Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
WWW.<strong>KIJK</strong>MAGAZINE.NL<br />
5 / <strong>2023</strong> / € 6,75<br />
NU TE KOOP<br />
<strong>KIJK</strong><br />
Antwoordtspecial<br />
Pagina 79<br />
BLIJF DOORVRAGEN<br />
KUN JE HET BREIN<br />
UPLOADEN NAAR DE CLOUD?<br />
Het eeuwige leven<br />
DE SMAKELIJKE TOEKOMST VAN KWEEKVLEES • DAMBUSTERS: OPERATIE<br />
STUITERBOM • NEUTRINO’S BRENGEN DE OERKNAL IN BEELD • VAN GRONINGEN<br />
TOT TURKIJE: AARDBEVINGSPROOF BOUWEN
24<br />
6 ENERGIEBOOST<br />
<strong>KIJK</strong> KORT Batterijwetenschappers dromen<br />
ervan een techniek te bedenken om de<br />
accuduur fors te verhogen. Een Nederlands<br />
team heeft dit, vrij simpel, voor elkaar<br />
gekregen. En meer wetenschapsnieuws.<br />
13 HOOGBOUW<br />
COLUMN Geen regendans, maar een kunstmatige<br />
berg. Hiermee hopen de Verenigde<br />
Arabische Emiraten neerslag te produceren.<br />
Een haalbaar plan? Absoluut niet,<br />
aldus Rijco van Egdom.<br />
14 DIGI-HEMEL<br />
Lijkt het je wat: na de dood voortleven in<br />
een computer? Het bedrijf Nectome wil<br />
dit bewerkstelligen door een kopie van<br />
je brein te uploaden in de cloud – tegen<br />
betaling. Geldverspilling of geweldige<br />
investering?<br />
22 SNELHEIDSDUIVELS<br />
FAR OUT Poolse natuurkundigen suggereren<br />
dat er deeltjes zijn die sneller dan<br />
het licht reizen. Én dat ze een brug kunnen<br />
slaan tussen hun wereld en de onze – waar<br />
alles langzamer dan het licht gaat.<br />
24 SCHOKDEMPEND<br />
Tijdens de recente aardschokken in Turkije<br />
en Syrië stortten gebouwen als kaartenhuizen<br />
in elkaar. Met duizenden doden tot<br />
gevolg. Hoe kunnen we deze bouwwerken<br />
aardbevingsbestendig maken?<br />
30 CSY<br />
INTERVIEW Aan de hand van het mannelijke<br />
Y-chromosoom hoopt forensisch<br />
geneticus Sofie Claerhout vastgelopen<br />
moordzaken in België op te lossen. Iets dat<br />
in Nederland al langer gebeurt.<br />
36 DIEPTEBEELDEN<br />
IN BEELD Parende octopussen, een schildpad<br />
met een platvis in zijn bek, en een<br />
stalkende verpleegsterhaai. De Underwater<br />
Photographer of the Year-wedstrijd stelt<br />
ook dit jaar niet teleur.<br />
44 VER VERLEDEN<br />
ONDERWATER ONDERVRAAGT Sterrenkundige<br />
Mariska Kriek tracht de geheimen<br />
van het vroege heelal bloot te leggen. De<br />
James Webb-telescoop én een miljoenen<br />
bedrag moeten haar hierbij helpen.<br />
46 FARMACEUTEN 2.0<br />
A.I. een bedreiging voor de mensheid? De<br />
systemen kunnen ook uitkomst bieden. Zo<br />
zetten wetenschappers ze in om moleculen<br />
aan het licht te brengen die kunnen dienen<br />
als medicijnen.<br />
50 STUITERBOM<br />
TERUGVLUCHT Een bom laten keilen<br />
over het water om Duitse stuwdammen te<br />
vernietigen. Dat was het doel van de Britse<br />
Dambusters – die het na afloop van de missie<br />
niet allemaal na konden vertellen.<br />
56 JARGON<br />
Een taal met slechts twaalf klanken; eentje<br />
met tal van naamvallen; en een stam die<br />
communiceert door te trommelen. Zeven<br />
vreemde talen op een rij, en het Nederlands<br />
staat daar ook in.<br />
62 HEKSENJACHT<br />
Het meten van relic neutrino’s, deeltjes die<br />
ons meer kunnen vertellen over de oerknal,<br />
lijkt een onmogelijke opgave. Een team<br />
van zo’n vijftig natuurkundigen gaat zich er<br />
toch aan wagen.<br />
68 SPUL<br />
TECH-TOYS Een meetlat uit de toekomst,<br />
een horloge met een handleiding, een muis<br />
met een speciale duim-houder, en een<br />
slimme typemachine. Kortom: voor ieder<br />
wat wils in de gadgetrubriek.<br />
70 SPEKLAB<br />
Van Nederland tot Singapore: wereldwijd<br />
werken bedrijven aan manieren om kweekvlees<br />
nog lekkerder en beter van structuur<br />
te maken. Hoe ziet de toekomst van dit<br />
laboratoriumvlees eruit?<br />
76 VRAAG MAAR RAAK<br />
<strong>KIJK</strong> ANTWOORDT Kun je met een (aardse)<br />
auto op de maan rijden? Waarom is het<br />
lastiger om af te vallen als je ouder bent?<br />
Wat is de kortste landsgrens ter wereld? En<br />
meer vragen beantwoord.<br />
79 WWW.DOMMER.NL?<br />
COLUMN Doordat je álles kunt opzoeken<br />
op internet, hoef je eigenlijk niets meer<br />
te onthouden. Gevolg: je word dommer.<br />
Toch? Onze mythbuster Ronald Veldhuizen<br />
nuanceert de boel.<br />
36<br />
50<br />
4 5/<strong>2023</strong>
70 50<br />
62<br />
24<br />
62<br />
14<br />
46<br />
EDITORIAL<br />
BEELD COVER: GETTY IMAGES, MOSA MEAT, SIMON W. ATACK. KARLSRUHE INSTITUTE OF TECHNOLOGY, BEWERKING: BERT VAN DEN BROEK/IDETIF, BEELD INHOUD: KEES VAN DE VEEN/HH/ANP, KAT ZHOU/UPY <strong>2023</strong>, ALEX ZHAVORONKOV, SIMON ATACK/SIMONATACK.COM, KARLSRUHE INSTITUTE OF TECHNOLOGY, ERIK DE KLEIN<br />
KESSELER<br />
In silico<br />
Er zijn verschillende manieren om een brein te<br />
bestuderen. ‘In vivo’ bijvoorbeeld, dus in een<br />
dier dat nog leeft. Of ‘in vitro’, met een brein<br />
dat kunstmatig in leven wordt gehouden. In mei<br />
2005 startte onder leiding van de charismatische<br />
Israëlische neurowetenschapper Henry Markram<br />
van de Zwitserse École Polytechnique Fédérale de<br />
Lausanne een poging om nog een andere manier te<br />
realiseren. Binnen het Blue Brain Project werd in<br />
de supercomputer Blue Gene een uiterst nauwkeurige<br />
digitale reconstructie van een muizenbrein<br />
gemaakt, waarmee later bepaalde onderzoeken ‘in<br />
silico’ – dus aan de hand van die digitale kopie –<br />
konden worden uitgevoerd.<br />
Door een fijne injectie van meer dan een miljard<br />
euro van de EU kon dat toch al ambitieuze plan in<br />
2009 worden uitgebreid tot een nog veel ambitieuzer<br />
plan: het bouwen van een virtueel menselijk<br />
brein. Handig in de strijd tegen onder meer alzheimer,<br />
autisme, schizofrenie, depressie en hersenletsel.<br />
Met zijn kenmerkende, wat megalomane<br />
instelling beloofde Markram dat zijn Human Brain<br />
Project (HBP) binnen tien jaar een gedetailleerd,<br />
functioneel kunstmatig menselijk brein op zou<br />
leveren. Dat bleek veel ingewikkelder dan gedacht.<br />
Zoals een neurowetenschapper het ooit verwoordde:<br />
“Het is al moeilijk genoeg om de 302 neuronen<br />
van een rondworm in kaart te brengen, laat staan<br />
de 86 miljard neuronen in onze schedel.” Markram<br />
kon zijn claims dan ook niet waarmaken en in 2015<br />
werd hij aan de kant gezet. Waarom vertel ik dit?<br />
Nou, ondanks de miljarden euro’s die in HBP en het<br />
vergelijkbare Amerikaanse BRAIN Initiative-project<br />
zijn gepompt, werd het doel niet bereikt. Er zijn best<br />
wat belangrijke doorbraken geforceerd, maar onze<br />
hersenen zijn zo complex dat we bij lange na niet<br />
in de buurt zijn gekomen van een virtuele versie.<br />
Gegokt wordt nu op 2030, 2040 of zelfs 2050.<br />
Nu zijn er mensen die dromen over<br />
nóg een stap verder: eeuwig leven<br />
door de inhoud van onze hersenen<br />
te uploaden naar een computer.<br />
Daarvoor is een nauwkeurig begrip<br />
van de machinerie in onze schedel<br />
nodig dat HBP of BRAIN<br />
hadden moeten leveren,<br />
maar dan? Is het überhaupt<br />
wel mogelijk? Kan<br />
je geest zonder je lijf?<br />
Daar schrijft Ronald<br />
Veldhuizen over in zijn<br />
fantastische verhaal<br />
‘Eeuwig leven in de<br />
cloud’ (pagina 14).<br />
Lees dat artikel.<br />
Daar wordt je brein nog<br />
complexer van.<br />
André Kesseler is hoofdredacteur van <strong>KIJK</strong>.<br />
Reageren op deze column en de nieuwe <strong>KIJK</strong>?<br />
Schrijf naar info@kijkmagazine.nl.<br />
5/<strong>2023</strong> 5
Eeuwig<br />
leven in de<br />
cloud<br />
YUICHIRO CHINO/GETTY IMAGES<br />
14 5/<strong>2023</strong>
Tekst: Ronald Veldhuizen<br />
Een kopie van je brein maken en na je<br />
dood verder leven in een computer: er zijn<br />
mensen die hopen dat dat ooit mogelijk<br />
wordt. Maar kan het ook echt? En,<br />
belangrijker: zou je jezelf nog wel zijn?<br />
5/<strong>2023</strong> 15
FORENSISCH GENETICUS<br />
SOFIE CLAERHOUT:<br />
‘Het Y-chromosoom<br />
verraadt hoe<br />
nauw mannen<br />
verwant zijn’<br />
30 5/<strong>2023</strong>
KEVIN FAINGNAERT<br />
5/<strong>2023</strong> 31
AI<br />
helpt ons aan<br />
medicatie<br />
46 5/<strong>2023</strong>
Tekst: Renée Moezelaar<br />
Van eerste proefje tot uiteindelijke medicijn<br />
is een lange, moeilijke weg, die vaak ook<br />
nog eens doodloopt. Zonde van al het geld<br />
en de moeite. Nederlandse onderzoekers<br />
zijn nu bezig om dat proces te versnellen<br />
door het voorwerk uit te besteden aan<br />
kunstmatige intelligentie.<br />
ISTOCK/GETTY IMAGES<br />
Yes! Na het scannen van meer<br />
dan duizend moleculen hebben<br />
onderzoekers eindelijk<br />
een stof gevonden die tumorcellen<br />
binnendringt en kapotmaakt. Misschien<br />
is dit hét medicijn tegen<br />
kanker.<br />
Vervolgens gaat het molecuul de<br />
malle-onderzoeksmolen in. De<br />
wetenschappers optimaliseren de<br />
structuur van het molecuul, en<br />
testen het eerst op diermodellen en<br />
daarna op gezonde vrijwilligers.<br />
Aan het eind van dit traject, dat<br />
minimaal zo’n tien jaar duurt, komt<br />
dan eindelijk de conclusie: het medicijn<br />
werkt niet goed genoeg. Terug<br />
naar de tekentafel.<br />
Bovenstaand scenario komt helaas<br />
vaker voor dan je misschien denkt.<br />
Het ontwikkelen van nieuwe<br />
medicijnen is een traag en moeilijk<br />
proces. Elk medicijn bestaat uit één<br />
molecuul dat een bepaald proces in<br />
het lichaam activeert of juist onderdrukt,<br />
zodat je bijvoorbeeld geen<br />
pijn meer voelt of zodat ziekmakende<br />
bacteriën worden aangevallen<br />
door het immuun systeem. Dit proces<br />
noemen we biologische activiteit, en<br />
het houdt in dat de moleculen interacties<br />
aangaan met de eiwitten die<br />
bij deze processen betrokken zijn.<br />
Duizenden moleculen worden<br />
jaarlijks gescand op deze biologische<br />
activiteit en dus op hun mogelijke<br />
medicinale werking, maar slechts<br />
enkele tientallen schoppen het<br />
uiteindelijk tot medicijn. De kans<br />
dat we een stof vinden die ons kan<br />
helpen kanker, parkinson, alzheimer<br />
en andere ziektes te bestrijden, is<br />
dus erg klein. En doordat de onderzoeken<br />
vaak op niets uitlopen, is<br />
het ontwikkelen van medicijnen erg<br />
duur.<br />
Wetenschappers zoeken dan ook<br />
naar alternatieve manieren om<br />
nieuwe medicijnen te ontdekken.<br />
Een daarvan is het inschakelen van<br />
kunstmatige intelligentie of artificial<br />
intelligence (AI).<br />
Nieuwe moleculen<br />
Dat AI juist in dit vakgebied een rol<br />
begint te spelen, is niet zo raar, zeker<br />
als je kijkt naar de enorme hoeveelheid<br />
moleculen die in theorie geschikt<br />
is om medicijnen mee te maken,<br />
zegt hoogleraar computational drug<br />
discovery Gerard van Westen van de<br />
Universiteit Leiden. “Onderzoekers<br />
hebben geschat hoeveel moleculen<br />
mogelijk een medicinale werking<br />
hebben. Dat kwam uit op een enorm<br />
getal; een 10 met wel 33 nullen.” Dat<br />
zijn er onvoorstelbaar veel; zelfs meer<br />
dan het aantal sterren in het universum.<br />
Van Westen: “De enige manier<br />
om al die moleculen te doorzoeken, is<br />
met een computer.”<br />
Dat kan op verschillende manieren<br />
gebeuren. Eén optie is de AI bestaande<br />
moleculen laten scannen<br />
op eigenschappen die je zoekt, zoals<br />
onderzoekers van de Universiteit<br />
van Ohio in de VS hebben gedaan. Zij<br />
kwamen er met behulp van AI achter<br />
dat het molecuul ketamine afkickverschijnselen<br />
kan blokkeren bij mensen<br />
die kampen met een cocaïneverslaving.<br />
Een andere optie is de computer<br />
vragen om nieuwe molecuulstructuren<br />
te genereren die bijvoorbeeld<br />
binden aan een bepaald eiwit dat op<br />
kankercellen zit, waardoor deze kankercellen<br />
het loodje leggen. Op deze<br />
manier hebben Chinese onderzoekers<br />
al mogelijke nieuwe medicijnen voor<br />
leverkanker gevonden, die ze nu gaan<br />
maken en verder gaan testen.<br />
In de onderzoeksgroep molecular machine<br />
learning van Francesca Grisoni,<br />
chemisch bioloog aan de TU Eindhoven,<br />
richten ze zich vooral op het maken<br />
van compleet nieuwe structuren.<br />
Hierbij gebruiken ze een algoritme dat<br />
gebaseerd is op het zogenoemde Natural<br />
Language Processing (NLP), de<br />
techniek achter verschillende tekst-<br />
AI’s. “Er zijn al heel veel toepassingen<br />
van tekst-AI, zoals het automatisch<br />
afmaken van het woord dat je typt als<br />
je appt”, vertelt promovendus<br />
molecular machine learning De-<br />
5/<strong>2023</strong> 47
Vreemde talen<br />
in de spotlights<br />
Tekst: Sterre Leufkens<br />
Nederlands, Duits, Frans, Engels… Ze hebben allemaal hun<br />
eigenaardigheden. Rijtjes uitgangen en onvoorspelbare<br />
lidwoorden, spookletters die je wel schrijft maar niet uitspreekt...<br />
Maar het kan nog veel gekker. Deze zes excentriekelingen zetten<br />
alles wat je dacht te weten over taal op zijn kop. En als bonus:<br />
ook het Nederlands blijkt bijzonderder dan je misschien dacht.<br />
56 5/<strong>2023</strong>
Trommeltopper:<br />
Het Bora<br />
JULIEN MEYER/LAURE DENTEL<br />
MIROSŁAW NOWACZYK/ALAMY<br />
De Bora, die wonen in het Amazonewoud in Peru en<br />
Colombia, hebben in veel van hun dorpshuizen twee<br />
grote, langwerpige trommels staan, waarmee ze een<br />
lage en een hoge dreun kunnen produceren. Dat doen<br />
ze niet om het dorpsfeest muzikaal op te leuken, maar<br />
om boodschappen door te geven. De taal van de Bora<br />
kent namelijk een drumvariant: een versimpelde versie<br />
van de gewone taal die puur uit trommelslagen bestaat.<br />
Dat is handig, want als je net in een ander stuk<br />
bos bent, kun je niet even naar je huisgenoten lopen<br />
om te zeggen dat je iets vergeten bent. Het geluid<br />
van de drums draagt zo ver dat je die huisgenoten wel<br />
letterlijk kunt optrommelen.<br />
Het is wonderlijk dat het de Bora lukt om informatie<br />
over te brengen met slechts twee geluiden. Wat helpt<br />
bij het begrijpen van de drumtaal is dat de structuur<br />
van de berichten altijd hetzelfde is. Een boodschap<br />
begint met een standaard openingsmelodie, dan volgt<br />
het onderwerp en de naammelodie van de beoogde<br />
ontvanger – net als bij een mailtje eigenlijk. Daarna<br />
komt de boodschap zelf en ten slotte de vaste afsluit-<br />
‘zin’: ‘En denk maar niet dat ik een leugenaar ben!’,<br />
net zoals je een gebed altijd met ‘amen’ afsluit. De<br />
standaardstructuur van de boodschappen maakt ze<br />
begrijpelijker: als luisteraar weet je al een beetje wat<br />
je kunt verwachten.<br />
Daarnaast helpt het dat Bora een zogenoemde toontaal<br />
is: lettergrepen worden uitgesproken met een<br />
relatief hoge of lage toonhoogte. De opeenvolging<br />
van hoog en laag in een trommelboodschap vertelt<br />
een luisteraar dus welke woorden er worden bedoeld.<br />
Taalwetenschappers hebben recent ontdekt dat ook<br />
ritme een rol speelt. Het tijdsinterval tussen twee<br />
slagen geeft namelijk aan hoeveel medeklinkers er in<br />
een woord zitten. Bora-sprekers pikken die ritmische<br />
informatie op. Door de combinatie van toonhoogte en<br />
ritme ontcijferen ze de woorden.<br />
De trommeltaal van de Bora is niet de enige muzikale<br />
taalvariant. Behalve andere drumtalen zijn er ook<br />
humtalen, waarin je je bericht neuriet, zangtalen en<br />
fluittalen, zoals het Silbo Gomera dat wordt gebruikt<br />
op het Canarische eiland La Gomera. Dit vulkanische<br />
eiland stikt van de bergpieken en dalen, dus ook hier<br />
komt het van pas dat je boodschappen kunt doorgeven<br />
met een geluid dat verder draagt dan normale<br />
spraak. Wel verwarrend als iemand gewoon een vrolijk<br />
liedje loopt te fluiten…<br />
5/<strong>2023</strong> 57