KIJK editie 5 - 2023

WWW.KIJKMAGAZINE.NL
5 / 2023 / € 6,75
NU TE KOOP
KIJK
Antwoordtspecial
Pagina 79
BLIJF DOORVRAGEN
KUN JE HET BREIN
UPLOADEN NAAR DE CLOUD?
Het eeuwige leven
DE SMAKELIJKE TOEKOMST VAN KWEEKVLEES • DAMBUSTERS: OPERATIE
STUITERBOM • NEUTRINO’S BRENGEN DE OERKNAL IN BEELD • VAN GRONINGEN
TOT TURKIJE: AARDBEVINGSPROOF BOUWEN

24
6 ENERGIEBOOST
KIJK KORT Batterijwetenschappers dromen
ervan een techniek te bedenken om de
accuduur fors te verhogen. Een Nederlands
team heeft dit, vrij simpel, voor elkaar
gekregen. En meer wetenschapsnieuws.
13 HOOGBOUW
COLUMN Geen regendans, maar een kunstmatige
berg. Hiermee hopen de Verenigde
Arabische Emiraten neerslag te produceren.
Een haalbaar plan? Absoluut niet,
aldus Rijco van Egdom.
14 DIGI-HEMEL
Lijkt het je wat: na de dood voortleven in
een computer? Het bedrijf Nectome wil
dit bewerkstelligen door een kopie van
je brein te uploaden in de cloud – tegen
betaling. Geldverspilling of geweldige
investering?
22 SNELHEIDSDUIVELS
FAR OUT Poolse natuurkundigen suggereren
dat er deeltjes zijn die sneller dan
het licht reizen. Én dat ze een brug kunnen
slaan tussen hun wereld en de onze – waar
alles langzamer dan het licht gaat.
24 SCHOKDEMPEND
Tijdens de recente aardschokken in Turkije
en Syrië stortten gebouwen als kaartenhuizen
in elkaar. Met duizenden doden tot
gevolg. Hoe kunnen we deze bouwwerken
aardbevingsbestendig maken?
30 CSY
INTERVIEW Aan de hand van het mannelijke
Y-chromosoom hoopt forensisch
geneticus Sofie Claerhout vastgelopen
moordzaken in België op te lossen. Iets dat
in Nederland al langer gebeurt.
36 DIEPTEBEELDEN
IN BEELD Parende octopussen, een schildpad
met een platvis in zijn bek, en een
stalkende verpleegsterhaai. De Underwater
Photographer of the Year-wedstrijd stelt
ook dit jaar niet teleur.
44 VER VERLEDEN
ONDERWATER ONDERVRAAGT Sterrenkundige
Mariska Kriek tracht de geheimen
van het vroege heelal bloot te leggen. De
James Webb-telescoop én een miljoenen
bedrag moeten haar hierbij helpen.
46 FARMACEUTEN 2.0
A.I. een bedreiging voor de mensheid? De
systemen kunnen ook uitkomst bieden. Zo
zetten wetenschappers ze in om moleculen
aan het licht te brengen die kunnen dienen
als medicijnen.
50 STUITERBOM
TERUGVLUCHT Een bom laten keilen
over het water om Duitse stuwdammen te
vernietigen. Dat was het doel van de Britse
Dambusters – die het na afloop van de missie
niet allemaal na konden vertellen.
56 JARGON
Een taal met slechts twaalf klanken; eentje
met tal van naamvallen; en een stam die
communiceert door te trommelen. Zeven
vreemde talen op een rij, en het Nederlands
staat daar ook in.
62 HEKSENJACHT
Het meten van relic neutrino’s, deeltjes die
ons meer kunnen vertellen over de oerknal,
lijkt een onmogelijke opgave. Een team
van zo’n vijftig natuurkundigen gaat zich er
toch aan wagen.
68 SPUL
TECH-TOYS Een meetlat uit de toekomst,
een horloge met een handleiding, een muis
met een speciale duim-houder, en een
slimme typemachine. Kortom: voor ieder
wat wils in de gadgetrubriek.
70 SPEKLAB
Van Nederland tot Singapore: wereldwijd
werken bedrijven aan manieren om kweekvlees
nog lekkerder en beter van structuur
te maken. Hoe ziet de toekomst van dit
laboratoriumvlees eruit?
76 VRAAG MAAR RAAK
KIJK ANTWOORDT Kun je met een (aardse)
auto op de maan rijden? Waarom is het
lastiger om af te vallen als je ouder bent?
Wat is de kortste landsgrens ter wereld? En
meer vragen beantwoord.
79 WWW.DOMMER.NL?
COLUMN Doordat je álles kunt opzoeken
op internet, hoef je eigenlijk niets meer
te onthouden. Gevolg: je word dommer.
Toch? Onze mythbuster Ronald Veldhuizen
nuanceert de boel.
36
50
4 5/2023

70 50
62
24
62
14
46
EDITORIAL
BEELD COVER: GETTY IMAGES, MOSA MEAT, SIMON W. ATACK. KARLSRUHE INSTITUTE OF TECHNOLOGY, BEWERKING: BERT VAN DEN BROEK/IDETIF, BEELD INHOUD: KEES VAN DE VEEN/HH/ANP, KAT ZHOU/UPY 2023, ALEX ZHAVORONKOV, SIMON ATACK/SIMONATACK.COM, KARLSRUHE INSTITUTE OF TECHNOLOGY, ERIK DE KLEIN
KESSELER
In silico
Er zijn verschillende manieren om een brein te
bestuderen. ‘In vivo’ bijvoorbeeld, dus in een
dier dat nog leeft. Of ‘in vitro’, met een brein
dat kunstmatig in leven wordt gehouden. In mei
2005 startte onder leiding van de charismatische
Israëlische neurowetenschapper Henry Markram
van de Zwitserse École Polytechnique Fédérale de
Lausanne een poging om nog een andere manier te
realiseren. Binnen het Blue Brain Project werd in
de supercomputer Blue Gene een uiterst nauwkeurige
digitale reconstructie van een muizenbrein
gemaakt, waarmee later bepaalde onderzoeken ‘in
silico’ – dus aan de hand van die digitale kopie –
konden worden uitgevoerd.
Door een fijne injectie van meer dan een miljard
euro van de EU kon dat toch al ambitieuze plan in
2009 worden uitgebreid tot een nog veel ambitieuzer
plan: het bouwen van een virtueel menselijk
brein. Handig in de strijd tegen onder meer alzheimer,
autisme, schizofrenie, depressie en hersenletsel.
Met zijn kenmerkende, wat megalomane
instelling beloofde Markram dat zijn Human Brain
Project (HBP) binnen tien jaar een gedetailleerd,
functioneel kunstmatig menselijk brein op zou
leveren. Dat bleek veel ingewikkelder dan gedacht.
Zoals een neurowetenschapper het ooit verwoordde:
“Het is al moeilijk genoeg om de 302 neuronen
van een rondworm in kaart te brengen, laat staan
de 86 miljard neuronen in onze schedel.” Markram
kon zijn claims dan ook niet waarmaken en in 2015
werd hij aan de kant gezet. Waarom vertel ik dit?
Nou, ondanks de miljarden euro’s die in HBP en het
vergelijkbare Amerikaanse BRAIN Initiative-project
zijn gepompt, werd het doel niet bereikt. Er zijn best
wat belangrijke doorbraken geforceerd, maar onze
hersenen zijn zo complex dat we bij lange na niet
in de buurt zijn gekomen van een virtuele versie.
Gegokt wordt nu op 2030, 2040 of zelfs 2050.
Nu zijn er mensen die dromen over
nóg een stap verder: eeuwig leven
door de inhoud van onze hersenen
te uploaden naar een computer.
Daarvoor is een nauwkeurig begrip
van de machinerie in onze schedel
nodig dat HBP of BRAIN
hadden moeten leveren,
maar dan? Is het überhaupt
wel mogelijk? Kan
je geest zonder je lijf?
Daar schrijft Ronald
Veldhuizen over in zijn
fantastische verhaal
‘Eeuwig leven in de
cloud’ (pagina 14).
Lees dat artikel.
Daar wordt je brein nog
complexer van.
André Kesseler is hoofdredacteur van KIJK.
Reageren op deze column en de nieuwe KIJK?
Schrijf naar info@kijkmagazine.nl.
5/2023 5

Eeuwig
leven in de
cloud
YUICHIRO CHINO/GETTY IMAGES
14 5/2023

Tekst: Ronald Veldhuizen
Een kopie van je brein maken en na je
dood verder leven in een computer: er zijn
mensen die hopen dat dat ooit mogelijk
wordt. Maar kan het ook echt? En,
belangrijker: zou je jezelf nog wel zijn?
5/2023 15

FORENSISCH GENETICUS
SOFIE CLAERHOUT:
‘Het Y-chromosoom
verraadt hoe
nauw mannen
verwant zijn’
30 5/2023

KEVIN FAINGNAERT
5/2023 31

AI
helpt ons aan
medicatie
46 5/2023

Tekst: Renée Moezelaar
Van eerste proefje tot uiteindelijke medicijn
is een lange, moeilijke weg, die vaak ook
nog eens doodloopt. Zonde van al het geld
en de moeite. Nederlandse onderzoekers
zijn nu bezig om dat proces te versnellen
door het voorwerk uit te besteden aan
kunstmatige intelligentie.
ISTOCK/GETTY IMAGES
Yes! Na het scannen van meer
dan duizend moleculen hebben
onderzoekers eindelijk
een stof gevonden die tumorcellen
binnendringt en kapotmaakt. Misschien
is dit hét medicijn tegen
kanker.
Vervolgens gaat het molecuul de
malle-onderzoeksmolen in. De
wetenschappers optimaliseren de
structuur van het molecuul, en
testen het eerst op diermodellen en
daarna op gezonde vrijwilligers.
Aan het eind van dit traject, dat
minimaal zo’n tien jaar duurt, komt
dan eindelijk de conclusie: het medicijn
werkt niet goed genoeg. Terug
naar de tekentafel.
Bovenstaand scenario komt helaas
vaker voor dan je misschien denkt.
Het ontwikkelen van nieuwe
medicijnen is een traag en moeilijk
proces. Elk medicijn bestaat uit één
molecuul dat een bepaald proces in
het lichaam activeert of juist onderdrukt,
zodat je bijvoorbeeld geen
pijn meer voelt of zodat ziekmakende
bacteriën worden aangevallen
door het immuun systeem. Dit proces
noemen we biologische activiteit, en
het houdt in dat de moleculen interacties
aangaan met de eiwitten die
bij deze processen betrokken zijn.
Duizenden moleculen worden
jaarlijks gescand op deze biologische
activiteit en dus op hun mogelijke
medicinale werking, maar slechts
enkele tientallen schoppen het
uiteindelijk tot medicijn. De kans
dat we een stof vinden die ons kan
helpen kanker, parkinson, alzheimer
en andere ziektes te bestrijden, is
dus erg klein. En doordat de onderzoeken
vaak op niets uitlopen, is
het ontwikkelen van medicijnen erg
duur.
Wetenschappers zoeken dan ook
naar alternatieve manieren om
nieuwe medicijnen te ontdekken.
Een daarvan is het inschakelen van
kunstmatige intelligentie of artificial
intelligence (AI).
Nieuwe moleculen
Dat AI juist in dit vakgebied een rol
begint te spelen, is niet zo raar, zeker
als je kijkt naar de enorme hoeveelheid
moleculen die in theorie geschikt
is om medicijnen mee te maken,
zegt hoogleraar computational drug
discovery Gerard van Westen van de
Universiteit Leiden. “Onderzoekers
hebben geschat hoeveel moleculen
mogelijk een medicinale werking
hebben. Dat kwam uit op een enorm
getal; een 10 met wel 33 nullen.” Dat
zijn er onvoorstelbaar veel; zelfs meer
dan het aantal sterren in het universum.
Van Westen: “De enige manier
om al die moleculen te doorzoeken, is
met een computer.”
Dat kan op verschillende manieren
gebeuren. Eén optie is de AI bestaande
moleculen laten scannen
op eigenschappen die je zoekt, zoals
onderzoekers van de Universiteit
van Ohio in de VS hebben gedaan. Zij
kwamen er met behulp van AI achter
dat het molecuul ketamine afkickverschijnselen
kan blokkeren bij mensen
die kampen met een cocaïneverslaving.
Een andere optie is de computer
vragen om nieuwe molecuulstructuren
te genereren die bijvoorbeeld
binden aan een bepaald eiwit dat op
kankercellen zit, waardoor deze kankercellen
het loodje leggen. Op deze
manier hebben Chinese onderzoekers
al mogelijke nieuwe medicijnen voor
leverkanker gevonden, die ze nu gaan
maken en verder gaan testen.
In de onderzoeksgroep molecular machine
learning van Francesca Grisoni,
chemisch bioloog aan de TU Eindhoven,
richten ze zich vooral op het maken
van compleet nieuwe structuren.
Hierbij gebruiken ze een algoritme dat
gebaseerd is op het zogenoemde Natural
Language Processing (NLP), de
techniek achter verschillende tekst-
AI’s. “Er zijn al heel veel toepassingen
van tekst-AI, zoals het automatisch
afmaken van het woord dat je typt als
je appt”, vertelt promovendus
molecular machine learning De-
5/2023 47

Vreemde talen
in de spotlights
Tekst: Sterre Leufkens
Nederlands, Duits, Frans, Engels… Ze hebben allemaal hun
eigenaardigheden. Rijtjes uitgangen en onvoorspelbare
lidwoorden, spookletters die je wel schrijft maar niet uitspreekt...
Maar het kan nog veel gekker. Deze zes excentriekelingen zetten
alles wat je dacht te weten over taal op zijn kop. En als bonus:
ook het Nederlands blijkt bijzonderder dan je misschien dacht.
56 5/2023

Trommeltopper:
Het Bora
JULIEN MEYER/LAURE DENTEL
MIROSŁAW NOWACZYK/ALAMY
De Bora, die wonen in het Amazonewoud in Peru en
Colombia, hebben in veel van hun dorpshuizen twee
grote, langwerpige trommels staan, waarmee ze een
lage en een hoge dreun kunnen produceren. Dat doen
ze niet om het dorpsfeest muzikaal op te leuken, maar
om boodschappen door te geven. De taal van de Bora
kent namelijk een drumvariant: een versimpelde versie
van de gewone taal die puur uit trommelslagen bestaat.
Dat is handig, want als je net in een ander stuk
bos bent, kun je niet even naar je huisgenoten lopen
om te zeggen dat je iets vergeten bent. Het geluid
van de drums draagt zo ver dat je die huisgenoten wel
letterlijk kunt optrommelen.
Het is wonderlijk dat het de Bora lukt om informatie
over te brengen met slechts twee geluiden. Wat helpt
bij het begrijpen van de drumtaal is dat de structuur
van de berichten altijd hetzelfde is. Een boodschap
begint met een standaard openingsmelodie, dan volgt
het onderwerp en de naammelodie van de beoogde
ontvanger – net als bij een mailtje eigenlijk. Daarna
komt de boodschap zelf en ten slotte de vaste afsluit-
‘zin’: ‘En denk maar niet dat ik een leugenaar ben!’,
net zoals je een gebed altijd met ‘amen’ afsluit. De
standaardstructuur van de boodschappen maakt ze
begrijpelijker: als luisteraar weet je al een beetje wat
je kunt verwachten.
Daarnaast helpt het dat Bora een zogenoemde toontaal
is: lettergrepen worden uitgesproken met een
relatief hoge of lage toonhoogte. De opeenvolging
van hoog en laag in een trommelboodschap vertelt
een luisteraar dus welke woorden er worden bedoeld.
Taalwetenschappers hebben recent ontdekt dat ook
ritme een rol speelt. Het tijdsinterval tussen twee
slagen geeft namelijk aan hoeveel medeklinkers er in
een woord zitten. Bora-sprekers pikken die ritmische
informatie op. Door de combinatie van toonhoogte en
ritme ontcijferen ze de woorden.
De trommeltaal van de Bora is niet de enige muzikale
taalvariant. Behalve andere drumtalen zijn er ook
humtalen, waarin je je bericht neuriet, zangtalen en
fluittalen, zoals het Silbo Gomera dat wordt gebruikt
op het Canarische eiland La Gomera. Dit vulkanische
eiland stikt van de bergpieken en dalen, dus ook hier
komt het van pas dat je boodschappen kunt doorgeven
met een geluid dat verder draagt dan normale
spraak. Wel verwarrend als iemand gewoon een vrolijk
liedje loopt te fluiten…
5/2023 57