Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Wat als ...<br />
we nooit de aardappel<br />
hadden ontdekt?<br />
VAN<br />
BANDA<br />
TOT<br />
CONGO<br />
DE<br />
ZWARTSTE BLADZIJDEN<br />
UIT ONZE GESCHIEDENIS<br />
DERTIEN<br />
ABSOLUTE<br />
DIEPTE-<br />
PUNTEN<br />
UIT DE<br />
HISTORIE<br />
VAN<br />
DE<br />
LAGE<br />
LANDEN<br />
FIDEL CASTRO<br />
De held van het<br />
Cubaanse volk<br />
werd haar dictator<br />
Zo werden het<br />
ATOMIUM<br />
en zes andere<br />
iconen gebouwd<br />
DE IJSBEER<br />
Van mythisch<br />
monster tot<br />
klimaatmascotte
3x de vernieuwde <strong>KIJK</strong><br />
voor €12,50<br />
42%<br />
KORTING<br />
DOGGERLAND: HET ATLANTIS VAN DE NOORDZEE<br />
WWW.<strong>KIJK</strong>MAGAZINE.NL 10 / € 6,75<br />
ZIJN PLANTEN<br />
SLIMMER DAN WE<br />
DENKEN?<br />
MAAK KANS<br />
OP KAARTEN<br />
VOOR<br />
AVIODROME!<br />
PAGINA 69<br />
Hoe lossen we<br />
verdroging op?<br />
Opnieuw nadenken<br />
over hoe we ons<br />
land gebruiken<br />
Zeven ‘eersten’<br />
uit onze luchtvaartgeschiedenis<br />
Graaf De Lambert<br />
steekt het Kanaal<br />
over<br />
Zo sloop je een<br />
iPhone<br />
Robot Daisy ontleedt<br />
in een mum van tijd<br />
smartphones<br />
Winterslaap<br />
DE VOORDELEN VAN LANGDURIG PITTEN<br />
WAT IS DE KORTSTE LANDSGRENS TER WERELD?<br />
WWW.<strong>KIJK</strong>MAGAZINE.NL 10 / € 6,75<br />
Dambusters:<br />
operatie<br />
stuiter bom<br />
Stuwdammen over<br />
water vernietigen<br />
DE SMAKELIJKE<br />
TOEKOMST VAN<br />
KWEEKVLEES<br />
NU TE KOOP<br />
<strong>KIJK</strong><br />
ANTWOORDT-<br />
SPECIAL<br />
PAGINA 69<br />
<strong>KIJK</strong> vertelt waarom<br />
<strong>KIJK</strong> is al ruim 55 jaar hét blad voor mensen die op zoek<br />
zijn naar meer dan wat feitjes waarmee je in de kroeg<br />
kunt scoren. Voor kritische lezers die niet alleen willen<br />
weten dát iets zo is, maar vooral waaróm. Die blijven<br />
doorvragen en zo de wereld van wetenschap en tech<br />
beter willen begrijpen.<br />
Neutrino’s brengen<br />
de oerknal in beeld<br />
Natuurkundigen<br />
gaan zich er toch<br />
aan wagen<br />
Van Groningen<br />
tot Turkije:<br />
aardbevingsproof<br />
bouwen<br />
Schokdempende<br />
oplossingen<br />
Eeuwig leven<br />
KUN JE HET BREIN UPLOADEN<br />
NAAR DE CLOUD?<br />
Nieuwsgierig geworden? Blijf up-to-date in de snel<br />
veranderende wereld van science, space, tech & history<br />
en probeer nu 3x de vernieuwde <strong>KIJK</strong> voor slechts<br />
€12,50 (i.p.v. €21,60).<br />
Ga naar kijkmagazine.nl/nieuw<br />
of bel 020 - 894 5666<br />
De aanbieding is geldig t/m 13 maart <strong>2024</strong> en/of zolang de voorraad strekt. Op deze verkoopovereenkomst zijn<br />
de leveringsvoorwaarden en het privacybeleid van Roularta Media Nederland B.V. van toepassing.
VOORWOORD<br />
Rozengeur en maneschijn<br />
Wie de geschiedenisboekjes van vroeger openslaat, leest lange opsommingen van hoogtepunten.<br />
Grootse prestaties, dappere landgenoten, heldendaden... het houdt niet op. Je zou bijna zeggen:<br />
Noord-Korea is er niks bij. Natuurlijk, onze geschiedenis zit vol moois, en de verhalen daarover<br />
moeten we vooral blijven vertellen. Maar het leven is niet alleen rozengeur en maneschijn – en<br />
onze geschiedenis was niet alléén maar gezelligheid.<br />
Door bloedbaden in de koloniën, slavenhandel, collaboratie, Jodenjacht, politieke moorden is de<br />
lijst van zwarte bladzijden in de geschiedenis schrikbarend lang. We polsten een aantal historici en<br />
kwamen tot een overzicht met belangrijke dieptepunten: zie pagina 14 en verder.<br />
Waar ‘we’ precies wel en niet excuses voor moeten aanbieden? Wat de financiële en juridische<br />
gevolgen moeten zijn van de acties van onze voorouders? En wat we moeten doen met stand-<br />
beelden van types als Jan Pieterszoon Coen en Leopold II? Die discussie laten we over aan politici<br />
en talkshowgasten. Maar deze wreedheden hebben hoe dan ook plaatsgevonden en ook die<br />
verhalen moeten we blijven vertellen, net zoals die over onze historische hoogtepunten.<br />
André Kesseler<br />
Hoofdredacteur<br />
Twee muskaatnootplukkers op de<br />
Banda-eilanden, circa 1870. Tweeënhalve<br />
eeuw eerder vond daar een bloedbad<br />
plaats onder leiding van Jan Pieterszoon<br />
Coen (pagina 16).<br />
COLLECTIE NATIONAAL MUSEUM VAN WERELDCULTUREN<br />
Nog geen<br />
abonnee?<br />
Zie de aanbieding<br />
op pagina 67!<br />
GESCHIEDENIS 1 . <strong>2024</strong> 3
Inhoud<br />
6 Heilloos Heilmittel<br />
In 1890 zorgde de Duitse arts Robert Koch voor euforie<br />
met een medicijn tegen tbc, de grootste moordenaar<br />
van de negentiende eeuw. Het werd geen succes. Tbc is<br />
wereldwijd nog steeds de op één na dodelijkste infectieziekte.<br />
Over tuberculose toen en nu.<br />
12 Historisch nieuws<br />
De oudste ‘wapenfabriek’ van Israël, het Retabel is<br />
weer thuis, Aziatische slavenhandel in kaart gebracht –<br />
en meer actuele historie<br />
SPECIAL<br />
6<br />
14 Zwarte bladzijden<br />
Op 1 juli 2023 bood Willem-Alexander excuses<br />
aan voor het Nederlandse slavernijverleden, een<br />
jaar eerder betuigde collega Filip al spijt voor de<br />
Belgische Congo-historie. Langzaam maar zeker<br />
lijken we meer in het reine te komen met de dieptepunten<br />
in onze geschiedenis.<br />
16 Het Banda-bloedbad<br />
Weinig mensen die in de keuken naar de nootmuskaat<br />
grijpen, zullen denken aan de bloedige<br />
geschiedenis achter deze specerij. Die bereikte in<br />
1621 zijn dieptepunt toen de bevolking van de Bandaeilanden<br />
werd opgejaagd en uitgemoord. Hoe kwam<br />
het zover? En hoe verliep deze ontvolking?<br />
22 Het verdriet van Congo<br />
Ook nadat de staat België<br />
het bewind overnam van<br />
Leopold II, in 1908, werden<br />
er nog vele zwarte bladzijden<br />
volgeschreven. Een van de<br />
treurigste is het bloedige<br />
neerslaan van de Pendeopstand<br />
in 1931.<br />
25 Ook erg<br />
Een greep uit een veel te lange lijst van andere<br />
dieptepunten, van Joden- tot heksenjacht, en van<br />
politieke moorden tot slavernij.<br />
14<br />
GESCHIEDENIS 1 . <strong>2024</strong>
34<br />
28 In de steigers<br />
Het Atomium, het Vrijheidsbeeld, de Tower Bridge...<br />
Het is moeilijk voor te stellen dat deze beeldbepalende<br />
bouwwerken er ooit níet waren. Toch zijn ze niet eens<br />
zo heel lang geleden gebouwd, want zoals deze platen<br />
bewijzen, stammen ze uit het fotografietijdperk.<br />
40<br />
34 Historische vragen<br />
Hoe hebben mensen de wolf getemd? Hoe groot was<br />
Neutraal Moresnet? Waarom had de hoge bi een groot<br />
en een klein wiel? En meer geschiedenisvragen en<br />
-antwoorden.<br />
36 Wat als … we de aardappel niet hadden?<br />
Hoe zou de geschiedenis verlopen zijn als de Spanjaarden<br />
eeuwen geleden géén aardappels mee terug<br />
hadden genomen uit Zuid-Amerika?<br />
40 Van mythisch monster tot knuffelbeer<br />
Slachtoffers van de opwarming van de aarde of zielig<br />
drijvend op de laatste ijsschotsen. Zo worden ijsberen<br />
tegenwoordig vaak afgeschilderd, maar vroeger keken<br />
we heel anders tegen ze aan. Over de verhouding tussen<br />
de mens en het grootste landroofdier ter wereld.<br />
54<br />
46 Alledaags: de stofzuiger<br />
Met snoer, zonder snoer of autonoom rollend<br />
over de grond. Stofzuigers zijn niet meer weg<br />
te denken uit ons huis. Dat was tot een<br />
kleine eeuw geleden wel anders.<br />
48 Undercover als moslim<br />
Weinig ontdekkingsreizigers brachten hun leven zó<br />
in gevaar als de Zwitser Johann Burckhardt. Maar dat<br />
leverde hem wel wat op. Hij kwam op plekken waar<br />
geen westerling ooit was geweest.<br />
58<br />
54 Toetanchamons collega’s<br />
Gaat het over Egyptische farao’s, dan gaat het vaak<br />
over Toetanchamon of Cleopatra. Maar er zijn veel meer<br />
koningen geweest die het vermelden waard zijn. Van<br />
een farao die maar liefst drie piramides liet bouwen<br />
tot een koning die sportief uitblonk. Wie waren deze<br />
collega’s van koning ‘Toet’?<br />
58 ‘De geschiedenis zal me vrijspreken’<br />
Toen Cubaanse guerilla’s 65 jaar geleden aan de macht<br />
kwamen, was hun leider Fidel Castro een internationaal<br />
idool. De liefde bekoelde snel, want ondanks talloze<br />
mooie beloften regeerde hij het eiland met harde hand.<br />
Zo hard, dat Castro de langstzittende dictator ooit werd.<br />
64 Media<br />
De bijzonderste bijnamen van historische heersers en<br />
meer boeken, series en tentoonstellingen die de moeite<br />
waard zijn.<br />
66 Volgend nummer / colofon<br />
GESCHIEDENIS 1 . <strong>2024</strong><br />
5
GENEESKUNDE<br />
Het tbc-medicijn dat bedrog bleek:<br />
Robert Koch en het tuberculineschandaal<br />
Heilloos Heilmit<br />
Overdekt maar toch in de buitenlucht: tbclijders<br />
in sanatorium Dekkerswald (onder de<br />
rook van Nijmegen). Dat werd in 1913 opgericht<br />
voor ‘longlijders en zwakke kinderen’.<br />
6 GESCHIEDENIS 1 . <strong>2024</strong>
REGIONAAL ARCHIEF NIJMEGEN<br />
tel<br />
In 1890 zorgde de<br />
Duitse arts Robert Koch<br />
voor euforie met een<br />
medicijn tegen tbc, de<br />
grootste moordenaar<br />
van de negentiende<br />
eeuw. Het werd geen<br />
succes. Tbc is wereldwijd<br />
nog steeds de op<br />
één na dodelijkste<br />
infectie-ziekte. Over<br />
tuberculose toen en nu.<br />
TEKST: TEAKE ZUIDEMA<br />
KI/WIKIMEDIA<br />
D<br />
e Berlijners wisten niet<br />
wat hen overkwam. Het<br />
was de herfst van 1890<br />
en met iedere trein die<br />
de meest dynamische<br />
metropool van Europa<br />
binnenrolde, arriveerde<br />
een nieuwe lading hoestende passagiers.<br />
Ze kwamen van heinde en verre:<br />
Europeanen, Amerikanen en zelfs Aziaten.<br />
Vanaf het station op de Potsdamer<br />
Platz verspreidden ze zich rochelend<br />
over de stad. Sommigen haalden niet<br />
eens hun bestemming en stierven onderweg<br />
naar hotel, pension of ziekenhuis.<br />
De Berlijnse artsen waarschuwden<br />
voor een gezondheidscrisis, de<br />
bestuurders raakten in paniek. Het lijkbleke<br />
leger dat op Berlijn neerstreek, bestond<br />
namelijk uit duizenden tubercu-<br />
loselijders. Allemaal hadden ze<br />
hun laatste hoop gevestigd op het<br />
nieuwe geneesmiddel van Duitslands<br />
beroemdste wetenschapper van die<br />
tijd, de arts Robert Koch.<br />
Geen genezing<br />
Volgens conservatieve schattingen<br />
veroorzaakte tuberculose, of tbc, in de<br />
tweede helft van de negentiende eeuw<br />
wereldwijd een kwart van alle sterfgevallen.<br />
Mensen waren eraan gewend<br />
dat kinderen, ouders, familieleden,<br />
vrienden en collega’s al op jonge leeftijd<br />
uit het leven werden gerukt.<br />
In combinatie met ander ziekten als<br />
roodvonk, gevlekte koorts, kraamvrouwenkoorts,<br />
tyfus en griep, zorgde tbc<br />
ervoor dat de gemiddelde levensduur<br />
in West-Europa en de Verenigde Staten ><br />
GESCHIEDENIS 1 . <strong>2024</strong><br />
7
ARCHITECTUUR<br />
Een reis langs iconische<br />
bouwwerken in wording<br />
In de<br />
steigers<br />
Het Atomium, het Vrijheidsbeeld, de Tower Bridge... Het is moeilijk<br />
voor te stellen dat deze iconische bouwwerken er ooit níet waren.<br />
Toch zijn ze nog niet eens zo heel lang geleden gebouwd, want zoals<br />
deze platen bewijzen, stammen ze allemaal uit het fotografietijdperk.<br />
TEKST: BERRY OVERVELDE<br />
OMAR HAVANA/GETTY IMAGES<br />
IJzersterk symbool<br />
De bollen van het Atomium stellen ijzeratomen voor,<br />
165 miljard keer vergroot. Des te opmerkelijker lijkt het dat<br />
ze werden bekleed met een heel ander metaal: aluminium.<br />
Toch valt wel te verklaren waarom voor dit materiaal werd<br />
gekozen. Het Atomium werd gebouwd ter ere van de<br />
Wereldtentoonstelling van 1958, en in die tijd was aluminium<br />
een materiaal in opkomst. Bovendien hoefden de<br />
bollen het niet al te lang vol te houden, want het bouwwerk<br />
zou na de Wereldtentoonstelling weer worden<br />
gesloopt. Een nog duurzamer materiaal was dus niet<br />
nodig. Het Atomium bleek alleen zó geliefd, dat tijdelijk<br />
voorgoed werd. Bij een grote renovatie tussen 2004 en<br />
2006 werd het aluminium vervangen door roestvast staal.<br />
28 GESCHIEDENIS 1 . <strong>2024</strong>
NATIONAAL ARCHIEF/CCO
NATUUR<br />
Onze houding ten opzichte van de ijsbeer<br />
is de afgelopen eeuwen flink veranderd<br />
Van mythisch<br />
monster tot<br />
knuffelbeer<br />
HERITAGE IMAGES / GETTY IMAGES<br />
40 GESCHIEDENIS 1 . <strong>2024</strong>
Slachtoffers van de<br />
opwarming van de aarde,<br />
zielig drijvend op de laatste<br />
ijsschotsen. Zo worden<br />
ijsberen tegenwoordig vaak<br />
afgeschilderd. Vroeger keken<br />
we heel anders tegen ze aan.<br />
Over de verhouding tussen<br />
de mens en het grootste<br />
landroofdier ter wereld.<br />
TEKST: LAMBERT TEUWISSEN<br />
Moordlustige poolmonsters:<br />
zo kenden we ijsberen ten<br />
tijde van dit doek uit 1839.<br />
GESCHIEDENIS 1 . <strong>2024</strong><br />
41
PORTRET<br />
Fidel Castro, zijn jongere<br />
broer Raúl (met helm)<br />
en andere guerrilla’s,<br />
zoals ze te zien waren<br />
in een documentaire<br />
die de Amerikaanse<br />
zender CBS in 1957<br />
over hen maakte.<br />
CBS PHOTO ARCHIVE/GETTY IMAGES<br />
58 GESCHIEDENIS 1 . <strong>2024</strong>
Hoe Cuba’s Fidel Castro de<br />
langst zittende dictator ooit werd<br />
‘De geschiedenis<br />
zal me vrijspreken’<br />
Toen Cubaanse guerrilla’s 65 jaar geleden<br />
aan de macht kwamen, was hun leider Fidel<br />
Castro een internationaal idool. De liefde<br />
bekoelde snel, want ondanks talloze mooie<br />
beloften regeerde hij het eiland met harde<br />
hand. Zo hard, dat Castro de langstzittende<br />
dictator ooit werd.<br />
TEKST: LEO POLAK<br />
Aan het eind van 1940<br />
werd in Washington een<br />
brief uit Cuba bezorgd,<br />
bestemd voor president<br />
Franklin Delano Roosevelt.<br />
In redelijk Engels<br />
vertelde de schrijver<br />
ervan, die zei 12 jaar oud te zijn, dat hij<br />
blij was dat Roosevelt de verkiezingen<br />
had gewonnen en aan een nieuwe<br />
ambtstermijn mocht beginnen. Maar<br />
de Cubaanse jongen vroeg ook om geld:<br />
een biljet van 10 dollar, bij voorkeur<br />
met een handtekening van de president.<br />
“I have not seen a ten dollar bill<br />
green american and I would like to<br />
have one of them.” Hij ondertekende<br />
met: “Your friend, Fidel Castro.”<br />
Deze Fidel Alejandro Castro Ruz was<br />
op 13 augustus 1926 geboren in Birán,<br />
in het oosten van Cuba. Met andere<br />
woorden: in zijn brief aan Roosevelt<br />
jokte hij over zijn leeftijd. Zijn vader,<br />
Angel Castro, kwam uit het arme<br />
noordwesten van Spanje en woonde<br />
sinds 1899 op Cuba. Ten tijde van<br />
Fidels geboorte was Angel de eigenaar<br />
van een aanzienlijke lap grond, waarop<br />
vooral suikerriet werd verbouwd. Hij<br />
had zo’n 300 man personeel. ><br />
Wie was Fidel Castro?<br />
NAAM: Fidel Alejandro Castro Ruz<br />
GEBOREN: 13 augustus 1926, Birán (Cuba)<br />
GEARRESTEERD: 26 juli 1953, na mislukte bestorming van de<br />
Moncada-kazerne. Na een kleine twee jaar wordt hij vrijgelaten.<br />
OPRICHTING VERZETSBEWEGING M-26-7: juni 1955.<br />
PREMIER: 16 februari 1959 - 2 december 1976<br />
PRESIDENT: 2 december 1976 - 24 februari 2008<br />
OVERLEDEN: 25 november 2016, Havana<br />
GESCHIEDENIS 1 . <strong>2024</strong><br />
59
Change language