rce 1 2013

4
Op zaterdag 13 april opent de koningin het Rijks-
museum in Amsterdam weer, na een verbouwing
die ruim negen jaar heeft geduurd. Wat is er in
die tijd gebeurd? Hoe is de restauratie verlopen?
En wat krijgen de bezoekers straks te zien?
ELINE JÖRG, EVERT RODRIGO & DIRK SNOODIJK
Het Rijksmuseum startt e in een roerige tijd. In 1795 nam
de regering van de nieuwe Bataafse Republiek niet alleen
het gezag van de stadhouderlijke familie Van Oranje-
Nassau over, maar ook haar verzameling kunstwerken.
Die had de familie gedurende eeuwen opgebouwd. In de collectie
bevonden zich veel waardevolle schilderijen en beeldhouwwerken.
De Franse bondgenoten van de republiek namen het leeuwendeel
ervan mee naar Parijs, als oorlogsbuit. Voor de rest van de kunstvoorwerpen
werd een nieuw museum opgericht, de Nationale
Kunst-Galerij. Dat opende in 1800 in Den Haag, in de woning van
de laatste stadhouder, Huis ten Bosch. Dat had de regering ook in
beslag genomen.
Toen Lodewijk Napoleon koning van Holland werd, verhuisde het
museum naar het Paleis op de Dam, in Amsterdam. Het kreeg de
naam Koninklijk Museum. Voor even maar, want de Fransen verdwenen,
en een deel van de collectie kwam terug, net als de zoon
van de verdreven stadhouder. Hij werd koning Willem I. Onder zijn
bewind verhuisde het museum naar zijn derde locatie in zeventien
jaar, een monumentaal grachtenpand verderop in Amsterdam.
In het Trippenhuis uit 1662 heeft het Rijksmuseum, zoals het voortaan
heett e, 68 jaar lang een plaats gevonden. Eindelijk rust.
Pierre Cuypers
Maar de verzameling kunst van het Rijk groeide en groeide, zodat
het Trippenhuis te klein werd. In opdracht van het Ministerie van
Binnenlandse Zaken ontwierp de architect Pierre Cuypers daarom
een nieuw onderkomen voor het Rijksmuseum. Amsterdam stelde
gratis een stuk grond beschikbaar, vlak buiten de voormalige vestinggordel.
Daarachter ging een chique stadsuitbreiding verrijzen.
Cuypers ontwierp voor het Rijksmuseum het grootste gebouw van
Nederland. Meer dan tweehonderd zalen groepeerde hij rond twee
overdekte binnenplaatsen, met als ruggengraat daartussen op de
hoofdverdieping de drie belangrijkste zalen: de Voorhal, de Eregalerij
en de Nachtwacht-zaal. Deze indeling baseerde hij op die
van het Paleis op de Dam.
Onder die ruggengraat bevindt zich een onderdoorgang. De gemeente
droeg de grond kosteloos aan het Rijk over op voorwaarde
dat het verkeer door die passage rechtstreeks het nieuwe stadsdeel
kon bereiken. Vandaar dat Cuypers het Rijksmuseum als een imposant
poortgebouw vormgaf, waarbij hij de centrale doorrit met
torens markeerde. De entree van het museum bevond zich in deze
onderdoorgang.
Historisch nationaal erfgoed
Het gebouw straalt uit dat Nederland een groots verleden heeft ,
wat voor nationale musea in die tijd in elk Europees land gebruikelijk
was. De torens en steile daken zijn goed zichtbaar vanuit de
historische stad. Het museum is gebouwd in een stijl die afgeleid
Het Rijksmuseum omstreeks 1885, het jaar dat het geopend werd
TIJDSCHRIFT VAN DE RIJKSDIENST VOOR HET CULTUREEL ERFGOED 1 2013
is van de renaissancistische bouwstijl uit het begin van de zestiende
eeuw. Van buiten en van binnen is het rijk en betekenisvol versierd,
zodat iedereen kon begrijpen dat dit een museum was voor historisch
nationaal erfgoed. Dat was een eis van het ministerie. Schilderingen
binnen en tegeltableaus buiten geven belangrijke gebeurtenissen
uit de geschiedenis van Nederland weer.
De schilderingen en tableaus zijn ontworpen door de uit Oostenrijk
afk omstige kunstschilder Georg Sturm. Op de tableaus aan de
voorkant zijn onder andere mannen met wapenschilden van
allerlei steden uit heel Nederland afgebeeld. Op de andere gevels
zijn historische taferelen te zien. Binnen hebben Cuypers en Sturm
de schilderingen zo veel mogelijk in de architectuur geïntegreerd.
De kleuren van schildering en gebouw lijken sterk op elkaar en de
schilderingen ogen net zo vlak als de muren. Om dat te bereiken
heeft Sturm zijn fi guren omlijnd en de voorstellingen nauwelijks
diepte gegeven. Behalve vaderlandse geschiedenis verbeelden de
muurschilderingen ambachten en allegorieën zoals deugden.
Cuypers ontwierp voor het museum
het grootste gebouw van Nederland
Van harmonie naar chaos
Pierre Cuypers creëerde harmonie door het gebouw en de tentoongestelde
werken nauw op elkaar aan te laten sluiten. Toen zijn Rijksmuseum
op 13 juli 1885 openging, werden de bezoekers omringd
door glas-in-lood, muurschilderingen, palmen, fl uwelen draperieën
en gecapitonneerde banken. Schilderijen uit de zestiende en
zeventiende eeuw hingen in zalen met bijpassende meubelen uit
die tijd, aangevuld met authentieke lambriseringen, kostuums en
gebruiksvoorwerpen. Kunst en geschiedenis werden in samenhang
gepresenteerd, en toonden zo op een sterke manier de rijke artistieke
erfenis van Nederland.
Veertig jaar later zett e vernieuwingsdrang onder opeenvolgende
directeuren een decennialange afb raak van de harmonie van
Cuypers in. In 1925 werden de gordijnen verwijderd en de sfeervol
beschilderde muren en plafonds wit gekalkt. De eenheid tussen
kunst en historische voorwerpen werd verbroken door deze voortaan
gescheiden op te stellen. In 1949 kreeg het museum nieuwe
vitrines, sokkels en parketvloeren. De binnenplaatsen werden gevuld
met tussenvloeren, wat extra tentoonstellingsruimte opleverde,
maar waardoor ook de voorheen heldere looproutes onoverzichtelijk
werden. In 1957 werden de hoge plafonds verlaagd. En in 1971
werd het interieur nog sterieler gemaakt met veel ruw beton en staal.
» FOTO’S RIJKSMUSEUM, PAGINA 5 RENÉ DEN ENGELSMAN EN PAGINA 6 ONDER PEDRO PEGENAUTE