<br />
HARDINXVELD-<br />
GIESSENDAM<br />
Museum<br />
De Koperen Knop<br />
△ Mooi Rood<br />
t/m 05-02<br />
HELMOND<br />
Museum Helmond<br />
△ Alec Soth. There is<br />
always something to find<br />
t/m 13-03<br />
HORST<br />
Museum de<br />
Kantfabriek<br />
△ K-E-K Kant experiment<br />
kunst<br />
t/m 13-04<br />
KAMPEN<br />
Ikonenmuseum<br />
△ Corpus Dei<br />
t/m 23-04<br />
KATWIJK<br />
Katwijks Museum<br />
△ Cornelis de Koning.<br />
De complexiteit van de<br />
eenvoud<br />
t/m 05-02<br />
LAREN<br />
Singer Laren<br />
△ Belgische Meesters:<br />
Ensor, Delvaux, Magritte<br />
t/m 27-02<br />
△ Peter Vos<br />
t/m 27-02<br />
LEEUWARDEN<br />
Fries Museum<br />
△ GERRIT BENNERprijs<br />
t/m 06-03<br />
△ Taus Makhacheva:<br />
it’s possible to raise the<br />
ceiling a bit<br />
t/m 06-03<br />
△ Jentsje Popma<br />
t/m 20-02<br />
Keramiekmuseum<br />
Princessehof<br />
△ Morten Løbner Espersen<br />
t/m 08-05<br />
△ Korea. Poort naar een<br />
rijk verleden<br />
t/m 21-08<br />
△ Yoon Seok-Hyeon<br />
t/m 30-10<br />
LEIDEN<br />
Japanmuseum<br />
Sieboldhuis<br />
△ Sosaku hanga: creatieve<br />
prentkunst uit Japan<br />
t/m 13-03<br />
RMO<br />
△ God op aarde: keizer<br />
Domitianus<br />
t/m 22-05<br />
MAASTRICHT<br />
Bonnefanten<br />
△ Laure Prouvost: Deep<br />
See Blue Surrounding<br />
You<br />
t/m 15-05<br />
Bonnefanten<br />
△ The Studio #5 -<br />
Antoine Berghs<br />
t/m 27-03<br />
MIDDELBURG<br />
Zeeuws Museum<br />
△ Dichterbij Jan Heyse<br />
t/m 06-06<br />
△ Vanuit de Diepte<br />
t/m 08-01-2023<br />
NUNSPEET<br />
Noord-Veluws<br />
Museum<br />
△ Gaby Bovelander<br />
t/m 20-03<br />
OTTERLO<br />
Kröller-Müller<br />
Museum<br />
△ Steven Aalders.<br />
Seasons<br />
t/m 05-06<br />
△ Panamarenko. Reise in<br />
den Sternen<br />
t/m 13-03<br />
△ Mooi Oud: drie<br />
eeuwen tekeningen uit<br />
de collectie<br />
t/m 20-03<br />
ROTTERDAM<br />
Chabot Museum<br />
△ Aad de Haas<br />
t/m 06-03<br />
Kunsthal Rotterdam<br />
△ Calder Now<br />
t/m 29-05<br />
S-HERTOGENBOSCH<br />
Het Noordbrabants<br />
Museum<br />
△ Picasso’s Suite Vollard<br />
- De man, de muze, de<br />
mythe<br />
t/m 13-02<br />
△ De ontdekking van het<br />
heden - Picasso, Dalí,<br />
Mondriaan, Klee, Miró,<br />
Léger, Daniëls…<br />
t/m 26-02<br />
Museum Slager<br />
△ Frank van Driel. The Art<br />
of Perception<br />
t/m 20-02<br />
TILBURG<br />
De Pont<br />
△ Kara Walker: a black<br />
hole is everything a star<br />
longs to be<br />
t/m 19-02<br />
VEENHUIZEN<br />
Gevangenismuseum<br />
△ Dirk-Jan Visser:<br />
tegenspoed, verhalen<br />
over armoede<br />
t/m 03-04<br />
VENLO<br />
Limburgs Museum<br />
△ De vergeten<br />
prinsessen van Thorn<br />
t/m 03-04<br />
VENRAY<br />
Odapark<br />
△ Between a rock and a<br />
hard place<br />
t/m 20-02<br />
WINTERSWIJK<br />
Villa Mondriaan<br />
△ Jong en Veelbelovend:<br />
Ruimte voor Talent, Repair<br />
Matters & Nocturnal<br />
t/m 27-02<br />
ZUNDERT<br />
Vincent van GoghHuis<br />
△ Rainer Fetting ziet Van<br />
Gogh<br />
t/m 01-05<br />
ZUTPHEN<br />
Musea Zutphen<br />
△ Hoge luchten, schatten<br />
uit het Rijks<br />
t/m 20-03<br />
ZWOLLE<br />
Museum de Fundatie<br />
△ Joyce Overheul. Let’s<br />
get political<br />
t/m 06-02<br />
△ Theo Kurpershoek.<br />
Een loflied op de<br />
zichtbare wereld<br />
t/m 06-02<br />
97
Boeken<br />
Exist in me.<br />
Het vroege<br />
werk van Anton<br />
Heyboer<br />
Weinigen weten dat Anton Heyboer<br />
(1924-2005) in Drenthe besloot<br />
om kunstenaar te worden.<br />
Om die reden is 15 jaar na zijn<br />
overlijden een grote tentoonstelling<br />
aan hem gewijd in Museum<br />
Nienoord (2020). Heyboer wordt<br />
als kunstenaar (inter)nationaal<br />
bewonderd en vooral zijn vroege<br />
werk of het werk dat daar later op<br />
teruggrijpt is gretig verzameld.<br />
Bij het grote publiek is hij vooral<br />
bekend als een excentrieke persoonlijkheid,<br />
die sinds de jaren<br />
60 in Den Ilp samenwoonde met<br />
zijn ‘bruiden’. In 1984 verbrak<br />
hij alle banden met de officiële<br />
kunst- en galeriewereld en<br />
sindsdien leidde hij een teruggetrokken<br />
bestaan. Het boek dat bij<br />
de tentoonstelling hoort is gebaseerd<br />
op de werken uit de Twincollectie.<br />
Deze privéverzameling<br />
van twee zusters geldt als een<br />
van de belangrijkste particuliere<br />
Heyboer-verzamelingen. Het<br />
boek is rijk geïllustreerd met vele<br />
werken, handschriften en foto’s.<br />
Het bevat boeiende bijdragen<br />
van Ruud Lapré, Ivonne Tilman<br />
en de beide collectioneurs.<br />
Exist in me. Het vroege werk van<br />
Anton Heyboer<br />
Trees en Willy van Kleef<br />
Museum Nienoord<br />
116 pagina’s, geïllustreerd<br />
ISBN 9789090329864<br />
Prijs: € 24,95<br />
Winter in<br />
Amsterdam<br />
In ruim negentig zwart-witfoto’s<br />
heeft fotografe Marie-Jeanne<br />
van Hövell tot Westerflier<br />
Amsterdam in beeld gebracht<br />
op het moment dat de stad<br />
door kou, sneeuw, mist en ijs<br />
ingesloten raakt. Dit unieke en<br />
langdurig fotoproject strekte zich<br />
uit over de jaren 1991-2021 met<br />
als hoogtepunt de strenge winter<br />
van 2021. De met een analoge<br />
Hasselblad-camera vastgelegde<br />
wintertaferelen geven een verrassende<br />
en nieuwe kijk op de<br />
ons zo vertrouwde stadsgezichten<br />
van Amsterdam. Het boek<br />
wordt ingeleid door romanschrijver<br />
Oek de Jong, die de fotografie<br />
van Marie-Jeanne van Hövell<br />
tot Westerflier onder meer in de<br />
traditie plaatst van de schilder<br />
en fotograaf George Hendrik<br />
Breitner. Daarnaast gaat hij in op<br />
hoe haar werk een opvallende en<br />
onderscheidende plaats inneemt<br />
in de hedendaagse <strong>Nederland</strong>se<br />
fotografie.<br />
Winter in Amsterdam<br />
Waanders<br />
144 pagina’s, geïllustreerd<br />
ISBN 9789462623651<br />
Prijs: € 29,95<br />
Een andere kijk<br />
De auteur van dit nieuwe<br />
standaardwerk is de bekende<br />
socioloog en kunstkenner<br />
Paul Schnabel. Hij bekijkt de<br />
schilderkunst van de Gouden<br />
Eeuw gelijktijdig vanuit verschillende<br />
invalshoeken: (kunst)<br />
historich, sociologisch, wetenschappelijk<br />
en anekdotisch.<br />
Bovendien maakt hij regelmatig<br />
vergelijkingen met het heden.<br />
Daarmee schetst hij voor zowel<br />
de geïnteresseerde leek als de<br />
kenner een verrassend beeld van<br />
de schilderkunst uit de Gouden<br />
Eeuw. Zijn schrijfstijl is vlot,<br />
vermengd met wetenswaardigheden<br />
en gekruid met persoonlijke<br />
opvattingen, anekdotes en<br />
hier en daar een vleugje ironie.<br />
Het eerste deel van het boek is<br />
bedoeld om inzicht te geven in<br />
de schilderkunst, in kwesties als<br />
kunstproductie, de kwantiteit en<br />
kwaliteit ervan, en de latere receptie<br />
zoals die bijvoorbeeld tot<br />
uiting komt in straatnamen en<br />
afbeeldingen op postzegels. Het<br />
tweede deel geeft een overzicht<br />
gerangschikt naar genres zoals<br />
stillevens, portretten, landschappen<br />
en stadsgezichten en gaat in<br />
op de schilderijen zelf. Het werk<br />
van de bekende kunstenaars<br />
komt ruimschoots aan bod, maar<br />
ook dat van kleinere meesters.<br />
Anders gekeken<br />
Paul Schnabel<br />
Waanders<br />
400 pagina’s, geïllustreerd<br />
ISBN 9789462623408<br />
Prijs: € 45,00<br />
Zeeuwse<br />
meester uit de<br />
Gouden Eeuw<br />
In de reeks Zeeuwse meesters<br />
van de Gouden Eeuw is nu een<br />
vierde deel verschenen. Ditmaal<br />
laten de kunsthistorici Frank van<br />
der Ploeg en Inge Schipper licht<br />
schijnen op het leven en werk<br />
van Arnoldus van Anthonissen<br />
(1631–1703). Deze artistieke<br />
alleskunner is vooral bekend<br />
geworden als lid van drie generaties<br />
marineschilders. Hij werkte<br />
als fijnschilder maar kon ook met<br />
de grote kwast overweg. Om die<br />
reden ontpopt hij zich bij het St.<br />
Lucasgilde in Leiden tot deken<br />
van de zogenoemde ‘grofschilders’.<br />
In Zierikzee is hij eveneens<br />
actief bij een gilde en schildert<br />
hij ook landkaarten, wapenborden<br />
en het interieur van het<br />
schip Tholen. Het vermoeden<br />
bestaat dat hij aldaar een kunsthandel<br />
runde en dat zijn vrouw<br />
een hoedenwinkel bestierde.<br />
Als een ware zeventiendeeeuwse<br />
cultureel ondernemer is<br />
Arnoldus van Anthonissen later<br />
ook werkzaam als fijnschilder en<br />
marmer-imitatieschilder in Middelburg.<br />
Deze publicatie biedt<br />
een uniek kijkje in het buitengewone<br />
leven van een bijzondere<br />
meester-schilder.<br />
Arnoldus van Anthonissen,<br />
Een Zeeuwse meester uit de Gouden<br />
eeuw<br />
Frank van der Ploeg en Inge Schipper<br />
Wbooks<br />
112 pagina’s<br />
ISBN 9789462584518<br />
Prijs: € 14,95<br />
98
Boeken<br />
veiling<br />
Groninger Ploeg – 18 februari<br />
Folkingestraat 33, Groningen<br />
Jannes de Vries<br />
Jan Altink<br />
Fris Springlevend!<br />
Maak een begin – begin met<br />
Fris! Met dat motto verleidde de<br />
N.V. Keramische Industrie Fris in<br />
Edam tussen 1947 en 1969 velen<br />
die toe waren aan een nieuw<br />
en vooral hedendaags servies.<br />
De collectie die Fris op de markt<br />
bracht viel direct op door functionaliteit,<br />
goede vorm en frisse<br />
kleuren, en dat sprak modern<br />
georiënteerde gezinnen aan. De<br />
producten van Fris waren niet<br />
echt goedkoop, maar dan had je<br />
wel servies dat de kunstafdeling<br />
van de Bijenkorf had gehaald.<br />
En uiteindelijk belandde dit<br />
keramiek in diverse museale<br />
collecties, waaronder het MoMa,<br />
New York. Nu is er een tentoonstelling<br />
én een uitgebreid boek.<br />
Het boek beschrijft de bestaansgeschiedenis<br />
van de fabriek,<br />
de visie van oprichters en het<br />
belang voor Edam. Daarnaast<br />
toont het boek zo’n beetje alles<br />
dat indertijd is gemaakt: acht<br />
complete serviezen, tientallen<br />
grote en kleine vazen en<br />
luxe gebruiksaardewerk zoals<br />
bonbonschaaltjes, gebakstellen<br />
of bloemschik-schalen. Voor de<br />
verzamelaar biedt het naast de<br />
merken een bron van onschatbare<br />
informatie.<br />
Fris Edam Keramiek<br />
Andrea van der Veen en Ove Lucas<br />
LM Publishers<br />
192 pagina’s, geïllustreerd<br />
ISBN 9789460224577<br />
Prijs: € 19,50<br />
Kunst?<br />
Kunst!<br />
Wat is kunst? Dat is de vraag<br />
waarop Mathieu Weggeman<br />
nu eindelijk eens antwoord wil<br />
geven. Niet om gelijk te krijgen,<br />
maar om de lezer te inspireren<br />
over een eigen definitie van<br />
kunst na te denken. Maar wat<br />
is de praktische en maatschappelijke<br />
relevantie van deze<br />
definitiestudie over de vraag wat<br />
kunst is? Het is intellectueel een<br />
zwaktebod om bij het adviseren<br />
over kunst, het beslissen over<br />
kunstsubsidies, het programmeren<br />
van kunst en het opleiden<br />
van kunstenaars, impliciet uit<br />
te gaan van de opvatting dat<br />
kunst een intuïtieve term is die<br />
door de meeste mensen wel<br />
wordt begrepen zonder dat die<br />
gedefinieerd hoeft te worden.<br />
Beleidsmakers, adviseurs,<br />
opleidingsmanagers, conservatoren,<br />
curatoren en mecenassen<br />
worden door deze definitiestudie<br />
aangezet om hun eigen<br />
opvatting over wat kunst is te<br />
expliciteren, en krijgen daarvoor<br />
de beschikking over een beter<br />
communiceerbaar referentiekader.<br />
Kunst? Kunst!<br />
Mathieu Weggeman<br />
Scriptum<br />
96 pagina’s<br />
ISBN 9789463192293<br />
Prijs: € 16,00<br />
Jan Jordens<br />
Henk Melgers<br />
www.terborg.com<br />
www.veilinghuis-omnia.nl<br />
Kunst & Antiekveiling v.a. 22 februari <strong>2022</strong><br />
Jan Wiegers<br />
George Martens<br />
China 18e eeuw - Qianlong<br />
Reinhart Dozy<br />
Dagelijks inbreng mogelijk<br />
Veilinglocatie: "Rengerspark"<br />
A. Plesmanlaan 1p Kolham/Midden Groningen<br />
Telefoon (0031)598 392592. Mobiel: 0653 428350.<br />
99
Websites<br />
& adressen<br />
De Baanhoeve<br />
Sfeervol wonen. Grote collectie kunst en antiek<br />
In- en verkoop (export) / Inruil antiek in overleg<br />
Advies en levering van (oude) bouw- en tuinmaterialen,<br />
o.a.poorten en hekwerken<br />
Open: vrij. – zat. 10.-17. uur en op afspraak<br />
Dorpsstraat 27-A, 2969 AC Oud-Alblas<br />
www.debaanhoeve.nl | www.nl-antiques.com<br />
info@debaanhoeve.nl | M. 06-54627314<br />
Collectioneurs<br />
JUDAICA<br />
Fam. Verhoeven – de Jonge<br />
Tel. 020-7173828, Mob. 06-33736669<br />
judaic@tiscalimail.nl<br />
Verzamelaar van joodse voorwerpen<br />
(judaica) vraagt te koop joods<br />
antiek<br />
www.judaic.nl<br />
Galeries<br />
ART GALLERY VOÛTE<br />
Grote Markt 39 A,<br />
3111 NH Schiedam<br />
Tel. +31 651 922 582<br />
Schilderijen, beelden,<br />
fotografie en keramiek<br />
Open: do. en vr. 10.00-17.30 uur.<br />
Zaterdag en zondag 12.00-17.30 uur.<br />
Ook op afspraak<br />
www.ArtGalleryVoute.com<br />
MO ART GALLERY<br />
Online & Home Gallery moderne<br />
kunst<br />
Tel.: +31(0) 638 268 193<br />
info@Mo-Art-Gallery.com<br />
Schilderijen, grafiek, beelden,<br />
fotografie O.a. Wil van Leeuwen,<br />
Jan Mulder, Wolvecamp, Heyboer,<br />
Corneille, P. Huf, Geert Kooiman,<br />
enz. Meer dan 1400 kunstwerken<br />
te zien op:<br />
www.Mo-Art-Gallery.com<br />
OPTIMA<br />
Bijzondere uitgaven<br />
Beeldende kunst<br />
Toegepaste kunst<br />
TEL. 00 31 (0) 6 242 548 68<br />
www.optima-antiquariaat.nl<br />
Lijstenmakers<br />
ATELIERS FRANS DE ROO<br />
Schippersvaartweg 1 A<br />
2211 TJ Noordwijkerhout<br />
Tel. 0252543758<br />
Tel. 06 53664317<br />
info@ateliersfransderoo.com<br />
Lijstenmakers & Restauratoren<br />
verguldingen, kennis van zaken,<br />
fraai vakwerk<br />
www.ateliersfransderoo.com<br />
Kunsthandelaren<br />
DE KATWIJKSE SCHOOL<br />
Zee, strand, visserij, duin en<br />
Katwijk. Schilders die in Katwijk<br />
hebben gewerkt en werk van<br />
Frans Masereel.<br />
www.dekatwijkseschool.nl<br />
KUNSTHANDEL ENGHEL<br />
<strong>Nederland</strong>se en Belgische<br />
schilderijen uit de eerste helft<br />
van de twintigste eeuw, en een<br />
beetje meer.<br />
info@enghel.nl, tel 06 26506274<br />
www.enghel.nl<br />
KUNSTHANDEL JAN LOUTER<br />
Breelaan 28, Bergen (N-H):<br />
Bergense School<br />
De Drvkkery, Middelburg:<br />
Zeeuwse schilders<br />
Voor openingstijden, afbeeldingen,<br />
beschrijvingen en prijzen:<br />
www.janlouter.nl<br />
PASSAGE ARTS<br />
20e-eeuwse toegepaste kunst,<br />
Art nouveau, art deco,<br />
Vintage costume jewelry<br />
Tel. 0031 6 53516091<br />
www.arts1900.nl<br />
Antiquariaten<br />
ANTIQUARIAAT FORUM<br />
Westrenen, Tuurdijk 16,<br />
3397 MS ’t Goy-Houten<br />
Tel. 030-6011955,<br />
Fax 030-6011813<br />
Taxaties & In- En Verkoop<br />
Zeldzame Boeken,<br />
Handschriften, Prenten,<br />
Kaarten En Tekeningen.<br />
www.forumrarebooks.com<br />
Kunstverkopen<br />
COLLACTIONS<br />
Wij helpen u met de verkoop van<br />
uw kunst-en verzamelobjecten.<br />
O.a. Klassieke, moderne en<br />
hedendaagse kunst, chinees<br />
porselein, zilver, horloges,<br />
collecties, etc.<br />
Tel. +31 (0) 85 0607080<br />
Whatsapp: +31 6 12803872<br />
info@collactions.nl<br />
www.collactions.nl<br />
Uw website onder de loep?<br />
collect.net@ips.be / 1 plaatsing: € 45<br />
jaarcontract 9 plaatsingen: € 340
Zoekers<br />
Gevraagd<br />
KERAMIEK<br />
Gave keramiek kunstobjecten van<br />
Rozenburg-Den Haag. 06-36075989 /<br />
boujes@gmail.com<br />
Gezocht: Rozenburg vazen ontwerp<br />
Colenbrander. Beschadigd geen<br />
bezwaar. 06-10581818 / dajaba@zeelandnet.nl<br />
KUNST<br />
Div. Schilderijen klassiek en modern<br />
waaronder werk van Marcel von Syben<br />
en Aurel Naray. Tel 06 53919145.<br />
Gevraagd schilderijen en tekeningen<br />
van Jacoba van Heemskerck, Herman<br />
Kruyder en Harmen Meurs. Tel:<br />
06-24108542.<br />
Gezocht grafiek van Francis Seymour<br />
Haden en James Abbott, McNeill<br />
Whistler. Contact: leo.meijs@hotmail.<br />
com.<br />
MEUBELEN<br />
Verzamelaar zoekt meubels van Willem<br />
Penaat uit zijn vroege periode 1900-<br />
1925. Uw reactie op Lasonder@hotmail.<br />
nl wordt gewaardeerd.<br />
POSTKAARTEN<br />
Onder de rubriek: Postkaarten.<br />
Verzamelaar vraagt te koop postkaarten<br />
en foto’s van <strong>Nederland</strong> en<br />
<strong>Nederland</strong>s Indië voor 1960. Tel 06<br />
24103922.<br />
T.K gevraagd door verzamelaar foto’s<br />
van Ned-Indië, China, Singapore,<br />
zwart Afrika en erotica van 1860-1930.<br />
Tel: 0182-393492.<br />
Goede prijs voor oude ansichtkaarten<br />
en foto’s van <strong>Nederland</strong>, <strong>Nederland</strong>s-<br />
Indië, buitenland en thema van voor<br />
1960. Ook grotere hoeveelheden<br />
en verzamelingen welkom. tel.<br />
06-15451873.<br />
VARIA<br />
Verzamelaar zoekt oude/antieke<br />
<strong>Nederland</strong>se (volks)kunst te koop. Voor<br />
gebruik of voor sier geweest, van allerlei<br />
materialen, kan ook beschilderd of<br />
besneden zijn. Mobiele: 0646135700 of<br />
e-mail: volks.kunst@xs4all.nl.<br />
Aangeboden<br />
BOEKEN<br />
Alle jaargangen TABLEAU vanaf 1978<br />
tot nu toe en bijna alle jaargangen<br />
KUNST EN ANTIEK JOURNAAL/<br />
<strong>COLLECT</strong> tot nu toe. Gratis ophalen<br />
Tel. 06-27463917.<br />
Te koop aangeboden collectie<br />
KINDERBOEKEN, ca 80 stuks, uit de<br />
vorige eeuw. Bij voorkeur in één koop,<br />
prijs n.o.t.k. Mail naar boonfranklin@<br />
gmail.com.<br />
Te koop: diverse kunstboeken, o.a.<br />
Pieter Scheen, atiq.met omslag. 5delig<br />
Jacobs, en andere. Tel. 033 2584437.<br />
KUNST<br />
T.k.a. mooi pendant A.J. van Prooijen<br />
olie op paneel 18x26 met mooie<br />
lijsten. Tel 0623825069<br />
T.k.a. mooi schilderij Frits Goosen<br />
koeien in weide doekmaat 28x23 met<br />
mooie lijst. Tel 0623825069<br />
6 lijsten 61 x 81 met in elke lijst 2<br />
foto’s 28 x 40 stelt voor het Dogon/<br />
Tellen gebiedgebergte , grotten . etc<br />
per lijst 100 euro af te halen. telefoon<br />
0620584687.<br />
VERLICHTING<br />
Prtype Castillo Snake zw gelakt, bladgoud.<br />
Afm doorsn 125cm, h 150cm,<br />
pendl 100cm, lampen 9, krsen 9. Prijs:<br />
in overleg. Tel 06 3580 3589.<br />
SCRIPTUM<br />
ART BOOKS<br />
WWW.SCRIPTUMART.NL<br />
Bezoek online of op afspraak<br />
Oder 18-20 • 2491 DC Den Haag<br />
06 54 28 25 38 • art@scriptumart.nl<br />
101
27/07/2021 14:28<br />
Op zoek naar Vincent<br />
28<br />
Vier met ons mee en win<br />
Pieter Christoffel Wonder (1780-1852), Portret van Laurens Van Schaik, 1810, zwart en rood krijt, kaderlijn in zwart krijt, 408 x 358 mm. Otterlo, Kröller-Müller Museum.<br />
18/08/21 17:13<br />
Vincent van Gogh, Odilon Redon,<br />
Pablo Picasso, Jan Toorop, Bart van<br />
der Leck. Het zijn de paradepaardjes<br />
van de collectie moderne meesters<br />
die Helene Kröller-Müller in de<br />
eerste decennia van de vorige<br />
eeuw voor haar museum verwierf.<br />
Dat Helene ook oude tekeningen<br />
verzamelde weet vrijwel niemand.<br />
Tot nu toe. Het Kröller-Müller<br />
Museum haalt ze voor eens en altijd<br />
uit de schaduw.<br />
TEKST: BERNADETTE VAN DER GOES<br />
Philips Wouwerman (1619-1668), Studie van een<br />
ruiter, zwart en wit krijt op blauw papier, kaderlijn<br />
in pen en zwarte inkt, 297 x 195 mm. Otterlo,<br />
Kröller-Müller Museum.<br />
Herman Saftleven (1609-1685), Naar links overhellende boom, zwart krijt, gewassen in bruin en grijs, kaderlijn<br />
in zwart krijt, 396 x 518 mm. Otterlo, Kröller-Müller Museum.<br />
et een tentoonstelling en een<br />
begeleidende wetenschappelijke<br />
catalogus. Daarvoor zijn<br />
uit de ongeveer 1000 bladen<br />
tellende verzameling tekeningen van vóór<br />
1850 de 100 mooiste en meest bijzondere<br />
gekozen, vervaardigd door 55 verschillende<br />
kunstenaars. Ze werden opnieuw bekeken,<br />
onderzocht en beschreven. Waarbij het<br />
museum nauw samenwerkte met specialisten<br />
van het RKD-<strong>Nederland</strong>s Instituut voor<br />
Kunstgeschiedenis en het Rijksmuseum.<br />
Het merendeel van de tekeningen is gemaakt<br />
door kunstenaars uit de Noordelijke<br />
en Zuidelijke <strong>Nederland</strong>en, de rest komt uit<br />
Italië, Frankrijk of Duitsland. Meest voorkomende<br />
genres zijn landschappen, topografische<br />
tekeningen en figuurstudies. Daarna<br />
volgen genrevoorstellingen en tekeningen<br />
met mythologische en Bijbelse onderwerpen.<br />
Overige historievoorstellingen en portretten<br />
zijn er bijna niet. Het oudste blad<br />
op de tentoonstelling en in de catalogus is<br />
een ontwerptekening voor een gebrandschilderd<br />
glasruitje uit de werkplaats van<br />
Cornelis Engebrechtsz, de jongste tekening<br />
is een voorstudie van het interieur van de<br />
Nieuwe Kerk in Amsterdam door Johannes<br />
Bosboom. Die tekening kocht Helene<br />
in 1918 op een veiling bij Frederik Muller &<br />
Co. in Amsterdam, voor 687,50 gulden. Het<br />
hoogste bedrag dat zij voor een tekening<br />
van vóór 1850 heeft betaald.<br />
OUDE EN NIEUWE KUNST<br />
Gedurende de twintig jaar waarin Helene<br />
verzamelde beschikte zij over een fors budget.<br />
Het vermogende familiebedrijf Müller<br />
en Co., waarvan haar man Anton Kröller<br />
directeur was, verschafte alle middelen.<br />
Totdat het bedrijf eind jaren twintig in<br />
financiële problemen kwam en de in maart<br />
1928 opgerichte Kröller-Müller Stichting<br />
ervoor moest zorgen dat de collectie buiten<br />
het bereik van schuldeisers bleef.<br />
Helene liet zich bij haar aankopen adviseren<br />
door kunstpedagoog H.P.(Henk) Bremmer,<br />
die zij in 1905 had ontmoet toen zij<br />
bij hem lessen kunstbeschouwing volgde.<br />
Twee jaar later stelde zij Bremmer aan als<br />
kunstadviseur. Op zijn aanraden richtte Helene<br />
zich vanaf het begin op zowel oude als<br />
moderne kunst. Behalve oude tekeningen<br />
kocht zij ook zestiende- en zeventiendeeeuwse<br />
schilderijen. Haar grote voorbeeld<br />
29<br />
Mooi Oud<br />
Tekeningen uit Kröller-Müller<br />
avid<br />
ckney<br />
t.’21→23 Jan.’22<br />
in Bozar<br />
AAA / <strong>COLLECT</strong> SEPTEMBER 2021 / NR. 509<br />
collect<br />
M<br />
Alle oude tekeningen<br />
zijn gekocht<br />
bij de <strong>Nederland</strong>se<br />
handel en op<br />
binnenlandse<br />
veilingen.<br />
David Hockney, «No. 125» (detail), 19th March 2020, iPad painting © David Hockney<br />
€ 5,90 / <strong>Nederland</strong>stalige editie<br />
nr. 509 / september ‘21<br />
t de Tate<br />
54-2017’<br />
‘De komst van de lente,<br />
Normandië, 2020’<br />
Karin Borghouts<br />
<strong>COLLECT</strong> jubileert<br />
<strong>COLLECT</strong><br />
Een jaar lang leesplezier!<br />
€ 39,50 voor 9 nummers<br />
of € 19,50 digitaal<br />
www.collectkaj.nl
BP<br />
VEILING<br />
RESULTATEN VEILING VEILING<br />
RESULTATEN RESULTATEN<br />
HET GROOTSTE<br />
HET<br />
VEILINGHUIS<br />
HET GROOTSTE<br />
VEILINGHUIS<br />
VAN ZUID-WEST<br />
VAN VAN NEDERLAND<br />
ZUID-WEST<br />
NEDERLAND<br />
VEILING<br />
RESULTATEN VEILING VEILING<br />
RESULTATEN<br />
VEILING<br />
RESULTATEN<br />
Breguet horloge<br />
Hamerprijs Breguet Breguet horloge € 40.000,- horloge<br />
Hamerprijs Hamerprijs € 40.000,- € 40.000,-<br />
Breguet horloge<br />
Boeddha, Hamerprijs verguld brons € 40.000,-<br />
Boeddha, Hamerprijs Boeddha, verguld € 19.000,- verguld brons brons<br />
Hamerprijs Hamerprijs € 19.000,- € 19.000,-<br />
Boeddha, verguld brons<br />
Visbagh<br />
Hamerprijs € 19.000,-<br />
Hamerprijs Visbagh € Visbagh 32.000,-<br />
Hamerprijs Hamerprijs € 32.000,- € 32.000,-<br />
Visbagh<br />
Poul Kjaerholm Hamerprijs PK 11 € 32.000,-<br />
Poul Hamerprijs Kjaerholm Poul Kjaerholm € 8.500,- PK 11 PK 11<br />
Hamerprijs Hamerprijs € 8.500,- € 8.500,-<br />
DE HOOGSTE OPBRENGSTEN TEGEN DE LAAGSTE KOSTEN<br />
DE DE HOOGSTE HET GROOTSTE<br />
OPBRENGSTEN TEGEN DE DE VAN LAAGSTE ZUID-WEST<br />
KOSTEN<br />
Wij kunnen VEILINGHUIS<br />
voor u veilen, van 1 item tot een gehele inboedel NEDERLAND<br />
of verzameling.<br />
Wij Wij kunnen voor veilen, van 1 item tot een gehele of Van<br />
kunnen<br />
kunst tot<br />
voor<br />
antiek,<br />
u veilen,<br />
van<br />
van<br />
juwelen<br />
1 item<br />
tot<br />
tot<br />
zilver<br />
een<br />
en<br />
gehele<br />
van<br />
inboedel<br />
design tot<br />
of<br />
aziatica.<br />
verzameling.<br />
Van Van kunst kunst tot antiek, van juwelen tot zilver en van design tot Hiervoor<br />
tot antiek,<br />
berekenen<br />
van juwelen<br />
wij géén<br />
tot zilver<br />
inbrengcommissie.<br />
en van design tot aziatica.<br />
wij géén Wij kunnen u van<br />
Hiervoor<br />
dienst<br />
berekenen<br />
zijn voor het<br />
wij<br />
taxeren<br />
géén inbrengcommissie.<br />
van een erfenis verdeling.<br />
DE Wij HOOGSTE Wij kunnen kunnen van u van OPBRENGSTEN dienst dienst zijn zijn voor voor het het taxeren TEGEN van van een een DE erfenis LAAGSTE verdeling. KOSTEN<br />
Uniek door simultaan met de zaal, live te veilen op de 8 grootste internet platforms.<br />
Uniek Uniek door door simultaan met met de de zaal, zaal, live live te veilen te veilen op op de de 8 grootste internet platforms.<br />
Door onze persoonlijke<br />
Door onze Wij kunnen voor en discrete<br />
en u veilen, benadering, van 1 item hét tot hét een veilinghuis gehele inboedel voor al uw<br />
voor al uw of kostbaarheden.<br />
Door onze persoonlijke en discrete benadering, hét veilinghuis voor al uw verzameling.<br />
kostbaarheden.<br />
Van kunst tot antiek, van juwelen tot zilver en van design tot aziatica.<br />
Hiervoor<br />
0%<br />
berekenen wij géén inbrengcommissie.<br />
Wij kunnen u van dienst zijn voor het taxeren van een erfenis verdeling.<br />
Uniek door simultaan met de zaal, live te veilen op de 8 grootste internet platforms.<br />
Door onze persoonlijke en discrete benadering, hét veilinghuis voor al uw kostbaarheden.<br />
0%<br />
INBRENGCOMMISSIE<br />
U betaalt achteraf slechts € 15 per kavel<br />
U betaalt U betaalt achteraf achteraf slechts slechts € 15 € 15 per per kavel kavel<br />
Poul Kjaerholm PK 11<br />
Hamerprijs € 8.500,-<br />
Barometer, 18 e eeuw Staand horloge<br />
Vaas, Copier<br />
Ikoon<br />
Barometer,<br />
Barometer,<br />
18 e eeuw<br />
18<br />
Hamerprijs € 3.200,-<br />
e eeuw<br />
Staand<br />
Staand<br />
horloge<br />
horloge<br />
Vaas,<br />
Vaas,<br />
Copier<br />
Copier<br />
Ikoon<br />
Ikoon<br />
Hamerprijs: € 22.000,- Hamerprijs € 6.000,- Hamerprijs € 12.000,-<br />
Hamerprijs € 3.200,- Hamerprijs: € 22.000,- Hamerprijs € 6.000,- Hamerprijs € 12.000,-<br />
Hamerprijs € 3.200,- Hamerprijs: € 22.000,- Hamerprijs € 6.000,- Hamerprijs € 12.000,-<br />
Barometer, 18 e eeuw Staand horloge<br />
Yixing theepot Hamerprijs 19 e eeuw € 3.200,- Hamerprijs: € 22.000,-<br />
Yixing theepot 19<br />
Bijbel, 19 e eeuw<br />
Yixing theepot 19 e eeuw<br />
e eeuw Bijbel, 19<br />
Hamerprijs € 16.000,- Hamerprijs Bijbel, 19 e € eeuw<br />
e eeuw<br />
Hamerprijs € 16.000,-<br />
2.200,-<br />
Hamerprijs € 2.200,-<br />
Hamerprijs € 16.000,- Hamerprijs € 2.200,-<br />
Vaas, Copier<br />
Hamerprijs € 6.000,-<br />
Van 1<br />
Van<br />
Item<br />
1 Item<br />
Hamerprijs Van 1 Item<br />
Hamerprijs<br />
€ ?<br />
€ ?<br />
Hamerprijs € ?<br />
Yixing theepot 19 e eeuw Bijbel, 19 e eeuw<br />
Stoelklok<br />
Hamerprijs € 16.000,- Hamerprijs € 2.200,-<br />
Stoelklok<br />
met speelwerk<br />
met speelwerk<br />
Glas,<br />
Glas,<br />
18 e eeuw<br />
18 e eeuw<br />
Stoelklok Hamerprijs<br />
Hamerprijs<br />
met € speelwerk 17.000,-<br />
€ 17.000,-<br />
Hamerprijs Glas,<br />
Hamerprijs<br />
18 e eeuw € 1.900,-<br />
€ 1.900,-<br />
Hamerprijs € 17.000,- Hamerprijs € 1.900,-<br />
INBRENGCOMMISSIE<br />
U betaalt achteraf slechts € 15 per kavel<br />
Ikoon<br />
Hamerprijs € 12.000,-<br />
UW ITEM HIERONDER?<br />
VEILING<br />
RESULTATEN<br />
Cartier Santos<br />
Collier, 3 rijen Hamerprijs bloedkoraal € 5.500,-<br />
Collier, Hamerprijs: Collier, 3 rijen 3 rijen € 30.000,- bloedkoraal<br />
Hamerprijs: € 30.000,- € 30.000,-<br />
Collier, 3 rijen bloedkoraal<br />
Turmuhr<br />
Hamerprijs: € 30.000,-<br />
Hamerprijs Turmuhr Turmuhr € 34.000,-<br />
Hamerprijs € 34.000,- € 34.000,-<br />
Turmuhr<br />
Staand Hamerprijs horloge € 34.000,-<br />
Hamerprijs Staand Staand horloge € horloge 13.000,-<br />
Hamerprijs Hamerprijs € 13.000,- € 13.000,-<br />
Staand horloge<br />
Hamerprijs € 13.000,-<br />
Borden China<br />
Zakhorloge Wapenschotel, 18 e eeuw Diamant 4.20 Ct.<br />
Borden<br />
Borden<br />
China<br />
China<br />
Zakhorloge<br />
Zakhorloge<br />
Wapenschotel,<br />
Wapenschotel,<br />
18 e eeuw<br />
18<br />
Hamerprijs € 12.000,- Hamerprijs € 9.500,- Hamerprijs € 22.000,-<br />
e eeuw<br />
Hamerprijs Diamant<br />
Diamant<br />
4.20<br />
4.20<br />
€ 15.000,- Ct.<br />
Ct.<br />
Hamerprijs € 12.000,- Hamerprijs € 9.500,- Hamerprijs € 22.000,-<br />
Hamerprijs € 12.000,- Hamerprijs € 9.500,- Hamerprijs € 22.000,-<br />
Hamerprijs € 15.000,-<br />
Hamerprijs € 15.000,-<br />
UW UW UW ITEM ITEM HIERONDER?<br />
tot en<br />
tot<br />
met<br />
en met<br />
Hamerprijs tot en met<br />
Hamerprijs<br />
€ ?<br />
€ ?<br />
Hamerprijs € ?<br />
Borden China<br />
Hamerprijs € 12.000,-<br />
verzameling<br />
verzameling<br />
Hamerprijs verzameling<br />
Hamerprijs<br />
€ ?<br />
€ ?<br />
Hamerprijs € ?<br />
Zakhorloge Wapenschotel, 18 e eeuw Diamant 4.20 Ct.<br />
Hamerprijs € 9.500,- Hamerprijs € 22.000,- Hamerprijs € 15.000,-<br />
Empire klok<br />
19 e eeuws ivoor<br />
Empire klok<br />
19<br />
Empire klok<br />
19 e eeuws e eeuws ivoor<br />
Hamerprijs € 16.000,- Hamerprijs € ivoor 46.000,-<br />
Hamerprijs € 16.000,- Hamerprijs € 46.000,-<br />
Hamerprijs € 16.000,- Hamerprijs € 46.000,-<br />
of inboedel<br />
of inboedel<br />
Hamerprijs of inboedel<br />
Hamerprijs<br />
€ ?<br />
€ ?<br />
Hamerprijs € ?<br />
Cartier Santos<br />
Hamerprijs Cartier Cartier Santos € Santos 5.500,-<br />
Hamerprijs Hamerprijs € 5.500,- € 5.500,-<br />
Empire klok<br />
19 e eeuws ivoor<br />
Boeken Hamerprijs € 16.000,- Hamerprijs € 46.000,-<br />
Boeken<br />
Buffon<br />
Buffon<br />
18 e 18<br />
Eeeuwse e Eeeuwse<br />
tafelklok<br />
tafelklok<br />
Hamerprijs Boeken<br />
Hamerprijs<br />
Buffon € 3.400,-<br />
€ 3.400,-<br />
18 Hamerprijs e Eeeuwse<br />
Hamerprijs<br />
€ tafelklok 15.000,-<br />
€ 15.000,-<br />
Hamerprijs € 3.400,- Hamerprijs € 15.000,-<br />
Van 1 Item<br />
Hamerprijs € ?<br />
tot en met<br />
Hamerprijs € ?<br />
verzameling<br />
Hamerprijs € ?<br />
of inboedel<br />
Hamerprijs € ?<br />
Stoelklok met speelwerk Glas, 18 e eeuw<br />
Boeken Buffon 18 e Eeeuwse tafelklok<br />
Hamerprijs € 17.000,- Hamerprijs € 1.900,-<br />
Drakenvaas,<br />
Hamerprijs € 3.400,- Hamerprijs € 15.000,-<br />
Drakenvaas, China China Collectie Collectie Meissen Meissen Rolex Rolex herenhorloge herenhorloge Collier, Collier, bloedkoraal bloedkoraal Kabinet Kabinet Schilderij, Schilderij, Jan Jan Sluijters Sluijters Pendule, Pendule, ca. ca. 1810 1810 Broche Broche met met diamanten diamanten<br />
Hamerprijs Drakenvaas, Hamerprijs € 56.000,- China € 56.000,- Hamerprijs Collectie Hamerprijs Meissen € 22.000,- € 22.000,- Hamerprijs Rolex Hamerprijs herenhorloge € 20.000,- € 20.000,- Hamerprijs Collier, Hamerprijs bloedkoraal € 19.000,- € 19.000,- Hamerprijs Hamerprijs Kabinet € 24.000,- € 24.000,-Schilderij, Hamerprijs Hamerprijs Jan € Sluijters 9.500,- € 9.500,- Hamerprijs Pendule, Hamerprijs ca. € 11.000,- 1810 € 11.000,- Broche Hamerprijs Hamerprijs met diamanten € 8.000,- € 8.000,-<br />
Hamerprijs € 56.000,- Hamerprijs € 22.000,- Hamerprijs € 20.000,- Hamerprijs € 19.000,- Hamerprijs € 24.000,- Hamerprijs € 9.500,- Hamerprijs € 11.000,- Hamerprijs € 8.000,-<br />
Drakenvaas, China Collectie Meissen Rolex herenhorloge Collier, bloedkoraal<br />
Kabinet Schilderij, Jan Sluijters Pendule, ca. 1810 Broche met diamanten<br />
Zakhorloge Hamerprijs Zakhorloge € 56.000,- Schotels Schotels Hamerprijs haringvangst haringvangst € 22.000,- Hermes Hermes Hamerprijs tas, jaren tas, jaren ‘80 € 20.000,- ‘80Kandelaren, Hamerprijs 18e eeuw 18e € eeuw 19.000,-Wanli Wanli kom Hamerprijs kom ca. 1600 ca. 1600 € 24.000,-<br />
Schouwklok Hamerprijs A’dam A’dam € 9.500,- Kangxi Kangxi Hamerprijs kaststel kaststel € 11.000,- Rijtuig Rijtuig Hamerprijs horloge horloge€ 8.000,-<br />
Hamerprijs Zakhorloge Hamerprijs € 4.000,- € 4.000,- Schotels Hamerprijs Hamerprijs haringvangst € 3.800,- € 3.800,- Hermes Hamerprijs Hamerprijs tas, € jaren 3.000,- € ‘80 3.000,- Kandelaren, Hamerprijs Hamerprijs € 18e 26.000,- € eeuw 26.000,- Hamerprijs Wanli Hamerprijs kom € ca. 28.000,- 1600 € 28.000,-<br />
Schouwklok Hamerprijs € A’dam 19.000,- € 19.000,-<br />
Kangxi Hamerprijs kaststel € 24.000,- € 24.000,-<br />
Rijtuig Hamerprijs horloge € 7.500,- € 7.500,-<br />
Hamerprijs € 4.000,- Hamerprijs € 3.800,- Hamerprijs € 3.000,- Hamerprijs € 26.000,- Hamerprijs € 28.000,- Hamerprijs € 19.000,- Hamerprijs € 24.000,- Hamerprijs € 7.500,-<br />
Zakhorloge<br />
Hamerprijs € 4.000,-<br />
WIJ WIJ TAXEREN DOOR GEHEEL NEDERLAND EN EN BELGIË<br />
WIJ TAXEREN DOOR GEHEEL NEDERLAND EN BELGIË<br />
Livingstoneweg 18, 18, 4462 4462 GL GL Goes Goes • 0031 • 0031 ( 0 () 06 ) 42 6 42 11 11 45 45 42 42 • • info@veilinghuisdejager.nl<br />
Livingstoneweg 18, 4462 GL Goes 0031 42 11 45 42 info@veilinghuisdejager.nl<br />
Schotels haringvangst<br />
Hamerprijs € 3.800,-<br />
WWW.VEILINGHUISDEJAGER.NL<br />
Hermes tas, jaren ‘80 Kandelaren, 18e eeuw Wanli kom ca. 1600 Schouwklok A’dam<br />
WWW.VEILINGHUISDEJAGER.NL<br />
Hamerprijs € 3.000,- Hamerprijs € 26.000,- Hamerprijs € 28.000,- Hamerprijs € 19.000,-<br />
Kangxi kaststel<br />
Hamerprijs € 24.000,-<br />
Rijtuig horloge<br />
Hamerprijs € 7.500,-
Change language