Bestuur van de Historische Kring Haaksbergen

2e JAARGANG Nr. 2, Mei 1969. Verschijnt 4 keer per jaar

REDAKTIE:
ADMINISTRATIE:
AOLD HOKSEBARGE
H. Korrnelink
J. Overbeeke
J. Vredenberg
A. J. Temmink, Ds. van Kriekenstraat 15, Tel. 1739, Haaksbergen
Abonnementsprijs: f 4.— per jaar.
Leden en begunstigers betalen f 3.— per jaar.
Losse nummers f 1.50
Postrekening 950530
Publicatie of overname van artikelen, geheel of gedeeltelijk,
alleen toegestaan met bronvermelding.
Bestuur van de Historische Kring Haaksbergen
D. Jordaan J. G. H. zn., Huize „De Bleeck", Haaksbergen, Tel. 1248, Voorzitter
J. Overbeeke, Fazantstraat 13, Haaksbergen, Tel. 1634, Secretaris
A. J. Temmink, Ds. van Kriekenstraat, 15, Haaksbergen, Tel. 1739,
B. E. Asbreuk, Erve „Meyerinkbroek", Haaksbergen, Tel. 05405-214
Mej. R. Brummelhuis, Dr. Ariënsstraat 8, Haaksbergen
H. Kormelink, G 82, Rietmolen, Telefoon 05452-202 J.B.A.
Leusink, Nachtegaalstraat 13, Haaksbergen, tel. 2023 J.F.
Overbeek, Bevertstraat 14, Haaksbergen, tel. 1564 J.
Vredenberg, Geukerdijk 68, Haaksbergen
Postrek. 950530, Penningmeester

2e Jaargang Nr„ 2 - Mei 1969
Beschrijving van Haaksbergen uit 1844,
81
In het vorig nummer vond ft een beschrijving van Haaksbergen uit
1729, Dit artikel was niet bepaald vleiend voor ons dorp. In het
"Aardrijkskundig Woordenboek" van A„ J, v. d. Aa, uitgegeven in 1844,
vond ik de onderstaande publicatie, waarin Haaksbergen het er
beter afbrengt:
"HAAKSBERGEN. Gem. in Twenthe, prov, Overijssel, arr. Almelo,
kant. Enschede (2 k, d. 12 m. k, 3 s.d,); palende N, aan de gem,
Ambt Delden, Hengelo en Lonneker, O. aan de Pruisische prov.
Rijnland, Z. aan de Pruisische prov. Rijnland en de Gelderse gem.
Eibergen, W. aan de Gelderse gem. Neede en de gem. Diepenheim.
Deze gem. omvat het d. Haaksbergen, benevens de buursch. Honesch,
Buurse, Langelo, Brammelo, Holthuizen, Eppenzolder, Boekelo en
Braam. Zij beslaat eene oppervlakte van 10.553 bund. ; telt 742 h.
bewoond door 860 huisgez. uitmakende eene bevolking van ruim4500
inw, die hun bestaan vinden in de landbouw, veenderijen, houtskoolbranderijen,
weverijen, linnenbleekerijen, handel in garen, turf,
houtskoolen, eiken run, schelhout, eijeren, linnen, katoen, serviesgoed,
diemet, bombazijn, pilou, marseilles, calicot, chelasse, pellen,
wollen en linnen garens, stuthak of afval van vlas, enz. Ook heeft
men er 2 katoenspinnerijen, 2 calicotsfabrieken en eene
wolkammerij; eene linnenbleekerij; een orgelmaker en bovendien
wordt er in de meeste huizen geweven. De bierbrouwerijen en
jeneverstokerijen, die er vroeger bestonden, zijn thans niet meer in
werking. De Herv. die er 1000 in getal zijn maken de gem. van
Haaksbergen uit,welke tot de klass. van Deventer, ring van
Enschede, behoort. De eerste, die in deze gem. het leeraarambt heeft
waargenomen, is geweest Gerardus Lindenhovius, die in het jaar
1600 herwaarts kwam en in het jaar 1605, wegens den vijand, zijne
plaats moest verlaten, waarna Haaksbergen eerst in het jaar 1646
weder eene predikant bekwam, in Lambertus van Rijswijk. Het
beroep werd vroeger gedaan door de Goedsheeren en den Kerkeraad,
Het laatste beroep is alleen gedaan door den Kerkeraad.
De R. K. die hier ongeveer 3500 in getal zijn, maken eene staatsie
uit, welke tot het aarts.priest. van Twenthe behoort, en bediend
wordt door eenen Pastoor, geadsisteerd nu eens door eenen en dan
eens door twee kapelaans.
De Isr. die hier ruim 30 in getal zijn, hebben hier een bijkerk,
welke tot de ringsynagoge van Oldenzaal behoort-

82
Men heeft in deze gem, 4 scholen, als eene te Haaksbergen, eene te
Buurse, eene te Langelo en Brammelo en eene te
Holthuizen-Eppenzolder en Boekelo, welke gezamenlijk door een
gemiddeld getal van ruim 600 leerlingen bezocht worden.
Deze gem, heeft vele heidevelden, met welker ontginning men zich
hoe langer hoe meer bezig houdt. Zij wordt door de Buirsserbeek,
bijna geheel in de lengte, doorsneden. Daar er ook nog eenige andere
beken doorvloeijen, ontstaan hieruit, bij den heuvelachtigen en
boschrijken grond, vele schilderachtige partijen; vooral is het
gezigt op Haaksbergen fraai van den, zich op den Gelderschen grond
verheffenden, doch nabij gelegenen Needschenberg, Het d.
Haaksbergen, Haaxbergen of Hoeksbergen ligt 5 u„ Z, ten O. van
Almelo; 2 3/4 u. Z.W. van Enschede 3 u. O, van Goor, 20 min, N.
van de Buirserbeek. Men telt er in de kom van het d. 191 h. en
1400 inw. Het is een groot en volkrijk dorp, dat reeds zeer oud
moet zijn, hoewel de tijd der stichting niet bekend is. Het oudste
gebouw, de Dom v. Munster genaamd, dagteekent van het jaar 1511,
zijnde nog het jaartal XVcXI in den gevel te lezen. De Herv, hadden
hier vroeger de parochiekerk in gebruik. Deze kerk was voor de
reformatie aan den H, Pancratius toegewijd. Destijds had de Heer
van Overijssel het patronaatrecht, en zij werd door de Conventuele
Minder broeder s van Zuidbroek (Zwill-brock red,) bediend. In het
jaar 1809 werd deze kerk met de daartoe behoorende kerkgoederen
door den voormaligen Koning Lodewijk, den Hervormden ontnomen
en aan de Rooms Katholijken geschonken. In het jaar 1810 is door de
Herv, eene nieuwe koepelkerk gebouwd, welke zoo uit eigen
fondsen als uit eene gift van 13,000 gulden, door den toenmaligen
Koning daargesteld is, die er zeer net en eenvoudig van binnen
uitziet en voorzien is van een fraai orgel met twee handklavieren en
achttien registers, alsmede van zilveren schotels en doopbekken,
herkomstig uit zekere ruime gift in het jaar 1697 door Mejuffrouw
Catharina Lansink, geboortig van Haaksbergens overleden op Java.
De R. K, kerk aan den H. Pancratius toegewijd is in het jaar 1520
gebouwd en heeft in het jaar 1838 een aanzienlijk herstel
ondergaan. Deze kerk is van eenen toren en een orgel voorzien.
De synagoge is in het jaar 1828 gesticht. De dorpsschool, waarin
ook de kinderen van de buursch. Honesch onderwijs genieten,
wordt door een gemiddeld getal van 250 leerlingen bezocht.
De kermis valt in den 24 Augustus,
Vroeger lag onder deze gem. eene oude schans de
Wakel-velder-schans geheten, met hare redouten; ook stond er een
kasteel, de

83
Blankenburg genaamd, van welke laatste nog eene straat in het d,
haren naam ontleend. Vroeger vond men er de adellijke huizen, het
Spanbed, het Sonderen en het huis Rauschenburg, Haaksbergen is het
geboortehuis van den Godgeleerden Hermanus Scholten, geb„ 28 Mei
1726 overl. 10 October 1783, als Hoogleraar in de Godgeleerdheid te
Leyden.
In het begin dezer eeuw leefde hier Berend Laarveld, zeer algemeen
bekend onder den naam Kieke Berend, door zijne beroemdheid
als Ziener,
Het wapen van Haaksbergen bestaat uit een vijfhoek op een rood veld.
De tijd en gelegenheid bij welke dit wapen ontvangen en aangenomen
werd, kan met geene zekerheid bepaald worden, ofschoon men de
oorsprong in de tijden der Spaansche heerschappij te zoeken hebbe. "
De taal van Haaksbergen III.
A. J. Temmink,
Als we verdere beschouwingen aan onze "spraoke" willen wijden, dan
zullen we er niet aan kunnen ontkomen, om af en toe een beetje te
schoolmeesteren. We zullen hier en daar een beroep moeten doen op
Uw vroeger in de school vergaarde kennis, voor zover die nog
aanwezig mag zijn, en zo nodig die kennis wat opfrissen.Bij de
bestudering van de spraakleer hebben we nu eenmaal bepaalde
termen en begrippen nodig, en de inhoud daarvan zal ons duidelijk
voor ogen moeten staan.
Dat begint al dadelijk, als we ons gaan bezig houden met de
werk-woordvormen in het Saksisch. Dat woord werkwoord is al
meteen zo'n grammaticale term, die enige toelichting vereist. We
bedoelen er mee een woord, dat aangeeft, wat voor handeling wordt
verricht of in welke toestand iemand of iets verkeert. Voorbeelden: hij
loopt buiten; hij woont in Enschede. Om het eenvoudig, en niet geheel
volledig te zeggen: Alles wat je doen kunt, is een werkwoord. Maar
als men woorden neemt als slapen, rusten, luieren, dan komt het begrip
"werkwoord** wel in een zonderling licht te staan, Zelf geven we
de voorkeur aan de omschrijving "doewoorden", maar de term
"werkwoord" is nu eenmaal ingeburgerd. De Duitsers spreken van
"Zeitwörter", omdat men uit het gebruik van ! t Werkwoord kan afleiden,
in welke tijd ons iets wordt meegedeeld. U herinnert zich uit
Uw schooljaren nog wel de begrippen tegenwoordige tijd en verleden
tijd. Voor een gemakkelijker inzicht plaatsen we hier de
tegenwoordige tijd van een werkwoord in ` t Neder-

84
lands en in "t Saksisch naast elkaar, zodat de overeenkomsten en de
verschillen duidelijk uitkomen. We kunnen ook zeggen, dat de
handeling nu plaats vindt. Bij de Saksische werkwoorden moeten we in
't oog houden, dat de uitspraak van plaats tot plaats nogal verschilt,
en dat zelfs in de gemeente Haaksbergen bijv. Buurse nog weer
andere klanken gebruikt dan de Hoeve, Maar zoals reeds eerder
gezegd: grammaticaal doen die verschillen niet zoveel ter zake.
En nu een paar voorbeelden:
Nederlands: werken. Saksisch: warken.
ik werk ik warke
jij (U) werkt ie war kt 1)
hij werkt hee war kt
wij werken wie(leu) war kt
jullie werken (U werkt) ieleu war kt
zij werken zee(leu) warkt
Weer even een grammaticale toevoeging: ik en wij noemen we de
eerste persoon, jij, U en jullie de tweede persoon, en hij en zij
de derde persoon, waarbij nog weer enkelvoud en meervoud
worden onderscheiden. Ik, jij en hij zijn enkelvoud, wij, jullie en zij
zijn meervoud. Dezelfde regel geldt ook voor het Saksisch. Nu laten
we verder aan de lezer over, om na te gaan, welke verschillen het
Nederlands en het Saksisch hebben bij de vervoeging van een
werkwoord in de tegenwoordige tijd. Het is niet de bedoeling, om in
deze artikelen een volledige spraakkunst van het Saksisch te geven;
we willen alleen proberen aan te tonen, dat Saksisch een aparte taal
is naast het Nederlands en het Hoogduits, met eigen taalregels.
Nu nog de verleden tijd van hetzelfde werkwoord:
Nederlands: Saksisch:
ik werkte ik warken
jij (U) werkte ie warken 1)
hij werkte hee warken
wij werkten wie(leu) warken
jullie werkten (U werkte) ieleu warken
zij werkten zee(leu) warken
Opnieuw dus bij het Saksisch een duidelijke afwijking van het Nederlands,
en trouwens ook van het Hoogduits, net als in de tegenwoordige
tijd; En om het geschoolmeester in deze bijdrage compleet
te maken, geven wij hier een rijtje werkwoorden, die U zelf

85
maar eens in de tegenwoordige en de verleden tijd moet proberen te
zetten, met gebruikmaking van de door U zelf hierboven gevonden
regels: daanken (danken), vaegen (vegen), braan'n (branden), kokken
(koken) en vroeseln (stoeiend worsteten). In een volgend artikel nog
meer over werkwoordsvormen.
1) Vroeger werd in heel Oost-Nederland, en nu nog wordt in
Noord
en Oost-Twente in de tweede persoon enkelvoud het woord dow of
doe gebruikt, waarbij de stam van het werkwoord een s_ toegevoegd
kreeg (krijgt). Bijv. : dow warks, dow blifs, dow lachs, dow koks.
Een bekende uitdrukking in dit verband is: "Wat zas, as dos wast
kaans. " (Wat zul je, als je doet, wat je kunt). Vergelijk in het
Duits: du gehst, du bist, du lachst, enz. Door de invloed van het
Nederlands wordt dow steeds verder oostwaarts teruggedrongen. In
Haaksbergen kent de oude generatie het nog wel, maar bij de jon
geren raakt het al meer in onbruik.
J. Vredenberg.
Het huis "De Halve Maan".
Na het overlijden van Richter Hendrik Menger in maart 1634 werd
Jonker Swieder of Swier Grubbe aangesteld als zijn opvolger. Hij
hield als richter van het Landgericht Haaksbergen zijn eerste zitting
op 24 maart 1634. Kort daarna richtte hij een verzoek aan de
Provincie van Overijssel om hem een stuk grond ter beschikking te
stellen om daarop een woning te bouwen. Op 3 oktober 1635 werd
hem aangewezen een stuk grond "die Braeke, gelegen aan Gaecken to
Linteloes landt, gehoerende totte Erve soo de Bouwmeester int
gebruick hefft". Het Erve de Bouwmeester, vroeger behorende bij het
kasteel de Blanckenborg, was eigendom van de provincie. Toen deze
aanwijzing geschiedde,had Hendrick Boumeister de betreffende grond
reeds bemest en kreeg daarom op zijn verzoek toestemming dit land
"voer dit jaer noch (te) moege beseijen". Uit een acte van 8 april
1659 blijkt, dat Grubbe ook eigenaar geworden was van de
bovengenoemde grond van Gaecken to Linteloe. Bovendien was hij
eigenaar van de Haaksbergse erven Hassink, Lansink en Toetelink.
Jonker Grubbe was gehuwd met Juffer Sophia Berentsen. Hij overleed
volgens de gerichtsprotocollen van Haaksbergen op "den 18e Febr.
1649 tusschen 9 ende 10 Uhren in den avent". Ongeveer een jaar later
hertrouwde zijn weduwe met den vaendraeger of vendrich Jonker
Jakob Buissonett van der Age. Op 15 september 1657 stierf aan de
pest Joffer Anna. Maria Valcks

86
ten huize van wijlen haar tante «Toffer Buissonett, die volgens een
aantekening van wijlen Notaris Berendsen precies één maand eerder
overleed, Joffer Buissonett liet geen kinderen na. Haar erfgenamen
verkopen op 10-6-1659 "an Goessen Herbers en Derck toe
Linteloe sampt hun huisfrouwen 't van wijlen Joffer Sofia Berentsen
angeërfde huiss schuire, boomgaerden ende veenegronden". Wie van de
beide kopers bij de verdeling eigenaar wordt van het huis, is niet
met zekerheid te zeggen. Vast staat dat Goessen Herberts eigenaar
wordt van het perceel, waarop volgens de kadastrale kaart van 1830
de panden, genummerd 105 en 106, thans respectievelijk drogisterij
ter Rahé-Doornhegge en schoenhandel ter Rahé, waren gebouwd. Het
huis no, 106 heette vroeger "De Halve Maan". Derck toe Linteloe en
zijn vrouw Lijsken toe Linteloe krijgen het aangrenzende gedeelte.
Deze laatsten kopen op 20 juni 1670 nog een stuk van de Hofbraak,
vanaf hun huis en hof tot aan de tegenwoordige Dr. Ariënsstraat.
Zij zijn dan eigenaar van het stuk Spoor-straat vanaf schoenhandel
ter Rahé tot en met het pand van de firma Wildenborg. In 1670
staan hier dus al minstens twee huizen: Goessen Herbers en Derck
toe Linteloe. In 1677 wordt Goessen Herbers ook vermeld als
eigenaar van een huis, waarin "die cree-mer is woenende",
waarschijnlijk huis no, 105. Goessen Herbers was een stiefzoon van
Barthold Werners en werd daarom soms ook Goessen Werners
genoemd. Zijn moeder was Christina Bouwmeester. Barthold
Werners was een zwager van Pastoor Christoffer Broekhuizen.
Goessen huwde + 1655 Fenneken toe Linteloe, dochter van Jan toe
Linteloe en Aelcken Ernstinck. Hij was caféhouder en handelaar in
hout en graan en behoorlijk bemiddeld, want hij leende diverse keren
geld uit. In het register van de 500e penning van 1675 worden zijn
bezittingen getaxeerd op f 1500 en hij behoorde daarmede tot de
gegoede burgers. De vuurstedenregisters van 1675 bevestigen, dat hij
aan de huidige Spoor straat woonde. In het vuurstedenregister van
1682 vinden we vermeld: Gosen Harberts met als buurman Derck to
Linteloe.
Volgens de zoutgeldregisters van 1693 en 1701 zijn dan de bewoners
Jan Harbers en zijn vader Goosen, Deze Jan huwde in 1692
Hendrickjen toe Linteloe, de dochter van zijn buurman Derck toe
Linteloe, Deze Jan was eigenaar van de beide panden: no„ 105 en
106, Op 20 juli 1717 verkocht hij no. 105 met een achterliggend
hofje aan de chirurgijn Dr. Cornelis Puttershoek en diens vrouw
Marga-retha Marckenbeeck. No. 106 ging over op zijn zoon, ook
Jan Harbers geheten, die in 1718 huwde met Anna Warners,
dochter van

87
Derk Warners. Zij hebben één zoon, Goossen, die in 1745 huwde met
Grietjen Ottink, dochter van Reint Ottink. Bij de volkstelling van 1748
wordt zijn gezin omschreven als volgt: GOS en Harbers en vrouw en
een meijd. Blijkens het vuurstedenregister van 1751 is deze Gosen
eigenaar van hetzelfde pand, dat in 1682 in het bezit was van zijn
overgrootvader Goessen. Op 20 mei 1777 verkoopt hij huis, hof en
landerijen aan zijn oomzegster Reinella ter Braak, gehuwd met
Gerhardus Wolferink, wonende op het erve Wolferink in Holt-huizen,
Gerhardus Wolferink verkoopt op 19 september 1801 "de Halve
Maan" met de bovengenoemde landerijen aan zijn broer Hendrik
Wolferink, mulder op de Alsteedse molen (Haarmühle). Volgens het
kadaster van 1830 is diens zoon Jannes Wolferink, ook op de
Alsteedse molen, eigenaar. Door vererving in de vrouwelijke lijn
komt "de Halve Maan" in het bezit van de familie ten Heggeler op
Bolscher in Hengevelde. Een dochter van ten Heggeler trouwt in op
het erve Schonenborg en dit echtpaar, Schonenborg-ten Heggeler,
verkoopt + 1865 "de Halve Maan" aan de familie ter Rahé, die in
1818 reeds eigenaar geworden was van het pand no, 105. Hierdoor
werd de oude situatie in ere hersteld en bevonden beide panden zich
wederom in één hand.
De Wolferinks en hun erfgenamen hadden het pand verhuurd. In 1782
woonde Goosen Harbers er blijkbaar nog. In de volkstelling van
1795 komt het niet voor. Mogelijk was het toen tijdelijk onbewoond.
In 1814 is de bewoner Gerrit Kuipers, wiens initialen staan gekrast
in' de thans nog aanwezige zandstenen put. In 1818 woont hier
Lam-bertus Abbink, winkelier, afkomstig uit Vreden en in 1820 woont
hier bij in Joannes Kuiper, die er op 16 december van dat jaar
overlijdt. Lambertus Abbink is in 1830 nog de bewoner. Omstreeks
1840 is dit pand verhuurd aan Hendrik Andreas Baarslag,
Rijksont-vanger. Als de familie ter Rahé in 1865 eigenaar wordt,
is de bewoner Dr. v. d. Berg. Verdere gegevens staan mij niet
tendienste, zodat hiermede de geschiedenis van "de Halve Maan"
moet worden beëindigd. Het pand no. 105 is, zoals boven reeds gezegd,
in 1717 gekocht door Dr. Cornelis Puttershoek. Het vererfde op zijn
schoonzoon Abraham Hakkenbroek uit Groenlo, die in 1735 met
Aleijda Puttershoek huwde. Hun zoon Jan Hakkenbroek huwde 1766
Gesina Oldenkate uit het kerspel Vreden. Zij hertrouwde 1789 Jan
Derk of Theodorus Westhuis. In 1795 is zij wederom weduwe, zoals
blijkt uit de volkstelling, die in dat jaar gehouden werd. Op 17
december 1807 verkoopt Gezina Oldenkorte, laatst weduwe van
Theodorus Westhuis, aan Jan Derk Meinerts en vrouw Johanna Ziehof,
wonende in het kerspel Vreden in Munsterland, haar huis en where
(no. 105)

88
met de annexe hofgrond gelegen binnen Haaksbergen, Gezina
Olden-korte blijft evenwel in dit pand wonen tot aan haar dood in
1817. Het echtpaar Meinerts-Ziehof verkoopt het in 1818 aan Gerrit
ter Rahé, schoenmaker, geboren te Vreden en op 12 februari 1814
gehuwd met Hendrika Sprakelhorst, wier nazaten thans nog
eigenaar zijn,
In een van de eerstvolgende nummers hopen wij de geschiedenis van
het door Derck toe Linteloe gekochte gedeelte van Swier Grubbés
bezittingen te publiceren.
J. Overbeeke_
De meier plantte de telgen,
de Provicie kapte de bomen.
In onze omgeving liggen een groot aantal boerderijen, die in de 17e
en de 18e eeuw eigendom waren van de Provicie Overijssel. De
meeste van deze z.g. domeingoederen zijn rond de jaren 1825-1830
in particuliere handen overgegaan, andere reeds eerder. Deze
goederen waren in het algemeen rijk aan opgaand geboomte, vooral
eiken en in mindere mate beuken.
De meiers van deze erven waren gehouden voor een geregelde aanplant
zorg te dragen; de houtopbrengsten evenwel kwamen geheel de
Provincie ten goede. Nalatigheid of misbruik rond deze gang van
zaken werd gestraft. In de "Ordre ende Redres over 's Lands
Do-mainen van Twenthe", opgesteld in 1662, lezen we hierover o. a. :
"Niemant sal mogen eenig Bosch grondt te lande maken, maar het
selve laten in vorige natuir, bij verbeurte als op het holthouwen wort
gestelt. Om die grondt weder te beplanten, sal ijder huijsman een
telgen Camp maaken. . . . . . . . Deselve wel mesten en onderholden,
ten eijnde die telgen wel aan het wassen geraken, bij nalatigheijt
van dien sal ijder Meijer thien Caroli guldens Jaarlijx verbeuren. . .
Niemandt sal eenig eijcken off beucken holt houwen, bij verbeurte
van hare erff geregtigheijt. . . . . . . "
Op 26 november 1714 maakten de Gedeputeerden van de Staten van
Overijssel bekend, dat zij, door Ridderschap en Steden daartoe gemachtigd,
"voornemens zijn/door hare Gecommitteerdens/in het
openbaar ende aan de meestbiedende te verkopen op Vrijdag/den 1.
Februarij 1715, en vervolgens/des morgens te negen uer/ binnen de
Stadt Del den/in Twenthe/een goede quantiteit zware opgaande Eiken
ende Beuken Stam-Bomen/staande op der selver Provintiale Erven
en Goederen/gelegen in de Drostampten van Twenthe/Haksbergen en
Diepenheim/ende voorts in de Heerlijkheid Borkulo/soo bereids aan-

89
gebikt zijn met OO Ende sulks in soo veele parcelen/als hier na/ bij
ijder Erve apart ende in bijsonder / zijn gespecificeert en uitgedrukt."
Van de 82 percelen, die de Gedeputeerden vervolgens opsomden,
bevonden zich een zevental onder het Gerigt Haaksbergen en een
viertal in het Brammelerbroek:
De Gedeputeerden deelden tot slot nog mee: "Staande al het voorschreven
Holt niet verre van het water/zodanig dat bequamelijk na
Deventer en Zwolle afgevoert kan worden. Ende zijn de respectieve
Meijer luiden gelast, om aanwijsinge aan de Koperen te doen, van de
Stam-Boomen op hare respectieve Erven, staande ende uitgebikt. " Met
deze verkoop was de houtvoorraad op de domeingoederen nog lang
niet uitgeput. Bovendien zorgden de meiers, zij het verplicht, voor
nieuwe aanplantingen.
Eén jaar na de bovengenoemde houtverkoop werden de domeingoederen
in het Brammelerbroek getaxeerd met het oog op een voorgenomen
verkoop, die echter geen doorgang vond. Het uitgebrachte
taxatie-rapport vermeldde over het opgaande geboomte het volgende:
Roelef Temmink: 133 stuck omtrent waardig f 450
40 ad 50 gepotede telgen
Jan Temmink: 36 stuckjes hold, overgeslagen op f 145
50 ad 60 gepotede telgen

90
Broekhuis: 15 stam getaxeert op f 55
omtrent een 20 gepotede telgen
Teesselink: 497 stuck eiken en boeken gevonden,
overslag van gemaakt op f 2.125 nog
omtrent 300 stuck van minder soord een
hondert off 4 opgeslagen en gepotede eiken
en boeken telgen.
U ziet, er waren nog voldoende stammen voorhanden om vaker
"een goede quantiteit zware opgaande Eiken ende Beuken
Stam-Bomen" te kunnen aanbieden. U ziet ook, dat de plichtsgetrouwe
meiers gezorgd hebben voor voldoende "gepotede telgen" om de
toekomstige houtverkopen ten bate van de Provincie mede mogelijk
te maken,
H. Kormelink.
De Mobilisatie van 1830 (Vervolg).
Burgemeester vraagt assistentie.
De laatste zin vooral is veelbetekenend. Schaepman scheen zich als
eerste burgemeester van buiten de plaats, dus als vreemdeling,
temidden van de Haaksbergse bevolking niet erg gerust te voelen en
hij zal daar ongetwijfeld redenen voor gehad hebben, ook al verzweeg
hij die in zijn regelmatige rapporten aan de gouverneur. De
volgende dag ging een brief naar de burgemeester van Hengelo, met
de vraag of deze niet voor een officier kon zorgen "om met de dorpelingen
te vertrekken en indien die heer plaisier heeft voor dien
tijd noch eens over te komen zal mij aangenaam zijn. Hij kan hier
logeren".
De Haaksbergse schutter s compagnie zou op 30 December in Deventer
moeten zijn. Het lag in de bedoeling de schutters
buurtschaps-gewijs per wagen naar Goor te laten gaan en
vervolgens met Hengelo en Goor samen naar Deventer te rijden.
"De wagens te Battem aan de mole af te danken, zoo kunnen die nog
bij de manenschijn weer te huis komen".
Schaepman scheen er bezwaar tegaite hebben, alléén met het contingent
van zijn gemeente te moeten reizen en hoopte vanaf Goor
gezelschap van zijn ambtgenoten van Hengelo en Goor te kunnen
krijgen. De burgemeesters waren namelijk verplicht, hun gemeentecontingenten
persoonlijk in Deventer af te leveren, waarschijnlijk
om desertie tegen te gaan.

91
Van dezelfde datum (21 Dec.) is een tot de officier van justitie te
Almelo gerichte brief van de volgende inhoud:
"Volgens zeker berigt is het wel waar, dat er enige schutters uit
mijne als andere Gemeentens gepasseerde Zondag in Oldenzaal zijn
geweest, maar dat zij wederom stil zijn vertrokken zonder zich ergens
na te hebben geïnformeerd zoo luid het berigt. Nu verspreid
men hier het gerugt dat overmorgen, Donderdag, ook hier eene
te-zamenkomst zal plaats hebben; wat hieromtrent gebeurt zal ik
UEDgest. dadelijk kennis van geven; het komt mij voor dat het niet veel
zal te beduiden hebben, zij lopen veel te veel om vrijstellingen te erlangen;
ja zelfs na Zwolle dus als zij iets anders in het zin hadden, dan
zouden zij er gelijkgultiger over denken. "
Voor de tweede maal schreef hij om hulp naar Hengelo (22 Dec.) "Ik
conformeer mij in alles met UED„ maar stellig verwagt ik hier een
officier, of ik zal er mij over moeten adresseren dat wil zeggen over
schrijven en het in consideratie geven, dat het noodzakelijk is; niettegenstaande
zij Buurschapgewijze vertrekken komen toch een groot gedeelte
hier in Haaksbergen bijeen, en het is dus noodzakelijk, dat de
Burgemeester door een officier geassisteerd word. Als ze alle opkomen
heb ik toch 85 a 86 manschappen. Hoe maken wij het? Kunnen wij in een
rijtuig te zamen van Goor vertrekken? Ik ben maar alleen. "
De bom barst.
De volgende dag barstte de bom. Een grote groep Oldenzaalse en
Haaksbergse schutters trok joelend en in de lucht schietend van herberg
naar herberg; het dorp was in volledige opstand. De burgemeester
zond een schriftelijke oproep om hulp naar de in Buur se en Boekelo
gestationneerde grenscommiezen en naar de burgemeester van
Eibergen. " Op dit ogenblik bevinden zich eene grote aantal zoo het
schijnt Oldenzaalsche schutters verenigt met enige uit de Buur schappen
van deze gemeenten, waarvan nu de menigte tot nu toe onbekend is,
doch het aanschijn is van die aard dat het gevaarlijk zal kunnen worden.
Het is derhalven, dat ik het nodig agte Uw allen te moeten verzoeken,
zoodra mogelijk hier te komen om zoo mogelijk de rust te helpen bewaren
en als het dienstig is, om een schrikwekkend aanzien te geven. "
Hoewel Schaepman slechts twee Kommiezen vroeg, pakte Eibergen de
zaak meteen grootscheeps aan. Binnen enkele uren was een gewapende
afdeling ambtenaren en burgers groot 18 man "met de beste geest bezield"
onderweg naar Haaksbergen, terwijl ook van elders de grenscommiezen
te voet en te paard kwamen toesnellen. De Eibergse
burgemeester, van Heeckeren, vroeg bovendien militaire

92
assistentie aan. Van Haaksbergse zijde heeft men dit onder veel dankbetuigingen
en strijkages nog wel weer willen laten intrekken, doch dit
lukte niet.
Vreemde Schutters uit Oldenzaal. verstoren de rust.
Ziehier een dezelfde dag opgesteld ooggetuigeverslag bestemd voor
de Gouverneur:
"Ik heb de eer UEDEx. bij dezen te rapporteren, dat zich heden morgen
circa 11 uren een 30 tal Oldenzaalsche schutters» waarbij zich 15
van onze schutters voegden, alhier hebben vertoond, welke na zich
enigen tijd in de herberg de Moriaan alhier opgehouden te hebben onder
een luid geschreeuw en zingen en van tijd tot tijd enige losse pistoolschoten
doende, de straat passeerden, hetwelk een rust verstorend
aanzien gaf. Doordien een der Oldenzaalsche schutters een pistool
stond te laden en een ingezetene hem verzogd zulks niet te doen, geraakten
beide hierdoor in een hevig gesprek zoo dat gezegde ingezetene
hem het pistool ontwrong waarop zich verscheidene schutters aan diens
huis vertoonden, welke onder veele dreigementen het pistool terugvorderden,
hetwelk hun om alle stoornis voortekomen ook dadelijk
werd toegestaan. Van tijd tot tijd vertoonden de schutters zich weder
op straat en dan in de herbergen. In de herberg "Het witte paard" kreeg
de Rijksontvanger L. Trip woordenwisselingen met hen zoodat dezelve
ontzet moest worden. Ik heb onder dit rumoer dadelijk naar de naaste
stationementen te Boekelo. den Braam en Eibergen gezonden, ten einde
de Rijksambtenaren aldaar de nodige assistentie mogten bieden. In
dien tusschentijd en op het horen dat er ambtenaren in aantogd waren,
trokken dezelve af; 4 rijdende commisen van het stationement Boekelo
en 2 te voet van den Braam zijn met buitengewone spoed naar hier
gesneld, welke heden nagt hier blijven, uit vreese zooals zyl. gedreigd
hebben heden nagt terug mogten komen. Ik ben op dit ogenblijk mede
bezig om van de braafste der ingezetenen van dit dorp e ene
burgercorps te formeren om zoo onverhoopt de rust verder gestoord
mogt worden, zulks te kunnen tegengaan. Op het ogenblik rukken ter
onzer assistentie aan 14 man uit de gemeente Eibergen bestaande uit
ambtenaren en burgers, zoo dat wij ons thans is staat vinden bij hunne
terugkomst ons te kunnen weren. Ik zal UWEDGt. morgen nader verslag
doen. Ik wenschte UEDGt. met den Heer Inspect. van Ittersum mogt
overeen komen, mij de heren Ambtenaren uit Boekelo alhier te kunnen
laten; dit zou mij aangenaam zijns dewijl Oldenzaalsche schutters
gedreigd hebben dien dag terug te komen als dezelve moest uittrekken.
"

93
Op 25 December vervolgt de burgemeester: "Ingevolge mijne vorige
missive dd. 23 dezer No, 386 heb ik de eer UEx. te kunnen berigten dat
na de middag de zoogenaamde onwillige vreemde schutters uit
Oldenzaal, zonder groote bezonderheden te hebben uitgerigt
afgetrokken zijn en mogelijk wel op het vernemen, dat men van de
omliggende plaatsen bijstand verwagte; de schutters die zich uit deze
gemeente daarbij gevoegd hadden, waren ook al spoedig weg en wierden
niet min ontsteld toen men uit het naburig Eibergen door de
bereidwilligheid van den Heer Burgemeester van Heekeren een aantal
van 18 geemploijeerden met de beste geest bezield, ontvingen, en het is
hierdoor dat tot nu toe alles zeer rustig is en na die Heren en
gemeende Burgemeester onzen dank te hebben betuigt zijn ze weder na
hunne statione-menten terug gekeerd. De vier gedetacheerde
Emploijeerden uit Boekelo, die buitengewoon spoedig hier waren, heb
ik tot nu toe hier gehouden en zoo er geen speciale order komt zullen
die zoolang hier blijven tot de schutters te Deventer zijn. Ik agt het
noodzakelijk enige van die Heren mede te nemen bij het overbrengen
der Schutters. "
(wordt vervolgd)
De vuurstedenregisters.
Mr. J. E. van Loevezijn.
Uit de onderstaande registers blijkt, dat het dorp de kroon spande wat
de belastingontduiking betreft. Ongeveer een derde deel van de huizen
staat in de eerste opgave niet vermeld. Het is opmerkelijk, dat in het
oude register personen worden genoemd, die in het nieuwe niet
voorkomen en omgekeerd. Zoals in het vorige nummer reeds gezegd,
is het verbeterde exemplaar nog niet juist. Dit is namelijk gebleken uit
de gerichtsnotulen of protocollen van het Landgericht Haaksbergen.
Deze notulen staan opgetekend in dikke folianten, die zich bevinden in
het Rijks Archief in de Provincie Overijssel te Zwolle. De oudste
dateren uit het jaar 1628
De ontbrekende huizen zijn thans nagenoeg alle bekend en er wordt nu
naarstig gewerkt aan een reconstructie op papier van het dorp anno
1675/1680. Dit is een zeer tijdrovende bezigheid, zodat de afronding van
dit karwei nog wel even op zich zal laten wachten.

94
Vuurstedenregisters 1675 (oud en nieuw) van het dorp Haaksbergen.
aantal aantal

Vervolg Vuurstedenregisters 1675
95

Nieuws uit de vererfeing.
Op maandag, 24 maart 1969, hield onze vereniging haar jaarvergadering.
Het bestuur werd uitgebreid met één lid, de heer A.
Molenveld. Na de pauze hield de heer Drs„ A, L, Hulshoff uit Enschede
een interessante lezing met dia's over monumenten in Twente. Het
was voor de talrijke aanwezigen een boeiende avond.
Een nieuw jaar.
Mogen wij U, voor zover nodig, nogmaals herinneren aan het
lidmaatschaps- en/of abonnementsgeld voor 1969 ? Ten einde
incassokosten te vermijden verzoeken wij U dringend het
verschuldigde zo spoedig mogelijk te voldoen !
96