Ë EI % E

No l05
Har J .va.i .»alen
Héc«t THK^JW» W ro*apTmne-y*xl To .
GuAcapttitmi .-••-^ss;-----............ H

J. J. BJÖRNSTAIILS
Ë E I % E,
Y IJ F D E D E E U

J. J. BJÖRNSTAIILS
JiïL M J Z M
D O O R
E U R O P A
È N H E T
OOSTEN*
V IJ F D E D E E L .
B E V A T T E N D E
HET DAGBOEK DER REIZE DOOR ZWITZERLANÖj
DUITSCHLAND, HOLLAND EN ENGELLAND.
te U T R E C H T ,
BIJ G. VAN DEN B R I N K , JANSZ.
Ë N
Te A M S T E R D A M ,
BIJ DE WED. VAN ESVELDT EN HOLTftOP*
MDCCLXXXIIfc

I N H O U D .
V A N HET VIJFDE DEEL.
K.EIZE DOOR Z w i T Z E R L A N D E N
D u i T S C H L A ND. v
' bi. T.
Verblijf te Zurich. Berigten van de ftad Zurich. Be'
'' zoek bij den burgemeester Heidegger; deszelfs verza­
melingen- Stadsboekerij te Zurich. Van den wijsgeè'
rigen landman Kly - jog. Aanmoedigingen van den
akkerbouw in deze flreek. Bezoek bij' de beide Hirzels,
Johannes Jakob en Salomo Gesner, en Fueszli. Kruid­
tuin en natuuronderzoekend genootfchap te Zurich. Be-
zoek bij lireitinïer. Berigten van de Karolinfche boe"
kerij. Kennis met Lavater,' Hartman ,' B.odraer at
Steinbrüchel. Van den domheer Gesiier en'zijn Na­
tuur ali'ènkabinet. Nog van de Karolinfche boekerij.
Verzameling van munten van Gesner. Hirzels berigt
van eene periodieke fpraakloosheid. Kennis met Heszw
Stukken in het archief van Zurich betreffende Gustaaf
Adolf. Van de jiadsboekerij.
RE ï Z £ VAN Z U R I C H H A A R S C H A F -
II A Ü Z E N. bl. 24.
Verblijf te Schaf hanzen. Van Peyer Imhof. • Van den
• waterval bij Schafhauzen. Berigten van de openbaars
boekerij'in deze jlad. Brug over den Rhijn.' Nat uur a-
liënkabinet van Amman. Spreekwoorden van de Zweed­
den in den dertigjaarigen ootlog ontleend. Regéring:*
vorm en adelijke gef.asien ie Schaf hanzen.
< - • - i n » a •••

I N H O U D .
REISE VAN SCHAFHAUZEN NAAR.
BAZEL. bl. 31.
Verblijf te Bazel. Wijze van de uur en aldaar te tellen.
Bezoek bij den ouden ifelin. ' Berigten van Muhlhauzen
en den regeringsvorm aldaar. Bezoek bij den jongen
Ifelin, en bij den hoogleeraar Beek. Van de Freyfche
boekerij. Van den kapitein Frey en zijne verzameling
van natuuraü'èn, en van den ritmeester de Stare.
Berigt van 'de openbaare boekerij te Bazel' 3 en de dom*
kerk. Van den heer Huber 3 den plaatfnijder MecheL,
de beide Bernouilli, den hoogleeraar d'Annone en deszelfs
natuuraltën en muntkabinet, Gebruik bij het vervullen
der hooglceraarsplaatzen. Kennis met den pauslijken
nuntius Gonzaga. Burgemeester de Barri. Boekbewaarder
Rijhiner. Buxtorffche boekerij. Van Jean
Bernouilli en Huber. Bezoeken bij den heer Grijnieus,
den pgnetfléker Samfon , den gefchutgieter en boekdrukker
Haas. Van fchilderlfèn met brandverw op,
glas. Van zeer oude letters. Gedenkteken van Gustaaf
Adolf te Bazel. Van Daniël Bernouilli. Verzameling
van lioomfche oudheden van Brückner. St.
j'anskcrk. Holbeins doodeudans. Verblijf der vorstin,
tan Zerbst te Bazel. Befchrijving van eene openlijke
doopplegtigheid te Bazel. Van Wetftcins zuster. Holbeins
origir.eele tekeningen. Bazelfche papiermolens.
Van VVolIeb. Kennis met den raadsheer Weisz; deszelfs
verzameling van oudheden. Nog iet van Brückners
kabinet van oudheden. Van den heer Bifchop; als ook
van Febronius en Erasmus gewézen woonhuizen. Ifeliu
berigten van den Bazclfchen regèritigsvorm. Bij,bcl

I N H O U D . VU
pi gezangboek in de Hongaarfche taal gedrukt. Graftombe
van Jean Bernouilli. Rousfeaus doorreis dsor
Bazel. Graffchrift op Nikolaas Bernouilli. Gefprek
met Weisz. Pragt te Bazel. Van zeldzaame boeken
bij d'Annone. Bazelfche lintenfabriek. Slot en archief
van den markgraave van Durlack te Bazel. Kruidtuin.
Nog van de fiadsboekerij. Bazelfche wijnhuizen. Graf
van Jakob Bernouilli. Boekerij van den ouden Ifelin.
Van den ftaatsfekretaris Ifelin. Van het Helvetisck
genootfchap te Schinsnach.} Boekerij van den hoogleeraar
le Grand.
R E I Z E VAN B A Z E L NAAR STRAATS­
BURG, bl. 64»
Postkoetzen in die landflreek. Oudheden te Ottmarsheim.
Nieuwbrifach.
Vet blijf te Straatsburg. Dom-en kollegiekerk aldaar.
Majoor Sinclair, hoogleer aar Koch, Lobftein, archivarius
Gambs, hoogleeraars Schlözer en Oberlin.
Zeldzaame Zweedfche medaille. Akademifche en Schöpf-
V.nfche boekerij. Verfcheiden bezoeken. Bezoek bij den
heer Gueruler. Kerken der verfchillende gezindheden
te Straatsburg. Berigten van den geheimraal Fleischman.
Van den raad Bruiak, en de boekerij der hooglee'
raars Siöber, Herrman en Spielman. Berigt van het
Straatsburgsch archief. Oberlin , Schweighauzer en
baron Dietrich. Nog van de openbaare boekerij. Nog
van Fleischman, en de brieven van Lodewijk den XIV.
Verfcheiden bezoeken. Kruidtuin. Nog van de Domkerk.
Graavin Lewenhaupt. Boekerij van het jfohaitatcrkoliVgie.
Graffchriften in de St. Thomasker/u
* 4

I N H O U D .
fVagtparade. Orden voor de gemsene foldaaten. Bezoek
Lij doktor Reuchlïn, de beide hoogleer aars Lorenz»
'en anderen. Nog van Brunk. Van Rousfeau's verblijf
te Straatsburg. Graavin Hamilton. Hoogleeraar Koch.
Stadsgasthuis. Nog van het fladsarchief, en de open
baare boekerij. Boekerij van het Seminarium. Merkwaardigheden
bij Silberman. Van den hoogleeraar
Scherer, en Lederlins handTchriften, Nog van de boekerij
van het Seminarium. Boekerij van den abt Louis.
Nog van het Jïadsarchief. Boekerij van Koch. Verfcheiden
bezoeken. Nog van Oberlin, van de boekerij
van het Johamüterkoilègie , van het archief, en dè
spehbaare boekerij. Werk van den goudfmit Baer
Güsraaf A(fblfs afbeeUlzel in wasch. Scherers verzameling
van handjehriften. Vestingwerken. Schilderij
van PicoJe. Verzameling van fchilderijen van den abt
U urupler: Van den kapitein Silfwerftolpe. Anekdoten
van SchSpflih. Nog iet van de openbaare boekerij.
Overfi'e Sinclair. Hoogleeraar Lorenz. "
R E i z E VAN S T R A A T S B U R G NAAR
K ARLFRUHE. bl. I04.
Bruggen over den Rhhijn. Berigt van Raftadt.
Verblijf te Karlsruhe. Befchrijving der ftad en van het
jlot. Kennis met den raadsheer Ring. De hoogleer aar
Sachs j en raad Molter.' Handfchriften in de boekerij
van het flot. Kennis met den heer raad Groos en majoor
Sandbérg. Onthaal ten hore, en affchetzing der
vorstlijke perfoonen. Kennismaking ten hove. Bezoek
bij Scbiosfer. Gezigt op het jlot, en omftreeks Karlsrukf.
Reize naar Durlach. Tuin en oudheden aldaar.

I N H O U D .
Prins Karei Augustus. Van den hoogleeraar Bockman.
Van Schlosfer. De hoogleeraar Tittel. Twééde
reize naar Durlach. Prefident van Hahn. Nog
van den hoogleeraar Sachs. Marmeren tafelbladen.
Nog van de boekerij. Kundigheid der markgraavin',
en haare verdienfle ten aanzien der natuurlijke gefchiedenis.
Algemeene toegang tot den markgraave. Godsdienjllgheid
ten hove. Kabinet van natuurlijke zeldzaamheden
der markgraavin. De hoogleeraar Bouginee.
DeplaatfnijderGamitv, en kunst om gekoleurde
prenten te drukken. Boekerij van den markgraave.
Edelmoedigheid van denzelven. Verzameling van munten
van den baren Palm. Openbaare tékenfchóol.
Viering van den geboortendag van Gustaaf ƒƒƒ. Schriften
van den markgraave en de markgraavin. Zeldzaamheden
in den vorstlijken tuin. Plegtigheden ten
hove. Nog van de heeren Ring, Sachs en Bougmée.
Nog van de boekerij op het jlot. Rabbi Jedidi. Verzameling
van afbeeldzels van Zweedfche koningen.
Anekdoten uit degefchledenis van Katharina Alexiewna'
Van den kapitein Gaupp. Militairefchool te Stutgard.
Lusireis naar Etlingen.
REIS VAN KARLSBUHE NAAR HEI-
D li L B E R G. kj ...
Korte befchrijving van dezelve. Anekdoten mn den Ijs.
Jchop van Spiers.
Verblijf te HeideIberg. Van den naam der ft'ad Keur
vorstlijk dot. Heidelbergsch wijnvat. Standbeeld van
Joarmes van Ncponmk. Bezoek bij de hoogleeraar*
Wuqd m Buttinghauzen. Berigten vfo Olyinpia%\

X I N H O U D .
via Moratï. Bezoek bij de gewézen jfefuiten, inzonderheid
Jungj Schmidt en Mayer. Anekdoten van de
üniverflteit. Boekerij en mufèum van het kollègie.
Harmonica. Nog van de in.iverfiteit. Univerfiteitsbockerij.
Van de boekerijen van Grasvius en tfottinger.
Bibliotheca Palatinn. Van den prins Frederik vanTweebmggen.
Manufaktuuren te Heidelberg. Boekhandel
aldaar. Verfcheiden bezoeken. Gedenkpenningen
op de de Witten. Van de medailles van VVechter.
REIS VAN H E I D E L B E R G NAAR MAN-
H E I M, bi. 142.
Oudheden in dezen oord.
Verbii 'fte Manheim. Befchrijving der jiad. Bezoek bij
vader Mayer en den hofraad Lamey. Berigt van de
handfchriften van Camerarius in het archief der boekerij.
Berigt van de boekerij zelve. Kennis met Necker
en Desbillons. Zeldzaame boeken in de boekerij
van den laatflen. Kollègie der jfefuiten. Kunst - en
fcailder- gallerij. Kabinet van munten. Kabinet van
natuurlijke zeldzaamheden. Kabinet van oudheden.
Zaal met flandbeelden. De hofraad Medicus. De
fchilder Kobel. Kruidtuin. Van den geheimraad Stengel.
Van de akadémie der wétenfihappen te Manheim.
Van den kanjelier Cenzel te Ments. Van Niefeas onderwijzing
eens blinden in de wètenfchappen. Van IN' ec-
\sxsftelzel en fchriften. Zeldzaamheden in de fchatkatner
te Manheim. Sterretoren. Van den zogenoemden
Paltzfchc boom. Gefprek met den keurvorst. Van
zijne geleerde verdienden. Van de fchriften van De
CaubX. Van Stengels, verzameling van deljjlofin*

I N H O U D .
Nóg van het kabinet van oudheden. Verzameling van
'natuurlijke zeldzaamheden van den heer De nis. Bezoek
bij den bergraad Arkenholz. Verzameling van medaitlen.
Van den abt Hafflin. Berigten van Desbillons en
zijne fchriften. Van de uitvinding der Waschbleekerij.
Van Fratel. Akadémifche voorlèzingen. Lustreh naar
Schwetzingen, en befchrijving der merkwaardigheden
aldaar. Kabinet van natuurlijke zeldzaamheden van
Arkenholz. Aanmerkingen over de Hoogduitfche taal.
Van Zweedfchepapieren bij den graave van Degen'eiil.
Een zeldzaam boek rakende de koningin Christina. Zonderling
opfchrift boven de Manheimfche poort. Piegtigheden
bij het voetwasfchen aan het hof op witten donderdag.
Luterfche gemeente te Manheim.
Verblijf té Worms, bl. 184. Berigten van deze Jlad,
haar regéringswézen , en haaren toef and. Kerklijke
inrigtingen aldaar. Voornaamfte kerken.
Verblijf te Oppenheim, bl. 186. Van den raad Cobütz.
Merkwaardigheden der jlad. Berigt van tv/ee geflagten
van Sparre. Omftandige befchrijving der zogenoemde
Zweedfche zuil niet verre van den lihijn.
Eerfte verblijf te Ments, bl. 193. Bezoek bij IfenbieliL
Van den vrijheer Dalberg en deszelfs boekerij. Gewézen
Jefuiten boekerij. Berigten van het nieuw kollègie cf
Gymnafum. Kwcekfckool voor leermeesters in fi ads 5
dorpfchoolen. Inrigting der kerjpelfchoo.'en. Bijzonder
klavier van den baron Unneval, en zijne verzameling
van natuurlijke zeldzaamheden. Berigt van het voormalig
Gustaafburg. Keurvorstlijke fchat in de dom-
!'.cvk. Gedcnktékcn van Drulus. Van vader Goldiageu

xn E N H O U D.
en vader Fuchs. Boekerij van het Karthuizerklooster*
Eerfle drukkerij.
Eer ft e verblijf te Frankfort aan den Main, bl. 199. Be­
zoek bij den vrijheer von Benzel. Verdéling der ftad.-
Staat der inwoners. Bezoek bij Gothe. Merkwaardig­
heden der ftadsboekerij. Verzameling van oudheden en
munten. Van Schmidt von llosfau. Concert. Van de
gouden bulle. Andere merkwaardigheden op het ftad-
huis. Domkerk. Kroning des keizers. Gogels verza­
meling van fchilderijen en boeken. Nog iet van de
ftadsboekerij. Van de fchriften • van Megerlin en Pa­
radis. • 1 .••
R.EIS VAN FRANKFORT NAAR H A N A U bl. 211.
Korte befchrijving van dezelve.
Verbl'if te Hanau. Kennis met den hofkanfelier Hooi­
berg zu Vach. Van de floten Afchafenburg en Siein-
heim. Van den heer Jasfoy. Lustreis naar de dier-
gaarde en naar Philipsruhe. Van Bergltrfozer. Van
de boekerij van den prins, en den boekbewaarder YVege-
ner. Opwagting ten hove. Van den hoj'taad Cancri>
nus, den konftstoriaalraadlbeï, en 'den regéringsraad
We gener. Regéringsraad Lederhozen De fuperin-
tendenten Stockhauzen en Schiede. Nog v a n Berg-
frniszer. Werkhuis. Weeshuizen en policie te Hanau.
Hofkleermakcr Heijneman, zijne boekerij. Gefprek
met den erfprins. Van de overledene markgraavin.
Van het jlot te Hanau. Van den jongen prins Frede-
T/k. Lijkréden op de overlédene Landgraavin. Illus­
ter gymnafium en fchoolen te Hanau. Eigen werken ,
karakter en lévenswijze van den erfprins. Tékendkadé-

t N H O Ü Di 2itï
Piie. Lustreis naar SteinJmim, Deltingeti, Afchaffenburg,Seligenflad
en Wasferlas. Lustreis naar Babenhauzen;
merkwaardigheden van het Jlot en de kerk;
belègering der Jlad in den dertigjaarigcn oorlog; flaat
des godsclientts aldaar; iandjïreek daar om heen. Luslreis
naar Selbold; Jlot aldaar \ van den graave Ifenburge»
deszelfs verzameling, van koperen prenten. Van
den prins Georg vaii Darnïftad. ZijdemanufaSuur.
Raadzaal. Lustreis naar Philipsruhe. Ibers boekerij.
Berigten van Urbin, gewézen hofjonker der koningin
Cbristina. Reis naar Büdingen ; jlot Ronneburg;
Berrenhage, en omfandige berigten van de aldaar geweest
zijnde Herrenkutterfche gemeente: berigten van
Büdingen; reis naar Marienborn, en berigten van de
aldaar geweest zijnde Herrenhuiters; reis naar Markohel.
Wegeners boekerij. Oudheden bij den kapitein
Schede. Boekerij vaz den hoogleeraar Hundshagert.
Merkwaardig ftandbeeld van Lodewijk den XIV. te
Pan. Nog van Urbin. Anekdoten van den graave
Zinzendorf.
Terugreis van Hanau naar Frankfort. bl. 241,
Korte befchrijving derzelve.
Tweede verblijf te Frankfort. Stadsboekerij. Lichtenfteirts
boekerij. Senkenbergs nalatenfchap. Ehrenreichs *
verzameling van fchilderijen en natuuralienkabinet.
Van Ludolfs fchriften , en andere , betrefende Zweedfche
zaaken, op de boekerij. Kabinet van mt da Uien.
Boekerij van den rektor Purmann. Van de Ufenbachfche
boekverzameling. Varrentraps boekwinkel. Anekdote
van Fownonts chineefche fpraakkonst.

I N H O U D .
T E R U G R E I S VAN FRANKFORT NAAR
M E N T S. bl 251.
Van de jlad floenst:
Tweede verblijf te Ments. Bezoek bij den hofkanfelier
Benzei, en bij Ifenbiehl. Domkerk. Openbaare boekerij.
Gefchiedenis der vorige boekerij. Rijksarchief.
Gouden bulie. Stukken rakende den Westfaalfchen
vréden. Berigten van het kollègie, of'de fchool. Reis
naar Whbaden. Befchrijving der baden aldaar. Reis
naar Biberach. Kunst - en naiuralien - kabinet van den
Jood Zacbarias Lob Bamberger. Nog van het archief.
Omftandige berigten van de fiukken fakende den West'
faalfchen vréde, en de gouden bulkt Dood van den
keurvorst. Onbeperkte tusfehenregèring van het domkapittel.
Nieuwe fchikkingen van hetzelve. Wijbisfchop
Bchlen en deszelfs verzameling van medaillen.
Van den direkteur Haerdt. Verzameling van oudheden
van vader Fuclis , zijne fchriften en boekerij. Archief
te Ments. Bezoek bij Ifenbiehl na zijne fchorting. Univetfueitsboekerij.
Oudheden te Ments. Boekerij van
Zacharias Hambergen. Berigten van de voormalige
Wormfche en andere handfehriften van het oude testament.
Würdtweins fchriften, verzameling van munten
en boekerij. Van den organist Becker, zijne verzameling
van natuurlijke zeldzaamheden en boekerij.
KEIZF, VAN MENTS NAAK KOBLENTS. bl. 273^
Korte befthiijving der zelve.
Verblijf te. Koblents. Iets van de gefteldheid der Jlad;
Boekerij van het Jefuitenkollégie. Reis naar Ehreiihreitjlein.
Van mevrouw de la Roche, en den vrijhsW

I N H O U D . S v
Hoherlfeldf. Bezoek bij den hofraad Sonntag. Berigten
van den geheimraad Spangenberg. Anekdoten van
Leibnits en Helmond. Reis naar het Emferbad; befchrijving
van hetzelve. Nog van mevrouw de la Roche.
Boekerij van het Kartuizerklooster. Bezoek bij den
vrijheer Spangenberg. Fan het werk van Febronius
over het kerkwézen. Berigt van de rijksridderfehap,
derzelver archief en boekerij-.
Verblijf te Neuwied, bl. aSi. Godsdienst, kandel en
fabrieken aldaar. Lévenswijs en godsdienst der Herrenhut
ter s. Hoeden-en porfelein-fabriek. Fan den graave
te Wied. Herrenhutters kerkhof. Slingeruurwerken
van Kinzing. Gefprek met den graave. Zusterhuis
der Herrenhutters. Schooien der Herrenhutters.
Fan de Geestdrijvers of Kwakers te Neuwied, hunne
grondfteliingen en leerrédenen. Lustreis naar Andernach.
Fan de oude gefchiedenis dezer jlad. Reis naar
Niederbiber. Oudheden aldaar. Tzcr - en koper bergwerken
in dien oord. Folksmènigte in het graajfchap.
Schoonheden van het flot Montrepos. Bezoek te Heddesdorf.
Schriften van den predikant Crdèr over de
oudheden in deze fireek, en zijn muntkabinet. Kanonkogels
van gebakken aarde. Befchrijving van den witten
toren.
Verblijf te Bon, bl. 292. Bezoek bij den marauis Trntti
Berigten van het flot Poppeldorf- Slot ie Bon. Naturalien.
kabinet aldaar. Buitengewoon grootebrandfpiegel van
LeFevre. Baron Sind en deszelfs fchriften. Boekerij
van den vrijheer Gymnich. Lustreis naar Falkenhst
en Bruel. Ferzameling van prenten en boekerij

svt t N II O U D.
w« generaal Klein. Boekverzameling der hoeder:
' AMadten.
Verblijf te Keulen, bl. 299. Verzameling van natuurlij'
ke zeldzaamheden enz. ven dm vrijheer Hüpfch. Bezoek
bij den vikarius Alfter. Schriften betrefende den
keurvorst • Herrman. Schilderijen in de Paterskerk.
Boekerij der gewézen Jefuiten. Verzameling van prenten
in koper en der gelijken in het kabinet Van zeldzaamheden
der ftad. Merkwaardigheden in de boekerij dér
Mariakerk. Van de oudfle gefchiedenis der jlad Keulen.
Kunstft'ukken van den abt Aardij. Boekerij der Minoriten.
Graftombe van Duns Scotus. Graf van Albertus
Magnus. Gefchiedenis en hand fchriften. Bezoek bij'den
burgemeesterMu]hehn. Burgemeester dragc en flaf. Verfchil
tusfehen den keurvorst en de jlad. Stadstuighuis.
Berigt van een zeer zeldzaam dichtftuk va)} den vrijheer
Trenck. Berigt van het domkapittel en de domheeren.
Domheer Hillesheim en deszeifs boekerij. Boekverzameling
der Brigitfijner monniken. Oudheden in
de kerk van St'. Urful. Boekerij der Karthuizers,
der Benedictijnen , van het domkapittel. Anekdote van
Heiniius. Ongaarfch huis. De eikelf een. Mazocchis
dood. Merles verzameling van Keulfche munten. Boekerij
van den heiligen Pantaleon. Merkwaardige graftomben
bij de Benediktijnen. Bezoek bil Pranghe, gewézen
fckretaris bij den koning Theodorus op Koifika,
Anekdoten van dezen koning.
IÏEIS VAN K E U L E N NAAR NIÈÜWME-
G EN. . . bl. 31

I N H O U D , XVI?
fnéden fteenen van de koningin Christina. Standheel­
den. Schilder-en beeldhouwers- akademie te Dusfeldorp.
De kunftenaars Brulliot en Krahe. Lutherfchen te Dus-
feldorp. Kennis met den dichter Jakobi. Fan Kei-
zerswaerd. Wildepaerden in die fireek. Universiteits­
boekerij te Duisburg. Studerenden aldaar. Taal in de­
ze fireek. Iets van Kleef. Fan den conrector Maas. Slot
te Kleef. Diergaarde en gezondbron bij de ftad. Fm
het ftift Elten. Kennis met Manzon. Fan het Sijfte-
rae de la Nature. Grafflède van prins Maurits vaa
Nasfau.
REIS DOOR H O L L A N D ,
REIS VAN NIEUW MEGEN NAA'R DEN
H A A G. bl. 3230
Ligging der Stad Nieinvmégen. Bezoek bij doktor Loti-
chius, en den generaal Martfeld. Stadsboekbewaar­
der te Nieuwmègen. Merkwaardigheden op het Stad­
huis. Slot te Nieuwmègen en oudheden aldaar.——
Standbeeld en huis van Erasmus te Rotterdam. Fan
het genootfchap der proefondervindelijke natuurkunde al­
daar. Rainvilles verzameling van grasfoorien. Berig­
ten van Van Palm. Godsdienst derjooden .Lutheraa-
nen en Roomschgezinden te Rotterdam. Ontleedzaal
Graffchriften van de Witte en Brakel. Graftombe van
Leeuwenhoek, Tromp, Piet Hein en prins Willem
den I. te Delft. Merkwaardigheden van het prinfenhof
aldaar.
Eerjie verblijf in den Haag, b\. 332. Berigten van fa

*" v
"i I N H O U D .
ze plaats. Bezoek hij Hemfterhuis en Lyonnet. Fan
des laatflen kabinet van hoorns en fchélpen. Kabinet
van natuurlijke zeldzaamheden des erfftadhouders. Zeldzaame
dieren in de menagerie. Vergaderzaal der Staaten
generaal en der Staaten van Holland. Kollègie der
Staaten generaal. Gefprek met den erfftadhouder, en
anekdoten van hem. Zweedfch gezelfchap bij den Baron
Creutz. Kabinet van oudheden en van medaillen
van den erfjladhouder. Verzameling van Naturaliën
van Van Hoeij. GaJlerij van fchilderijen van den erfftadhouder.
Wandeling naar Rijswijk en Nieuwburg.
Kabinet van oudheden , ftandbeelden en andere kunstfiukken
van Hemfterhuis. Berigten van den geleerden
Jood Pinto. Boekerij en verzameling van werktuigen
van den erfftadhouder. Van de geleerde jufvrouw de la
Fi te. Van doktor Berkeij en deszelfs boekerij. Zeldzaame
werken in de boekerij van Hemfterhuis.
Eerfte verblijf te Leiden , bl. 348. Jubelfeest wégens
het ontzet van leiden. Grafchriften op Boerhave en anderen.
Van den hoogleeraar Alemand. Bezoek bij Valkenaar,
Schultens en Rhunkenius. Berigten van deze
manner. Akadémies kabinet van werktuigen en 'verzameling
van naturaliën. Kennis met den hoogleeraar
van Roijen en den jongen Schultens. Nog van Rhuft.
kcnius.
Tweede verblijf in den Haag , bl. 353. Van den griffier
Fa gel en deszelfs boekerij. Van de boekerij van den
overlèden Meerman. Anekdoten van denoorfprong
des naams Priester jan. Bezoek bij den predikant
Chaife. Van den hoogleer aar Berg en deszelfs gefchie-

I N H O U D . XIX
detils der Jooden in Arabië. Van den predikant Maclaine.
Verzameling van fchilderijen van Van Heeteren.
Omflandige berigten van Berkeijs boekverzameling,
ah ook van eene merkwaardige fchilderij van al
de hervormers. Boekerij des erfftadhouders en boekbewaarder
Joncourt. Pombals afbeeldzel in prent. Boekerij
van La Fite. Anekdoten van de beide geleerde
Kuipers. Dichtkundig genootfchap in den Hing. Onderfcheid
tusfchen univerftteiten , akadémiën, illustere
kollègiën en fchoolen in Holland. Over de uitvinding
der boekdrukkunst. Boekerij en handfchriften van den
heer Roijer den ouden. Chïneefch kabinet van den heer
Roijer den jongen. Van den fchilder van Os. Anekdoten
van den dooven en ftommen fchilder de la Croix,
Portraitfchilder Humbert. Grotius origineel afbeeldzel.
Van den heer Muysli. Gefchuigieterij. Van den
gefchutgieterMmts. Royres prentverzameling. Va&
Meermans gefchiedenis der Gathen en Wenden, V03in;ars
fchriften en boekerij.
Tweede verblijf te Leiden, bl. $8js Berigten van de
univerfileitsboekerij en zeldzaamheden derzelve. Van
Ruhnkenius. Ltidsch genootfchap der Letterkunde.
Twents boekerij. Berigten van den hoogleeraar van
Doeveren en deszelfs kabinet van natuurlijke zeldzaamheden.
Studenten te Leiden. Bezoek bij Gronovius.
Deszelfs boekerij. Van de univerfiteitsboekerij. Anekdoten
van Albertus Schultens. Verzameling vast
fchilderijen van Tak. Akadtmiegebouw. Van de Hollandfche
rijmkronijken. Van het Leidsch dichtkundig
• genootfchap en deszelfs werken. Van Beikhey en desielfs
naturaliënkabinet. Anekdoten van Boerhave.
* *2

ix I N H O U D .
REIS VAN LEIDEN NAAR HAARLEM. bl. 399.
Korte befchrijving van dezelve. Buitenplaats van Boefhave.
Buitengoed van Clljford, Hartekamp.
Verblijf te Haarlem, bl. 400. Bezoek bij den drukker
en lettergieter Enfchedé. Berigten van tenigen der
oudfte in Holland gedrukte boeken. Van het beroemd
orgel in de groote of hoofdkerk. Haarlemfch geleerd
genootfchap. Stads naturaliënkabinet. Verzameling
van fchilderijen van het geleerd genootfchap. Van de
zaal des krijgsraads en merkwaardige fchilderijen aldaar.
Merkwaardigheden van het jiadhuis. Stadsboekerij.
Boekerij op het jiadhuis. Van een gefchrifi
met den voet gefchréven. Van den Finlander Cajanus,
Linnéus verblijf op Hartekamp.
Verblijf te Amflerdatn, bl. 408. Berigt van den hoogleeraar
Burman, van zijne boekerij en fchriften. Magazijnen
der O. I. Comp. van de zogenoemde zielverkopers.
Rendorps verzameling van gefnèden fleenen.
Be hoogleeraar Cras. Admiraliteits huis. Stadhuis.
Kraamers afbeelding van Kapellen. Van doktor Burman,
en deszelfs natuuralïèn kabinet. Van Linnéus
verblijf bij Clilïbrd. Boekerij van Crevenna. Gols
verzameling van tékeningen. Bezoek bij Schultens.
Anekdoten van Albertus Schultens woordenboek. Berigt
van Chauffepié en deszelfs werken. Verzameling
van f childerijen van Hope. Gefchutgieterij. Hollandfch
treurfpel Gustaaf Wafa. Schouwburg. Verzameling
van oude munten en zeldzaame boeken van Van Dam.
Verzameling van prenten van Clairon. Van eene ge •
zonken fiadspoort te Amflerdam. Clockners verzameling

I N H O U D .
ïing van viervoetige dieren. Van den rektor Verheyk ,
deszelfs geleerde werken, boekerij en verzameling van
natuuraliën. Boekerij der remonflranten. Berigten
van Fontain en zijne boekerij. Godsdienstpariijën te
Amfterdam. Joodfche fynagoge. Godsdienst der jjooden
op het zien der nieuwe maan. Hottuin en deszelfs
natuurlijke historie. Sepps verzameling van infekten.
Genootfchap de libertate et concordia. Houttuins natuuralienkabinet.
Dalberg. Zeldzaame dieren in Blaauvv
Jan. Iets van de Hollandfche koloniën in Amerika.
Burmans boekerij en verzameling van tékeningen tot de
natuurlijke historie. Kruidtuin. Eerfie koffijhoom in
Europa. Handfchriften in de ftadsboekerij. Befchrijving
van eene openbaare twistréden op het illuster Atheneum.
Verzameling van natuuralien van den predikant
Buurt. Van deszelfs geleerde vrouw. Van de Hebreeuwfche
uitfpraak der Portugeefche Jooden. Merkwaardig
af beeldzei van Linnéus. Berigt van Saardam.
Czaar Peters verblijf aldaar. Rijkdom der inwoners
en gebruiken. Van Clakons geleerde werken en
boekverzameling. Wandelreis naar Broek. Berigten
van dit dorp en deszelfs inwoners. Schilderijen in de
venfters der kerk aldaar. Van de Herrenhutters te Amflerdam.
Berigten van Suriname» t en de daarzijnde
Karaiben , Négers , Mulatten en Kofiphintagiën.
Verzameling van zeldzaamheden van Buurt, en de logi.
ka zijner vrouw.
Vrblijf te Utrecht, bl. 452. Bezoek bij de hoogleeraars
Daim en Rau, en den rektor de Koning. Befchrijving
der ft ad. Huis van paus Adriaan den VI. Berigt van

*M N H O O D.
de janfenisten te Utrecht. Van de ftadsboekerij. Boddaarts
natuuraliënkabinet. Vau den fidderaal. Van
den hoogleeraar Sax. Reis naar Zeist. Omftandig berigt
van de Herrenhutters aldaar. Nog van den heer
Raii. Modél van Salomo's tempel van Mill. Bezoek
op Amelisweerd. Van den marquls de Sr. Siinon en
zijne fchriften. Van den aartsbisfchop der Janfenisten
te Utrecht. Van de boekverzameling van Van Goeris.
REIS VAN UTRECHT NAAR LONDEN. bL 468.'
Verblijf te Gouda:, Van de gefchilderde kerkglazen aldaar.
Verblijf t e Rotterdam. Van den heer Gevers
en zijnen zoon. Natuuralïènkabir.et des eerften , e a
verzameling van tékeningen en oudheden des laatften.
Verblijfte Delft. Van den heer Hogeveen. Boekerij
van het Gymnaftum. Handfchriften van Grotius.
Boroemd klikkefpel, Stadhuis. Graftombe van Willem
den I. Familie graf van Grotius. Van Hoffïede te
Rotterdam. Vertrek naar Londen.
REIS DOOR ENGELLAND.
Verblijf te Londen, bl. 480. Bezoek bij Brons «*KennIcot.
Infchrijvers op het bijbelwerk van Kennicot Be
fchrijving der beurs. Verzameling van medaillen van
Lmdegren. Van den medailleur Simon. Befchrijving
van het parlementshuis en van een regtsgeding in het
zelve. Van Macpherfbn, berigten van hem en zijne
familie. Osfians gedichten, derzelver inrigting, gefchiedenis
en egtheid, en der gallifche taal. Van Fothergills
kruidtuin. Voornaamfte merkwaardigheden
ren het Britsen mufeum. Verzameling van oude munten
van Duana. Befchrijving van eenige merkwaardig,
heden m den tower." Van het tuighuis.

K £ I £ S
D O O R
E U R O P A
E N H E T
O O S T E N ,
RE I ZE DOOR ZWITZERL AN D
EN DUITSCHLAND (*)•
Verblijf te Zurich,
JJ^ EN 22den v a n wijnmaand 1772 kwamen wij u Znrich.
Deze ftad heeft de bekoorlijkfte ligging, die men
zig kan verbeelden: zij ligt aan het eind van het Zurichs
C*) Hier begint da: gedeelte der reize, bij hetwelk de LIX
brief van het derde deel, gedagtékend BaJen, den 22^ e
n Octo-
ber 1773, eiadigde, en tévens het uktrekzel uit het dagboek,
aldaar door den heer KARÏL PETER BLOMBKRS, koninglijken
Zweedfchen gezantfehapsprédiker te Konfhntinopal, beloofd; dus
de berigten, welken, tot hier tos, briefswijüë gegeven zijn, in
het vervolg den vorm van'een dagboek zullen hebben. Dit tijd­
perk gaat tot op d.>n tijd der ziekte, die van zulk eert roem­
waardig en nuttig léven een einde maakte; uitgezon ietJegterdie
V. DE-U A

a R E I Z E böOK E U R O P A
meir, uit het welk de vloed Limat komt, die de fiad in
twee deelen icheid. Er liggen over dezen vloed, die vrij
breed is, vier bruggen, welken de ftad vereenigen; ook
drijft deze vloed verfcheiden waterwerken. In de herberg
het zwoerd, daar wij wonen, heeft men het heerlijkst gezigt,
dat men kan bedenken. De ftad Zurich is grooter dan
Bern, maar niet zo fraai. Zij is liegt geplaveid, en heeft
geen luifels: ongemakken, die hier des te gevoeliger zijn,
daar de wetten tégen de pragt onder anderen zelfs de rijtuigen
in de fiad verbieden; de voornaamfie overheidsperfoon
moet hier éven zo wel, als de geringde burger,
altijd te voet gaan; en des niettégenfiaande zijn de flraatea
zo ongemeen liegt geplaveid. Kanten, als ook goud
en zilver op de kléderen , zijn hier insgelijks verbo-
d e n
« Het kwam ons vrij vreemd voor, hier zo veele
lieden met ronde fpaanfche kraagen om tien hals te zien:
allen die tot de magistraat en regéring behoren, als ook
de doktoren en geestlijken dragen dezelveu; andere burgers
dragen eenen mantel, en alleen van voren eene
kleine predikants bef. De ftad bevat omtrent
u,odo , en de ganfche republiek Zurich 150,000 inwoners.
De regéring is adelheerfchig, egter in
eenig opzigt met eene volksregéring vermengd.
tijden en zaaken, van de welken de berigten reeds te voren door
den fchrijver zeiven opgefteld en in brieven toegezonden, en
ook bereids in het derde en vierde deel dezer reisbefchrijvitig
gedrukt zijn. . , Dit vijfde deel zal het overige der reize
door Zwitzerland, als méde de reize door Duitschland, Holland
en Engelland bevatten.
Aanm. v. d. Uitgèver,

E N H E T O O S T E N . 3
Toen wij te Zurich aankwamen, lieten wij aanrtorids
denzelfden avond den brief, dien wij van den heer Avoijer
SINNER aan den regérende burgemeester der ftad, zijne excellentie
den heer HEIDEGGEK, bij ons hadden, behandigen.
Den van wijnmaand leiden wij bij denzelven
ons bezoek af. Hij zelf was op het ftadhuis of in den
raad; doch wij werden door zijnen zoon met veel beleefdheid
ontvangen. Hij toonde ons zijnen voortreflijken
voorraad van boeken , waarvan de gefchiedenis en de
fraaije wétenfchappen het grootfte gedeelte uitmaken. Hij
bezit daarenboven eene aanzienlijke verzameling van aFbeeldmgen
van beroemde mannen, in koper, als méde verfcheiden
tékeningen van den heer GESNER den dichter
en van den heer FÜESZLI. Wij zagen bij hem des graaven
STRUENSEES hoofd in wasch. Deze ongelukkige
ftaatsdienaar word juist verbeeld in het oogenblik,
dat hij onthoofd was: het hoofd ligt névens de hairen
in deszelfs bloed op eenen tinnen fchotel; het
bloéd fcttijta te vlieten; de verwe van het aangezigt'is de
doodverw; het wézen ftaat lachend, en is, voor zo ver
wij ons hetzelve, zédert dat wij hem, in het jaar 1768,
met den koning van Deenemarken te Parijs gezien hebben,
kunnen herinneren , zeer wél getroffen : dit kunstftuk
is ijsfehjk om te zien, want het is wél gemaakt en natuurlijk.
Het heeft veertien louiscVor gekost, en is van eenige
heden, die er méde door Duitschland reisden, en het
voor geld lieten zien, gekogt. Na verloop valt eenige
nuren kwam de heer burgemeester te huis. Hij is een
Paan van veele kundigheid in de regeerkunde en regtsgeleerdheid:
hij fpreekt weinig, en wil, darmen mïrfde*
A i

f REIZE DOOR EUROPA
zal lézen en meer denken, ten einde een bondig verftand
te bekomen.
Wij bezogten in gezelfchap van den heer HEIDECGER
den zoon, die zeer beminnenswaardig is, en veel gelézen
heeft, den heer HESZ, fiadsboekbewaarder, die ons de
itadsboekerij toonde. Deze is tamelijk groot, en bevat
'omtrent 20,000 boekdeelen, behalven de handfchrifren.
Wij vonden daar drie deelen van RUDBECKS Atlantica,
één met afbeeldingen, kaarten, alphabetten en tijdrékenkundige
tafels. Ook zagen wij den bijbel , die in 1642
te Stokholm gedrukt en aan de koningin CHRISTINA opgedragen
werd, en welken NIKOLAAS GYLDENSTOLPE, in het
jaar 1674., aan de boekerij alhier gefchonken heefr. Men
heeft hier verfcheiden oude Hoogduitfche bijbels, onder
anderen de uitgaaf, die men in het jaar 1462 ftelt; want
roen vind er noch het jaartal in , noch de plaats, waar dezelve
gedrukt is. Het is dezelfde, waarvan de heer MI-
CHAELIS in het eerfte deel van zijn fyntagma Commentationum
fpreekt. Ik zag hier ook het beroemd Grieksch
pfalmboek in handfchrift, en wel in groot oktavo, met
gouden en zilveren letters. Het is op dezelfde wijze geichréven,
als onze Ulfilafche Codex, en ook zo met gaten;
want deletters hebben hier en daar het pergament
doorgevréten, en het ziet er uit, als of het op de plaatzen,
daar de gaten zijn, gebrand was. Het is toch merkwaardig,
dat de kwik, die bij het zilver is, etzend is.
Dit handfchrift is op violet- of purperverwig pergament,
en heeft veel overeenkomst met het Ulfilafche, fchoon het
niet van denzelfden ouderdom is. De heer HESZ geboft,
dat het van de elfde of twaalfde, en de vader TASSIN , zeer
kundig in de diplomatka, en auderen, nellen, dat het van

E N H E T O O S T E N .
denégende: doch ik denk, dat het van dezévende eeuw is.
Het is volkomen leesbaar. Op den kant ftaat het begin van
elk vers in het Latijn, met roode letters. Aan het einde
f t e
ltaat de i5i pfalm i\*> met gouden letters, né-
vens den lofzang van SIMEON , het gebed van MANASSE,
e. z. v. De heer kanunnik GESNER he^fi: eene verhandeling
over dit kostbaar handfchrift gefchréven. Men toonde
mij verder een hanufchrift van QUINÏILIAAN , eenen
buit uit de abtdij vanSt.'Gall, dien men in den oorlog gemaakt
heeft. Dit is het handfchrift , door middel van
hetwelke men het overige van dezen fchrijver, hetwelk
tot hier toe nog onbekend geweest was, ontdekt heeft.
Insgelijks zag ik twee of drie hancKchrifien van den Hebreeuwfchen
bijbel. Verders worden in deze boekerij
ook verfcheiden handfchriften bewaard, die tot de gefchiedenis
van Zwitzerland behoren.
Den p.4 ften van wijnmaand gingen wij bij den heer doktor
HIRZEL, aan wjen wij eenen brief hadden van den
heer FELLENBERG te Bern. Deze is een geleerd en zeer
aang naam man, en ook lid van den grooten raad, of le
confeil fouverain, alhier. Hij beloofde ons , met ons bij
den wijsgeerigen boer JAKOB GOUJER te gaan, die, in
Frankrijk, onder den naam le SOCRATE rustique bekend is.
De heer HIRZEL heeft zamenfpraaken tusfchen dezen en
eenen anderen boer, in het Hoogduitsch , uitgegéven
onder den titel; derphilofophifche Bauer, welken de heer
FREIJ, te Bazel, onder den titel le Socrate Rustigue, in
het Fransch vertaald, en er eenen brief van den heef MI-
RABEAU bijgevoegd heeft (V)> De.heer HIRZEL hield nog
(

« REIZE DOOR EUROPA
dienzelfden dag zijn woord. Tégen den middag déden
wn eene wandeling naai- de landhoeve Katzenreuth, twee
mijlen van Zurich gelégen , alwaar onze landwijsgeer
woont. Wij vonden hem door zijne zoons en dogters
omringd. Deze eerlijke man heeft een édel aanzien; hij
gelijkt veel op onzen bisfchop SERENIUS . Hij drukt
zig zeer wél uit, en zijne gezegden zijn ongemeen vernuftig.
Zijne taal is een gebroken Hoogduitsch-, zo als
het in deze landffreek gefproken word; het heeft meer
overeenkomst met het Zweedsch dan met hetHoogduitsch:
men zegt bij voorbeeld ga in plaats van gehen en dergelijken.
Zo zegt men ook van iemand, die onduidelijk, en
eene taal, die niemand verltaat, fpreekt: Rotwehch fptéken
; gelijk men bij ons zegt: kan talar Rotwahka (f).
Men noemt dezen boer doorgaans KLIJOCG of KLIOCK,
het welk eene verkorting van KLEIN JAKOB is: want hij
heeft eenen broeder gehad, die grooter geweest is. Hij
bebouwt een groot landgoed, dat de regéring te Zurich
aan hem verpagt heeft. Hij onthaalde ons op rooden en
witten wijn, die op zijn eigen goed gebouwd was, en
toonde ons zijne hoeve, op welke hij groote en vette osfen
had. Dezen mest hij met knollen, en zulk een gemeste
os kost tien loui'sd'or. In de mest mengt hij veel
Itr-oo, dat door middel van water verrot. Onder elke bijzondere
plaats voor het vee in den ftal is eene foort van
bak of greppel voor de pis van het vee, waarméde hij naderhand
het land begiet , waardoor het zeer vrugtbaar
(*) Deze waardige jnnn was bisfchop- te Linköping. Meïï
2ie verder van hem bladz. 258., III. Deel,
Ct) Hij fpreekt Rotwslscb.

E N H E T O O S T E N .
«rord. Zijne akkers laat hij nooit braak liggen , maar wisfelt
alleenlijk met het zaad af. In l^t eene jaar zaait hij
tarw, in het andere rogge, dan weer erwten, boon en of
knollen. Hij toonde ons een ftuk land, dat te voren moeras
was, uit leem aarde beftond en niets voordbragt: deze
plaats heeft hij derwijze verbéterd, door den grond met
zand te laten vermengen, dat dezelve nu rijklijk draagt;
het gewas ftond er voortreflijk op. Hij toonde ons eene
plaats, waar hij bolus graaft, en zeide: ziet, dat is mijne
mest. Om het land droog te maken , heeft hij overal
kleine onderaardfche gooten gemaakt. Deze braave man
houd in zijn huis altijd eene gelijke en goede orde, en
veroorlooft zijnen zoonen niet, bij den weg te zwerven
en den tijd in gezelfchappen of op jaarmarkten te verkwisten.
Hij liet hen in onze tégenwoordigheid gezangen
zingen, die hij zelf aanhief: hij verftaat de muzieknooterj
en leert zijne kinderen die kennen. Hij heeft vijf kinders,
twee zoons en drie dogters, van dewelken de ééne
met eenen anderen braaven landman getrouwd is. Prinfen
en verfcheiden aanzienlijke perfoonen, die reizen, als de
hertog van BRAGANZA, en de hertog van WURTEMBERG,
blijven niet in gebréke, hem te bezoeken. Zijn gefprek
met den laatften is merkwaardig (*),. Ik verliet dezen
(») LODEWIJK, prins van WURTEMBERG , wilde KUJ-JOGG in
perfoon kennen. Een geluk voor mij, dar hij mij verkoos, om
hem den landman voorteflellen. Daar leerde ik den waaren adel
der menschlijke ziele bij ondervinding kennen. De prins omhelsde
den landman met deze woorden: „ik ben zeer verblijd,
,, u te lérett kennen, na dat ik zo veel goeds van u gehoord
s t heli", —-— De boer antwoordde: „ik ben niet mindet
A 4
7

Jr REIZE DOOR EUROPA
treflijken en naarstigen landman, geheel opgetogen over
zijne eerlijkheid en ichuldeloosheid.
„ verheugd, eenen prinj bij eenen boer te zien afftijgen". —i
„ Ik lïijg niet bij u af; ik fhjg tot u op: gij zijt béter dan
„ ik" hernam de grootmoedige prins. „Wij zijn beiden
„ goed'', zeide de boer, „wanneer ieder onzer doet, het
„ geen hij behoort te doen. Wij landlieden moeten arbei-
„ den en gehoorzamen: gij heeren moet ons bevélen eq handlei-
j» ding géven, wat wij te doen hebben, en als wij het niet
, doen, ons te regt wijzen; dan eerst maken wij te zameu
„ eenen geheelen man uit. Ieder op zig zeiven is maar een
„ half man." De prins ftemde dit toe, en zeide: „ J a
z é k e i 15
»* SS en
op ons beiden gewigtige pligten : alleenlijk
„ wen-chte ik, de mijnen zo wél te volbrengen, als gij de
uwen betragt." „Ja", zeide de boer, „wij hebben
4, het hierïn béter, dan gij heeren; sis wij feilen, zijt gij, o m
ons te beftrafien en te onderrigten; maar, wanneer gij feilt,
hebt gij niemand, die u onderrigt." De prins anti
woordde met eene vierige omhelzing en traanen in de oogen
cie eenen fterkeren glans verbreidden, dan de fier der heilige
Geestorden, die de prins droeg. Het toneel verrukte mij, en
ik ondervond in onuitfpreeklijke kragt de waarheid, datmerisch-
lijkheid de grootfee waarde van den menseh uitmaakt, en deze
2ig agter den ploeg éven zo wél tot den hoogften trap kan ver­
heffen , als op den troon, aan de fpjtze eens légers, of bij den
leerfioel des wijsgeers. Deze ondervinding werd in mij ver­
nieuwd, toen BJÖRNSTSHL, na dat hij de grootheid des men-
fchen in alle mogelijke wétenfchappen had léren kennen en
met deze kennis verfierd, de grootfte hoven en de beroemdu>
ft^len yars Europa gezien, en in den vader zijns vaderlands

EN H E T OOSTEN.
Het is een vergenoegen, te zien, in welk. eenen voor«
treflijken ftaar. de landbouw in dit land- is. Dit is een gevolg
van de oplettendheid en de agüng, welken de regéring
voor den landman heeft. Men laat den boer
in de ftad komen; daar krijgt hij toegang en zitting in het
natuur-onderzoekend genootfchap onder de raadsheeren
en den adel, die vriendlijk en vertrouwlijk met hem fpréken.
Zulk eene bejégening doet hem aan ; hij keert met
een vrolijk gemoed en lugtige fchréden naar zijne woning,
en vertelt, met traanen in de oogen, aan zijne kin'eren en
huisgenooten de deelnéming , de beleefdheid, en den
vrijen toegang, die hem van de zijde der grooten wédervaren
zijn. Zo heeft men te Zurich ook de gewoonte,
den landman jaarlijks drie vraagen, welken den landbouw
betreffen, optegéven, en dien, die dezelven het best beantwoord
, met eenen prijs te belonen. Als zij feilen,
wijst men hen te regt, en tragt hen te onderrigten. Men
geeft den onveimogenden de nodige gereedfehappen tot
den landbouw, ook wel geld e. z. v. Zo paart men
hier befchouwing met beoefening; en dit kan niet anders
dan de beste gevolgen hebben.
Den 25ft.van wijnmaand bezogten wij, in gezelfciiap
^ van doktor HIRZELS zoon, een' leerling van den heer VAN
ZWIETEN, .den grooten dichter GESNEU, een' beminnens-
eenen waareu wijzen op den troon bewonderd had , hi dezen boer
met eene édele geestdrift den wijsgeer gevonden en vereerd heeft
t> de teenhoeve Katzenreuth , in het Kanton Zurich, den
G 4ften van wijnmaand 1773 , HIRZEL. {Zie de Bi-
élhth.des Scienc. Tom. XLil. p. 100. fv.]
A, $

TO REIZE DOOR EUROPA
waardig' en aangenaam' man, die tévens een bekwaam
tékenaar, fchilder en plaatfnijder is. Hij toonde ons de
landfcbappen, die hij gemaakt had; hij ondeifcheid ze
altijd door eenige oudheden, die hij er bijvoegt. Zijne
tékeningen zijn fraai.
Hier op leiden wij een bezoek af bij den hoogleeraaj
der Oosterfche taaien, den heer GESNER , die onder
SCHULTENS, FOURMONT en anderen geftudeerd beeft.
Hij heeft Numismata Graca, met afbeeldingen, in drie
foliodeelen, uitgegéven. Hij vereerde mij een zeldzaam
boek: Specuium Helvetko-Tigurinum HOTTINGERI.
Verder bezogten wij den heer FÜESZLI, vader van den
heer FÜESZLI , dien wij te Rome als onzen vriend gekend
hadden. Wij zagen bij hem eene zaal, geheel met koperen
plaaten en modéllen in gips van antieken bezet. Ook
liet hij ons HEDLINGERS gedenkpenningen, in tékening,
zien, die hij, FÜESZLI, zelfgemaakt heeft, en zeer fraai
zijn. Hij is voornémens de geheele verzameling van HED­
LINGERS medailles in koperen plaaten uittegéven. De
Zweedfche koningen zijn meesteragtig getékend.
Des namiddags gingen wij met den heer IIIKZEL , den
zoon, naar den kruidtuin buiten de ftad. Deze bevat
omtrent twee duizend foorten, waarvan ik er ilegts twee
zal noemen, welken ik mijne opmerkzaamheid wijde: de
Rudbeckia en Forskcilia. Men gaf ons een exemplaar van
de gedrukte naamlijst.
Daarop volgde eene wandeling buiten de ftad op eenen
heuvel, Lindenhof genoemd , van waar het gezigt over
de ftad en den vloed zeer aangenaam is.

E N H E T O O S T E N . Tï
Daarna toonde ons de heer doktor HIRZPX, de vader,
het kabinet van het natuurkundig genootfchap, hetwelk
onder den naam van het namurönderzoekend genootfchap
bekend is. Hetzelve heeft verhandelingen in de
Hoogduitfche taal onder den titel: Ahhandlungen der naturforfchenden
Gezellfchaft in Zurich, Zurich, 1761, in
oktavo , uitgegéven, waarvan drie deelen in het licht
verfchénen zijn. Dit genootfchap bezit ook eene fchoone
boekerij, welke kosthaare werken in de natuurlijke gefchiedenis,
en koperen plaaten, ook getékende en met
koleuren afgezette kruiden, vogels en hoorns, névens
eene talrijke verzameling van natuurkundige kunst- werktuigen
en gereedfchappen bevat. Onder de werktuiglijken
verdient één Huk inzonderheid aangemerkt te worden.
Dit beftaat in een zeer zamengefteld en kunstig werktuig,
dat door middel van een rad den arbeid van zestien onderfcheiden
handwerken verrigt: vooreerst verbeeld het
eenen koornmolen, névens den molenaar, die het koorn
bewerkt; verders doet hetzelve het werk van eenen fmid,
zager, ijzerpolijster, voller, leerbereider, papiermaker,
glasfiijper, ftroofnijder, goudzuiveraar, e. z. v. Dit kunstig
werktuig is door ANDRIES WATTHIJS SEUFFART, burger
en timmerman te Augsburg, in het jaar 1762, gemaakt.
Het kan op zulk eene plaats , waar men niet
meer, dan één waterrad kan hebben, zeer nuttig zijn:
maar ten aanzien der befparing van arbeidslieden wint
men er niet veel bij; want tot elk handwei* word ten
minsten één perfoon verëischt, om de dingen op derzel-
Ver plaats te leggen en wegtenémen; ondertusfchen word
de moeite verligt. In opzigt van de ménigvuldigheid in

12 REIZE DOOR E ÜROPA
de zamenflelling heb ik nooit een dergelijk werktuig ge­
zien. Het heeft honderd Zurichfche gulden , of tien
louisefor gekost.
Den 2Ófie.i van wijnmaand bezogten wij den heer kanun­
nik of domheer BREITINGER , een' waardig' man. Hij is
hoogleerlaar in de godgeleerdheid en heeft zig met roem
bekend gemaakt door zijne uitgaaf der feptuaginta, ge­
lijk ook door verfcheiden andere geleerde werken. Hij is
tévens boekbewaarder bij de Karolinfche boekerij , die
m de hoofdkerk Haat, en haaren naam van KAREL DEN
GROOTEN heeft ontleend, die zo wel de kerk als.de pre­
benden der domheeren geftigt heeft, en wiens beeldnis,
op hout gefchilderd, men hier ziet-
In deze boekerij zagen wij den groeten Latijnfchen bij­
bel, in groot folio, in handfchrift, welke een gefchenk
van gemdden vorst i?, en er nog bewaard word. Het
nieuwe testament heefc in dezen bijbel deszelfs gewoone
plaats; maar op de Handelingen der Apostelen volgen de
zéven algemeene brieven in deze orde: eerst de zoge­
noemde Prelogus SanEti HIERONYMI , waarin uitvoerig ge­
handeld word van de drie getuigen in den hémel en de
Drieënigheid , daarop volgen de brieven van JAKOBUS,
PETRUS , JOANNES en JUDAS ; dan de brief van PAULUS
aan de Romeinen e. z. v.; ten laatüen de Openbaring van
JOANNES. De plaats I. JOANN. V. 7. word in den bijbel
niet gevonden; waarover men zig te meer moet verwon­
deren , wijl in den Prologus er van gefproken word, als
of dezelve er in flond: en nogthans zoeKt men dezelve
vergeefsch. Dat deze bijbel van KAREL DEN GROOTEN af­
komstig is, bewijst men deels door hulp der overléve*

IN H E T O O S T E N . *3
ring, deels uit de hoedanigheid der fchrijftrekk-n, deels
ook u't de verzen, die met groote voorletters vóór dezelveu
gefchréven zijn, en waarvan ik hier het volgende zal
ter néd:rftellen:
lm [er at hos omnes XPI deduBus amore-
ALCHUINUS ECCLESIAE FAMULUS perfcrihere lihros:
Verder vind men in deze verzameling de eigenhaitdige
handfchrifcen van BIBLIANDER , die den geheelen
thalmud in het Latijn overgezet had, als ook de handfchrifcen
van PELIKAN betreffende den thalmud. De eerften
maken vier deelen in kwarto uit; zij zijn nooit uitgegéven,
want SUJRENHUS zette naderhand den thalmud over;
e. z. v. —- De handfchrifcen van den overléden heer
IIOTTINGER zijn, tot groot verlies voor Zurich , met zijnen
zoon naar Heidelberg gegaan. Ik heb ze naderhand
op de boekerij te Manheim te zien gekrégen. Verder
bezag ik twee dikke deelen met brieven van beroemde
en geleerde mannen aan HOTTINGER (*) en BKEITINGER,
den grootvader van den thans lévenden kanunnik. Deze
geheele verzameling is in het net gefchréven en tot den
druk gereed. De brieven zijn: Centuria prima Epistoïa-
ritm BUXTORFII, GESNERI, GOUI, BR.EITINGERI, STEIN-
BERGIT, BOKNII, SCHWIZERI, CONSTANTINI L'EMPEiRÉUR^
(*) De lijst derzelvea vind men in een klein gefchrifc vin
onzen overléden vlijcigen verzamelaar: Index in thefaurum
«phtolicum Hottingerianum, op vier bladen zeer nauwkeurig
ea oinftaudig opgefceld.

H REIZE DOOR EUROPA
PETITI, LUDOVICI CAPELLI, RAVH, SPANHEMII, m§t
MANNI. & c. In liec eerlte deel vinl men ook CYRILL!
LuearenJiscon/es/Jo, in het Grieksch, g.fchréven, en wel
met zijne eigen hand, nevens zijne verdédiging. Het is
alles zeer uitgebreid, en zeer leesbaar, en wel in he>-
Grieksch, gefchréven. —. Ook zag ik hier een paar
Hebreeuwfche bijbels, namelijk éénen in folio, gedrukt
in het jaar SM , e filiis SOCINI, met zeer groote leners en
Hippen: eenen tweeden i„ oktavo met nippen, als méde
la Btbk Hebraique a qnatre Colonnes , avec P Hebreu
les trots thargums ./'ONKELOS, de JONATHAN fik d'usm '
&tbargum de Jerufalem, met aantekeningen derllabbii'
nen onderden tekst, gedrukt te Venetië, Ï 53C, in Svo
drie deelen H i c i- z i j n v e r d e r v e i f c h e i d e n rtit ^
der Gnekfche fchrijyers van ALDUS MANUTIUS voorhanden,
die er nog geheel nieuw uitzien. ,—. Onder de
Hoogduitfche boeken vind men verfcheiden gedrukte ver»
handelingen, betreffende de oorlogen door GUSTAAF
ADOLF m Duitschland gevoerd, e. z.v. (*) Zo wor­
den hier ook all' de fchriften aangaande JOANNES DUR-ÏUS
gevonden, waarvan de heer BKEITINGER mij eene lijst gaf.
Wij vergaten niet, ons bezoek afteleggen bij den beroemden
heer LAVATER. Deze man heeft verfcheiden
fchriften uitgegéven, en arbeid thans aan een wijsgeeri»
en beöordélend werk over de gelaatkunde: het word in het
Hoogduitsch opgefteld, en zal over eene maand of zes
in het Jicht komen.
C) Deze fmkken, betreffende GUSTAAF ADOLF , haan in he:
Theatrum Europieum.

E N H E T O O S T E N . , 5
Wij geraakten bij hem in kennis met den heer manster
HARTMAN uit Tübingen , benoemden hoogleeraar teMktau
in Kourland. Hij heeft Hoogduitfche vaerzen gefai&i
ven, zonder zig als fchrijver derzelveu te noemen, op de
groote daaden van onzen CUSTAAF, en dezelven, névens
eenen brief zonder ondertékening, aan den koning toegezonden,
om te bewijzen, dat de Duitfchen de verhéven
en fchitterende hoedanigheden van dezen grooten koning
met bewondering befchouwen, fchoon hij hun niet toe.
behoort. De heer HARTMAN is maar twee en twintig
jaaren oud, doch een voortreflijk jongman ; hij is dichter
en wijsgeer.
Denzelfden dag leerden wij ook eenen anderen grooten
Duitfchen dichter kennen, dien wij in gezelfchap van den
heer HIRZEL bezogten: ik meen den heer BODMER, die
de Duitfche minneliederen uit de tijden der Zwabifche
keizers, of de dertiende eeuw, uitgegéven heeft: zij zim
uit een handfchrift genomen, hetwelk in de koninklijke
boekerij te Parijs bewaard word. De heer BODMER is
reeds zes en zéventig jaaren oud, maar niettemin lévendig
en vrolijk van gemoed, heeft groote lévendige oo-en
en gelijkt eenigzins op den heer VAN VOLTAIKE. *
Daarop krégen wij bezoeken van de heeren LAVATEK en
HARTMAN. De eerfte vereerde mij het afbeeldzel van den
boven gemelden wijsgeerigen landman KLIOGG, gelijk ooieen
exemplaar van de koperen plaat zelve. De laatitè
gaf ons een exemplaar van zijn Hoogduitsch gedicht, en
fprak met waare verrukking v a I 1 ö n s geluk onder eengroot'
en goed' koning.

1(5 R E I Z E DOOR EUROPA
Toen gingen wij bij den heer STEINBRÜCHEL, hóógleeraar
der philologie, een' bijzonder kundig' man in het
Giicksch. Hij is thans bézig met een register van
Grieksche opfchriften, en der ïnistastingeri, waartoe de
gelijkheid der letteren, als A en A, A en A, en dergelijken
aanleiding géven. Daarenboven maakt hij eene verzameling
van de.verfchillende lézingen des nieuwen testaments
uit de Griekfche kerkvaders, bij Voorbeeld CHRY-
SOSTOMÖS en anderen. Dit word een gewigtig werk;
want voor hem heefeniemand aan iet dergelijks gedagt;
WETSTEIN heeft zeer weinig uit de kerkvaders aangehaald.
Hij toonde mij, hoe verfchillende de plaats Rom.
111,25. door CHRYSOSTOMUS aangehaald , en het halve
vers uitgelaten is. De.heer STEINBRÜCHEL heeft
eene Hoogduitfche vertaling van SOPHOCLES , in oktavo,
met aantékeningen uitgegéven, die zeer gefchat word.
Den 27 ften
van wijnmaand gingen wij eerst bij den heer/
BREITINGER , die mij Hukken der oude Hoogduitfche
dichters in handfchrift toonde; dezelven hadden tot om*
flagen van oude boeken gediend.
Daarop déden wij met den domheer GESNEE, openbaar'
leeraar der natuurlijke gefchiedenis en beftendigen voorftander
van het natuurkundig genootfchap, eene wandeling
van een kwartier uurs buiten de ftad. Hij is een beroemd
geleerde, en broeder van den hoogleeraar der Hebreeuwfche
taal; de dichter GESNER is flegts een verre
nabeftaande van hun. Wij namen bij hem het ontbijt
en aten druiven uit zijnen tuin , die zeer zoet waren.
Vervolgens keerden wij met hem weêr naar de ftad, daar
hij ons zijn fraai en groot kabinet toonde s het welk
fte«-

E N H E T O O S T E N
ïïeenen, verfteende zaaken, allerlai foorten van marmer,
hoorns, visfchen, kruiden, vogels en dergelijken bevat*
Ook zagen wij zijne eigen werken, die in afbeeldingen
in koper beftaan, welken de bevrugtingsdeelen der planten
verbeelden, en niet alleen de gefJagten, maar ook
eenige foorten bevatten. Het getal der kruiden beloopt
op vier duizend; zij zijn alle pragtig met koleuren afgezet.
De geleerde waereld heeft twintig jaaren naar de algemeenmaking
en verklaring van dezelven gewagt. De heer
GESNER volgt de wijze van den ridder LiNNéus. De titel
van het werk zal zijn Tabula phytographiae. De naamen
zijn er in het Latijn en Hoogduitsch bijgevoegd.
Hij heeft de fcboonlte tekeningen van fchelpen, gekorvenen,
vlinders, vogels, viervoetige dieren e. z. v., allen
met de heerlijkfte koleuren; gelijk ook eene tabula fynoplica
avium atque animalium quadrupedum Helvetiae, doch
alles maar in tékeningen. Van het overige, dat zijne
verzameling bevat, zal ik niets zeggen : zij is groot en m
goede orde. Onder anderen zagen wij de verzameling
van SCTIEUCHZER. e. z, v. Ondertusfchen kan ik eenige
zeldzaame ftukken , die wij hier vonden , niet voorbij
gaan; bij voorbeeld eene verlteening van een' mensch,
«it den ruggraat, de ribben en de halswervelbeenderen beftaande',
en in een graf omllreeks Reutlingen, inZwabtn,
gevonden; verder verkalkte beenderen van eenen krokodil
, als ruggraatswervelbeenderen , en eenen tand , die
men, bij Maastricht, in den Pietersberg in eene fleengroeve
gevonden heeft. De heer GESNER toonde ons,
hoe het toegaat, dat zig boomlTeenen in marmer vormen,
door de volgende proeve:jhij lei kwikzilver, in fterk water
V. DEEI,. B

IS R E I Z E 0ÖOR EÜROPA
ontbonden, op een ftuk glas, dat, binnen'weinig tijds,
de gedaante van takken, bladen èn dergelijken aannam»
Nog zagen wij een groot ftuk Zwitzerfche amber, dat
men te Weifzholz, in het kanton Znrich, gevonden had.
Men vind dergelijken zelden. De heer STOCKER , GESNERS
leerling , heeft te Leiden eene verhandeling over deze
ftof gefchréven. Insgelijks vertoonde men ons het minium
der ouden, hetwelk men thans zinober heet; het is eene
minera hydrargyri, van eene fchoone en lévendige roode
verwe; en ik bemerkté, dat het dezelfde foort vari'verwe
is, waarméde de wanden tePompeji beftréken zijn.—*—
In de voorréde tot den Socrate rustique word van den
beer GESNER en zijn kabinet ©p eene voordeelige wijze
gefbroken : het laatfte word daar ook kortlijk befchréven.
— De heer GESNER houd met verfcheiden geleerden
van naam briefvvisfeling. Hij wees ons het oordeel,
dat door de heeren IIALLER en LiNNéus over den heer
ADANSON geveld word. LiNNéas fchrijft : aut infanit,
a'nt non est fobrius. HALLER noemt hem lepidum caput
amulo L*** dignum. De heer GESNER is voor
het overige een beleefd en beminnenswaardig geleerde,
en bezit een goed geheugen en uitgebreide kundigheden.
Naderhand waren wij op de karolinfche boekerij, daar
ik dc gedrukte fchriften betreflende DURaus zag.
Vervolgens leiden wij ons bezoek van affcheid bij den
heer GESNER, den dichter, af.
Hierop gingen wij bij den heer JOANNES JAKOE GESNER,
openbaar leeraar der Hebreeuwfche taal, welke ons eene
verzameling van antieke medailles liet zien: onder anderen
eene gouden, die den keizer KOMANUS, névens de

E N H E T O O S T E N . t£
maagd MARIA verbeeld, en een GriekscH opfchrift
heeft. Insgelijks toonde hij ons zijn diptychon vant
elpenbeen, verbeeldende FLAVIUS AREOBINDUS, die in
het jaar 434 conful te Rome geweest is. De heer HAGEN»
BUCH geeft er eene befchrijving van in zijn Appendix de.
Diptycho Brixiam. Het is het oudfte diptychon, dat wij
gezien hebben. Het ander ftuk van hetzelve is op de ftadsboekerij.
De heer GESNER beval ons aan, de verhandeling
van BAUDELOT DE DAIRVAL over het nut der reizen, gedrukt
te Parijs, te lézen , alwaar van een diptychon te
Dijon gefproken word, dat tégenwoordig te Parijs moet
wézen.
. De heer doktor HIRZEL verhaalde ons de gefchiedenis
van eene bijzondere ziekte, met dewelke mevrouw TCJRE-
TIN, gemaalin van den Syndicus te Geneve, aangetast is.
Dezelve beftaat in eene gerégeld afwisfelende fpraakloosheid.
Zij verliest , na zékere tusfchentijden,in een oogen»
blik de fpraak; niet lang daarna begint zij wéér te fpréken
, e, z. v. De heer HIRZEL houd het voor eene
zénuwziekte. .
Den 28^11 van.wijnmaand, zeer vroeg, kwam de heer
HESZ, déken van het kapittel ,-bij ons. Hij beloofde mij
een iiittrekzel uit de naamlijst der fchriften , papieren en
brieven, welken in het archief aldaar gevonden worden^
en GUSTAAF ADOLF, deszelfs gezanten, aan Zwitzerland^
e. z. v. betreffen (*).
(;) Dit uïttrekzel, hetwelk ik onder de papieren van onzen
overléden vriend gevonden heb , volgt hier sugefchréven, veer
B 8

m REIZE DOOR EUROPA
Hierop begaven wij ons in gezelfchap van onze geleerde
vrienden, den heer HESZ , de beide heeren GESNER , den
raadsheer en den dichter, en den heer HIRZEL den zoon,
de geenen, welken in de gefchiedenis van dezen grooten koning
belang (tellen.
Nate des Memoires, inftructions & autres pieces, qui re.
gardent les afaires du Roi de Suède GUSTAVE ADOLPHE avec
les Cantons Suiffes Proteftans, depuis fan IÖIO jusqu' a
1'an 1632; lesquelles pieces fe trouvent dans 1'Archive du
Canton de Zuric.
1. Creditif du Roi de Suède pour Sieur BLASIUS PELII-
ZARI, pour la permiffion d'enroler 1000 Seldats Suiffes.
A. 1610.
2. Creditif du Roi de Suède pour fou Secretaire PHILIPP
SATTLERN. A- 1629.
3. Creditif du Roi de Suède pour le Chevalier CHRIS-
STOPH LOU:S RASCHEN. A. 1629.
4. Copie de la Harangue, que 1'AmbaiTadeur de Suède,
le Chevalier CHRISTOPH LOUIS RASCHEN, a prononcé a Ta
Diete des Cantons Suiffes a Bade, au mois de Decembre
5. Copie d'une Iettre ecrite au Canton de Berne et i
1'Ambaffadeur de SoèJe, concernant la Harangue du dit
Ambaffadeura la Diete de Bade au mois de Decembre 1631.
6. Lettre a 1'Ambaffadeur de Suède, dans laquelle on
excufe le flyle, dont les Cantons Suiffes fe font fervi dans
leur Lettre fub Nr. 5. 1632.
7. Notice des Articles, lesquels 1'Ambaffadeur de Suède
* propofé a Zuric, le 9 Mars 163a.

EN H E T OOSTEN. ± %
naar de ftadsboekerij. Hier onderzogt ik eenen Latijnfchen
bijbel in folio, zonder jaartal. - Men meent, dat
deze bijbel de eerfte is, die gedrukt werd, en wel met
•8. Inftrudtion pour nos Depute's k la Diete 1 tenir a Arau,
regardanc la Negociation avec le Roi de Suède. 1632.
9. Reponfe propofée k Arau, qu'en tout cas ou pour-
roit donner a 1'Ambafladeur de Suède. 1632.
10. Propofition de 1'Ambafladeur de Suède faite k Arau
aux quatre Cantons Proteftans alTemblés a Arau.
ir. Monfieur 1'Ambafladeur de Suède donne avis aux
peputés i Arau d'im Traite' de paiTage pour quelques trou-
pes contre Sa Majefté de Suède, du coté de Miian , avec
une Exhortation de prévenir ce Traité. 1632.
12. Creditif de Sa Majefté de Suède pour fort Ambafla-
deur a la Diete d'Arau, 1632.
13. Lettre de remerciment k Sa Majesté de Suède pour
fa bienveillance avec des excufes, pourquoi les Cantons ne
fauroient pas a 1'heure qu'il eft ?ccepter la propofition de
fon Ambafiadeur.
14. Lettre des Cantons Suiffes i Sa Majerté de Suède
comme Recreditif envoyée d e Zuric a Geneve a Monfieur
rAmbafliideur. 1632.
15. Monitoire du Roi de Suède aux Cantons Suiflès.
dans lequel il les invite k la Neutralité, et qu'iis ne per*
mettent point de paflhge aux troupes des ennemis de Si
Majesté. 1632.
16. Le Roi de Suède demnnde, q u' 0n donne Ia pennif.
fion aux 24 Compagnies fous le Coloael i'Ertok 4e fa
joindre a fon Acrnée. 1632.
I>3

I» REIZE DOOR EUROPA
Iiouten letters : want op verfcheiden plaatzen lopen de
letters in een. Men vind dien bijbel ook in de Mazarin-
iche boekerij te Parijs. Aan het einde ftaat MENARDI
17. Quelques Lettres des Cantons Berna, Schafhaufen
et Zuric, touchant le préfen't'defliné a 1'Ambafladeur de
Suède. Berne trouve des difficultés a faire ce pre­
fent, Schafhaufen Taccorde. 1632.
1?. L'Ambafladeur de Suède renvoye Ia Lettre des Can­
tons e'crites au Roi de Suède et ajoute les raifonsde ce reu»
voye. 1632.
19. Projet d'une lettre a fAmbaflUdeur de Suède touchast
le préfcnt a lui deftiné de 1000 Ecus Imperiales. A caufe
du refus du Canton Berne ce préfent n'a point lieu. 1632.
20. Zuric donne avis a 1'Ambafladeur de Suède de la
Diete de tout le Corps Helvetiquea Bade le^j May , 16S2.
' 21. Raifons pourquo! les Cantons Catholiques ont dë-
mandé cette Diete de Bade-, avec d'autres avis de leur
defleihs-, doniiées aux Proteflans par Monfieur 1'Ambaffa­
deur de Suède. 1632. ;
22. Iriftruftion particuliere pour la Diete de Bade a l'é«
gard de la Negociation avec la Suède. 1632.
23. Projet d'urfe Lettre des quatre Cantons Proteflans
au Roi de Snede. 1632. 1 S
24. Relation de ce qui regarde les deux Capitaines,
que les 'Suiffes Catholiques ont envöyd a Ia Tourgovie, eï
de la Negosiation du Colonel 'de Berodinguen a Milan.
?6fia. :
* • : ;;. • .•. ., fe . ;, ; ,. \ ti,
• 25. Recreditif pour Monfieur 1'Ambaffadeur de Su de
dcrit de-: Cantons a Sa Majeflè le Roi de'Suède. 1632.
26. Le Colonel ZOLLICOFRE envoye une- Copie- d'une
Coajaifïïon, que la Suède lui a donnée. 1632.

EN H E T OOSTEN.
eompendisfa tabula Bibliorum , met dezelfde foort van
letters gedrukt. (Zie WOLFII bibliothecahebraica, Tom.IV.
p. 58. en LE LONG, Tom. Lp. 578.) Deze tabula is ook
bij den Nurenbergfchen bijbel van 1478 gevoegd. (Zie
PALTHENII Bibliotheca, No. 991. yergeléken SCHEL-
HOEN.) Verder zagen wij Officia CICERONIS van
FAUSTUS , waarvan ik te voren uit Geneve gefchréven
heb. Ik doorblaadde met veel genoegen eene ge»
drukte verzameling van dertig kwartodeelen, welken men
zelden vind, en allerhande verftrooide fchriften en opftellen
bevat, die betrekking hebben op den dertigjaarigen
oorlog, op GUSTAAF ADOLF , op den koning FREDEIUK I.
vanBohemen, e. z. v., en van het jaar ióiS, waarméde
zij beginnen, tot op 1648 voordgaan. Elk deel bevat
twintig tot dertig ftuks , allen gedrukt, ten deele te
Praag e. z. v. Deze verzameling verdiende nauwkeuriger
onderzogt te worden. Thans word aan eene naamlijst
der boeken gearbeid, die in de gallerijën geplaatst
zijn. De lijst der geenen , die benéden in de zaal ftaan,
ïs reeds ge v
drukt: de heer HEIDEGGER heeft dezelve ge-
27. Excufe de 1'Ambaffadeur de Suêde, qu'il n'a pu felon
fes voeux faire fes devoirs aux Cantons. 1632.
NB. Pour 1'an 1633 et 1634 &c fe trouvent dans plufieurs
Volumes, du moins trois a quatre, des Lettres et
Conventions par des Troupes Suiffes, pour 1'union de la
Religion Lutherienne et Reformée avec le Chancelier
OXENSTIERNA, le General HORN et le Colonel PEBLITZ,
dont on peut donner nptice, fi on le fouhaite.
B 4
*3
HESZ.
A. v. d. Uitgever. •

M R E I Z E DOOR E U R O P A
maakt. De heer HESZ vereerde mij er een exemplaar
van.
Op ons affcheid van de boekerij volgde dat van den
voortreflijken HESZ. Ook zeiden wi| den heer raadsheer
GESNER het laatfte Vaarwel Deze is een bovenmaate beminnelijk
man; éven zo-aangenaam in dé verkéring, als
in zijne gedichten, flij is'klein van perfoon , maar
heeft lévendige oogen. Wij bezogtehden heer LAVA­
TER insgelijks voor liet laatst. Ik gaf hem het afbeeldzel
yan OLÓF RUDBE'CK , den vader.
REIZE VAN ZURICH NA AR SCHAF-
II AU S EK
"^v^'J verliepen Zurich tégen den middag. . De
weg tusfchen Zurich en Schafbauzen is fchier geftadig
vol menfchen. Den ganfchen weg over ontmoetten wij
vfagtwagens, die met wijn, kootn, zout e. z. v. beladen
waren. De velden waren in goede orde en aangenaam
voor het gezigt. Op de vragtwagens worden waaren
gevoerd, die uit Zwaben komen, door Schafhauzen
gaan, en daar in fchuiten geladen worden, welken den
waterval in den Rhijn afvaren: dit geeft een groot voordeel
aan Schafhauzen. Onder weg kwamen wij
door de kleine ftad Bülach-, en gingen daarop voor de eerfie
reis over den Rhijn, en wel digt bij de ftad Eglifau
e. z. v. . Des avonds kwamen wij te Schafhauzen^
hetwelk agt Franfche mijlen van Zurich ligt.

T
E N H E T O O S T E N . 25
Verblijf te Schafhauzen.
E Schafhauzen namen wij onzen intrek in de her­
berg de kroon. Hier werd een fraai concert gehouden,
hetwelk de aanzienlijkfte lieden van beiderlei gefiagt bij­
woonden.
Wij hadden van Zurich brieven aan den heer FEYER
IMHÖF, raadsheer, fyndiens en boekbewaarder, gelijk
ook aan den heer IM TIIIJRM BE GIERSBERG; beide vrien­
delijke mrnnen, die gereisd hebben: de heer PEYER heeft
zich lang te Koppenhagen opgehouden.
Zij verzelden ons, den 2Q FTEN
van wijnmaand, bij de
beide heeren gebroeders STOCK. De oudfte is doktor der
geneeskunde, en de jongde ftaatsfL-kretaris. Zij hebben bei­
den te Leiden geftudeerd, en bezitten veelc kundigheid.
De jongfte word als een] zeer uitmuntend verltand ge­
roemd; hij heeft zig ook onder SCHULTENS , den zoon, in de
Oosterfche taaien geoefend. Hij is jong, doch bekleed
niettemin zulk een hoog ampt in het gemeenebest.
Daarna réden wij naar buiten, om den waterval in den
Rhijn te zien, welken men eene halve Franfche mijl van
Schafhauzen heeft. Men houd dien voor éénen der
grootfién in gansch Europa. Dezelve maakte op ons pp
verre na dien ftaaüijken indruk niet, als de waterval bij
Tivoli. De hoogte van dezen val is omtrent tagtig ellen';
doch het water valt niet loodregt, maar in drie of vier
verdiepingen af. De ménigte des waters is aanzienlijk:
het breid zig tusfehen de klippen in vier takken uit, en
B 5

£ó REIZE DOOR E U R O P A
maakt éven zo veele vallen. De hoogfte daarvan is niet verre
van Lauffen, een kasteel, dat onder Zurich behoort.
Wij voeren in eenen boot over den Rhijn', en gingen in
een klein huis, dat naast den hóogfteu waterval gebouwd
is. Hier boven bij dezen waterval worden verfcheiden
foorten van visbenen , en verder naar beuéden zalmen van
tweederlei foort gevangen. In Jente - gras - en bloeimaand
vangt men die, welke» Saumom of zalmen héten; en van dien
tijd tot aan hooimaand Bucores of eigenlijke zalmen. Het
yleesch der laatfcen is wit , dat der eerften zeer rood.
De heer PEYER IMHCF verzékerde, dat het dezelfde visch
is, die alleen zijnen naam en aart verandert: in Manheim heb
ik naderhand hetzelfde gehoord. Men befpeurt niet, dat
de grond bij dezen waterval zig beweegt of davert, fchoon
het water met fterk gedruis en veel fchuim, dat eenen onophuudelijken
régen verfpreid, afftort. In de lente tot
in zomermaand ftaat het water hoog, maar des winters is
het zomwijlen zo laag, dat men op de klippen over den
Rhijn kan gaan. Men zegt/dat de Rhijn onder hetKostnitzer
meir door op den bodem langs ftroomt,en doch zonder
zijn water met dat van het meir te vermengen. Het is zéker
een vergenoegen, dezen waterval des Rhijns te befchouwen
; doch, hoe berugt en merkwaardig dezelve ook zij,
geloof ik egrer, dat onze TrolMtta, dien ik ondertus-
I'chen nog niet gezien heb , denzelven overtreft.
1
Maar ik houde mij te lang op bij het water en de watervallen.
Ik moet mij verbeelden, dat zulks n reeds lang
verveelt, en de mond u naar geleerd nieuws watert. Oiu
hetzelve optevisfen, bezogt ik de geleerde fluis, ik
mem de openbaare boekerij, welke tamelijk groot is, en

E N H E T O O S T E N . s ?
waar ook handfchriften zijn. Onder anderen vind men er één,
hetwelk denpentateuchusenmegilloth bevat, dochzédeit
twee jaaren aan den heer MICHAELIS teGöttïngen geleend
is. Het is hetzelfde handfchrift, waarvan WOLF , hoewel
te onregt, beweert: Tiguri in bibliotheca 'Scaphufiana deprehenduntur
Bïblia hebraica antiqucs fcriptionis in folio.
{Zie zijne Bibliotheca hebraica, Tom. II. p. 310). L
Verder zag ik hier eenen fraaijen koran, in het Arabisch,
in oktavo, met veele vergulde letters; als méde CHRYSOS-
TOMUS leerredenen, in hetGrieksch, in folio, zeer net
gefchréven (dit handfchrift fchijnt van de veertiende eeuw
ie zijn), en Vita SanEti COLUMBANI, in folio; een goed
handfchrift, dat ik in de agtfte eeuw Hel. Ook vind
men hier eene ménigte handfchriften, die de heilige fchrift
betreffen, gelijk ook den bijbel in het Hoogduitsch. —Hét
léven van KAKEL DEN GROOTEN, in het Hoogduitsch,
in folioj op papier, is een ftuk, dat volftrekt verdiende,
nader onderzogt te worden 1- Insgelijks was~ de briefwisfeling
van FREDERIK NAUZF.AS eene opmerkzaame be-
Zigtiging waardig. Hij was bisfchop te Weenen en afgevaardigde'bp
de kerkvergadering van Trente. Deze verzameling
van brieven is in folio, begint met het jaar 1551
en gaat tot X552, toen NAUZEA ftierf. Daarop beginnen

*8 REIZE DOOR EUROPA-"
door eenen prctefiantfchen waarzegger zijn opgefteld; want
dezelven voorzeggen tégen de Roomsch-katholijken en
den paus Dit bandfchriJt i s v a„ gewig t; want het leert
de irenufcne kerkvergadering in veele (tukken kennen,
.en bevat allerlei dingen, welken SARPI en SLEIDANUS
onbekend waren. De Rooinschk.atholijken ontkennen de
geloofwaardigheid van hetzelve, geüjk wij de geloofwaardigheid
der oorfpronglijke akten, die op het kasteel
St. Angelo bewaard worden, ontkennen. Maar, wie
;zou willen weigeren, mu Z E A, d i e z o V ( A k o m a
tijdig is, en zijnen oorfprongjijken brieven, geloof te géven?
Men ziet namelijk uit déze brieven, dat NAUZEA
de noodzaaklijkheid eener hervorming in Capite et memhm
[van Let hoofd en de lédenj beweerde, en dat hij
zig zeiven bij de Roomfchen verdagt maakte, als of bij
de protestanten boven verdienste begunstigde. N.UZEA
was FERDINANDS afgevaardigde en bisfchop te Weenen
Zijn eigenlijke naam is NAUZEA BLAN CICA MPIANI
Rondöm Schafhauzen ligger, overal wijnbergen. De
Wijn van dien oord word hoog gefcfiat. Men was nu juist
met den wijnoogst bézig, die dit jaar tamelijk flegt uit-
Den 3c"e U m wijnmaand gingen wijuit, om de merkwaard,ge
brug over den Rhijn, de Rhijnbrug genoemd, te bezigtïgen.
Zij ^.'geheel van hout, e„ i n d e j a a r e n l ? s 8 w t
i 7(n gebouwd. Derzelver lengte bedraagt 360 voet, welken
165 van mijne fchréden maakten. Zij heeft maar éétien
fteenen pilaar, ip het midden, op welken zij in het
eerst niet eens ru.nte; en de bouwmeester, een boer uit
het kanton Appeuzel, GRUBERWAN genoemd, beweeide

EN HET OOSTEN sa
zelfs, dat deze pilaar volftrekt onnodig was. Deze brug
heeft 40000 gutden, of 4000 louis (Tor. gekost. Voor de­
zen was er eene fteenen brug met 6 of 7 boogen. Nu is
zij geheel van hout, in het midden een weinig verhéven
of gewelfd, en fchraagt zig zelve. Zij is overdekt, en
word door twintig vensters verlicht.
Daarop bezigtigden wij de joannesboekerij. Hier vind
men onderfcheiden handfchriften, Latijnfche bijbels c.z.v.
Ik zag er ook eenen Jofephus in het Latijn, eerlte deel,
één boekdeel in kwarto ; vlta fanBi MARTINI ; BCETHIUS
e.z.v. De handfchriften zijn allen op pergament. en wel
van de agtfte en négende eeuw. Ook vind men daar BE-
DA'S gefchiedenis van Schotland.
Verder bezogten wij den heer doktor AMMAN , wiens
kabinet wij bezigtigden. In hetzelve worden verfcheiden
zeldzaame Hukken, tot de natuurlijke gefchiedenis beho­
rende , gevonden, inzonderheid verlteende zaaken, die men
hier te land vind. Onder anderen zagen wij twee groote
verlteendezee(lerren:zij worden ook Palmet marisoïEcrini-
tes a queue genoemd. De heer D'AVILA fpreekt er van in zijnen
Catalogue Systematique & raifonné des Curiojïtés de la Na-
ture&deVArt, a Paris, 1767, in %vo. Tom. III. p. 192.
Ook word in het Hanoversch magazijn van het jaar 1764,
bl. 509, daarover gehandeld. -— Deheer AMMAN bezit
ook eenen kruidtuin. Hij heeft ook, volgens het ftelzel
van den ridder LiNNéus, hoorns getékend. Daaren­
boven moet ik melden, dat hij eenen fchoonen vorraad
van boeken heeft.
Ik mag niet met ftilzwijgen voorbij gaan, dat hier te
lande nog verfcheiden fpreekwoorden in gebruik zijn 9

30 R E I Z E DOOR EUROPA
die van de Zweeden ontleend zijn, toen zij hier, in dendertigjaarigen
oorlog, een bezoek afleiden, De Zweeden namen
toen namelijk, onder bevél van den graave HORN, .Skin,
als méde Kostnits, in, en waren niet ver van Schafhauzen.
Zij (telden het ganfche land rondom derwijze onder
brandfchatting, dat men nog héden t?n dage, wanneer
men te kennen wil géven, dat alles verwoest is," tot een
fpreekwoord zegt: eene Zweedfche huishouding. Als men
de kinders wil verfchrikken , gefchied zulks ook met
de woorden: de-Zweeden komeni Dezen zijn hunne
bullebakken. Doch tégenwoordig : beginneij zulke
fpreekwoorden allengs in vergétenheid'te geraken, en zij
Zijn niet meer zo algemeen : in gebruik," als zij voortijds
waren. Men heeft nog een lied ter gedagtenis der
Zweeden, dat juist de bfhaaglijkfte waarheden niet bevat;
het luid ondertusfehen aldus
Der Schwede ist kommen,
Hat alles genommen,
Hat Penster einfchlagen,
Hats Bley daraus gnommen^
Hat Kugeln daraus gósfen,
Hat Bauren erfchesfsn.
[Dat is:
De Zweed is gekomen,,
Heeft alles genomen,
Heeft vensters ingeflagen,
, Heeft het Jood daarvan genomen,

EN HET OOSTEN, 3,
Heeft kogels daarvan gegoten,
Heeft boeren dood gefchoten.}
Het is vrij zondeling, dat men midden in een proteftantsch
land aanleiding heeft gehad, om zulke klaagliederen
op de Zweeden te maken.
Tot flot diende ik ook wel een paar woorden van den
regéringsvorm te Schafhauzen er bij te voegen. Dezelve
is adelheerfchig, egter met volksregéring vermengd.
Men kent hier geen wettentégen de pragt, maar elk leeft,
zo als het hem gelust. __ Hier zijn in het geheel niet
meer dan vijf adelijke gellagten. Tot dezelven behoren
als de eerften of voornaamften de heeren IM THURM, IM-
HOF en STOCK, met dewelken wij de eer hadden kennis
te maken, en die ons ménigvuldige beleefdheden bewézen.
REIZE FAN S CH A FHAUZEN
NAAR B AZ EL.
JQ)p N giften v a n wijnmaand vertrokken wij van Schafhauzen,
en kwamen, na dat wij dit kanton verlaten hadden,
door het zwarte woud, dat aan het huis van Oostenrijk
behoort. Hier hadden wij flegte en door water
overftroomde wégen. , Wij réden door eenen grooteu
weg , Gwetta genoemd. Dit was ene gevaarlijke reis;
want de paerden moesten fchier overzwemmen, en wij
liepen gevaar, om met ons rijtuig door den ftroom voordgefleept
te worden. —- Daarop kwamen wij door de ftad

S* REIZE DO O R EUROPA
VValdshur, en den volgenden dag,, den i»en Van flagtmaand,
door Laufenburg, eene tamelijk fraaije ftad.
Van daar réden wij door Rheinftlden, alwaar bruggen
ove? den Rhijn liggen.
Verblijf te Bazel.
"\^^i.T kwamen des namiddags te 6 uüren te Bazeï„
éven voor dat de poort gefloten zou worden. Hier moesten
wij, volgens gewoonte, onze naamen aangéven. Op
de vraag, van welk land wij waren, zeide ik tégen den
officier, om eene klugt met hem te hebben: Swergé est
ma patrie. Deze inval gaf ons nog meer gelégenheid tot
lachen, toen wij in de herberg de Wildeman kwamen,
daar wij onzen intrek namen; want men kon met het briefje,
dat in de poort gefchréven was, niet te regt raken:
in plaats van Swerge had de officier Seri (eene ftad in Italië),
doch zo onleesbaar, gefchréven , dat men er Peru
uit las.
Te Bazel worden de uuren op eene bijzondere wijze
gerékend. Men telt 12 uuren, wanneer het op andere
plaatzen n uuren is, en op dit uur houd men overal het
middagmaal. Als de zon in de middaglijn ftaat, flaat de
klok te Bazel reeds één uur, en zo komt men altijd andere
plaatzen één uur voor. Dit is ook deréden, dat de
poorten zo vroeg gefloten worden. Des avonds eet mea
te 7 uuren,het welk te Bazel 8 uuren is.
Den 2 i
' en
van öagtmaand bezogten wij den geleerden
dok-

É N H E T O O S T E N .
ödfetör ISELIN , eenen grijsaart van 70 jaaren, maar een''
beminnenswaardig' man. Wij hadden eenen brief van
doktor o'LTRoëHi-, boekbewaarder bij de Ambrolifche boekerij
te Milaan, aan hem bij ons. *
Des namiddags waren wij in gezclfchap met eenen reiziger,
uit Mühlhauzen geboortig,eene ftad inden PJzas,
die egter met Zwirzcrand vereenigd is. Deze verhaalde
ons, dat in de gemelde itad 10 tot 12300 inwoners, en
veele flolFefabrieken waren, en een aanzienlijke handel
gedreven wiê'-d. Zij is een oniifhanglijkevrijltaat: deregéring
is adelheerfchig met volksregering vermengd. De
afattzierilijkfteö in den (laat zijn drie' burgemeesters, die
alle half jaaren afeéwisfeld worden. Deze plaats is waarfchijnlijk
den der kleinfre oniifhanglijke flaaten, die men
vind; ik weet fëhierniëf, of men San-Marino, in Italië,
wel voor kleiner zou kunnen houden. Doch mij
fchiet een nog veel kleiner te binnen, namelijk Gerifau,of
Gerfau een enkel dorp, of vlek, aan. het meir van
Lucern, dat volkomen onafhang'ijk is, en waar eene
volksregering plaats heeft.' Het opperhoofd van het germeenebcst
is een Amptman. In den ganfehen ltaat zijn
in het geheel'niet meer dan zeshonderd zielen.
Verder gaven wij een bezoek aan dsn heer ISELIV ,
ftaatsfekretaris en broeders zoon van den bovengeme'detf
doktor ISELIN. Deze man bezit veel kundigheid, voornaamh'/k
in de (Taalkunde. Wij gingen zameri wandelen
op het plein der hoofdkerk, alwaar men een fraai gezigt
over den Rhijn heefr.
Van hier verzelde de heer ISELIN ons bij den heer ESCK ,
hooglecnar der godgeleerdheid ea lector bij het Frey -?v>-
V. DEEL. C

34 REIZE DOOR EUROPA
naisch rnftituur. Hij vertoonde ons de Freyfche boekerij
, welke omtrent 8000 boekdeelen bevat. Vier vertrekken
zijn met dezen geleerden voorraad vervuld. Dezelve
is eene geftigte erfgifc'van den overléden heer FREY , die
daarenboven het hu's zelve , landerijen, wijnbergen en
dergelijken gefcbonkcn heeft, van welker inkomften een
hoogleeraar der godgeleerdheid en Oosterfche taaien bezoldigd
word. De heer FREY fiierf in het jaar 1759, en
had, in 1709, te Parijs, bij den abt LONGUERUE het Arabisch
geleerd. —— Hier zag ik Hhtoria TTMURIS ex Arabico
arabfchidtz, van het begin tot aan het 431» hoofdftuk
door LONGUERUE in' het Latijn vertaald. Aan het flot van
het 42^ hoofdftuk Ftaan deze woorden: transtulit Paripus
Abbas LONGUERUE, fequentia proprio Marte transtuii.
Dan begint hij met bet 43^ hoofdftuk, dat metde
104de bladzijde in de uitgaaf van GOLIUS overeenkomt, en
vervolgt rot het 89"° hoofdftuk, of de 25011e bladzijde
volgens de Arabifche uitgaaf van GOLIUS. Daarop volg 11
eenige onbefcbréven bladen, en dan Carmina in mertem
TTMURIS Compofita ah ARAESCIIIDA, (bij.GOLIUS bladzijde
g 17 cn volg.) , die hij allen in het Latijn ov-ergezetheeft. —.
Zo zagen wij ook eeu gedeelte van SALADIÜS léven door
BOHEDDIN, door den heer FRKY uit het Arabisch in bet
Latijn vertaald; welken arbeid hij egter ftaakte, toen
hij vernam, dat de heer SCHULTENS zig daarméde bézig
hield. Verder toonde men ons BUXTORFH Lexicon
Rabbinicuw, door hem zelvcn met kanttékeningen voorzien:
men vind daarin verfcheiden gefchréven aanmerkingen
op den rand, welken verdienen , in het licht te komen,
nogthans ook veele anderen, die van weinig belang

E N H E T O O S T E N . 3 S
zijn. _ In deze boekerij zijn insgelijks Arabifche handfchriften
voorhanden, onder anderen een fraaije koran in
oktavo.
Wij gingen met den heer ISELIN naar zijn huis, en ontmoetten
bij hem den heer kapitein FREY, ridder van de
orden van verdiende. Deze heeft le Socrate Rustique,
névens verfcheiden andere boeken vertaald. Het boek
van den heer FERBER heeft hij reeds gelézen, en is misfchien
voornémens, eene vertaling daarvan uittegéven.—
Ook werden wij bekend met den heer SCHÖNBÓKN, eenen
Deen, die als fckretaris des koophandels van den daarzijnden
Deenfchèn konful naar Algiers gaat.
Den 3*» van flagtmaand, des voormiddags, bezogten
Wij den heer Kapitein FREY. Hij bezit een fraai kabinet,
tot de natuurlijke gefchiedenis behorende, van fchelpen,
verfteeningen , marmerfoorten e. z. v. Hier zagen wij de
terebratul, die den naam van Haan en Hen voert, en wel
als flakhoorn, met het dier daarin. Anders heeft men
ze flegts als eene verfteening gekend; de (lak zelve is
zelden te vinden. — De heer FREY heeft ook eene ongemeen
goede boekverzameling. — Over tafel maakten
wij kennis met eene mevrouw, die met eenen Zweed,
den heer DE STARE, weleer ritmeester en ridder der orden
van LODEWIJK , getrouwd is. Deze woont zes mijlen van
hier, te Altkirch, aan den weg van Bazel naar Belfort;
hij is zes en zéventig jaaren oud, ten tweede maal gehuwd,
en uit de f reek van Sfokholm van geboorte. Mevrouw
DE STARE en haar broeder, ridder DE BETZ, verzogten
ons, dat wij hen zouden komen bezoeken: zij
zijn beminenswaardige lieden.
C 2

R E I Z E D O O R E U R O P A
Des namiddags kwam doktor EECK bij ons, en bragï
ons op de openbaare boekerij, die digt bij onze herberg is.
In hetzelfde huis is eertijds, ten tijde derkerkvergadering,
het konklave gehouden, omeenen paus te verkiezen. On­
langs, in het jaar 1707, is het verbéterd. Benéden
zijn drie fraaije zaaien, met fchilderijen van HOLBEIN ver-
iïerd. Eéne fchildèrij, verbeeldende IIOLBEINS vrouw né-
vens twee kinderen, is ongemeen fchoon en natuurlijk.
Het lijden van CHRISTUS is een ineesterftuk: het word in
eene kas bewaard, die toegeflagen kan worden. Het
avondmaal, door HOLBEIN gefchilderd, als ook het lijk
des Verlosfers zijn niet minder uitnemend wél uitgevoerd ï
Iret laatfte is naar een' verdronken mensch gefchilderd.
KTELANCHTONS afbceldzel in het groot is insgelijks van
HOLBEIN. Een boek met koperen plaaten, die naar de
tekeningen van HOLBEIN gegraveerd zijn, verbeeld den
dodendans, Verder zagen wij het af beeldzei van ERAS­
MUS, in het klein, door HOLGEIN; LUTHER, als een*
jongen monnik, met zijne vrouw, doorLUKAS CRANACH,
3522, AMEKBACH, IIOLBEINS vriend en erve, door HOL­
BEIN, 1519. Men toonde ons ook oorfp'roiiglijke téke­
ningen van HOLBEIN, ZO wel tien ftulcs in lijsten, als ook
een geheel deel ingebonden. Verder bezigtigden wij
eenen aardkloot van brons en verguld, door eenen ISAAK
BKÜCKNER, van Bazel, in'het jaar 1752 gemaakt.
Daarenboven vind men hier eene verzameling van hoorns
en verneeningen, ook medailles, névens drie kleine art-
tiekeflai doedelen van brons: men heeft Ze bij Angst, ófJiw
gusta Rjiuracorum gevonden: het eerfte verbeeld MERKURI-
vs met de beurs in de baud , eenen vleugel aan eiken voet

EN HET OOSTN. 3?
en twee aan het hoofd; het tweede eene fchoone VEXUS,
en het derde APOLLO. , Eindelijk werden ons nog verfcheiden
handfchriften getoond, die ik bijzonder aangekend
heb.
Den 4*» van flagttnaand bezigtigde ik de domkerk. Bij
den ingang ziet men drie graffchriften op de BUXTORFEN,
namelijk: JOHANNI BUXTOPVFIO, CamenR Westphalo, Linguce
Sancla Profesfori per annos 38. B. ann. LXV. Ob.
Id. Sept. 1629. JOHANNI BUXTORFIO, F. O. 65.0b.
1664. d. l6. Aug. , JOHANNI BUXTOKFIO, prof. p. 28.
annos, vixit 69. obiit 1732. a. d. 13. Cal. Quinctiles.
Men zegt, dat deze laatftedeOosterfche tia'en van z jneri
overgrootvader, grootvaderen vadersbroeder geleerd heeft.
Van zijnen vader word niet geiproken, want deze is een
koopman geweest. Zijn oom is hier niet begraven. Voor
het overige heeft de Buxtorffche familie het hoogleeraarampt
dezer taaien 113 jaaren bekleed. Verder zagen wij
het graffchrift van ERASMUS van Rotterdam, met groote
vergulde letters, in eenen grooten roodagtigen marmer?
Heen gehouwen. Benéden aan het graf werden ook, zo
men zegt, opfchriften gevonden. Doch alles is reeds te
voren afgefchréven en op verfcheiden wijzen door den
druk aan het publiek médegedeeld, bij voorbeeld in de
katfte uitgaaf van zijne Lans ftultitice, e. z.v. Nog
toonde men ons de grafftéde van de koningin ANNA, gemaal
n van den keizer RUDOLF VAN HAUSBURG, van het
jaar 1230. Zij is liggende op eenen rooden fteen verbeeld.
De thans regérende koningin van Hongarije heeft haar gebeente
, wijl zij de naaimoeder van het huis van Oostenrijk
is, voor eenige jaaren laten wegnémen. —» In de
C 3

$8 REIZE DOOR EUROPA
kerk maakten wij kennis met den heer predikant HUBEII ,
zusterszoon van den beroemden WETSTEIN : hij beloofde
mij eene verhandeling van zijn Exilium, e. z. v. —
Op de vleugels van het orgel zagen wij fchilderijen van HOL-
BEIN, die verfcheiden heiligen, MOSES e. Z. V, verbeelden.
Hierop bezogten wij den heer MÊCHEL, eenen beroemden
plaatfnijder. Hij heeft onzen LJUNGBEKGER te Rome
gekend. Hij heeft de gedenkpenningen van HEDLINGER ,
die hij voornemens is, uktegéven, en, misfchien, aan
Üen koning van Zweeden optelragen, gegraveerd: dit
word een pragtig werk. Hij bezit koperen plaaten uit
gansch Europa, onder anderen heeft hij twee kamers vol
met fchilderijen van SOLIMENE, PAUL VAN VERONA, ROOS,
ALBANI en meer dergelijken. Hij is voornémens, eene befchrijving
van all' zijne ftukken uitcegéven. Hij fprak
met veel roem van den heer DE GEER, die in oogsunaand
1772 hier doorgereisd is. Ook toonde hij ons brieven
van den ridder BERCII (*) te Stokholm: in den eerflen
geeft hij zijne vreugd te kennen over de onlangs voorgevallen
Plaatsverandering e. z, v. Verder zagen wij eene
fchihlerij, in dit jaar door eenen boer, JOANNES COLLA
genoemd, gemaakt. Deze. man woont in Staffen, een
dorp aan het meir van Zurich,- hij is een leerling der natuur,
en maakt af beeldzels, die zeer gelijken. Het gemelde
(tuk is eene kopij van ALBANI, en verbeeld MAGDALE-
WA.
De heer ISELIN bragt ons ook bij den beroemden DANI-
(*) Zie van hem het tweede deel, bladz. io5.

E N H E T O O S T E N . 33
EL BERNOTJLLI, hoogleeraar der geneeskunde en proefondervindelijke
natuurkunde. Hij is klein van perfoon, eenigzins
vet-, en daarbij vlug en lévendig. Hij houd veel
-van fchersfen, en is vier en zéventig jaaren oud. Hij
hield met ons een ltaatkundig gefprek over de omwenteling
in Zweeden. —— De heer BSRNOULLI heeft den
.overléden KLINOENSTJERNA zeer wél gekend. Zij hadden
bij zijnen vader te Bazel zamen de wiskunde gel erd.
KLINGENSTJERNA heelt naderhand den heer JEAN BER-
NOULLI, die zig op de bergwerkkunde gelegd had, tot
leermeester gehad.
Daarna verzelde de heer ISELIN ons bij den heer JEAN
KERNOULLI, openbaar' leeraar der wiskunde, en jongden
broeder van den évenge melden. Deze is ook een groot
man, hoewel klein van geltalte. Hij is ernsthaftiger,
ilingert een weinig met het hoofd, en maakt wonderlijke
gebaerden met de oogeu en den mond. Voor het overige
is hij zeer beminnenswaardig Hijlasons eenen brief voor
van den heer DE LA CONDAMINE, in den welken vaerzen
Honden op de vernietiging der Jefuitenórdeu. DE LA CON­
DAMINE had in zijne jeugd onder deze geestlijken geftudeerd,
en is niet onder het getal der ondankbaaren. —
Wij zagen bij de Pieterskerk het graf van BERNOULLIS va­
der, JEAN BERNOULLI;, hij word daar ARCHIMEDESge­
noemd.
De heer ISELIN ging al verder met ons bij den heer
D'ANNONE , hoogleeraar der wélfprékendheid, doch die in
de natuurlijke gefchiedenis zeer ervaren is. Hij bezit ook
een groot kabinet van delfliolfen, verfteeningen e.z. v.;
kent den heer FERBER, en bezit eene fraaije verzameling
C 4

p R E I Z E DOOR E U R O P A
wn boeken, onder anderen air de werken van den ridder
xiNivdus , en den ridder WALLERIUS , de verhandelingen van
de akaddnre der wétenfehappen in het Hoogduitsch, de
wae-eldbelchrijvins van den heer BERGMAN, en dergelijken.
Wij zagen bij hem de foort van krabbe of kreeft
van de Moiukfche eilanden, die den naam van Mouoculus
Poiyphemus voert, venteend, het welk eene. ongemene
zeldzaamheid is: het luik is groot. Ook toonde hij ons
eene zeer groote verfeende kiesvan eenen oiij

E N H E T O O S T E N . 41
eene plaats lédig word. Onder de kandidaaten kiest men
er drie der bekwaam Jen, en deze drie loten onder elkander.
Den $fcn van flagtmaaiid waren wij op de openbaars boekerij,
daar wij de eer balden, met dn pauslijken nunti­
us, monllgnorevALENTi GONZAGA, die vanLucem komt*
en als nuntius naar Spanje gaat, bekend te worden. Dij
reisde flegts hierdoor. Hij is een beminlijk en beleefd
man. Ik bedankte hem voorde mededeling van.den 1.0c-
CENIUS , door de koningin CHBISTJNA met eigen hand
verklaard en uitgebreid, welke in zijne boekerij te Rome
is. — Wij werden door den heer ISELIN ook zijner excellentie,
den heer burgemeester DE BARRI voorgeüeld,
die juist op de boekerij was: hij fpreekt het Fransch zeer
wél; zijn zoon beeft niet den heer JMECHEL in Italië gereisd.
— Ook leerden wij den heer RIJHINER , rektor magnificus,
die, gelijk doktor BECK, tévens boekbewaarder
js, kennen.. Een gedeelte der boekerij heet de Cuxtorffche,
wijl dezelve een groot gedeelte van BUXTORFS boek.
verzameling, onder anderen veele rabbijnen, bevat.
- Des namiddags waren wij lang in gefprek met den heer
hoogleeraar JEAN BEKNOULLI, die ons een bezoek gaf.
Hij zeide ons, dat de heer NEWTON zeer verurooid van gedagten
was geweest, en eens den -inger van eene Dame had
genomen, cm zijne tabakspijp aantedoppen. De heer DE
LA CONDAMINE heeft het gebrek van verllruoid van gedagten
te zijn ook in den hoogden trap.
De heer prédikant IIÜBÏII vereerde mij Memoria Wetfiewana
vindicata, auctor e JACOBO KRIGIIOUT, Amflelodav:i
ir,;j)re.sfa.
C 5

4ft R E I Z E D O O R E U R O P A
Wij bezogten ook den heer predikant GRIJNSUS, die
het boek van JOB naar SCHULTENS verklaring in Hoog.
duitfchè vaerzen overgezet heeft. Hij bezit eenen aanzien­
lijken voorraad van boeken. Wij zagen bij hem le Mer-
xure Suisfe par SPANIIEIM voor het jaar 1634, waarin
verle berigten gevonden worden, die Zweeden betreffen.
Daarop gingen wij bij den heer SAMSON,eenen beroem­
den wapenfnijder, leerling van HEDLINGER. Hij fnijd zo
fraai, dat men hem werk van Parijs toezend. Een enkel
-fijinet kost twee, een dubbeld,of met tweefehikien ,»ier
of vijf louis d'or. Hij arbeid zeer fijn, en gelijkt wel op
onzen SERGEL te Rome.
Verder leiden wij een bezoek af bij den heer HAAS, ge-
FchuraLeter en boekdrukker. Hij heeft eene nieuwe druk­
pers uitgevonden, die niet veel kragt verëischt: dezelve
is eene navolging van het fttorofefVerk in de munt. Het
is de heer HAAS, die' verfcheiden nukken in de Yverdon-
fche encyclopedie gegéven heeft, bij voorbeeld caraBere t
fonderie en dergelijken. I.iij is een zeer bekwaam man.
Wij bezigtigden zijne lettergieterij, in dewelke négen per-
foonen den gimfchen dag bézig zijn met lettergieten. Hij
is een zwager van den plaatfnijder MECHEL. — Wij za­
gen roet ingebrande verwen gefchilderde glasruiten. Het
jaar, waarin dit werk gemaakt is, namslijk 1579, is op
dezelven getékend; en de pausGREGORius de xin., ALEX-
ANDERDE GUOOTE, ULIJSSFS, HOMERUS en anderen zijn
er met fchoone verwen op afgebeeld. Zo deze kunst ver­
loren gegaan is, is het nog niét zédert lang. —• Men liet
ons oude let ets zien, waarbij de ftempel van brons, en
de letter van lood was. De heer HAAS meent, dat de bij*

EN HET OOSTEN. 43
bel te Ments, door FAUSTUS zonder jaartal gedrukt, met
zulke letters gedrukt is. De heer MECHEL gal' ons eene
befchrijving van het fraaije gedenkteken van brons, dat
men te Nurenberg voor GUSTAAF ADOLF beflemd heeft,
d jch tot héden daar nog (leeds in het (ladsmagazijn beiwaard
word, daar hij het reeds voor vijftien jaaren gezien
heeft. Het is door SCHWEIKERT, eenen voortreflijken
beeklhouwer in de voorgaande eeuw, zeer wél gearbeid.
Het beltaat uit verfcheiden figuuren. De koning word
daarin verbeeld, hoe Neptuin hem in zijnen wagen voert.
Daar is ook een opfchrifr bij in de Latijnfche taal op eenfe
metaakn plaat, ter eere des konings als berlteiler van den
godsdienst, e. z. v. Men heeft naderhand, waarfehijnlijk
om ftaatktsndige rédenen, dit gedenktéken niet opgerigt;
ten minsten zou men zig daar door bij den keizer niet aangenaam
gemaakt hebben.
Den 6 t,en
van flagtmaand waren wij bij den heer apotheker
BERNOULLI, wiens zoon een fraai kabinet van natuurlijke
zeldzaamheden bezit. De heer WALLERIUS is
zijne vraagbaak. Ik ried hem , de nieuwe uitgaaf zijner
bergllof kunde, doorhem, in het voorléden jaar, uitgegéven,
tekopen Terwijlwij bézig waren, met het kabinet
te onderzoeken, kwam de heer hoogleeraar DANIÜL
BERNOULLI. Deze is een zeer wakker en vrolijk man.
Hij heeft voor twaalf\of dertien jaaren den koning LOÜEWIJK.
den xv. gezien. De heer D'ARGENSON heratoen op derifchouder
kloppende, zeide tot hem: Foï,a le Roi [Zie
daar den koning]. De koning vraagde den heer BERNOUL­
LI, of hij lid van de akadémie der wétenfchappen te Parijs
was. Hij antwoordde: neen, doch, dat hij de eer had

44- R E I Z E D O O R E U R O P A
gehad, driemaal aan zijne majefteit voorgedagen te worden,
maar, dat het geluk hem niet had mogen gebeuren,
benoemd te worden, Ëenigentijd daarna benoemde de koning
hem, en de minister fchreef hem, dat de koning hem
.de pips had gegéven, die hij hem, te Hunningen, beloofd
had. — De Heer BERNOULLI is ongetrouwd, en
heeft veel overeenkomst met den hoogleeraar JOANNES
GOTTSCHALK WALLERIUS (*), maar is kleiner van perfoon.___
Wij gingen ook bij den heer BRÜCKNER. , die
rtlistoire du Canton de Bask, een zeer omflandig werk,
gefchréven heeft. Hij heeft ook eene verzameling van
hoorns, verfieenicgen, oudheden en tékeningen van den
bakker BUCHEL , eenen leerling der natuur. De heer HAL-
LER de jonge fpreekt in zijne Confeils pour farmer Urie
B'bliotheque historique de la Sjiisfe, p. 16 en 105, met
lof van den heer BRÜCKNER. Hij is het, bij wien bijna
all' de oudheden, bijAiigst, of Jugusta Rauracorum,
gevonden, voorhanden zijn. Hij heeft ook in het 23.1e
ftuk zijner proeve van eene befchrijving van gefchiedkundige
en natuurlijke merkwaardigheden der Janddreek van
Bazel, Bazel, 1763. in oktavo, alwaar deze oudheden in
houtfnéde afgebeeld zijn, geleerde verklaringen van dezelven
m het licht gegeven, Onder anderen zagen wij bij
hem eene fraaije lamp vr.n bruns, met eenen agtervvaard
gebogen (langen kop, die eene bézie in den mond heeft;
eene kleine Victoria van brons, de boorden der kléding
met franje bezet, en de ganfche kléding zelve meesterlijk
(*) Men zie van hem het derde deel dezer brieven, bladz,
65 en 148.

EN HET OOSTEN. 45
bearbeid; eenefraaije groep, die eenen dans of bachanaal,
van twee dansfende faters met twee nimfen verbeeld, docty
flegts in kopij, want het origineel is in Engelland; veN
fcbeiden fchrijfnaalden (y?y/)met welker ééne eind men op
fchrijftafels fchreef, en met het andere het gefchrévene uitveegde
: zij gelijken naar kleine lepels, en men zou ze
bijna voor groote thélépe's houden; maar de Heel is langer,
en aan het einde fpits gemaakt. De heer BRÜCKNER,
heeft verder eenen grooten lépel, zoals onze eetlépels j
met eenen korten fteelï ik zag hem ook voor eenen eetléJ
pel aan; doch hij beweerde, dat het ook eene fchrijfnaald
was: en in de da?d het ééne eind is ook fpits, hoewef
een wehf g gekromd. Dit alles is van brons. Hij bezit
ook eene kleine I/is in email [brandverwe] van groenagtige,
of uit blauw en groen gemengde kleur. Hij heelt
dit Huk in fterk water beproefd, en het heeft zijne verwe 1
behouden, het welk,zo hij meent, bewijst, dat het antiek
is, want de valfche of hédendaagfche Hukken veranderen
hunne verwe. Verder toonde hij ons verfcheiden
ftukken van ingelegd werk, hoewel van de grove foort.
Zo zagen wij ook lampen van aardewerk: op den bodem
van ééne derzei ven ftond SAECUL. Nog toonde hij ons
een lang glazen tuig, namelijk de bokaal van ERASMUS
VAN ROTTERDAM , névens het daartoe behorend dekzel:
het glas is gefireept, wél gewerkt, en helder als kristal.
Den 7* 11
van flagtmaand gingen wij in de Jans-of Franfche
kerk. Op het kerkhof zagen wij den dodendans op
natten kalk in de lengte op den muur gefchilderd, onder
eene foort van galderij met traliën. Men noemt dien HOL-
EEJNS dodendans, fchoon men met zékerheid weet, d»i

*6 R E I Z E D O O R E U R O P A
dit fchilderwerk ouder is dan HOLBEIN; maar men is hier
.gewoon, dezen beroemden kunftenaar alle oude fchilderijen
toetefchrijven. HOLBEIN heeft eenen anderen dodendans
gefchilderd, waarvan de kopij-in koperen plaaten
in een boek, dat op de boekerij voorhanden is, gevonden
word. De inval, den dood met de lévenden te laten
dan^fen, kwam mij vrij vreemd voor; maar, wanneer men
de fchilderijen befchouwt, doen zij aan, en bevatten veele
zédeleslén. De dood danst met alle ftanden: hij begint
met den paus. Bij eiken clans is een opfchrift, in
het Hoogduitsch, gevoegd. Eene raadsvergadering van
allerlei foort van menfchen, koningen, koninginnen e. z.v.
maakt het begin, daar naast ftaan verfcheiden beeldnisfen
des doods, die ze beluistert. Daarop begint het bal,
hetwelk de paus opent.— In de kerk zagen wij de vorstin
van ANHALTZERBST. Zij houd zig hier zédert zes jaaren
•op met haareu gemaal, den regérenden vorst van Zerbst.
Hij is — — te Bazel incognito, en laat zijne
brieven niet op Bazel benellen.
Des namiddags hoorden wij iu dezelfde kerk eene leerrede
van eenen geestlijken uit Gtneve. Gedurende de
predikatie had hij, éven als al de overige mansperfoonen ,
den hoed op. Na de predikatie werd de doop aan een
kind bediend.- De leeraar bleef op den prédikftoel, en de
gevaders naderden denzelven met het kir.d. De vader was
zelf één van hun, en de overigen waren één mansperfoon
entwee vrouwsperfoouen : een téken, dat het een meisje
was; want als het een jonge is, heeft de vader twee
mansperfoonen als gevaders., en maar één vrouwsperfoon.
' Eén der vrouwsperfoonen droeg het kind, doch gaf het-

E N H E T O O S T E N .
naderhand aan het mansperfoon over. De vroedvrouw
was er ook bij, om optepasfen. De leeraar las versheiden
gebéden van den prédikftoel af voor het kind; de
doopgetuigen antwoordden niets. Daarop kwam de leeraar
van den prédikftoel, en fprengde, onder het uitfpréken
der gebruiklijke woorden, driemaal eenige droppels water
op het voorhoofd van het kind. Anderen mogen beöordélen,
of hij op deze wijze het gebod van te
naarkwam; gelijk dan de geestlijkheid in Zwitzerland beweert,
alleen de heilige fchrifc te geloven en te volgen,
zonder zig tégenwoordig aan geloofsbekendnis, of de overleveringen
hunner vaderen, als KALVIJN, te kreunen.
Wij bezogten, in gezelfcbap van den heer kapitein
FREY, den heer RIJHINEU,. om zijne verzameling van fchilderijen
en tékeningen, voornaamlijk de tékeningen van
Paftum te bezigtigen. Maar zijne vrouw lag doodlijk
ziek; derharven kon hij ons niet ontvangen. Hij heeft
veel gereisd in Italië. Hij is het, van wien GROSLEY onder
den titel Venetië, met opzigt tot GOLDONI, met wien
hij in de herberg Scudo di Francia woonde, fpreekt.
Den8*en v a a flagrmaand gingen wij bij den prédikernu-
EER. Wij vonden hem niet te huis; maar zijne moeder
ontvong ons ongemeen wél. Zij is eene zuster van den
beroemden WETSTEEN, die te Amfterdam overléden is,
en het nieuwe testament uitgegéven heeft. Zij zeide, dat
geen profeït in zijn vaderland geëerd werd. Het is 'eene
allerbeminneiijkfle vrouw;doch zij fprak niet anders dan
Hoogduiisch.
Bij den heer-MECHÜ zagen wij de origineele tékeningen
van HOLBEIN. Zij behoren der Rusfifche keizerin, die
47

43 R E Ï Z E D O O R È Ü R Ö P A
hem dezclvén doof dén jongen prins GALLITZIN geleend
hoeft. Zij zijn alle in rood Turksch leer, in kwarto forlilaat,
gébondeiï. Daar zïjri vier en veertig tékJningen.
Zij. verbee 1
den den dans der-doden met de léven 'en. De
heer MECHEL brengt dezelven in het koper; wij zagen er
verfcheiden van, die wél uitgevallen waren.
Daarop bezigtigden wij-de fchbone papiermolens. De
molens worden door het water va'n den Rhijn ge iréven.
Zij hebben tene groote ménigte van itempels [hamers].
Het papier, dat hier gemaakt word, is zeer goed en word
fterk gezogt. Men beweert, dat het papief van linnen
hier te Bazel het eerst uitgevonden is. Misfchien is dit
waar ten aanzien van Duitschland; maar de eerfte uitvinders
, gelijk ik geloof, waren de Arabiers en Mooren, dk
deze kunstnaar Spanje gebragt hebben.
De heer ISELIN bragt ons bij den heer WÓLLEB,hoodifchout
of ftadsregter. Deze man heeft veel gereisd, en
verfcheiden fchriften tégen VOLTAIEE , betreffende de
ziel , welker onferfiijkheid hij uit de réden bewijst,
gefchréven. Hij gelooft, dat de ziel eene zeer fijne ftof
is, want, wat Spiritus [geest] wil zeggen, kan hij niet
begrijpen. Hij vraagde mij omftanctig naar den heer SWE-
DENBORG; en gelooft de mogelijkheid van zijne veriehijningen
(*).
Verder hadden wij de eer, met den heer WEISZ, raadsheer
en voormaals openbaar' leeraar der regtSgeleerdheid,
kennis te maken. Hij is leermeester van den heer erfftad-
;i d e
(*) Zie van den heer SWEDEKBOIIG het I. D. bl. 55- e
aantékening aldaar.

E N H E T O O S T E N . 4 J r
Padhouder, prins van ORANJE, geweest. Hij is een ge-,
Jeerd man, en woont anders te Augst, een vlek twee mijlen
van de flad , op de plaats , waar eertijds AugustA
Rauracorum gedaan heeft, gelégen, alwaar hij eene buitenplaats
heeft. Hij heeft de nalatenfchap van den overléden
heer FOESCH geërfd. Wij gingen met hem naar zijn
fraai huis aan dePieterslaan, om hetzelve te bezigtigen.
Wij zagen daar dé verzameling van antieken, koperen
plaaten en dergelijken, zo veel er reeds van geopend was;
want het grootfte gedeelte was nog verzégeld en nog niet
in zijne handen. Wij zagen de boekerij, die, vooral in
liet regtsgeleerd vak, aanzienlijk is; maar de handfchriften
zijn nog onder verzégeling. Wij vonden hier verfcheiden
gebakken aarden pijpen , die men te Augst in eenen
vloer van antiek ingelegd werk ontdekt heefr, dezen zijn
een antieke fchoorfteen, die onder den vloer heet gemaakt
werd , om daar door de kamer te verwannen. Wijl de
oude Romeinen, en voornaamlijk de armen, blootsvoets
gingen, hadden zij in Zwitzerland wel nodig, des winters
de voeten te warmen. Onder den vloer is een gewelf,
op de wijze van eenen oven , en onder het gewelf waren
deze uitgeholde pijpen geplaatst, die boven zo wel, als onderen
in het midden openingen hadden. Deh er BRÜCKNER
geeft er in zijn werk eene afbeelding en eene befchrijving
van. Hij bezit insgelijks verfcheiden van dezefchoorfteenen.
Den 9*n van flagtmaand krégen wij bezoek van den heer
hoofdfchout WOLLEB, die tot des middags bij ons bleef
Hij fprak van verfcheiden verfchijningen, die zijne zuster
gehad had. Hij heeft te Angers, Parijs, Londen e. z. v„
yeele Zweeden gekend:
V. DEEL, D

Sa R E I Z E D O O R E U R O P A
Naderhand Hdenwij wéder een bezoek af bij den heef
BRÜCKNER, en bezigtigden andermaal zijne oudheden.
Hij vereerde ons plans en koperen plaaten van Augst. Wij
zagen bij hem den knop, of het kapiteel, eener zuil, die
overal, zelfs van binnen, met fchelpen bezet is , onder anderen
met eene venusfehelp en meer anderen. Hetfchijnt,
ais of de zuil uit fchelpen zamengefteld en naderhand verfieetid
was. Men heeft ze te Augusta Rauracorum g>
vonden; dienvolgens waren de fchelpen er, toen de fleen
gehouwen, en de ftad aang^egd werd. Zommigen ménen,
dat men de fteenen op die wijze gegoten of gefmolten,
de fchelpen gefloten, totkalk gemaakt, en met zand,
en vervolgens met geheele fchelpen, vermengd heeft; doch
het is dwaasheid , zulks te ftellen.
Verder gingen wij bij den heer BISSCHOP , of EPISKO-
PIUS, die het zelfde huis bewoont, welks bewoner eertijds
de bekende boekdrukker FROBENIUS geweest is, bij
wien ERASMUS VAN ROTTERDAM gewoond beeft. Wij
zagen het vertrek van ERASMUS. Boven den fchoorfteen
ziet men nog zijn wapen, namelijk den god Terminus,
met hangend hair, en het opfchrift: Concedo nulli; rondom
ftaat: OPA TEAOS MAKPOV BIOV. MORS VLTIMA LI-
NEA RERVM ; [Zie op het eind van een lang leven. De
dood is deuiterfte lijn der dingen.] en onder: Cuhiciilum
D Erasmo Roterod. Sacrum MDXXXV.
Daaröp bezogten wij den heer ftaaktsfekretaris ISELIN,
die ons een han-lfcbrift voorlas, zijnde eene befchrijving
van Bazel, door hem zelvcn opgefteld. Men had hem
verzogt, het elve den uitgéweren der Parijfche, en naderhand
Yverdonfche , Encyclopedie óver te laten; maar hij

EN HET OOSTEN.
heeft niet gewild. Men ziet uit deze befchrijving, dft de
Bazelfche ftaatsgefteldheid zeer liegt is. De regéringsvorm*
is demokratiek onder den fchijn van eene aristokratie. De
ampten, zo alszédert i 7i8ook de hoogleeraars plaatzen,
worden door het lot begeven. Een fcboenmaker kan iri
den raad komen,- profesfor BERNOULLI kanmisloten. Ondertusfchen
word het rëgt wél gehandhaafd.
Den io*o van flagtmaand waren wij bij verfcheideri
boekhandelaars. Bij' IMHOF is de bijbel, als ook een gezangboek,
in de Hongaarfche taal gedrukt. Deze boeken
zijn voor de protefïanten in Hongarije bèftemd; doch
in dat koningrijk fcherplijk verboden.
Des namiddags ging ik in de Pieterskerk, daar ikhetgraffchrift
afich'reef van JEAN BERNOULLI, vader van den
thans lévenden hoogleeraar van dien mam. Het grafichrift
luid aldus.- Patri Ingeniorum S. Hoe fnb lapide requiesat
Firi quo majorem ingenio Bafilea non tulit, Sacaü
fm ARCHIMEDES, non illis Europee luminibus, CARTESIM
NEWTONIS, LEIBNITIIS, Mathematum fcientia fecundui\
JOHANNES BERNOULLI, Philof. et Med. D. III. Societt.
Reg. SóMu Parlf. Londin. Petrop. Berol. et Bonen Col
lega leühf. Mathefinprimum Groninget aim. X. dein XFH.
In Ba/71. Acad. publice docuit. Cetera Scripta Iwentl
Firi annalibus et titulis melius testantur. Natus Ba/tl A
C.MBCLXFH. A. D. FI.CaUAug. Obiit ibid.Ca 'an.
MDCCXLVUI. Marito, Patri Biflderatuf. BOROTHEA
FALCKHERIA Uxor. et Liberi fuperflit. VI. justü cum
iackrymis. Boven hetzelve flaat het wapen der BERNOULtis,
drie olijftakken, globen e. z. v., alles in witten „een
«fl vlak mijwerk. , *
5i'

3t R E I Z E D O O R E U R O P A
D&s avonds verzelden de heeren BERNOULLI en LE GR^ND^
•hoogleeraar der Griekfche taal, ons in het concert. Te
Bazel word alle woensdag avond concert gehouden. Onder
anderen hoorden wij eene Italiaanfche zangeres, die
vrij wél zong, fchoon zij oud was. Het concert duurde
drie uuren , van 4 tot 8 uuren, vo'gens de Bazelfche rékening,
dat is van 5 tot 7 uuren. Te 7 uuren word
hier doorgaans de avondmaaltijd gehouden.
De heer profesfor JEAN BERNOULLI toonde mij eenen
brief van JEANJACQUESROUSSEAU, van den 31^" oéiober
1765, dien hij op zijne doorreis door Bazel aan hem gefchréven
had: hij bader zig maar éénen nagt opgehouden
en was tégen over onze herberg in den wilden man te
huis gew«est. Hij verzoekt om verfchornng, dat hij het
bezoek van den heer BERNOULLI niet had kunnen aannémen,
noch het zijne bij hem afleggen: a Vun des hommes
quefhonore le plus, zegt hij; zig zeiven noemt hij:
malheureux, profcrit, malade en dergelijken.
Den II*" van flagtmaand was ik in de Pieterskerk, en
fchreef het graffchrift van eenen anderen BERNOULLI af,
dat men in de kerk zelve voor in het koor ziet. Deze
BERNOULLI was een neef van den bovengemelden, die
buiten de kerk begraven ligt. Het graffchrift luid als volgt:
C. S. S-(NICOLAOBERNOULLIO) J. C. et Mathematici eximio
{Angl Borusf. Bonon. Acad. Sodalï) In Lyc

EN HET OOSTEN. Q
filia unica f» EMANUEL FALKHERIUS (gener) Parentï*
bus Socerisque optime meritis (H. M.M.L. P.) A.E&.CAR.
MDCCL1X. Boven het graffchrift (iaat het wapen van
BBPNOULLI, drie olijftakken , en dat van zijne vrouw,
drie liliën, wiskunstige werktuigen, e. z. v. Naast
het koor, in eene kapél, zag ik het graffchrift van eenen
SOCTNL'S. Deze familie bloeit hier te Bazel nog fterk; dezelve
ftamt oorfpronglijk uit Italië af, gelijk ook FAUS-
TUS SOCINUS deed.
Hierop bezogten wij den heer raadsheer WEISZ. Hij
roemde den prins van ORANJE, tégen woordigen erfstadhouder
, wégens d- bekwaamheden van zijnen geest, en zijne
Schranderheid. Hij heeft een zeer goed geheugen, en
iszeervlug van gedagten. Hij lee>t HORATIUS metfmaak,
en was juist bézig met denzelven te lézen. Hij is zéven
jaaren bij den prins geweest. Wij onderhielden ons over
de taa'en in het algemeen, en hoe dezelven in de gewoonten
van elk volk haaren grond hebben. Indien CICERO
in Zwitzerland kwam, zeide de heer WEISZ, ZOU hij verwonderd
ftaan, dat hij onze gewoonten, zéden en gedagten
niet kon uitdrukken. Maar deze Romein, antwoordde
ik hem, zou te Parijs nog minder kunnen te
regt komen, a's hij het hoofdtooizei der vrouwsperfoonen
aldaar, en dergelijken, moest uitdrukken; de Latijnfcbe
taal is de taal van krijgslieden en helden, de taal vaneen
volk dat geheel en al van vaderlandsliefde bezield wasj
maar thans zijn de ftaiaanen klein, en hebben daaroiq
verkleinwoorden zonder getal. P e Hollanders, zeide de
heer WEISZ, hebben hunne taal op koophandel en fcheep.
Vaart gegrond: lij zeggen, bij voorbeeld, deze man heeft
D 3

gi REÏZE DOOR EUROPA
goeden wind gehad, in plaats van: het geluk is hem
gunstig geweekt; hij heeft zijne fchaapen op het drooge
gebrag' a da' is, hij is het ongeluk Ontgaan: («) defpreek-
wij* isuitlecnd vaneenen dam of dijk, die doorbreekt,
en van de fct.aapen, die gevaar lopen van te verdrinken;
zij'hebben ook veikleinwoorden; z ;
j zeggen geftad'g zon-
rietje, hondje (b) ; zo is ook de Arabifche taal op de
woordai kameel en dadelboom gegrond. De heer WEISZ
verhaalde ons, datde heer roRMEYaandehoogefchool(Y)
te Leiden eene verhandeling over het aanwezen van GOD
had toegezonden 5 die onvergelijklijk wél gefchréven is;
(V) Deze beteekenis en oorfprong is niet onvvaarfchijnlijk;
egter geeft men gemeenlik eene ruimer beteekenis aan deze
fpreekuijs: namelijk, dn iemand geld genoeg verzameld heeft,
om gemaklijk , zonder handwerk, fabriek of koopinanfchap, te
kunnen leven.
(Jb) Dat dit valsch is, weet ik, en elk. Dat de heer WEISZ
dit zoo veihaild hebbe, geloof ik niet: maar wel, dat BJÖRN-
sTaHL hem gevuagd hebbe, of de Nederlanders ook verklein­
woorden hadden? en; bij dit met ja, en met deze twee voor­
beelden hebbe bevestigd. Dar wij verkleinwoorden hebben, en
vorraen kuusen, is een bewijs van den rijkdom en de regeimaas
onzer taal, in ondeifcheiding der Franfche en Engellche.
De aanmerking van BJÖRNSTEIUL. komt hier ook ongepast, 'm
vergelijking met de Italianen; en zal ook door den heer
WEISZ niet voorgeReld zijn.
(c) Dit is ook fout: Hoe zoude't tog bijkomen, dat FOR-
MEY eene Verhandeling aan do Leidfche Akademie zenden zou?—-
*t Za! moeten zijn aan de Opzie»ers van het Legaat van Stolp»
gle de Nouv. Mibh Germ, Tom. XXV. p. 313. — 34 1
*

EN H E T OOSTEN. g f
dat de geleerde IIEMSTERHUTS op zig genomen had, dezelve
in het Latijn te vertalen, doch eene maand daarna had
gezegd, dat hij geen woorden kon vinden, om deze verhéven
gedagten uittedrukken: want in het gansch oud
Rome heefc men van de wijsgeerige begrippen van het
Oppeiwézen, die wij thans hebben, niets gevvéten. Ik
verhaalde, dat het mij éveneens was gegaan, toen ik
te Swana in Zweden het bekende gefchnft onder den titel
Vdr.Tankar (*) in het Latijn wilde vertalen; dat
het mij niet mogelijk was geweest, woorden te vinden,
om al erlei kinderfpélen, bij voorbeeld molens , kleine
huizen te maken , en dergelijken uittedrukken. Hetzelfde
was den prh s van ORANJE bejegend, teen hij HORATIUS
in het Fransen wilde vertalen. Daaröp fpraken wij
van de pragt. De heer Wdisz is van oordeel, dat verordeningen
tégen de pragt onnodig zijn, en niet ten uitvoer
kun en gebragi worden. In het joumal wconomique, hetwelk
de heeren MTRABEAU en DO PONT uirgé»ren, word
over de Zweedfche verordeningen tégen de weeld' geen
gunstig oordeel geve'd. Te Bazel mag men geen goud op
de klédewn dragen : maar men kan zijn ganfche huis laten
vergulden, gelijk dan ook een kóópiaanep de Pietersmarkt
met vergulde hekkens en vaazen openlijk pronkt.
De heer WEISZ wil, dar men met het verbéteren der zéden
en denkwijze door eene goede opvoeding moet beginnen.
' •
Bij den hoogleeraar D'A\-NONE zag ik de befchrijving
van TSCHUDIS Ga/Ha Comata, van TSCHUDI, Konftants
2758, in folio. GALLATI is de uitgéver;hij heefcTSCua
09 Lentegedïgten.
P 4>

REIZE DOOR EUROPA
DIS werk in het Hoogduitsch vertaald: de fchrijver heeft
in de Zwitzerfche boeretaal (Patois Suisfe) gefchréven,
en men kan er zig niet op verlaten, dat de vertaler altijd
den zin gefolRn heeft. Ik vond in dit boek,^. 267,
dat de Infula Feneta in het Lacus Venetus ligt, hetwelk
de Boden-zee is, waarvan POMPONIUS MELA in het tweede
flo fd luk van het derde boek handelt^ Op dit eiland (*)
ligt Dives Angia, of Reichenau, eene abtdij, die den
Benediknjnen toebehoort. Zij bewéren, dat het lichaam
van den heiligen MARKUS, van Alexandriën, in Egipte,
tot hun gekomen is; en dit is het eiland Feneta, waar
van in het léven van den heiligen MARKUS gefproken word.
De daarzijnde Benediktijnen tonen ook zijn lichaam, en
doen dus in de daad meer, dan de Venetiaanen, die het
nooit tonen. Zo zag ik ook bij den heer D'ANNONE Diarittm
Helveticum Domini CALMETIS Abbatis eet. , Einfidel
1756, gr. 8°., een boek, dat weinig bekendis; gelijk
ook Historia Lombardica, of Legenda Aurea, «».
pres fa in Reutlingen anno Domini 1485, in folio.
Wij waren met den heer hoogleeraar LE GRAND ook bij
den ' eer PASSAVANT , eenen koopman in linten, van welke
waar hij e 11 groot pakhuis heeft. Tégen over de woning
van den heer MECHEL zagen wij eene lintenfabriek,
in dewelke een weeftouw is, op hetwelk 36 fluks lint te
•
(*) Dit eiland heet ook Reichenau en ligt eigenlijk in dien
boezem van de Boden-zee, welke de benéJen-of Zeiler-zee
heet, en deze boezem droeg eertijds den naam van Lacus Fene~
tus. Zie BÜSCHING AarJrijksk. [1ÏLD. III. St. bl.
danm* v. i. H. Fertaler.

EN H E T OOSTEN. « ?
gelijk gewéven worden, en dat door één' perfoon met
weinig moeite aan den gang word gehouden. In Bazel
zijn wel dertig lintenfabrieken; maar het grootfte gedeelte
is buiten op het land. Deze handel in linten brengt der
republiek 400,000 Franfche tteres op. Deze waare is
hier ook niet duur.
Hfcröp gingen wij door den tuin van den markgraave
van UADENDURLACH , die fraai en groot is, en met fonteinwerkeu
pronkt. Wij zagen ook het flot, hetwelk egter
nog niet voltooid is. De prins is, éven als zijne voorvaders,
burger te Bazel; want zonder dat te zijn, zon
hij in de ftad geen huis kunnen bezitten. Hij zelf woont
te Karlsruhe; maar het archief van het Badenduriacha
huis word zédert langen tijd hier bewaard: het is in een
huis naast het paleis. Dk gefchied zékerheids halve;
want de flaaten van den markgraave, waarin Karlsruhe'
ligt, zijn, uit hoofde dat hetOostenrijksch huis aanfpraak
op den Elzas maakt, aan gedurige verwoestende oorlogen
blootgefleld: de kleine vogels worden fomtijds méde verflonden,
wanneer zij zig onder de grooten bevinden. De
overlédenSCHÖPFUN heeft voor zijne gefchiedenis van het
huis van Baden, en zijne Alfatia Mostrata veel uit dit
archief genomen.
De kruidtuin alhier is juist niet merkwaardig. De tuinier
roemde op een oud kruidboek van de voorléden
eeuw, dat veel béter was, dan de werken van LINNÉUS,
want deze had zo veel veranderd. Zulke fmaak heerscht
hier nog.
Daarna gingen wij op de openbaare boekerij. De heer
rektor WHNEH toonde ons den dodendans naar. de téke-
D5

5* R E I Z E DOOR EUROPA
ningen van den heer BUCHEL, eenen bakker te Bazel,névens
verfcheiden tékeningen van de hand deszelfden meesters,
welken de merkwaardigheden verbeelden, die in de
hoofdkerk te zien zijn. Ook zagen wij verfcheiden foorten
van papier van hout, boombast en dergelijken gemaakt; eene
uitvinding van den heer sciraFER te Regensburg; als ook
eene andere foort, die te Chur in Grauwbunderland uitgevonden
is. Verder toonde men ons HOLBEINS origineele
tékeningen tot het Encomium Stultit'us, daar dezelven
in de Bazelfche uitgaave aan den rand geplaatst zijn.
Onder anderen heeft men ERASMUS , doch zeer jong, afgebeeld;
toen deze zijn afbeelzel zag, zeide hij Ohe, nhe,
fi talis esfet ERASMUS , dueeret uxorem; [One! zag Erasmus
er zo uit, dan zoude hij trouwen] welke woorden
men aan den rand er bijgevoegd heeft. . Wij zagen
hier eenen geheelen bundel onuitgegéven oorfpronglijke
brieven van ERASMUS in het Latijn; zij zijn meestendeels
aan zijnen boekduiKker AMERBACH gefchréven.' hij fpreekt
er van in zijne fchriften. Verder toonde men ons
den zilveren gedenkpenning van HEDLINGER, welke de
koningen van Zweeden verbeeld; een Zweed heeft dien
ten gefchenk gegéven: hij heeft ook zijnen naam in het
boekerijboek gefchréven, doch ik heb hem vergéten. Voor
het overige vond ik er verfcheiden Zweedfche naamen in,
als EMANUEL DE GEER, GYLLENSTJERNA , DAHLMAN,
SCHEFFERUS, e. z. v. Dit boek is omtrent het jaar 167»
begonnen; maar de goede orde ontbreekt er in Wij
• zagén ook eenen gedenkpenning op KROMWEL. Dezelve
is van zilver en zeer zeldzaam. De eene zijde vertoont
zijn borstbeeld: hij ziet om hoog, heeft een donker en

E N H E T OOSTEN»
39
ernstig wezen, en is met lauwren gekroond. Het omfchriftis:
OLIVAR. O. C. EP. Ang. sco. ET HIB Etc. PHO.
De tégenzijde verbeeld het wapen der republiek van Engelland,
van boven met eene koninglijke kroon, en rondom
Haat: PAX QUAERITUR BELLO. 1658. Op den rand
zeiven rondom den penning leest men de woorden: HAS.
NISI. PEEITVRVS. MIKT. A DIM AT. NEMO. Men Z~gt, dat
KROMWEL het gebruik om de muntttukken met letters om
den rand te merken, het eerst in gevoerd heeft, en zijn
voorbeeld naderhand door anderen gevolgd is, om de
muntipéciën béter te verzékeren, gelijk in Zweeden; Mattibus
v.e laeder avaris; en in Frankrijk: Salvum fac Re.
gsm, Domine.
Wij liéten den avond ineen koffijhuis of tabakskollégie,
den hémel genoemd. De eerde regént der republiek, zijne
exellentie de heer burgemeester DE BAURY , de hoogleeraar
ISELIN en anderen waren er. Men rookt er tabak,
praat, fpeelt met de kaart e. z.v. Er komen alleen mansperfoonen;
want de vrouwsperfoonen gaan te Bazel, zo
als in gansch Zwitzerland, zeer weinig uit.
Den ia*" van flagtmaand bragten wij ons goed in orde,
ten einde hetzelve met den vragtwageii naar Straatsburg
te zenden.
Des namiddags krégen wij bezoek van den heer- DANIEL
BERNOULLI den jongen. Hij ging met ons naar de Kerk der
barrevoeters, die het hoogde koor heeft, dat in de flreek
van den Rhijn te vinden is: het dak is ook zeer hoog.
Hier ligt JAKOB BERNOULLI, JOIIANNES broeder, bigraven.
Zijn graffchrift luid als volgt: c. s. (JACOBUS BER-
KOULLI) Mathematicusdncomparahilis\Acad. Bafd.j ziU

Óo R E I Z E D O O R E U R O P A ,
tra XVIII. annos Prof. (Acad. item Reg. Parisf. et Be*
rolin.) Socius (editis lucubrat. inluftrisj morbo chronico
(meute ad extremum integrd) Anno Salut. MDCCV. d.
XVI. Aug. (Aetatis L. m. VII.) extin&us (RefurreÜ.
pior. hic prcefiolatur) JTJLITHA STUPANA XX annor. uxor
(Cum duobus liberis) Mar ito et Parenti (eken defideratifs-')
H. M. p. Onder her opfchrifc is eene logarithmifche
flekkenlijn te zien , met de woorden Eadem mutata
refurgo. De hoedanigheid dezer kromme lijn is, dat, wanneer
zij omgekeerd, of ontwikkeld word, zij egter altijd
eene fpiraallijn blijft. BERNOULLI is er de uitvinder van;
om die réden heeft men ze als een zinnebeeld der opftandingop
zijn graf geplaatst. Boven zijn graffchrift zietmen
zijn wapen", drie olijfrakken névens twee leeuwen: als méde
verfcheiden wiskunstige werktuigen. Op den grafzerk
in de kerk is van boven insgelijks eene flekkenlijn, met dezelfde
woorden Eadem mutata refurgo, geplaatst. Verder
bevat dezelve een Hoogduitsch opfchrift, hetwelk zij»
ne titels, zijnen ouderdom e. z. v. aanwijst; en benédenwaard
leest men het volgend Latijnsch koppelgedicht,
hetwelk, inzonderheid voor eenen wiskunstenaar , zeer
fraai is:
Hic jaceo mundi fatur, ast anima incolit aflia.
Sanguis, CHRISTE, tuus Gloria Spesque mea esti
[Hier lig ik, verzadigd van de waereld: het bloed va»
CHRISTUS is mijn roem en hoop.].
Zo heb ik dan de graffchriften de$ drie BERNOULUS, JA-

ENHET O O S T E N. ft
ïfOBen JOHANNES, twee broeders, eriNiKotAis, hunnen
neef, afgefehréven. Nu léven er nog twee broeders BER­
NOULLI, DANIEL en JOHANNES , zoons van den bovenge-
melden JOHANNES. Zij zijn beiden beroemde hoogleeraars
te Bazel, en vereeren ons met hunne vriendfchap. DA-
NiëL is nooit getrouwd geweest, heeft den ouderdom van
74 jaaren bereikt, en is verfcheiden jaaren te Petersburg
geweest. JOHANNES is getrouwd, en heeft verfcheiden
zoons, van dewelkenzig één te Berlijn, twee te Bazel, en
één bij den hoogleeraar SPIELMAN te Straatsburg, om zig
in de fchei- en kruidkunde te oefenen, bevinden.
Wij leiden nu ons aflcheidsbezoek af bij den hoogleeraar
ISELIN. Hij toonde ons zijne fraaije verzameling van
boeken, die groot en zeer uirgelézen is. Hij is voornémeus,
dezelve te verkopen: een boekhandelaar heefter
hem 6000 rijksdalers voor geboden. Hier zag ik CHEM-
NITZS Zweedfche e. z. v. in folio; het eerfte deel is te Stettin
1648, het andere te Stokholm 1653 gedrukt. Dit is
een ongemeen zeldzaam werk, en ftaat ook op de lijst van
VOGT. Hij bezit ook dekronijk van SEBALDUS SCHLEYER,
gedrukt te Nurenberg bij COBURGER 1490: dezelve is insgelijks
raar. VOGT fpreekt er van: men noemt ze de Coburger
kronijk De heer ISELIN bezit veele gefchiedkundige
en regtsgeléerde boeken. Hij verhaalde ons cenen
inval van den beroemden BAUDIUS te Leiden. Deze!
plagt alle dagen eenen roes te drinken. Eens ging hij
naar een wijnhuis op de zo genoemde Breedftraat: AR"-
WINIUS ontmoette hem, en vraagde: quo tendis, BAUDI?
hij antwoordde: per latam viam in coelum; want het
wijnhuis was, gelijk hier te Bazel, de hémel genoemd,—

REIZE DOOR E U R O P A
Op een' ander' tijd vond ARMINI US hem alleen, en wel op
de ftraat liggende, en zeide in het voorbijgaan: Dedecus
Academie! De andere ligtte het hoofd op, zag hem aan 5
en antwoordde: Penis Ecclefie! — De heer ISELIN is
verfcheiden jaaren té Leiden geweest. Wij bevolen ons
der gedagtenis van dezen beminnenswaardigen en geleerden
man aan.
Daarop gingen wij bij zijnen neef, den ftaatsfekretaris
ISELIN , die ons verfcheiden aanbevélingsbrieven en tot
onze verdere reis dienstige onderrigtingen gaf. Ook deelde
hij ons verfcheiden rédenvoeringen méde, door een
gezelfchap geleerde mannen en vrienden te Schinsnach,
een bad in het kanton Bern, gehouden. Men vergadert
hier jaarlijks vier of vijf dagen in bloeimaand. De heer
ISELIN is de ftigter van dit gezelfchap. Men begon ét
méde in het jaar 1762; en telkens word de tijd der zamenkomst
van het gezelfchap voor het volgende jaar bepaald.
Men noemt hetzelve het Helvetisch genootfchap
te Schinsnach. — De heer ISELIN heeft verfcheiden gefchriften
uitgegéven, als Gefchichte der Menschheit e.z.v.
Hij is een zeer bondig en verdand g man. Hij word met
den tijd het hoofd der republiek; en heeft reeds eens'niéde
geloot; hij verdient het ook te zijn.
Daarna bezog'en wij den heer kapitein FREY. Hij
heeft le Socrate Rustique, le voyage de Sicile du baron
IUEDESEL , en le code des loix de flmperatrice de Rusfie,
vertaald.
Verder waren wij bij den heer LE GRAND, benoemd
tot hoogleeraar der Griekfche taal. Hij toonde ons zijne
boekverzameling, die inzonderheid ten aanzien der g?-

E N H E T O O S T E N . ft
J
fchiedenis van zijn vaderland aanzienlijk is. Onder raideren
bemerkte ik: Acta und Handhmgen der Excution
e. z. v. Zij betreffen Zwitzerland met betrekking tot den
Westphaalfchen vréde, en zijn in 1651 in folio gedrukt •
de plaats, waar dezelven gedrukt zijn, is wel niet bekend,
het is egter te Bazel. Er zijn twee of drie brieven
onder van JOHANNES OXENSTIEBNA, die door hem
zeiven, en laager door ADLER SALVIUS, ondertékend zijn.
Dit boek is zeer zeldzaam. —- Chronoligia Helvetlca
&c. JOHANNIS HENRJCJ SUIZERI, Hanovia. 1607. 4 o . 0 0j c
raar. — Bazel, Bazel e. z. v. door JAKOB HENRIC PE-
TRI in het jaar 1663. in 4»; een zeldzaam en ftrenglijk
verboden boek, waarin mende regéring te Bazel berispt.—
Renner, ader Deutfche Gedichte van HUGOVON TRYIN-
BERG , gedrukt te Frankfort aan den Main 1549, in folio.
Hij is één der eerlïe Hoogduitfche dichters, en leefde
omtrent het jaar 1300. — De gezamenlijke Respublicot
Elzeviriorum in 16 : zij maken 58 kleine deelen uit; zommigen
zijn te Straatsburg gedrukt; Athenen ontbreekr
hem. — Methodus Apodemica in eorum gratiam, qui
cum fructu in quocumque tandem vit

6i REIZE DOOR E U R O P A
REIZE VAN BAZEL NAAR
w IJ vertrokken des morgens vroeg van den, 13''"
van flagtmaand van Bazel. Tè voren bezigtigden wij het
uurwerk op de brug over den Rhijn. Daarop zetten wij
óns in de postkoets (Diligence) en verlieten Bazel te 8 uur
naar de Bazelfche rékening, dat is 7 uur des morgens.
Ieder perfoon betaalt op de postkoets 20 fous voor elke
ponrid, dat is 10 fous voor elke mijl Qieue) , en 1 fous
voor elke mijl aan den voerman. Voor dit geld krijg f
men
niets te éten; men heeft daarvoor enkel het gemak, der
men, zo men wil, de postkoets op e'ke postrid kan verlaten
; het geld word vooruit betaald. Om de if, 2 ofa§
postrid neemt men verfche paerden. Voor elke postrid
rékent men 2 mijlen;doch van Bazel tot Straatsburg zijn
niet meer dan 24 mijlen, en niettemin betaalt men op
dezen weg 14 i posten.
Toen wij te Otmarsheim verfche paerden krége'n, bezigtïgden
wij onderwijlen de kerk van het adeüjk vrouwen-
Itigt aldaar, welke eertijds een tempel van Mars geweest
is. Weinige reizigers kennen dit overblijfzel def oudheid,
en wij zouden, even gelijk anderen, voorbij gereisd zijn,
indien de ftaatsfekretans ISELIN ons te voren er geen berigt
van had gegeven. Deze tempel is ronden beeft eene zuilen-
Helling QPeristyllum) van agt boogftellingen; op elke
boogftelling Haan vier zuilen, op welken wéderom andere
kleine zuilen rusten. De bouworde is antiek, doch
met
STRAAT SB URG.

E N H E T O O S T E K ty
met zogenoemd boersch werk en 'zonder deftigheid; het
rond gebouw ontvangt deszelfs licht niet, gelijk de Ro>
lïinda te Rome, van boven, maar door vensters agter de
Builen. Men zeide ons, dat in Wallis'and nog een andere
oude tempel is. — Wij réden voorbij verfcheidui, door
de Zweeden verwoeste, floten, waarvan de overblijfzels
op de heuvels te zien zijn, en waarvan het fpreekwoord:
de Zweed is gekomen e. z. v., zijnen oorfprong heeft.
Hieröp kwamen wij te Nieuw-Brifach, het welk x%
mijlen van Baze', en éven zo ver van Straatsburg hgt.
Hier liggen twee Franfche regimenten in bezetting. De
fiad is tamelijk fiaai. De huizen zijn allen éven hoog,e-nvan
twee verdiepingen , het welk voor eene verkerkte Had het
best gefchikt is; want de wallen zijn zo hoog, dat de
vijand alleenlijk de daken kan befchadigen. Op de groote
markt is eene fchoone fpringfontein, en men ziet er alle
vier de ftadspoorten. De ftraa-en zijn regt. De eenepoort
is altijd gefloten, wijl men dezelve niet gebruikt.
Des middags te één uur kwamen wij te Kraft. Wij
hielden ons hier niet op, maar zetten de reis naar Straatsbuig
voord 4
Verblijf te Straatsburg.
IJ kwamen hier aan voor het openen van de poort.
Te 7 uuren, toen dezelve geopend werd, réden wij ter
flad in, en namen onze herberg'in de Raaf.
Wij gingen ten eersten uit, om de ftad te bezigdgen,
V. DEEL. £

REIZE DOOR E U R O P A
en vernamen tot ons leedwézen, dat het regiment Royafa
Suedois niet hier was, maar te Fort-Louis, zes mjlen
van hier, lag, en niet dan na verloop van eene maand
zou herwaard komen. — Straatsburg word door den vloed
UI, die zig in den Rhijn ontlast, in twee deelen gedeeld.
Wij bezigtigden de domkerk, daar de Roomfchkatho-
lljke godsdienst gehouden word; de bisfchop alhier heeft
onder aïl' de overigen in Frankrijk, dien te Parijs uitge­
zonderd, de grootfte inkomsten. De kerk is naar de
Gorhifche bouworde: van buiten bij de deur zijn veele
beelden en fteraadjen gemaakt; de toren is tamelijk fraai.
Daarna namen wij de ftiftkerk der Lutheraanen in oo-
genfchijn,die noch groot noch fraai is. Hier zagen wij het
graf van den graave van SAXEN , dat in eenen hoek bij den
ingang is aan de linker hand. Men verwagt hier het ge­
denkteken, dat PIGAL te Parijs hem ter eere gemaakt
heeft. Naast de kerk is de openbaare boekerij, zo
wel die deruniverfiteit,als van den overléden SCHÖPFLIN.
Toen bezogten wij den heer majoor en-ridder baron
SINCLAIR: hij heeft zijn affcheid genomen, en is vijf en
zéventig jaaren oud. Wij hadden hem in 1769 teCompiegne
léren kennen. Hij is een zeer beminnenswaardig man ,
fchoon wat zieklijk. Zijn zoon, commandérende overfte
van het regiment Royal - Suedois, had gisteren bruiloft ge­
houden, en kwam héden met zijne vrouw bij zijnen vader.
Verder leiden wij een bezoek af bij den hoogleeraar
KOCH, die tévens boekbewaarder is. Hij is een geleerd
leerling van SCHÖPFLIN, en arbeid thans aan eenelévens-
befchrijving van dezen man, welke vollédiger zal zijn,
dan die, welk» reeds in het licht gekomen is. Wij ont.

E N H E T O O S T E N . ty
moettenbij hern den heer LOBSTEIM, dien wij in de jaaren
1767 en 1768 te Parijs hadden léren kennen. Hij is on-
langs névens den hoogleeraar SOULOZER van Göttingen
gekomen.
Wij maakten kennis met den heer archivarius GAMES ,
wiens zuster getrouwd is met den Deenfchen gezant te
Stokholm, baron SUXDENCRONE.
Bij den heer hooglee: aar OBERLIN, die verfcheiden fchrif­
ten gefchréven heeft, vonden wij den heer SCIILÖZER,
hoogleeraar te Göttingen, die te voren hetzelfde arapt te Pe­
tersburg bekleed heeft. Hij is de Rusiïfche taal magtig, ar­
beid in de Rus'füche, en itr het algemeen in de Noordfche
gefchiedenis; hij kent insgelijks de Zweedfche taal, is in
Zweeden geweest, en heeft in Zweeden, en wel i n het
Zweedsch eene verhandeling uitgegéven over den koophan­
del der Phénieiers. Hij is nu voornémens naar Frankrijk
te gaan. . De heer OBERLIN toonde ons eenen kleinen
gedenkpenning van brons , die niet grooter is dan een
Zweedsch half ore (*). Op de eene zijde ziet men het
borstbeeld vart den koning KAREL XII. met eenen kring
omgéven, de koning is wél getroffen, hij heeft den ko­
ninglijken mantel om, het hoofd is ongedekt; rondom
ltaat: CAROLUS XII. D. G. Rex Suec. Op de tegenzijde
is eene pronknaald, rondom welke een laurierboom , en
wel tot in den top fniraalvormig, opklimt. Midden op
de pronknaald ziet men het Zweedsch wapen, drie kroo-
nen, op dewelken de biikzem uit eene half open wolk
CO Een Zweedsch half óre is iets kleiner dan een Holluid-.
fthe Huiver.
E »

68 R E I Z E D O O R E U R O P A
neirfchiet: rondom leest men de woorden: Non Lauri
fuimina terrent (dj, hetwelk eene zinfpéling is op het gevoelen
der oude Romeinen, dat de biikzem den laurierboom
niet treft, (men zie hier ove r
PLINIUS tn SUETO-
ÏV'IUS). In de affnijding leest men: Tot abftulit victorias
una ad Pultavam 27 'Jun. 1709. [Zoo veele overwinningen
zijn benomen door de ééne bij Pultava, d. 27 Junij,
1709.] Deze medaille is wél gellagen, en de letters zijn
klein en fijn. Men heeft tot héden geen geifenkpen iing
van die foort gevonden. Dezelve behoort aan den heer
OBERLIN,die hem ook in zijn Miscella Literaria, Argeniorati,
1770. 4 0
. befchréven heeft.
Den i5 rfeu
van flagtmaand bezigtigden wij de openbaare
boekerij. Zij bellaat uit twee verzamelingen, doch zonder
dat men dezelven zamen gefmolten heeft, namelijk de
akadémifche, die omtrent 18000, en de fchöpflinfche, die
omtrent 12000 deelen bevat. Daar is ook een muféum
van SCHÖPFLIN, waarvan de heer OBERLIN een gedeelte
befchréven en in koperen plaaten afgebeeld heeft. Ook
zijn er handfchriften. De heer KOCH toonde ons dit alles.
Onder anderen zagen wij twee bladen van het pfalmboek
in folio door JOANNES FAUSTUS en PETER SCHÖFFER, in
3457, te Ments gedrukt. Dit is het eerfte boek, dat
met het jaartal, de plaats, en den mam des drukkers gedrukt
is. Verder toonde men ons Diclarium Teflium magni
Confilii anno Dni 1439, in twee folio deelen, gefchréven
, waarvan het papier met eene weegfchaal getékend of
00 Dat is: de blikfem verfchrikt geenen lauër:" raids
men laar urn, of lauros, leze,

E N H E T O O S T E N . «9
genWeld is: het is het regtsgeding van JOANNES GUTTEN-
ÏSERG in zijne zaak rakende de drukkerij; SCHÖPFLIN heeft er
een ge lèelte van in zijne Origiries [/. Vindkie\ Typographice.
médegedeeld. In de Schöpflinfche boekerij zagen wij OLAI
VERÊLIÏ Index Lmgua veteris Scyto -Scandkce five Gothica,
ex vet ust is aevi monument is maximam partem manu.
fcriptis colleStus atque opera OLAI RUDÜECKII editus UpfaT
li

fo REIZE DOOR EUROPA
Hfsfendarmfadlen hofraad, diete Colmar woont. Da.'
ze man heeft ia het agttiende jaar zijns ouderdoms het gezigt
verloren: hij is zeer geleerd en heeft een goed geh'•
gen ; maar het zonderliuglte is, dat hij met de vingers
d>- r li t gevoel de koleuren onderfcheid; waardoor het
gevoelen van den heer WALLIN , van zinnen, die do
piaats van anderen vervangen, (Jenfus vkarii) bevestigd
word. — Hij fprak ock van des heeren ZOLLIXOFERS
moeder, die zig te St. GaJl opgehouden heeft. In de
eerde twee en twintig jaaren van haar huwlijk had zij geen
kinderen g had, maar in het négen en veertigfte van haaren
ouderdom heeft zij beteerde, enzédert in het geheel nog
twaalf kinderen, ter waereld gebrast. DeheerzoLLiKOFER,
bankier te Straatsburg, is de négende van het getal. Van
het jongde kind verloste zij in haar vijf of zéven en zestiglle
jaar. Dit is iets zeer merkwaardigs; en misfchien
is het zonder voorbeeld, dat eene vrouw na het négen en
veertiglte jaar hanrs ouderdoms nog dertien kinderen krijgt,
zonder dat er tweelingen onder zijn. Ook gaf hij
ons eenige berigten van den heer FLF.ISCHMAN uit Straatsburg
, geheimraad in dienst van den landgraave van HES-
SENDARMSTAD, eenen waardigen grijsaart van twee en
tagiig jaaren, die uit CROZA'S kabinet te Parijs verfcheiden
kostbaare zaaken gekogt heeft. Hij is het, die HOL-
BEINS tékeningen, hetzelfde boek, dat wij bij den heer
WECHEL zagen, die dezelven in koper graveert, aan
de i prins GALLITZIN vereerd beeft. Zo heeft hij ook tien
deelen in folio van de brieven van LODEWIJK XIV., in
handfchrift, doch maar in affchnft, aan de keizerin van
Rusland tot een gefchenk gegéven. Deze vorst heefc zig

EN HET OOSTEN, |)
ne brieven met veel nauwkeurigheid en juistheid, als mé­
de zeer zuiver ten aanzien der taal, gefchréven. De heer
XOSE was zijn geheimfchrijver. De oorfprongiijken van
deze brieven zijn in Frankrijk niet meer voorhanden : zij
worden in de boekerij te Uresden bewaard. De graaf HOYM,
te Dresden, heeft ze van de erfgenaamen van ROSE te Pa­
rijs bekomen, in dien tusfchentijd werd er een affchrift
van gemaakt, het welk zonder de onagtzaamheid der gee-
jen,in wier bewaring zij gefield waren , niet zou hebben
kunnen gefchieden.
Den iffca van Cagtmaandbezogten wij den heerBRUNK,
die eene fraaije uitgaaf der Anthologie [verzameling van
Griekfche puntdichten] bezorgt, waaiïn verfcheiden, tot
hiertoe ongedrukte, puntdichten voorkomen. Hij bezit
eene groote uitgezogte boekerij, en fraaije en pragtige
uitgaaven; ook zijn zijne boeken zeer wél ingebonden.
Hij is rijk, een financier en ontvanger van 's konings pen-'
ningen.
»Daaröp gingen wij bij den heer hoogleeraar STÖ'BER,
een'geleerd'man, die in Engelland, Duitschland en Frank­
rijk gereisd heeft. Ik zag bij hem het afbeeldzel van den
overléden aartsbisfchop TROILIUS, het welk de heer UNO
VAN TROIL (*) op zijne doorreis door Straatsburg hem ge-
(*) Thans bisfchop te I inkó'ping, en Schrijver der bekende
Reize door IJsland. Aant. v. d. li. Pirfaler. [Men heeft,
met het jaar 1782, begonnen, in het maand werkje, den Néderlandfchen
Postrijder, van deze Reisbrieven van Dr. UNO VAN TROIL
eeneNéderduitfche vertaling te géven, waarméde men, van tijd.
Vil tijd, vervolgt],
E 4

fcf REIZE DOQR E (J R O P A
fchpnken heeft. De heer STÖBER heeft in 1744 eene goede
ei vernjeerd rde uitgaaf varj FEITHII amiguitates Homerica,
met aanmerkingen 3 in het licht gegéven,-en wijl
all' de afdrukken reeds verkogt zijn , is hij voornemens,
met den errlten een. n nieuwen druk te bezorgen. Wij
hebben van hem ook eene goede uitgaaf yan MANIXIUS (

EN HET OOSTEN. N
£éven zijn; gelijk ook de kaarten van den heer BUACHE,
die de rijen der betgan en de zeeën als komm-n (fiusfi.
ne) verbeelden, en in 1744 uitgekomen zijn. Ook zag ik
bij hem Herbarius Moguntiee impresfus Anno JMCCC.
LXXXIII. met liet waren van FAUSTUS. Dt is het eerfie
gedrukte boek in het kruidkundig vak: dekriiden zijn
in houtfiiéden afgebeeld en afgezet, doch flejt. (Zie
weltianum Herbarium van den heer WUJW, j n de voorréde,
blad G.)
Hierop bezigtigden wij, in gezelfchap van den heer
hoogleeraar SCBLÖZER , het archief. Het is groot en uitgefl-rekt,en
behoort onder de besten, die men in Duitschland
vmd, en is nooit aan gevaar van brand onderhevig
geweest. De oudfle handvesten ; zijn van het jaar n 29
De heer CAMBS is archivarius. Hij liet ons verfcheiden
zégels van wasch zien van den keizer RUDOLF van Habs
burg,- gehjk ook den Stadsftandaart, die op eenen wagen
vóór het hejr heen gevoerd word: de Italiaanen noemden
dien Carrotium. ( ƒ) . Men vind hier ook alle deAcla Caweralia,
of Dosfiers,, die LODEWJIK XIV. uit Spiers liet
wegnémen. Zij befïaan uit eene verzameling van fchriften,
welken de regtsplégingen van verfcheiden Duitfche
vorken betreffen. De landgraaf van Baden Durlach heeft
de zijnen teruggevorderd. Verder toonde hij ons
iUCHi Opus Genealogicum Heraldicum, 27 deelen handfchrift
in folio. LUCH was archivarius van den graavs
van iUBEAUpiERRE,in het Hoogduitsch RAPPOJLTSTEIN ,
lp Zie DU CANOE Qlosfar. voc. Carrtdum ,envJ.R. OBRICBÏ
ftisj'. V, de VtxiBê Imperü.
E ï

74 R E I Z E D O O R E U R O P A
in het Latijn RUPISPOLIS. Dit is het eenise in zijne foort»
Het wapen is met koleuren afgezet. De Duitfche domheeivn
en édellieden komen dikwijls, en vragen het als
een orakel om raad, als zij hunnen adeldom willen bewijzen.
Ook zagen wij de woordenboeken van den beroemden
SCIIERZ, in vijf folio deelen, gefchréven. Het eerfte
deel heeft den volgenden titel: Glosfarium lingua Francico-Theotiscar,
ex omnibus fere monumentis Theotiscis
antiquis quorum nomina fequenspagina monstrat, magno labore
et cura colleBum a JOHANNE GEORGIO SCHERZIO, J.
V. D. et in Acad. Arg. Prof. Publ. Ord. Onder op den
kant heeft sc HERZ met eigen hand er bijgevoegd: Hoe Glos^
farium, in duobus reliquis, quos ego P. G. SCHEEZ
collegio Tomis allegare foleo nomine Glosfarii CAROLINI.
Dit woordenboek bevat all' de oude woorden uit de tijden
van KAREL DEN GROOTEN naar orde van het alphabet,
zelfs de fpraakkundige oplosfingen , omtrent in den fmaak
als OPIST Hebreeuwsch woordenboek, alles in één foliodeel.
De vier overige deelen, insgelijks in folio, bevatten
Glosfarium Germanicum posterioris aut medii aevi; doch
daar is geen titel vóór. Het is jammer, dat het werk daar
ligt en niet gebruikt kan worden. Voor het overige is
dit dezelfde SCHEEZ, die zo veel deelheeft aanSCHILTERS
woordenboek. De heer GAMBS verhaalde mij , dat de
heer LIDEEN (*) uit Upfal veel uit het eerfte afgefchréven
heeft (g).
(*; Zie van hem de aanmerking op bladz. 231 van het IIÏ 0
Deel.
(g) De ïloogleeraar JEREMIAS JACOBUS OBERLIN heeft, mjuli£

EN HET OOSTEN. g*
Van daar verzeldede heer GAMES om bij denheer boek­
bewaarder OBERLIN, die de fchriften van vader FABRICÏ,
zeer prees.
. Verdergingen wij bij den heer SCHWEIGHATJSER , ad­
junct der wijsbegeerte, dien wij reeds te Parijs gekend
hadden (/&).
Wij bezogten met den heer KOCH ook den baron DIET-
IUCH , den zoon, die een geheel jaar in Italië met reizen
doorgcbragt be.ft en ridder der orden van de verdanste
is. Hij is een waardig en aangenaam man, en bezit een
fraai en rijk kabinet van delfltuiTen. Hij vertaa!t tegen­
woordig de reisbefchrijving van den heer FERBER in het
Fiansch, en is voornemens, dezelve met zijne eigen aan-
ïneikingcn te vermeerderen. Onze FERBER had nooit in
beter handen kunnen komen.
Toen bezigtigden wij met den heerscnaFER uit Regens­
burg de ont ;
eedkamer, en waren lange in gefprek met den
heer LOBSTEIN, hoogleeraar der ontleed- en wondheelkun­
de , dien de heer HALLER zeer hocgichat, en die een
broeder van den magister LOBSTEIN is, dien wij insgelijks
kennen.
1/79. bij een gedrukt programma, aangeboden, het Glosfari.
urn medii cevi, van SCIIERZIUS, te laten drukken, zullende kos­
ten 9 gld. of 1S. livres. — Ik weet niet, dat het uitgegeven is.
(/z; De Heer scuwEiGMJusER is, uit meer dan ééne Proeve,
bekend als een geleerd taalkundige en wijsgeer. Zie 't Syntagma
disferiationum adphilof. mor. pertin, uitgegeven te Utregt,
1 0
W7--4 , f ipr 272; en aldaar de Voorrede, p. 78.-^-
1$., cn de Biblioth. Crit. P. VI. p. 117.

76 REIZE DOOR EUROPA
Fier zagen wü verfcheiden oudheden, als een fraai op«
fehrilt, (randhceld n, glazen, medaillen, festerciën, quinariëÉ
eü dergelijken. Ook werden ons twee kleine antieke
Hukken hout getoond , die men gebruikt had, om de
gro •té dtenen van eenen Roomfchen muur aan den berg
Odil, die een gedeelte van het Wasgaufche (Vogelisch) geberate
uitmaakt, zameirevoegen. Zij liggen in eenen
k Ver, op welken de heer SCHÖFLIN het opfchrift: Subfcudes
vel Securicula in muro Odiliano reperta, gefchréven
heeft. Derzelver ge'talte is dize | ~j • zij
zijn o^dertusfchenaan de beid" einden een weingbreeder,
dan in het midden, en omtrent een voetlang. Men noemt
dezelven,in net Neêrdtiitsch , zwaluwenüaerten.— Verder
zagen wij eene houten mumie, dergelijken de Egiptenaars
op hunne feesten gebruikten: zij lieten dezelven
voor zig dasosfiin, ten einde zig te herinneren , dat
zij zig te eenigen tijde in een dergelijk houten werktuig
zouden moeten laten inüuiten. (Zie HF.RODOTUSII. Boek,
78. kap.). Mijne aandagt vestigde ik egter voornaamlijk
' op. de hanrifchriften. iir zijn hier eenige Hebreeuwfchen ,
maar geen één Pentateuchus; ook verfciieiden Latijnfche,
doch gten Griekfche, euangeliën voorhauden. Ik bezag
THEOPUYLACTI , Bulgarice Episcopi, in duodecim ProphetasCommentarius;
eenen Griekfchen Codex in folio formaat,
dien men tot héden nog niet heeft uitgegéven ,
Het merkwaardigst handfchrift is ondertusfchen een dik
deel in folio, op Turksch, maar niet, gelijk de heer OBER­
LIN meende, op papier van katoenen ftofvervaardigd,gefchréven.
Het is d porgaans Grieksch, en bi vat 1). Eu-
CLiDiS Elementa cum commentario THEONIS: de tweede

E N H E T O O S T E N . 77
èn derde definitiëu zijn niet van elkander a r
gezo-derd,
maar de overigen door eene lijn, met rooden inkt getrokken,
onderfcheiden, hoewel niet genommerd; 2) r^ucx^
yji, £..-, a, Tt$g. 4) iLuci.wiü Optica; 5)
DAMIANI LARISSAEI HELIOÜORI Hypothefes optica; 6) Eu-
cnois Catoptrica; 7) APOLLONII Pergaei Conica; 8) SERE-
M Traciatus de ftElione coni; 9) SERENI TraBatus de fee-
tione cylindri; 10) THEODOSII Spharica; 11) AUTOLY-
cus de Sphara mobili; 12) EUCUDI S phaenometta; 13)
THEOOOSIUS dehabitationibus; 14) THEODCSICS de die et
nocte; 15) ARISTARCIIUS de magnitudmibus et distantiis
folis et luna; 16) AUTOLYCUS de ottu et occafu; 17) . +$*xmt
*>*$eeixc;;' iS) ©£«.,.4 «Asgas,^, U f 3u>y*^i) s>*5 «'$ 'T*« jrj.^ji-
«*>•(«! j-Ds «V»a» 0(*/» 5 T!( TJOA£«.« (*. Dit hanafchrifc heeft
aan KOENRAAD DASYPODIUS toebehoord, is fraai en dui­
delijk gefchréven, en fchjjnt uit de veerden le eeuw te zijn.
Van de boekerij gingen wij naar verfcheiden geleerden,
als de heeren BRUM, SPIELMAN, FLEISCHMAN en ande­
ren. De laatlte is Hesfendarmftadfche geheimraad, en bezit
in eenen ouderdom van twee en tagtig jaaren nog een
ge.ukkig geheugen, veele geestkragt, en eene lïerke gezondheid.
Hij toonde ons eene fraaije verzameling van
tékeningen en fchilderijen van beroemde meesters, die hij
uit het bekende kabinet van CRGZA, te Parijs, gekogt
heeft, bij voorbeeld verfcheiden fchildcrijën van PAUL
VERONESE en van VAN DIJK , ook eenigen van VALKNTI IN , die
zeldzaam zijn. Hij bezit eene origineele tékening van RA-
PHAEL URBINO, verbeeldende het hoofd van den kardinaal
MEDICI , die naderhand, onderden naam van LEOX., den

$ REIZE DOOR E U R O P A
pausïïjkcn ftnel beklom; gelijk ook twee Kób Tien vnn Room-féh'É
krijgsknegten: zij hebben alle drie een merk waardig
gelaat; veidcr, tékeningen van UTIAAN en fchilderijen
van ZOCCAKO. Het is ook de beer FLEISCILMAN , die bezitter
is geweest van IIOLBEINS tékeningen: hij vereerde
dëzelven aan den prins «ALLITZIN, en thans zijn zij, gebik
ik boven gemeld heb, bij den heer VAN MECHF.L, bij
wien wij ze ook gezien hebben. Hij had ze voor eeneri
hoogen prijs uit de verzameling V3n CUOZA op de verkoping
gekogt: de toenmalige Zweedfche gezant te Parijs^
graaf TESSIN , joeg dezelven zo hoog tégen hem op. De
graaf zeide jégens hem : apparemment, Monfieur, vous
étes de ce pays la? [Gij zijt, waarfchijnl'jk, uit dal land,
mijn heer?] De andere antwoordde: non, maïs je co:itiois
les merites de HOLBEIN [neen, maar ik ken HOLBEINS
Verdiensten]. Hij wilde niet zeggen, hoe veel hij er voor
betaald had. Hij bezit ook eene groote en tévens uitgelézen
boekerij. De oude fchrijvers hebben, éven als delaateren,
er hunne bijzondere plaats, om alle twist tusfchen
hen vooitekomeii. Hij is eertijds ook in het bezit geweest
van tien gefchréven foiiodeelen, welken afffhriften bevatten
van brieven van LODEWIJK XIV. Maar hij heeft ze der
keizerin van Rusland ten gefchenk gegeven, die z- gunstig
ontvangen, en hem alle de gouden gedenkpenningen ,
gedurende haare regéring geflagen, tot een tégengefehenk
gezonden heeft. De heer PLEISCHMAN had de brieven het
eerst bij den gezant des landgraaven van Darmftad,te Parijs,
den heêr BÖHMER , gezien. Deze had ook heimlijk
voor zig zeiven een affchrift daarvan genomen, toen hij
ze voor den graave HOYM, koninglijken Poolfciien gezant

E N H E T O O S T E N . 79
te Parijs, die deze brieven van don heer TORTA.IL, eerden
preiident van het parlement, en fchoonzoon van den heer
ROSE, fekretaris van LODEWIJK XIV., bekomen had, had
laten affchrijven. De heer FLEISCHMAN had tijen een uittrekzel
ixit deze merkwaardige brieven gemaakt; en naderhand,
toen de heer BÖHMER ftierf, fchreef hij n>ar Parijs,
en kreeg alle tien de bovengemelde deelen tot een geichmk.
Men plagt tot een fpreekwoord te zeggeu , dat LODEWI IK
de xiv. nooit béter (prak, dan wanneer ROSE voor zeide,
en nooit béter fchreef, dan wanneer ROSE de pen voerde.
Men moet ook bekennen, dat deze brieven ten aanzien
van den fchrijftfijl meesterfhikken zijn. Men vind onder
dezelven zeer fraaijën van den koning aan de koningin
cupfSTiNA en andere hcoge perfoonen. De graaf van
HOYM was, terwijl hij zig te Parijs ophield, bij de erven
van den heer PORTAIL agi-er deze brieven gekomen, en
hij plagt ze in de zijnen, die hij aan den koning AUGUS­
TUS van Polen fchreef, natevolgen. De koning befpeurde
aanftonds eene groote verandering in den fchrljf.üjl van
zijnen gezant, en vraagde hem naderhand eens te Dresden,
hoe hij zulke fraaije brieven had kunnen fchrijven. De
graaf zag zig genoodzaakt, zijne geleerde dieverij te bekennen
, en liet er te Parijs een fraai affchrift van maken, en,
met deskonings wapen vóór aan, pragtig inbinden: op
deze wijze kwamen zij naar Dresden en werden den koning
gefchonken. MkÜerwijl dat men ze voor den graave
affchrcef, werd er eene andere, hoewel minder frarije,
kopij van genomen; en deze laatfte is het, die de heer
FLEISCHMAN bekomen heeft. De graaf H YM had den heer
SÖHMER opgedragen,dat affchrift te maken,en hij fchreef

Sb R E I Z E DOOP. E U R O P A
tévens een exemplaar voor zig zclven af, betwe'k hetzelfde
is, Jat de heer FLEISCHMAN aan de keizerin van
Rus'and veree d heefr. Men heeft ook gedruk.e brieven ,
in oktavo, van LODEWITK XIV. , maar dezen zijn van geen
belang en ook niet behoorlijk uitgezogt. Deze groote
verzameling, ue':ker gefchiedenis ik nu zo uirvoerig befchréven
heb, verdient gewishjk meer opmerkzaamheid.
Men meent, dat de opftellen of ontwerpen der breven
zeiven, of het oorfprongüjke van den heer ROSE , waarin
de koning dikwijls met eigen hand iets gefchréven heeft,
insgelijks voor eigen rekening van den graave HOYM naar
Dres'en gezonden zijn. Het lotgeval, dat deze graaf ten
laatften gehad heeft, is bekend: hij viel naderhand in ongenade,
werd in vczékering genomen, eu verhong zig
zeiven in de gevangnis.
Denio> n
van flagtmaand bezigtigden wij de ontleedkamer,
en bezogten verfcheiden geleerde mannen, de heeren
BEYËR, ERACKENHOFER, hoogleeraar der wiskunde ,•
en den heer KOCH , hoogleeraar en boekbewaarder. Deze
deed ons het Vermaak, van ons een zeer fraai gefchréven
ftuk uit her léven van SCHÖPFLIN , hetwelk hij voornémens
is, in het Fransch eu Hoogduitsch uirtegéven, in
het Hoogduitsch voortelézen. De heer KOCH heeft eene
reis in Italië gedaan.
Wij gingen ook bij den heer SPIELMAN., en namen des"zelfs
verzameling van delflloffen\ als méde den kruidtuin
in oogetifchijn. Deze laatfte is in goeden ftaat, bevat
omtrent drieduizend gewasfen, en is één der grootden ,
die wij gezien hebben, zelfs die te Bologne en Turin niet
uitgezonderd. De heer SPIELMAN neemt zijne wétenfehag
zeer

, d o o r
E R H E T Ö O S T E R «i
seer ijverig ter harte, en wijd den tuin alle zijne zorg;
Den 2o«e» van flagtmaand beklommen wij den toren der
domkerk. Op den boven ften omgang zijn in de fieenen
veele naamen getékend: VOLTAIRE ftaat er ook. Men
ziet er ook het volgend opfchrift betreffende de aardbéving
Van 1728: Terra Mottts, quo die III. menf. Aug. Anno
MDCCXXVII1. fummum templum cum civitate nee non
vicinis longe Iateqae provinciis concusfum fuit, maxima vi
fiupendum ad modum aquas in dimidiam viri ftaturam e~
veclas, ex hoe receptaculo in fubjeüam aream oilodecim
Ufquepedes ejecit. Men heeft hier méde willen aanduiden,
dat het water uit den waterbak, die hier, naast het opfebrift,
flaat, om in geval van brand of bij onweeder te
kunnen dienen, overgevloeid is; maar men heeft in dit ongerijmd
opfchrift vergéten aantemerken,dat,onaangezien de
geweldigefchudding, de kerk niet in het minde befchadigd
werd Voor de aartigheid zal ik évenwei ook melden,
dat wij hier boven eenen koperen blaashoorn zagen, op denwelken
alle nagten tweemaal, te S en te 12 uur, aan de
vier hoeken, geblazen word. Op die wijze blaast men
beftendig de fchandeder Jooden uit, die,in het jaari340,
middel van een téken op zulk eenen hoorn gegéven,
op hetwelk de vijand op de ftad aantrekken en dezelve aanvallen
zou, de ftad Straatsburg aan denzelven wilden verraden;
zij vergiftigden toen tévens de waterputten, doch
hunne verraderfehe ontwerpen werden in tijds ontdekt,
en zij zeiven ter ftad uitgejaagd; een groot gedeelte van
hun werd lévende verbrand. Tégenwoordig mag geen
Jood in de ftad wonen, maar zij hebben bun verblijf in
de omliggende dorpen nabij de ftad, en elke Jood, die dg
V« DEEL, F

la REIZE DOOR EUROPA
poort inkomt, betaalt eenen kleinen daler, of drie livres,
éven a's een beest, dat ter markt gebragt word. Zédert
eenige jaaren heeft een Jood deze fchatting gepagt, waarvoor
hij den koning jaarlijks eene zékere fom betaalt. .
De torenwagters zijn Lutherfchen, fchoon de kerk zelve
aan de Roomschkatholijken behoort. De groote kerkdeur
is van geel koper, met zeer verhéven werk. De os, welke
fieenen tot den bouw der kerk aangebragt heeft,geniet
ook de eer méde onder de beeldnisfen aldaar geplaatst le
zijn.
Hieröp maakten wij onze opwagting bij mevrouw de
graavin LEWENHAUPT, eene zeer beminnenswaardige dame.
Zij fpreekt Zweedsch, fchoon zij nooit in Zweeden
geweest is. Insgelijks maakten wij kennis met haaren
zoon, die kapitein is, zig een jaar lang in Zweeden opgehouden
beeft, en tamelijk wél Zweedsch fpreekt.
Verder gingen wij reet den heer LOESTEIN naar de boekerij
van het Johanniterkollégie (la Bibliotheque de Saint
Jean, de fordre de Malthe). De daarzijnde boeken zijn
oud; zij behoren meest allen tot de eerfte uitgaaven. De
lijst derzei ven is onder den volgenden titel gedrukt: Arma»
mentariurn Catholicum perantiquee et pretiopfimce Bibliotheek
San&i JOHANNIS Hierofolymitani a Libris
ab Anno Chrhti 1463 ad 1522, quo LUTHEIU Novum
Teftamentumprodiit; opera JOANNIS NICOLAI WEISLINGER,
Ar gent 0, rati, 1749. in folio, 824 bladzijden. Dit is
wel eene be5ordélende, doch zonder beöordéling opgefteldenaamlijst:
want de aangehaalde plaatzen uitLUTHER
Zijn uit den zamenhang en het verband gerukt; en op
deze voortreflijkeengefchikte wijze tragt men te bewijzen.

EN HET OOSTEN. «,
dat zijne leer, volgens zijne eigen bekendnis, van den
duivel is. In deze verzameling vind men ook eene aanzienlijke
ménigte, omtrent zes honderd, Latijnfche handfchriften
van den bijbel, van de kerkvaders en dergelijken.
De Jijst derzelven is insgelijks gedrukt, doch bettaat alleen
in eene lijst der titels, zonder eenige letterkundige
berigten. De titel is als volgt: Catalogus Coclkum Miti
nuscriptorum in Bibliotheca Sacri Ordinis Hhrofolymitani
Argentorati asfcrvatorum , confeBus a JOIUNNE JACOBO
WITTER, Profesfore Philofopho, Canonico Thomano, Argentorati,
in folio, 50 bladzijden, 1746.
Den tl*» van flagtmaand bezigdgden wij de St. The
maskerk. Hier vind men de graflchriften van verfcheiden
geleerde mannen, die er begraven zijn, als: SEBASTIAAN
SCHMIDT, LEDER LIN , van den grooten Oosterfehen taal-
kundigen SCHERZ , BÖKLER, en den beroemden SC HÖPFLIN
Zij" graffchrift is het nieuwfre , en eerst voor eeuigen tijd
hier geplaatst. Het is op linnen gefchilderd, en verbeeld
z.jn borstbeeld op een vaas, met het onderfehrift: JOHAN.
Ni DANiëLi SCHÖPFL.NO , « decreto Procerum hek fepulto
SOPIIIA ELISABETHA Soror et Haeres F. C. Obiit VILA '*
1171 • aetatis LXXVI. Menf. XI. ' S
' :
Van daar gingen wij op de groote paradeplaats en
woonden de parade bij: h.er zagen wij ook
fche runenj, welker paerden wel klein, doch v,
raa, zijn, gelijk ook het Korfikaansch bataiilon voetvolk
De foldaaten dragen mantels, die op den rug opgerot
d,t ftaat zeer fraai en is eene ÉMttdlfc vt d „
g aave van SAXEN. Wij o t,n„e ten hier verfcheiden Fr a "
ioldaaten, die ridders van de zwaerdörden zijn:Ij

84 R E I Z E D O O R E U R O P A
dragen op de linke zijde der borst eene fter van rood la-
.ken, op dewelke twee dégens kruiswijze geplaatst zijn.
Dit eertéken krijgen alle foldaaten , die vier en twintig
jaaren gediend hebben: het word met eene zékere plegtigheid
gegéven. De officiers fpréken op de parade of bij de
montering openlijk tot hunnen lof, némen hen méde in
hunne rijtuigen en de opperbevelhebber nodigt hen aan
zijne tafel ten éten. Het is ongemeen aandoenlijk, de
foldaaten bij deze gelégenheid te zien, en hoe groote
waarde zij op deze, hun wédervarende, eer ftellen: zij
weenden uit dankbaarheid. Deze voortreflijke uitvinding
is afkomftig van den krijgsminister MONTEYNAHD. Het
is zeer billijk, de foldaaten aan de eer der officieren te laten
deel némen, daar zij aan hunne moeilijkheden en ongemakken
op zulk eene merklijke wijze moeten deel né»
men.
Na dat wij de vaerdige makkers van Mars een' tijd lang
met vergenoegen befchouwd hadden, zogten wij Miner-
Vas geleerde zoonen wéder op. Wij gingen bij den heer
WEBER, vervolgens bij den heer hoogleeraar MULLER , en
eindelijk bij den heer doktor REUCHLIN, oudften der univerfiteit.
Hij ftamt af van den beroemden Oosterfchen c AP-
WIO of KEUCHLIN, is een zeer vriendelijk man, en bevind
zig in eenen vier en tagttigjaarigen ouderdom zeer
wél: zijn lévensrégel beftaat daarin, dat hij veel water
drinkt en veel gebruik van lichaams bewégingen maakt.
Den aaien van flagtmaand bezogten wij den heer LO-
RENZ , den ouden, hoogleeraar der gefchkdkunde, die
ons zijne gefchiedkundige tafelen vereerde.
Wij bezogten ook den jongen heer LORENZ, die open*

f
E N H E T O O S T E N . g 5
baar leeraar der godgeleerdheid is. Hij gaf ons zijne verhandeling
, waarin hij naar aanleiding der plaats Rom. xu
2.5- de bekéring der Jooden, welke men voor het einde der
waereld verwagt, meent bewézen te hebben.
Des middags waren wij ten éten bij de graavin LEWEN-
HAUPT , en maakten bij die gelégenheid kennis met den
baron CRONHJELM, overften en ridder der Lodewijks orden
, die tot den Roomschkatholijken godsdienst overgegaan
en een oud man is, doch de Zweedfche taal niet
vergéten heeft. . Ook leerden wij den heer BALTHA-
SAR uit Pommeren kennen: hij is overfte bij de dragonders
en ridder van de Zweedfche zwaerdörden, gelijk ook
van de Franfche orden voor de verdienfte.
Des namiddags bezogten wij den heer raad BRUNK , die
vlijtig in de Griekfche letterkunde arbeid. Hij heeft'ook
reeds AnetleEta veterum Poetarum Gracorum, in oktavo
laten drukken: een werk, dat uit drie deelen zal beftaan.'
Den 23

86* REIZE DOOR EUROPA
Des namiddags waren wij bij mevrouw de graavïn HA-
MILTON. Haar overléden gemaal is veldmaarfelwlk geweest,
en Roomschkathohjk geworden; doch zij heeft niet kunjien
overreed worden, om haaren godsdienst te verlaten.
Zij is eene verffandige en innémende dame, eene geboren
IEWENHAÜPT, tante van vaders zijde der graavin LEWEN-
HAUP r.
Wij fléten den avond bij den heer hoogleeraar KOCH,
eenen zog-leerden als aangenaamenman, die ons verfcheiden
open brieven en bullen toonde, welken de overléden
heer SCHÖPFLIN bekomen had, onder anderen eenen van
den czaar IWAN in Rusland, welke naderhand wel terug
geëischt, doch door SCHÖPFLIN niet terug gegéven is. Ik
zag ook drie brieven van den heer ARKENIIOLTZ van het
jaar 17375 waarïn hij SCHÖPFLIN verzoekt, om de S&yitifche
(*) hoogleeraarsplaats te Upfal, door den heer HER-
MANSSON toen opengelaten, aanzoek te doen.
Den 24 ften
van flagtmaand bezigtigden wij het fladsgast-
huis. In hetzelve zijn omtrent zeshonderd zieken, zo
Roomschkatholijken als Protestanten. De eerften zijn in
de beuédenlte, de anderen in de boventte verdieping gehuisvest.
Hietöp bezogtenwij den heer kapitein MÖLLERSTJERNA,
en den heer majoor ARMFELT.
Den 25 llen
van flagtmaand namen wij het ftadsarchief in
(*) Dit is een hoogleeraarsampt der welfprékendheid en flaatkunde,
door den rijksraad SJOTTE, in 1625 , geftigt en met inkomsten
voorzien De kanfelaarijraad IRHE heeft deze plaats beileed,
danm. van den Uitgiver.

EN H E T OOSTEN. g f
oogenfchijn. Hier vond ik in de kronijken verfcheiden
merkwaardige omflandigheden, die Zweeden en de krijgs-
togten van GUSTAAF ADOLF betreffen; onder anderen de
volgenden: de koning zondeenen gezant, MARK RECKriNGER
genoemd, eenen Augsburger, naar Straatsburg,
die den 15'ien Van wijnmaand aankwam; naderhand eenen
and.ren, JOHANNES NICODEMI, den 7*» van bloeimaan l
i?3 2
- • OXENSTJËRNA had eenen brief gefchréven,
die den 19*" van flagtmaand te Straatsburg kwam, en
den droevigen dood des konings meldde, met bijvoeging,
dat de Zweeden niet te min voornémens waren , den oorlog
voordtezetten. . Hier word ook eene verzameling
der eerfte nieuwstijdingen bewaard, die, in Europa, en
wel onder den titel Nouvelles ordinaires de divers endroits,
uitgekomen zijn. De eerde, die hier gevonden word, is
aan het hoofd getékend: Parijs den 19*» December 1631,
en met getallen op den kant, 1,2, e.z. v. De prefident
HENAULT beweert, dat de eerfte tijdingen door RENAU-
DOT, te Parijs, uitgegéven zi^n.
Des namiddags gingen wij op de openbaare boekerij.
In eene kleine kas van den overléden SCHÖPFLIN zagen wij
een zilveren muntftuk van den Rusfifchen czaariwAN, van
het jaar 1741, dat zeer raar is, wijl al de gedenktékens
van dezen ongelukkigen prins er op gebragt zijn. Ik
Helde mijne lijst op van all' de fchriften van SCHÖPFLIN.
Hierop begaven wij ons, in gezelfchap van den heer
OBERLIN, naar de boekerij van het kweekfchool des aartsbisdoms
(Ja bibliotheque du Seminaire de CArcheviehè).
Men is thans bézig, met dezelve in orde te brengen: zij
heeft eertijds onder het opzigt der Jefuiten gedaan, lies
F4

SS REIZE DOOR EUROPA
eenige, dat ik er voor het tegenwoordige van kan zeggen>
is, dat het vertrek zeer fraai is.
Van hier gingen wij bij den heer SILBERMAN , die orgelmaker
en een groot kenner van de gefchiedenis der ftad
Straatsburg is. Hij heeft verfcheiden tekeningen van de
jlad laten maken, naar derzelver toeftand op onderfcheiden
tijden, en naar derzelver trapswijze uitlegging. Ook heeft
hij de gehcele gefchiedenis der ftad, uit gefchréven handvesten
en papieren getrokken, opgefteld. Daar zijn verfcheiden
afichriften onder van JOHANNES WALTHKRS handfchriften,
waarin veel voorkomt, dat onzen GUSTAAF A-
DOLF betreft. Dk ganfche werk is tot dus verre eeniglijk
in handfchrift voorhanden, en beftaat uit niet minder,
dan tien dikke folianten, die de heer SILBERMAN allen met
eigen hand gefchréven heeft. Ik ftond verbaasd, te zien,
hoe een kunstenaar, wienshoofdbézigheid het orgelmaken
is, zo veel heeft kunnen fchrijven; en nog zonderlinger
is het, hoe hij lust daartce gekrégen heeft, wijl hij geenzins
een geleerde is. Hij is voon émens, de Straatsburglche
gefchiedenis, ïn vierentwintig hoofddeelen verdeeld,
uittegéven, en toonde mij zijn geheel plan. Hij heelt,
ook den platten grond van Straatsburg, al deszelfs ftraaten,
kerken e. z. v. in houtfhéde, als ook eene verzameling
van alle Straatsburgfche muntfpéciën: een kabinet,
dat volftrekt het eenigfte in zijne foort is. Daar benéven
bezit hij oak de afdrukken van all' de gouden gedenkpenningen
, die de heer SCHÖPFLIN van verfcheiden regérende
heeren bekomen had, doch welken na zijnen dood door
zijne zuster op eene zeer onverdandige wijze aan de goudfiaéden
verkogt werden, en van welker voormalig daar/.

EN HET OOSTEN. ^
wézen men nu niet eens iets zou wéten, indien de hee?
SILBERMAN er thans de afdrukken in gips niet van bezat.
Verder heeft deze weetgierige verzamelaar verfcheiden uitheemfche
muntftukken en gedenkpenningen, ook Zweedfche
van GUSTAAF ADOLF , van KAREL den elfden, en KA­
REL den twaalfden. Niet minder vind men bij hem handfchriften
op pergament, die fraai zijn, doch in het geheel
niets van belang behelzen. Het aUernjnüe pergament (yeïin)
is van Iéder van ongeboren kalven gemaakt, dat men
naderhand bereid heeft: deze kunst heeft hij van den overléden
SCHÖPFLIN geleerd. Wij zagen bij hem een handfchrift
van LEONARD BALDNER van het jaar 1766, hetwelk
tékeningen van zeevogels, visfchen, viervoetige dieren,
gekorvenen en wormen, die in het water en de overige
oorden omflreeks Straatsburg gevonden worden, bevat.
Het boek is in het Hoogduitsch gefchréven, en de fchrijver
heeft er twintig jaaren aan gearbeid. Om het andere
blad vind men eene wélafgezette tékening , waarvan het
volgende telkens de verklaring in het Hoogduitsch geeft.—
Ik moet hier ook niet vergéten, dat de heer SILBERMAN
eenen jonger broeder heeft, die een klavier of fortepiano
met een voetklawier uitgevonden heeft. Hij fpeeldeopdit
fpeeltuig, doch zonder voetklawier.
Wij bragten den avond bij den heer boekbewaarder OBER­
LIN door, bij wien ik verfcheiden gedenkmunten op GUS-
TAAF ADOLF Z3g.
Den aóiea van flagnnaand waren wij bij den heer SCHE-
RER, hoogleeraar der Oosterfche taaien, die ons zeer wél
ontvong, niettégenlhande dat hij onpaslijk was. Hij is
*en fchoonzoon van den overléden hoogleeraar IEDERUN,

REIZE DOOR EUROPA
Wiens handfchriften hij ook bezit. Onder anderen toonde
hij mij JOHANNIS IIENRICI LEDERLINI, Profesforis Argen-
toratenfis Verfio Latino Alcorani. ik onderzont dit groot
Htndfchrift: het is in kwarto formaat. De geheele koran
is daarin in het Latijn vertaald, zo dat de ééne helft der
zijden deArabifche woorden met derzelver woitelen e.z.v.
bevat. Deze overzetting kwam mij duidelijker voor, dan
die van MARACCIUS. De heer LEDERLIN heeft eenen ge­
boren Arabier uit Damaskus, KAREL DADICHI genoemd,
die in 1717 herwaard gekomen was, en twee jaaren bij
den heer LEDERLIN gewoond heeft, tot hulp gehad. Na­
derhand is hij naar Londen gegaan, en daar vertaler der
Oosterfche taaien geworden. De heer SCHERER denkt
den gemelden koran binnen kort uittegéven. lk zag
bij hem ook Exercitia pietatis religionis Mahammedanica
door ACHMED, MOHAMMEDS zoon, SAIDS zoon, uit het
Arabisch zeer wél in het Latijn vertaald. Dit boek is
nuttig, om de godsdienstige gebruiken, het baden, de
maaten en gewigten e. z. v. der Mohammedaanen te léren
kennen. Het Arabisch handfchrift is op de univtriiteits-
boekerij. Verder vond ik bij hem THEONIS Sophiffa
Progymnasmata, naar een handfchrift, dat te Parijs ge­
vonden word, afgefchréven en met een ander in de Bod-
leylche boekerij vergeléken. FABRICJUS handelt er van in
zijne Bibliotheca Graca, Lib. iv. Part. u.pag. 45«• DE-
DERUN was willens, het uittegéven, en de heer SCHE­
RER heeft thans hetzelfde voomémen ; maar het is te vré-
zen, dat het bezwaarlijk zal gefchieden, wijl hij reeds ta­
melijk bejaard is Wij leerden ook des heeren SCHE­
PERS zoon kennen, die verfcheiden jaaren in Rusland,

EN HET OOSTEN. 0 I
*ls ook in Zweeden geweest is: in Zweeden zijnde, had
hij te Gripsholm de gunst genoten, met den koning te
fpréken? hij prees onzen monarch, en zijne gefpraakzaamheid
jégens elk, ten hoogden. In Upfal had hij de heere
IHRE en LiNNéus léren kennen;en was ook lid geworden
van de koninglijke maatfchappij der wétenfchappen
aldaar.
Den 27'ten van flagtmaand bezigtigden wij het aartsbisfchopüjk
paleis, dat fraai, en in het jaar 1741, door
den kardinaal ROHAN, oom van dén tégenwoordigen aartsbisfchop,
gebouwd is.
Daarop begaven wij ons naar de boekerij van het kweekfchool,
die zeer groot is. De heer abt LOUIS is boekbewaarder.
Hij toonde ons de handfchriften. Onder an leren
zag ik : Nota SENECMS, dus luid de titel: een handfchrift
op pergament in kwarto. Ik heb juist een dergelijk
te voren te Geneve gezien. Ik vergeleek het hier en
daar imtTAlphabete Tironien de Dom CARPENTIER, Benedictin,
a Paris, 1747. in folio, en bevond , dat het met
dit volkomen overeen kwam VIRCIMUS in folio,
een handfchrift op pergament, van de tiende eeuw. 1
Pomificalis Ordinis liber, insgelijks op pergament,in zeer
groot folio, met fraaije prenten in miniatuur. Den
bekenden Latijnfchen bijbel zonderjaartal en plaats. Van
dezen bijbel heb ik reeds te voren bij Zurich gewag gemaakt.-
en welke gisfingen de heer HAAS ten aanzien der
foort van druk maakt, is onder den 5de., van flagtmaand
aangehaald. Den Finnifchen bijbel van het jaar 1642,
die aan de koningin CHRISTINA is opgedragen. Het was
ons eene aangenaame verrasfching, denzei ven hier aante-

*2 R E I Z E D O O R E U R O P A
treffen. —— Eenen Hoogduitfchen bijbel, zonder jaartal
en plaats, in twee foliodeelen. Deze is de oudfte van alle
gedrukte Hoogduitfche bijbels. Den IJslandfchen
bijbel, onder den volgenden titel: Biblia, thad er ollheiiög
Ritning,ut!ögd a Norraenu, med Formalum D. MAR­
TINI LUTHERI , prent ad ad nijo a Hoolum, 1664, in folio.
Biblia Malabarica, gedrukt te Trankebar, 1714,
in kwarto, twee deelen. Deze Malabaarfche overzetting
is van twee Lutherfche zendelingen, BARTHOLOMEUS ZIE-
GENBALG, en JOHANNES ERNST GRÜNDLER. Het
nieuwe testament D. MART. LUTHER MDXXX. in klein
folio, op fijn pergament. Deze uitgaaf is ongemeen raar,
heeft eenen fchoonen druk, en fraaije houtfnéden. Dezelve
is te Augpur (zo ftaat op het einde) gedrukt.
Van de boekerij gingen wij bij den boekbewaarder, den
heer abt LOUIS , die zelf eenen fchoonen voorraad van boeken
van omtrent 6000 boekdeelen bezit. Onder dezelven
zag ik den bekenden Tewrdank op pergament in folio met
houten plaaten, die zo wel ten aanzien der tékening, als
der fijne fnéde, zeer fraai zijn. Dit werk, gelijk men
weet, is een gedicht op den keizer MAXIMILIAAN I., die
op de jagt op eenen berg in Tyrol verdwaalde, zo dat
men genoodzaakt was, ftellaadjen te maken, om er hem
af te helpen. De maker is MELCHIOR PFINZING, proost
te Nurenberg (£). Het geheele boek ziet er uit, als of
het in koper was gegraveerd: zo fraai is het. De
heer LOUIS bezit ook les Antiquitès de Rome, in koper 9
een werk van den heer BIANCHINI.
Zie SAXH Onemfifi. Liter. P. III. p. j>o,

E N H E T O O S T E N . 93
Hierop bezogten wij het (radsarchief, daar wij wéder
verfcheiden ftukkenin oogenfchijn namen , die voor Zweeden
van gewigt, en door GUSTAAF ADOLF, AXEL OXEN-
STJERNA, GUSTAAF HORN, den paltsgraaveJOHANNESKA-
ZIMIR, en anderen, eigenhandig ondertékendzijn.
Wij bragteh den avond bij den heer hoogleeraar KOCH
door, alwaar ook de heer hoogleeraar SCHLÖZER kwam.
De heer KOCH toonde ons een boek, dat ongemeen zeld..
zaam is, en de onlusten in de Néderlanden betreft. Het
is in kwarto, behoort tot de Schöpflinfche boekerij, en
heeft geen titelblad, geen jaartal, noch plaats,waar het
gedrukt is. Alleenlijk op het einde van de laatfte of 042

94. R E I Z E DOOR E U R O P A
Schopfliniana, in kwarto, naar de orde van het alphabets
bij het artikel Aurora borealis bemerkte ik, dat IDACIUS
reeds in het jaar 450 van dit verfchiinzel gefproken heeft.
Den 28 ften
van flagtmaand bez

EN HET OOSTEN. 5 J
boekerij van het Jobanniterkollégie. De heer abt KNEPF-
LER toonde ons verfcheiden zeldzaame boeken, als: Speculum
Humana Salvationis in folio. , Eenen Latijnfchen
bijbel zon Ier jaartal, I. deel in folio. Van buiten
op het zijfchild van den band is een blad papier geplakt,
op het welk een zinnebeeldig huis névens verfcheiden karakters
, die de naamen der Christlijke deugden bevatten
in houtfnéde gedrukt is. Dit folioblad is gewislijk uit de
eerde boekdrukkerij, en de tékeningen dragen insgelijks de,
fpooren van eenen hoogen ouderdom: het is alles in onbeweeglijke
vormen gefnéden. . Eenen anderen bijbel
zonder jaartal, doch met grooter en duidelijker letters, in
twee foliodeelen. — Eenen Hoogduitfchen bijbel, zonder
jaartal, van de oud (te tijden der drukkunst, voor LU­
THERS leeftijd. Verfcheiden andere uitgaaven des bijbels.
-— Het berugte boek: Vreet vogel of derf, dat is
e.z.v. Straatsburg, 1726. in 8°. De fchrijver van hetzelve
is dezelfde WEISLINGER, die den Catalogus [naamlijst]
gemaakt heeft. Hij ijvert dairïn tégen de Lutherfchen.
Hij heeft ook verfcheiden andere boeken tégen LU-
THËR gefchréven, doch allen onder verlokkende en bedrieglijke
titels, zkOraifonfunebre de LUTHER, en meer dergelijken.
Den van wintermaand waren wij weêr op het archief.
De heer GAMBS leende mij de eerde , in Frankrijk
uitgekomen, nieuwstijdingen, die in éénen kwartoband
bij elkandereri waren. Ik heb in mijn uittrekzelboek verfcheiden
zaaken daaruit opgetékend; want zij zijn merkwaardig,
wijl zij van Zweeden handelen gedurende deszelfs
luisterrijk tijdperk onder GUSTAAF ADOLF tot op den
VVestfaalfchen vréde.

36 R E I Z E D O O R E Ü R O P A
Des namiddags gingen wij wéder op de openbaare boekerij.
Hier zagen wij dezelfde uitgaaven des bijbels, als
in de Johanniterboekerij. De heer OBERLIN liet mij nog
een ander Latijnsch boek, in kwarto, zien, dat van de
mis en dergelijken handelt. Dit is ook van de eerfte tijden
der boekdrukkunst, hoewel zonder jaartal: fchier agter
elk woord ftaat een flip.
Daarop gingen wij bij den heer BAER, eenen goudfmid,
én bezagen eene zeer fijn gewerkte zilveren bokaal van ge»
fnéden of gedréven werk. Hij heeft er vier jaaren aan
gearbeid, en dezelve aan de akadémie te Parijs vertoond,
die ze bewonderd heeft. Er zijn hem rsooo livres voor'
geboden. De bokaal is geheel uit één ftuk gemaakt.
Bij den heer hoogleeraar MULLER zagen wij het borstbeeld
van den koning GUSTAAF ADOLF van wasch. Hij
heeft ronde oogen, korte roode hairen, knévels, en ftutbaard,
een langwerpig en vol aangezigt, om den hals eenen
ringkraag, en voorts eenen lederen koller, van vooren
met een reod lint toegebonden.
Den s rfen
van wintermaand toonde de heer SCHERER T
de zoon, ons handfchriften in de Tartaarfche taal, in rollen
op purperver wig papier: men heeft ze, in Siberiën,
in graven gevonden; ééne van deze rollen is met kufifcbe
letters gelchréven. Hij bezit insgelijks verfcheiden Arabifche
en Perfifche handfchriften. Ook liet hij mij la Ver*
pon Latine du Livre Claspgue Chouking (7) par le Pere
HiCHEL BENOIT , Jefuite Franpois d Peking , zien. Vader
(7) Dit boek is uitgegeven, in het jaar 1778., in quarto %
«oor den heer DE GUIGNCS , te Parijs,

EN HET OOSTEN.
d*f GAUBIT, heeft Op het einde van hetzelve èigenhand'e*
aangetékend, dat deze overzetting goed en volkomen juist
is: a Peking ie 20 Mars 1755. Deze Codex is in folio
formaat, en op Chineeseh papier van bamboesriet zeer
fraai gefchréven. De heer SCHERER zeide, dat hij er honderd
dukaaten voor beraald had.
Den .^en van wintermaand gaven wij bezoeken, en diden
wandelingen buiten de Had naar de vesting of citadel,
die naar eene kleine ftad gelijkt, fraai is en breede ftraatent
heeft: de vestingwerken zijn in eenen zeer goeden traan
en wél voorzien van gefchut; de gragten zijn vol water e,
en hebben verfcheiden ophaalbruggen. — Het dorp Keht
ligt flegts eene halve mijl van hier. Wijl hetzelve aan ds
keizerin koningin toebehoort, geeft deze nabijheid veel
aanleiding tot het weglopen der foldaaten.
Wij keerden weêr naar de ftad, en begaven orfs naar
de openbaare boekerij, daar wij de boeken, die tot de
Zweedfche gefchiedenis berreklijk zijn, naauwkeurige'r
doorzogten. Men vind er verfcheiden zaamgebonden enkele
papieren en kleine fchriftèn. e, z. v.
Verder gingen wij naar de kafernen der artilleristen,
daar een fraai vuurwerk afgeftoken werd. Dit vreugdevuur
werd door de foldaaten aangelegd, die dezen dag
hun feest, namelijk den dag van St. BARBARA, befchermheilig
der artilleristen, vierden. Het is veel, dat gemeerie
foldaaten en handlangers zulk een fraai vuurwerk wéten
te maken: alleenlijk ontbrak er de verfcheidenheid aan.
Den 5*» van wintermaand bezogten wij, in gezelfchap'
van den heer LOBSTEIN, den heer abt RUMPLEK, aalmoesfenier
des koniugs en kanunnik van de nieuwe Pieterskerk,
V. DEEL. G

9S R E I Z E D O O R E U R O P A
Hii betoonde veel blijdfchap, ons wéder te ontmoeten j
Want wij waren eertijds te Parijs en te Rome bij den kardinaal
BERNIS en op de Minervaboekerij bij elkander geweest.
Wij zagen bij hem veele fchilderijen, die hij in
Italië gekogt, als ook eenen roozenkrans, dien hij van
den paus bekomen heeft, en die van vrij kostbaare fteenén
is.
Des namiddags waren wij in de oude Pieterskerk, daar
Wij den beer magister LOBSTEIN in het Hoogduitsch hoorden
prédiken. Zijne wijze van voordellen is hartroerend
en vol nadruk, en hij predikt in de beide taaien, Hoogduitsch
en Fransch, éven wél. De kerk was verbazend
vol menfehen. Ik meld dit, om bij deze gelégenheid te
zegden, darde heeren LOBSTEIN en LORENZ de beide
predkamen onder de Lutherfchen zijn, die de meeste
goedkeuring wegdragen.
Hierop bezogten wij den parochieprédiker bij de gemcb
de kerk, bij wien wij fchilderijen zagen van den Vlaami'chen
kiinftenaar PICOLE. Zij verbeelden het léven van
denheiligen MATERNUS, eerüenbefchermheiligvan Straatsburg
, we;ke, volgens de Legende, ten tijde van den heiligen
PETRUS geleefd heeft. Zij zijn op hout,- de hoofden
en wézens, die daar in voorkomen, zijn fraai en
kragtig; maar de tékeningen en de hoogzels en diepzels,
névens de v< rregezigten, zijn niet zeer te roemen.
Den 6den van wintermaand aten wij des namiddags bij
den heer abt EUMPLER in zeèr goed gezelfchap. Daarop
bezigtigden wij de fchilderijen en tékeningen, die hij in
Italië opgekogt heeft. Onder dezelven waren egte hukken
van SUIDO RHENI, TITIAAN, CARACCIO, VAN DIJK en

EN H E T OOSTEN. 99
SUEENS: namelijk de beèldnis van RAPHAELS móeder db'ö'r
BUBENS; als ook RAPHAELS eigen beeldnis. Hij bezit insgelijks
eene fraaije veuameling van egte tëkeriingen en
prenten in koper. Hij heeft in de daad met fmaak eri
groote kosten verzameld. Hij is Poolfche kanunnik eri
draagt een kruis aan een rood lint.
Hierop verzelde de heer RUSIPLER ons bij den heer kapitein
SHFWERSTOLPE, dien wij tot hier toe nog nfct hadden
kunnen ontmoeten. Deze officier is ongeveer vijftig
jaaren oud en een zwager van den overleden aartsbisfehop.
TROLLHJS. In het jaar 1766 is hij, en, zo als hij zelf
zegt, uit overtuiging, tot de Roomfche kerk overgegaan.
Hij heeft den geheelen Finnifchen vcldtogt onder de veldheeren
LEWENHAUPT en BUDDENBROCK bijgewoond. fHj
verhaalde ons allerlei zaaken van dezen oorlog. Zo berigtte
bij ons ook, hoe Belgrado door den prins EUGF.NIus
belégerd en ingenomen was; niëttégênftatfridë namelijk
deze veldheer van den krijgsraad te Wecnen bevel had gekregen,
niets te wagen, had hij er zig egter niet aan g&
ftoord, maar het bevél in den zak geftoken, tot dat alles
wél uitgevoerd was, en toen had hij hetzelve eerst gelézen;
daarop werd hij opontboden, in hegtenïs genomen,
en om dat hij zijne zaaken zo wél uitgevoerd had, door
den krijgsraad veroordeeld, om onthoofd te worden; doch
dat de keizer, zeggende dat hij de redder van het Duitfche
rijk was e. z. v., hem vrij gefproken had. De heer
SILFWERSTOLPE is door zijne Zweedfche majefceit tot ridder
der zwaerdörden benoemd; doch de generaal graaf
SPARRE heeft, fchoon hij zelf Roomschkatholijk is, het»
O 3

jeo REIZE DOOR EUROPA
niet diar toe willen flaan , noch hem de fter géven, wijl,
gelijk hij zeide, hij als een Roomschkatholijke, den eed
niet geheel kon afleggen, e. z. v.
De avond werd bij den heer hoogleeraar KOCH doorgebragt,
die ons (lukken uit het léven van SCHÖPFLIN voorlas,
waaraan hij tégenwoordig arbeid. Het volgende zal
ik daaruit médedélen. Toen SCHÖPFLIN te Londen kwam,
zeide BENTLLY jégens hem, dat hij opgemerkt had, dat
de taaien, welken het toontéken op de laatfte lettergreep
hebben, dezulken zijn, die doorflaaven, welken wénen
en huilen,' gefproken worden; dat de Romeinen zulke
woorden niet hadden; dat in de taaien van verfcheiden
andere volken en hier méde doelde hij inzonderheid
op de Franfchen dergelijken des te meer voorkwamen.
Te Leiden verzogten de heer BOEHHAAVE en de ove.
rigeboogleeraars den heer SCHÖPFLIN, daar te blijven, ten
einde met den tijd opvolger te worden van den heer BUK­
MAN, die zeer zieklijk was en de téring had. BOERHAA-
VE meende, dat de heer BURMAN niet lang meer zou léven;
maar SCHÖPFLIN volgde, tot zijn geluk, dien raad
niet; want BURMAN leefde nog tien jaaren daarna, en
overleefde zelfs BOERIIAAVE. ZO ziet men , hoe groote
mannen, zelfs groote geneesheeren, in hunne uitrékenin-
gen kunnen dwalen De heer KOCH leende mij een
boek, dat de heer SCHLÖZER uitgegéven heelt: IJslandfche
letterkunde en gefchiedenis, eerde deel, Göttingen, 1773. 8°.
Den 8ton van wintermaand waren wij ten éten bij den
heer hoogleeraar STÖ3ER in goed gezelfchap; onder anderen
waren er de rijksgraaf van ISENCURG en de vrijheer

E N H E T O O S T E N . 101
VAN FLOMAN uit Lijfland, wiens moeder eene Zweedfche,
geborene CEEUTZ , is. De heer STÖBER heeft eene nieuwe
uitgaaf van MANILIUS in het licht gegéven.
Den io deu
van wintermaand bragt de graaf LEWENIIAUPT
.ons in kennis bij den heer generaal GÜNTHER. , veldmaarfchalk,
een' zeer lévendig' en beminnenswaardig' heer.
Daarop gingen wij bij den adjunct en boekbewaarder
OBERLIN. Wijfchréven de titels op der gedrukte fchriften,
die de Zweedfche gefchiedenis betreffen en op de boekerij
gevonden worden. Hij toonde mij ook affchrifen van
SCHERZS woordenboek, die in het archief,in handfchrift,
bewaard worden: hij is voornémens, dezelven met den
tijd uittegéven. Vervolgens onderzogt ik verfcheiden Arabifche
handfchriften, die aan de boekerij toebehoren.
Onder dezelven was ook het Arabisch oorfpronglijke van
het werk van AHMED , uit het dal Ghaznav, over de godsdienstige
gebruiken der Mohammedaanen, hetwelk LE­
DERLIN in het Latijn vertaald heeft, en waarvan ik boven
(*) reeds gefproken heb.
Verder bezogten wij den heer kapitein BILANG , eenen
Zweod, die onder het regiment van Tweebruggen geweest
is: hij is een bekwaam tékenaar, en is voornémens, binnen
kort naar zijn vaderland te kéren.
Den n*" 1
van wintermaand begaven wij ons naar de
openbaare boekerij, daar wij eene boekrolle, in de Tartaarfche
taal gefchréven, bezigtigden: de letters zijn geel,
en zien er uit als of zij van goud waren, ik geloof egter,
dat zij enkel van geele verwe zijn. Het papier is violet of
(») Zie bladz. 90.
G 3

ïoa REIZE DOOR EUROPA
prperverwig. Dit handfchrift heeft veel gelijkheid mef
dat, hetwelk de heer SCHERER, de zoon, bezit. — De
heer OBERLIN toonde mij verder eenen Griekfchen Codex -
die volftrekt de eenige in zijne foort is, waarvan hier egpr
twee exeinplaaren, beiden in handfchrift, gevonden
worden. Zij zijn van ANDREAS DARMAIUUS Epidauruts,
dat is, uit Dalmatiën van geboorte, gekogt. Deze had
het ééne te Venetië , en het andere te Padua in het jaar
1580 al»efchréven,en naderhand beiden aan JOANNES PAP­
PUS verkogt, die dit handfchrift onder den titel Synodicon
in het Grieksch met eene Latijnfche overzetting,te
Straatsburg, ióoi,in 4°. uijgtgéven Leeft. Naar deze
pitgaaf van PAPPUS hebben naderhand JUSTELLUS in zijne
Bibliotheca Juris Cu non lei, Tom, iv. p. nói, alsook
de uitgévers der kerkvergaderingen, LABBEE, HARDOUIN,
£fi coLEi ius, anderen in het licht gegéven. Op dezelfde
wijze heeft FABRICIUS deze verhandeling in zijne Billl^heca
Csxca 3 V$\ xi. p. 185. fqq. op nieuw laten
drukken. (m) De beide haiu.fcliriften zijn in kwarto, zeer
fraai en op-gewoon papier gefchréven. —. Dit was on?
laailte bezoek op deze boekerij.
Wij bezogten naderhand, ook voor het laatst, het archief.
Eier vonden wij tien hecrsiiELRiviAN, en bedankten
hem voor het fraai gefchtnk, dat hij ons gedaan had,
met eer e geheele doos vol kopijen van de bovengemelde
fahöpflinfche medailles, die hij in gips nagemaakt had.
\Vijl mevrouw de graavin LEWENHAUPT de Correspondente
de l\hnfisur le Cqmte de SCHEFFER avec le Roi de
fa) gie Saxü Onom. Ut. P. iv. p. p8. fq.

H E T E N O O S T E N , 103
Snede nog niet gezien had, kogt ik een exemplaar daar
van in BAUERS boekwinkel, en zond het haar, névens
een exemplaar van Berdttelfe om fista Revolutionen,
Hieröp bezogten wij den heer baron SINCLAIR , komjnandant
van het regiment Royal Suedois. Hij heeft te
ïweebruggen eene fraaije krijgskundige boekverzameling.
In deze Had heeft hij den jongen prins,dien hij zijne overzetting
van de Memoires du Comte de Khevenhuiler opgedragen
heeft, opgevoed. Zijn laatfte werk: hiflltutions_
militair es, in drie deelen, 1773» is aan den koning van
Zweeden opgedragen. Hij verhaalde ons, dat een zékere
bisfchop in Zweeden Jefuit was geweest, en naderhand,
te Hamburg, van godsdienst was veranderd. Dit nieuws
had hij van den heer POLLET, overfte-luitenant bij het regiment
van Tweebruggen, zijnen vertrouwden vriend,
die den Jefuitenftand van dezen prelaat nauwkeurig gekend
heeft, vernomen.
d e
De ia en 13* van wintermaand bevatten niets
merkwaardigs. Op deze beide dagen gaven wij affcheidsbezoeken.
De heer LOKENZ, openbaar leeraar der gefchiedkunde,
word als een zeer geleerd man, als een verborgen
fchat, geprézen,- hij fpreekt niet veel, maar weet
des te meer.
(*) Berigt van de laatfte Staatsverandering.
• 803
G 4

ï£>4 REIZE DOOR EUROPA
REIZE VAN STRAATSBURG NAAR
KARLSRUHE.
]0),:N i'4" 1
" van wintermaand, des morgens te S uur,
verlieten wij Straatsburg. Wij réden door de citadel,
vervolgens over de brug over den kleinen, en toen over
die over den grooten Rhijn. Deze is eene der grootfte
Bruggen i die wij gezien hebben 5 zij is omtrent eenagtfte
ee-ier Franfche miile lang, van hout, en zeer eenvoudig.
Daarop door Kehl en Bisfchopsheim. rijdende, kwamen
wij, des avonds, te Raftadt, eene kleine, doch fraaije,
ftad. Het ilot is fraai Ée!toffeerd. De markgraaf van BA-
DËNBADKN overleed er voor twee jaaren, en nu is deze
plaats den markgraave van nuiiLACH ten deel ge. allen,
doch zij heeft, door dien dezelve te Karlsruhe woont, veel
verloren, wijl nu niet meer zo veJe lieden derwaard komen.
De ftad zal omtrent 10000 inwoners bevatten.
Wij reisden den ganfche.i nagt door, en kwamen den
I54 E
" van wintermaand, des morgens te 7 uur, te Karls-
ruhe„
Verblijf te Karlsruhe.
Jli^ARLSRUHE ligt omtrent twintig miilen van Straatsbui
g. Wij namen onzen intrek in de herberg het goudeq
feruis.
Wij maakten ten eerften ons werk, om verfcheiden ge-

EN HET OOSTEN. ic$
leerden, aan dewelken wij brieven hadden, te gaan bezoeken,
maar, dewijl wij geen van dezelven te huis vonden,
bezigtigden wij midlerwijle de Had. De Kraaien zijn
lang, regt en helder; de huizen laag, flegts van twee ver
diepingen, en alle van gelijke hoogte. De Had is in het
jaar 1717'aangelegd door den markgraave KAREL , die in
Zweeden geweest is, en met de zuster van KAREL den
xii. in de egt zou tréden, doch, éven als zijn hofmeester
, meer lust tot reizen had. Toen de prins hier een
jagthuis liet bouwen, was er niets anders, dan houtgewas.
De plaats van het flot is de fraaifle en ruimfte,
die men kan zien. Men vind er verfcheiden foorten van
boomeii, kanen, doolhoven, oranjerijën, en dergelijken.
De g heele plaats is rondom bezet met paleizen en hui*
zen, allen van dezelfde bouwwijze, het welk eene bewondervnswaarn'ge
évenrédigheid, en een heerlijk gezigt geeft.
Midden op de plaats van het Hot is eene waterkom met
twee fonteinen. Alles is ongemeen régelmatig, en de
wandelwégen zijn voortreflijk. De plaats is ten miuflen
zo groot, als de plaats van LO.IEWIJK XIV. te Parijs. Maar
het flot is naar évenrédigheid van dezelve niet groot genoeg;
ondertusfehen is deszelfs ligging, zo wei als da
gezigten naar alle zijden, voortreflijk fraai: op de eene
zifde ziet men het bosch met deszelfs laancn ,opde andere
heeft het oog het heerlijk flotplein en de ftad. De
ftraaten zijn juist nog niet geplaveid; doch thans waren
dezelven, uit hoofde van de vorst, droog. Ondertus-
Ichen is langs de huizen een kleine geplaveide weg voor
de voetgangers. De groote ftraaten zijn wégens de onzuiverheid
ongemaklijk.
G 5

loS R E I Z E D O O R E U R O P A
• Des namiddags gingen wij hij den heer raadsheer RINC,
aan wien de heer hoogleeraar KOCH ons eenen brief médegegéven
had. Hij is een geleerd en aangenaam man, en
fe brij ft fraai Latijn.—5— Wij leerdenbij hemden heer hoogleeraar
SACHS kennen; denzelfden, die de Badendurlachfche
gefchiedenis, in het Hoogduitsch, gefchréven heelt,
waarin hij SCHÖPFLIN getrouw heeft gevolgd.
De heer RING verzelde ons naar de boekerij, die op het
flot ftaat. Hier troffen wij den heer raad MOLTER aan,
aan wien wij eenen brief van den heer ftaatsfekretaris ISE­
LIN, te Bazel, hadden. Hij toonde ons de hanulchriften.
Onder anderen zag ik twee gefchréven codices van den
Hebrecuwfchen bijbel, die den bekenden REUCHLIN toebehoord
hebben; de eene fehijnt van de twaalfde, en de
andere van de dertiende eeuw te zijn; ook zijn hier verfcheiden
Hebreeuwfche handfchriften van REUCHLIN zeiven.
Eene verzameling van brieven van den kardinaal
MAZAtnr^, in vier kwartodeelen, .met den titel: Lettere
del -Eminentisfïmo e Revereudlsjïmo Cardinale MAZAkiNi
deü 1647, 48, 49, 50 e 51. Zij bevatten veele
ftaatkundige merkwaardigheden en zijn a !
len voorde Fronde
(*) gefchréven: &aat is er ook één onder aan den
Zweedfchen gezant. Een Arabisch handfchrift:
Muchtaszar Dfchami Thewarich, een kort begrip der at
gem.ene gefchiedenis van AHMED REN MASAN, die een
regtsgeleerde te Ispahan geweest is. Men zou het eene
Ispahanfche kronijk kunnen noemen, Het is van 137
• (*) Dus werd, ten tijde van MAZARIN , de partij genoemd, die
tégen het hof was.

E N H E T O O S T E N , %o?
bladzijden in folio. Eene verzameling van fraai getékende
tulpen, uit 21 folianten beftaande. De overléden
markgraaf, die Karlsruhe aangelegd heeft, was zulk een
groot liefhebber van tulpen, dat hij voor ééne bol honderd
Hollandfche dukaaten betaalde. Hij was in het algemeen
een beminnaar van gewasfen, en liet, op zijne
eigen kosten, eenen tuinier naar Afrika reizen. Een
Werk in handfchrift door den markgraave GEORGE FRF.DE-
RiKover de krijgskunde gefchréven, en aan zijne kinderen
opgedragen, 16x7. drie groote folioueelen, met verfchejde.i
plans en tékeningen: de vorst heeft hij, grootfte gedeelte
met zijne eigen hand gefchréven. Hij was groot,
maar ongelukkig. De geheele boekerij zal omtrent
24000 gedrukte boekdeelen en 200 handfchriften bevatten.
Het gezigt, dat men uit de vensters van de zaal heeft,
is fraai. De heer MOLTER is boekbewaarder.
Den i6

ioS REIZE DOOR EUROPA
insgelijks agttien jaaren hier geweest is. Beiden zijn beminnenswaardige
mannen.
Tégen één uur gingen wij op het flot, daar wij héden
aan het hof zouden voorgefleld worden. Wij zagen zijne
dooriugtigheid den markgraaf, névens zijnen zoon, den
erfprins, uit den raad komen. Hij had flegts eenen loper
en twee lijf knegts bij zig, en reed in eene koets met twee
paerden, zonder verdere pragt. Deze heer is te groot
wijsgeer, om dergelijken luister te beminnen. Hij wil
niet, dat de trom geroerd worde, als hij voorbij komt, maar
de wagt komt alleenlijk in bet geweer. Hij kleed zig flegt
'en regt, draagt fchier altijd laerzen en fpooren, en ziet
gaern, dat anderen, zelfs aan het hof, zo gekleed gaan.
Wij werden hem voorgefleld, en hij fprak zeer gemeenzaam
met ons. Hij heeft fchier van alle zaaken kennis,
en in Engelland, Frankrijk, Italië, e.z. v.gereisd. Daarop
werden wij insgelijks aan haare dooriugtigheid, de
markgraavin, voorgefleld. Dit is eene prinles van verfland
en geleerdheid; zij bemint de kunften en oudheden,
en heeft eene fraaije verzameling van fchilderijen, die egter
nog niet in orde gebragt zijn. Verder werden wij aan
den erfprins, als ook aan de beide and-re zoons des markgraaven
voorgefleld. Wij werden genodigd, om des middags
ten éten te blijven : de heer baron RUDBECK at aan
tafel bij den markgraaf, en ik aan de hofmaarfchalks tafel.
Doch deze beide tafels zijn in hetzelfde vertrek: want
de vorst heeft de geenen,die zijn brood éten, gaern vóór
oogen. Daaröp gingen wij in een ander vertrek, om koflij
te drinken, daar zijne dooriugtigheid de markgraaf zig in

E N H E T O O S T E N . 1(99
een lang gefprek met mij inliet. Wij fpraken van den
groothertog van Toscane, over de Arabifche taal,eu over
de boeken, welken de groothertog de goedheid had gehad,
mij te vereren. De markgraaf was begerig , deze boeken
te léren kennen. Wij bragten den ganfchen dag aan dit
aangenaam hof door, alwaar des avonds een fraai con­
cert gegéven werd: men fpeelde ook op de kaart, doch
de markgraaf fpeelt nooit. Hij fprak m;t mij over de
Zweedfche taal, en hoe zwaar het, uit hoofde van de uit-
fpraak, die niets anders, dan eene foort van gezang is,
in het algemeen voor eenen vreemdeling word, eene taal
wél te léren fpréken. . Ik had nu gelégenheid, om
verfcheiden kennisfen re maken, als met den heer mar-
quis MONPEHNIS, die ons voormaals te Parijs , daar hij
in bet college des Grasfins geweest is, gekend heeft: hij
is een vriend van den heer DE VILLOISON. Wij vernieuw­
den ook de kennis met den heer baron VAN EDELSHEIM,
dien wij te Venetië gezien hadden: hij is geheimraad in
dienst van den markgraaf. Verder werden wij bekend met
dm heer opperftalmeester, baron YXKULL, die uit Zwee­
den afdamt, gelijk ook met den heer kamerjonker KNI-
STEDT, die insgelijks uit een Zweedsch geflagt is.
Den I7 lle
" van wintermaand leiden wij verfcheiden be­
zoeken af, onder anderen bij den heer SOULOSSER in de
kanfelaarij, aan wien de heer ISELIN te Bazel ons eenen
brief gegéven had.
Verder bezig'igden wij de vertrekken van het flot, en
klommen op den toren, alwaar het middenpunt van twee
en dertig halve middenlijnen is,die uit éven zo veele wé­
gen beitaan, welken deels uit het bosch of den diergaar-

IIO REIZË DOOR EUROPA
de, deels van de flraaten der ftad komen. Het gezigt is
hier volkomen benig in deszelfs foort; en daar hetzelve
zo aaogeriaam in den wintertijd is, hoe verrukkend moet
het dan des zomers niet zijn? Men kan zig alP deze aangenaamheden
niet verbeelden, zonder dezelven te zien.
De heer majoor SANDBERG wilde ons op het flot des
middags ter maaltijd houden ; want, als een vreemdeling
eens genodigd is, gaat zulks vor altijd door: maar wij
offerden deze reis den hüfmaaltijd op aan het vermaak,
om uitterijden enDurlacb te bezien , ten welken einde wij
met den heer hofraad GROOS afgefproken waren.
Wij lieten ons te dén uur bij hem vinden \ hij flelde ons
aan zijne vrouw voor, en wij réden zamen naar Durlach.
Buiten Karlsruhe vóór de poort zijn fraaije hanen, en
een muur met eene groote vrije vlakte, (Esplanade attacliéej,
welke een gedruisch in de lugt maakt, wanneer
men met de zweep klapt, of als men hard roept. Aan de
regte haiid zagen wij het flot — , :
het welk thans
in eene boerderij, of, gelijk men het hier noemt, hollanderij,
veranderd is. Het is voor dezen er-n klooster der
Benediktijnen geweest. Wij kwamen door eene lange
regte laan te Durlach, welke fiad eene mijl van Karlsruhe
ligt. Zij heeft meer roem en nnaro, d"n grootte;
ook is zij niet Fraai. Hier woont prins KAREL AUGUS­
TUS , des markgraave'/) neef: hij is het, die koning van
Zweeden had kunnen worden, indien hij derwaard had
willen reizen: zo zegt men ten minden. Wij zagen muuren,
die door de Franfchen in den oorlog van 1689, onder
de bevélen van den prins van coNDe" , en gedurende r.ouvors
ftaatsdienaarfchap, verwoest waren. Ik verblijdde

ifiN'ffET OOSTEN. ± u
mij zeer, dat men.niet zeide, deze puinhopen zijn gedenktékens
der Zweeden, hetwelk men anders van de floten
in Zwaben, het Zwartewoud, den Elzas, en zelfs
in Lotharingen, geftadig moet horen. Wij zagen dert
Diirlachfen tuin: hij is groot en fraai, en heeft eene
goede oranjerij. In dezen tuin toonde men ons ook de
mijipaalen, die men ten tijde der ANTONJJNEN en van
MARCUS AURELILTS gezet, en in het markgraaffchap Ba.
den gevonden heeft. Men heeft op dezelven aangewé-
•zen, hoe veel mijlen eene plaats van haar bad ligt: AB
AQUIS LEUG &c. Men merke op, dat er altijd leuga,
maar mtileuea, op ftaat. Al deze zuilen zijn in SCHOP F-
LINS Alfatia illustrata aangehaald. Op eenen fleen
ziet men de werken van HERKULES in plat fnijvverk; maar
het is lomp gemaakt, en geheel Germanisch. , Ook
bezigtigden wij de groote en beroemde fabriek van aardewerk.
Van Durlach réden wij naar eene plaats, daar
wilde eenden gevangen worden, en die in het Fransch l&
Canardiere (eendekooi) heet. —— Des namiddags vertrokken
wij wéér naar Karlsruhe.
Den 18*" van wintermaand bezogienwij den heer BÖCK-
MAN 3 hoogleeraar der wiskunde. Hij is e>n boezemvriend
van den heer BRUNS , beiden zijn ook uit Lubeck
geboortig. Hij heeft verfcheiden wiskundige werken vertaald,
en ook eenigen zelf gefchréven. Hij fpeelde op
een klavier van een bijzonder maakzel, hetwelk JOAN
KLEIN bijOchflad, omftreeks Freijburg, gemaakt heeft.
De koning van Zweeden heeft van denzelfden meester %
een voot zig laten maken.

tin PvEIZE DOOR EUROPA
- Héden aten wij des middags en fchier dagelijks op het
(lot.
Des namiddags waren wij op de boekerij, en hielden
ons bézig met de daarzijnde Oosterfche handfchrifrem
Wij liéten den avond bij den heer hofraad SCHLOSSER,
die eenen fchoonen voorraad van boeken heeft, dien hij
ook vlijtig gebruikt.
Den io den
van wintermaand bezogten wij den heer hoogleeraar
TITTEL , eenen wijsgeer en grooten Latijnist, die
tévens in de gellagtkunde der Europélche vorlien zeer ervaren
is.
Des namiddags réden wij met den heer GROOSweér naar
Duriach, om daar bezoeken afteleggen. Wij wi'dcn onze
opwagting maken bij zijne dooriugtigheid, den prins AU­
GUSTUS; maar hij was onpasüjk. • Daarop begaven
wij ons naar het paleis van mevrouwde moederdes markgraaven;
doch deze is reeds zédert eenige jaaren zeer
zwaklijk geweest. Wij bèzogtén haaren opperhofmaarschalk
baron van KNOBKLSDORF, wiens gemaaiin VAN
HOLCK., van Kasfel geboortig is. Zij fprak veel van den
koning FREOERIK van Zweeden. Zij heeft hem in het jaar
1731, bij zijn verblijf in zijne Duitfche erflanden, gezien
en met hem gefproken.
Na onze te huiskomst te Karlsruhe maakten wij onze
opwagting bij zijne excellentie, denprefident VAN HAHN,
eerden minister des markgraaven, een' heer van groote
verdienden en kundigheden.
» Den 2o^ n
van wintermaand bezogten wij den heer
hov gleeraar SACHS. IJij is godgeleerde, en thans rektor
der

EN H E T OOSTEN. < I 3
der akademie (*); heeft eertijds te Halle geftudeerd. Hij
verhaalde mij, hoe veel doktor SEMLER zig in de godgeleerdheid
aanmatigde.
Vervolgens waren wij op het flot.
Den 2iften Van wintermaand bezagen wij, m gezelfchap
van den hoogleeraar BÖCKMAN, de marineren tafelbladen
, die hier gemaakt worden. Men vind hier zeer
fchoonë onderfcheiden marmers, tégen de zeventig foor"
ten.^ Hier zijn ook boomfteenen en aardrijkskundige'kaarten
in marmer voorhanden.
Daarna was ik op de boekerij, en hield mij bézig met
de Arabifche handfchriften.
Wij aten naar gewoonte op het flot, en na de tafel
had de markgraavin de goedheid, ons de tékeningen,
welken zij eigenhandig gemaakt heeft, zeivete laten zien.
Zij heeft haaren gemaal getékend, zittende eenen briefte
lézen: hij is zeer wél getroffen. —. Ook heeft zij V*.
nust die uit het bad komt, met veele geniën, kupidoos,
e. z. v. in pastel gefchilderd: een fraai ftuk. Maar het
voornaamfte werk, dat deze beminlijke en geleerde vorstin
ondernomen heeft, beftaat daarin, dat zij de gewasfen,
volgens het ftelzel van LINNÉUS, niet alleen de geflanen
maar ook de foorten, welker getal tot ioooo loopplaat
tékenen en in het koper brengen. Zij heeft te dien einde
eenen bekwaamen plaatfnijder, den heer GAUTIER, van
Parijs laten komen. Zij laat op elk blad niet mee'r dan
ééne plant met derzelver bevrugtingsdeelen brengen. Dus
C) Eigenlijk is dezelve maar een illuster gymnasia. Aantt
des Hoogd. Fert.
V. DEEL. y

Bdr R E I Z E DOOR EUROPA
kan zij, in geval LINNÉUS zijne orde mogt veranderen»
dezelve insgelijks veranderen, en de bladen naar goedvinden
fchikken. Zij denkt binnen een paar jaaren met een
goed gedeelte van dezen arbeid klaar te raken. In de
kruidkunde is zij zo ervaren, als een profesfor. Zij vervcrftaat
het Latijn en Grieksch; heeft ook eene fraaije
boekverzameling, tot de natuHrlijke gefchiedenis, die omtrent
30000 gulden kost; onder anderen heeft zij all' de
werken door den heer LINNÉUS, en zelfs door den heer
WALLERIUS, aangehaald, als méde een fraai kabinet, dat
évenw-el nog niet in orde gefchikt is.
Den 25L

E N H E T O O S T E N . t l $
boekerij, gedeeltelijk bij den beminnenswaardigen majoot
SANDBERG doof.
De kersavond (*) van dt jaar was voor ons niet minder
vol vergenoegen, d.m de vorigen,die wij in Frankrijk
en Italië vierden ; want wij vierden dien ten hove.
De volgende kersdag werd door ons qp eene gelijke wijze,
dat is met veel vergenoegen voor onze ha,ten, gevierd.
Wij woonden den godsdienst bij in de hofkapel,
en zagen, hoe het ganfche hof een niet minder ftigthjk,
dan luisterrijk voorbeeld van godvrugt en van eenen heiligen
eerbied voor den godsdienst gaf. De markgraaf, de
markgraavin, de beide oudfte prinsfen, en de prins CMRIS-
TOFFEL, broeder van den markgraaf, gebruikten.openlijk
en met veel eerbied het heilig avondmaal,na dat zij daags
tevoren, in dezelfde kapél, te biegt waren'geweest. Na
de bediening gingen zij op de vorstlijke bidbank en de
godsdienst nam zijn begin. ' Deze predikatie gefchiedde
in de Hoogduitfche taal.. Des namiddags woonde het ganfche
hof insgelijks 'den godsdienst bij. »
Daaröp behaagde het der vorstin, ons in haar voortreflijk
kunstkabinet te brengen, en all' de fchoone zaaken,
waarvan ik in eenen brief aan den heer LINNÉUS (f) gewag
gemaakt heb, te vertonen. Ook liet zij ons de dieren
in BUFFONS werk zien, die zij zelve met de fchoonfte
natuurlijke koleuren afgezet heeft.
Wij Héten den avond ten hove, en onderhielden hnnne
doorlugtigheden met de befchrijving van onze Zweedfche
Itersavondsgebruiken.
C) Zie de aanmerking-, III. Deel, feladz. 2Rp.
O) Deze brief is in het derde deel, bladz, 3 i 4 . en vo%,
H %

Ïi6 R E I Z E D O O R E U R O P A
Bij den heer RING zag ik het werk over de muntltukken
en gedenkpenningen, dat door den heer MÖHSE te Berlijn
uitgegéven is, en waaiïn onder anderen verfcheiden Zweed-
fchen aangehaald worden. Hij maakt daarin ook gewag van
onzen LINNÉUS, en van den hoogleeraar KUDBECK, van
welken iaatften hij ook delévensbefchrijving médedeelt.—-
Ik heb den heer RING ook de kennis met den heer BOUGI-
NéE, hoogleeraar der Griekfche taal, een' zeergeleerd'
en verftandig' man, te danken. Hij heeft eene Latijnfche
overzetting van GESNERS Chrestomathie laten drukken (a~),
enthans is hij voornémens, eene nieuwe uitgaaf te vervaar­
digen van all' de Griekfche fchrijvers, waarbij hij met LU-
CIANUS denkt te beginnen. Hij is van gedagte, dat zo
wel de Griekfche als Hebreeuwfche toontékens niet eerder
ingevoerd zijn, dan toen deze taaien ophielden lévende
taaien te zijn, doch dat zij nu van groot nut zijn; om
welke réden hij de uitgaaf van LUCIANUS door SEYBOLD
zonder toontékens zeer afkeurt. Hij zond mij eene Fran-
fche vertaling van een oud handfchrift de tribus tmposto-
ribus, névens een handfchrift onder den titel: la vie ö 9
f esprit de Monfieur BENOIT DE SPINOZA.
e t e e n i
Ik heb boven (bl. 113O m S e
woorden van den heer
GAUTIER gewag gemaakt, die met zo veel bekwaamheid aan
de plaaten arbeid, welken de markgraavin voor de fraaije
en vollédigekruidverzamelingin koper laat gravéren. Hier
moet ik er nog bijvoegen, dat hij korrespondent der aka-
démie teTouloufe is,en tévens goede kundigheid van de
ontleedkunst heeft. Wij warenden 30*- van wintermaand
bij hem, en hadden het genoegen, te zien, hoe hij op de
Jjd) Te Karlsruhe, 1773. 8°.

E N H E T O O S T E N .
nieuwe wijze, met koleuren, eene koperen plaat afdrukte.
De hooge regérende perfoonen, névens de beide oudfte
prinfen, vereerden en bemoedigden den jongen kundenaar
te gelijken tijd met hunne tegenwoordigheid. Wanneer
een kunftenaar onder zulke verlichte oogen zijne gaaven
en bekwaamheden kan doen gelden, moet hij noodwendig
met verdubbelde oplettendheid arbeiden,en geniet
ook dubbele beloning van zijne vlijt. Doch ik heb dikwijls
aanleiding,om van het groot belang,welk deze hooge
perfoonen dellen in de kunften en wétenfcbappen, en
in het bevorderen van het waare wélzijn van hun land en van
hunne onderdaauen, verfcheiden voorbeelden aantehaleu.
Nu diende ik ook van des markgraaven boekerij, die
uitgelézen en fraai is, iets te zeggen. Onder anderen
vind men in dezelve all'de landkaarten van CASSINI, eenen
Turkfchen atlas, névens eene aanzienlijke ménigte
voortreflijke koperen plaaten. Hij heeft een groot geial
der beste boeken over de économie, natuurlijke gefchiedenis
en dergelijken uit dezelve laten némen, en inde
openbaare boekerij plaatzen, ten einde niemand, die er
lust toe heeft, de gelégenheid moge misfen, zig zulke
algemeen nodige en nuttige fchriften te nutte maken. Is
dit met reeds bijna een treflijk bewijs van het geen ik boven
van de denkwijze dezes prinfen aangehaald heb? In
de reisbefchrijving van den heer CASSINI vind men voor
het overige uitvoerige berigten van deze vorstlijke bijzondere
boekerij.
Daar ik nu begonnen heb, van de édele daadenen gevoelens
van dezen vorst te fpréken, zal ik mij met zulk
pen aangenaam onderwerp nog wat langer bézig houden. Ik
H 3

'ut REIZE DOOR EUROPA
heb van een' geloofwaardig' man, den heer baron VAN
ÏALM, een zeer aangenaam verhaal gehoord van de reize
des markgraafs door het oppergedeelte zijns lands, of liet
oppermarkgraaffcban, tasfchen Raflad en Bazel. Hij bezogt
toen all' de boeren. Een landman, een grijsaart van
tagtig jaaren, voogd of amptman van het dorp ofkerfpel
Bablingen, wilde met hem fpréken, doch de traanen vveêrhielden
hem, één woord uittebrensen. 'Hetzelfde gebeurde
den landsheer. De grijsaart kuste hem de hand , ging
heen, hief oogen en handen hémelwaard, en dankte de
Voorzienigheid voor zulk eenen goeden en tédergevoeien-
:'den vorst. Deze oude landman had des markgraaven
grootvader nog gekend. Hij had ook [altijd getoond, eèa
vlijtig en braaf landman te zijn; want hij is niet alleen
zelf een naarftig arbeider geweest, maar heeft ook zijne
médelandlieden aangemoedigd, het veld op zulk eene wijze
te bebouwen, dat de inwoners van dit dorp thans de
vermogendfte lieden in bet land zijn. Ik tnoet dezen waardigen
landman noemen: hij heet JENEE, en is volkomen
de KLYOGG dezer (treek. Deze treffende gebeurdnis viel
voor in het jaar 1762.
M Gemelde vrijheer PALM bezit veel kundigheid, eenen
fchoonen voorn^d vanlioekeu, en inzonderheid eene
voortreflijke verzam..' 1:
"g van munten van alle Européfche
Itaaten. De Zweedfche;' beginnen met de zeldzaame munte
vajïfiTfcN STURE den jongen van het jaar 1512, welke
vat? zilver -s, en^öp de ééne z :
jde den heiligen ERICH
vertoont. De baron PALM heeft tr zes louis d'or voor gegéven.
Men vind dit öuk van STURE in de Hamburgfche
Rdationen in 41? in koper afgebeeld. Verder heeft hij

E N H E T 00 S T E N . n 9
zilveren munten van GUSTAAF WASA, JOHANNES III.,
'KAREL IX. en de volgende koningen uit het Gusiaaffche
huis. Ja hij heeft zelfs eenigeu van onze Zweedfche
muntplaaten, namelijk eene plaat van zes koperdalers van.
•1711, eene van zes markeen meer anderen. Uit Engelland
heeft hij munten van KAREL STUART, KROMWELL
en anderen. Hij bezit ook het eerfte medaillon, dat ooit
geftempeld is. Hetzelve verbeeld op de ééne zijde LODE-
WIJK. xir. , koning van Frankrijk,en op de andere deszelfs
'gemaalin: het Huk is zeer groot en langwerpig, van geel
koper, met verhéven randen. Met één woord, dit muntkabinet
is niet minder uirgezogt, dan in goede orde ge-
'fchikt.
Vervolgens fpraken wij met den baron PALM over de
nuttige inrigtingen van den markgraave, inzonderheid van
zijne voorzorg voor den akkerbouw. Te Linkenheim,
eenige mijlen van Karlsruhe, woont thans een boer,
LANGE genoemd, die den voordeeligen voorflag gedaan
en in het werk gefield heefc, om zijn dorp, door het afleiden
van een moeras, eenen aanwas van 330 morgen
goed weiland en 150 morgen bouwland te bezorgen. De
geheele arbeid heeft 500e gulden gekost, waarvan de markgraaf
zelf het grootfte gedeelte gefchoten heeft. Hoe groot
is zulk een gewin niet voor eenen landsvorst! en hoe heerlijk
zijn niet deze veroveringen zonder wapens en bloed !
Hoe dikwijls worden niet duizenden van menfehen om een
veel kleiner ftuk lands opgeofferd? Deze waardige vorst
geeft dagelijks het ééne bewijs na het andere van zijn voortreflijk
hart, en dat hij alle zijne onderdaanen, tot den
geringlten, dadelijk als zijne kinders bemint. Na onlang»
li 4

ïso R E I Z E DOOR E U R O P A
wandelde hij te voet en geheel alleen naar Durlach,' eti
kwam des avonds op dezelfde wijze terug. Onderweg
liet hij zig in gefprek in met eenen boer, die als met eenen
van zijne makkers al gaande met hem fprak, zonder
hem te kennen, en toen hij naderhand bemerkte, dat hij
de vorst was, hem niet langer met den hoed op het hoofd
wilde verzeilen. Maar de beminnenswaardige vorst noodzaakte
hem, het te doen, en voegde er bij, dat hij op
deze wijze wel in gezelfchap kon gaan met den geenen,
die de vader van zijn volk is. Verdienen zulken anekdoten
niet bewaard te worden ? Indien de gefchiedenis veele
zulke gebeurdnisfen behelsde , hoe aangenaam zou dezelve
dan niet zijn ?
Wij namen , in gezelfchap van den heer raad MOLTER ,
de tékenfchool in oogenfchijn, welke insgelijks tot de voortreflijke
inrigtingen van den markgraaf behoort. Vijftig
jongelingen krijgen in dezelve dagelijks één uur vrij onderwijs
in de tékenkunst van eenen Franfchen tékenmeester,
den heer MELLING, die hoffchilder en een leerling van
VAN LOO is. De markgraaf geeft hem jaarlijks eene wedde
van meer dan 20® gulden, voor dat hij dezen jongen lieden
dagelijks één uur onderwijs geeft. Zijn oogmerk in
dezen is niet, om er fchilders van te maken, maar om de
jeugd tot handwerken en kunften voortebereiden. Ik behoef
de nuttigheid van zulk eene fchikking niet te bewij"
zen: zij valt van zelve in het oog. Ik zal alleenlijk aanmerken,
dat het zomwijlen gebeurt, dat door zulke gelégenheid
de genie zig door genadige oefening ontwikkelt,
en ménige een bekwaam fchilder in plaats van een' handwerksman
word ; waarvan rajB hier reeds voorbeelden

E N H E T O O S T E N .
heeft, fchoon deze inrigting eerst zédert zéven jaaren plaats
heeft. Men heeft het vogelhuis van den overléden markgraaf
gebruikt, om er eene tékenfchool van temaken. Het
hof geeft vuur en licht, het welk jaarlijks omtrent 100
gulden beloopt, zo dat deze geheele nuttige fchikking,de
wedde van den tékemneester daar onder begrépen, niet
meer dan 300 gulden kost.. De leerlingen verichaffen zig
zeiven papier en tékengereedfchap. Des zomers werken
zij zonder lampen; want het rond gebouw word door veele
venfters verlicht. Het leeruur is van 5 tot 6 uur des
namiddags. Zo gaat de zorg van den vorst over zijn volk
tot de geringde dingen ! En hier uit moet npodzaaktijk
onder de onderdaanen naijver ontdaan, om zig deugd en
bekwaamheid eigen te maken, wanneer de regént hen
zelf met zijn voorbeeld voorlicht, en zij zien, dat dit de
eenige en regte weg is, om hem te behagen.
Wij vierden dit jaar (1774) den geboortedag van onzen
grooten GUSTAAF , die op den 24^ Van louwmaand invalt,
op eene onbefchrijflijk aangenaame wijze, aan dit
hoogagtingswaardighof, het welk aan het geluk der Zweeden
zo opregt deel neemt. Het ganfche hof dronk de gezondheid
van den monarch, en men merkte ligt, hoe allen,
zelfs de hovelingen, met eerbied ingenomen waren
voor eenen koning, die door kW zijne daaden toont, welk
een hartlijk vriend hij van de menfchen en de menschheid
is. Wij bragten den ganfchen dag bijna met dezelfde plegtigheid
door, als of wij dien midden in Zweeden gevierd
hadden ;en dezelve werd met een bal, dat bij den geheimraad
baron EDELSHE gegéven werd, en hetwelk insgelijks
het ganfche hof bijwoonde, beflofen: terwijl de an-

ïsa R E I Z E DO O R E U R O P A
deren zig met dnnsfen verlustigden, genoot ik het geluk,
den ganfchen avond met den markgraave een gefprek te
houden. Men kan zig ligt verbeelden, wat het onderwerp
van onze gelprekken was. De vorst betuigde zijne innige
Vreugde over GUSTAAFS geboorte, die voor Zweeden eene
bron van zo groote voordeden geworden is. Zo denkt
deze vorst, die ook zeifin alles onzen GUSTAAF ZO zeer
gelijk is.
Mag ik bij al het geen, dat ik van dezen prins gezegd
heb, nog voegen, dat hij de wétenfehappen en de geleerdheid
bemint? Hij is zelf fchrijver van een gefchrift,
hetwelk, gelijk alle zijne overige bedrijven, verre boven
mijnen lof verhéven is. Deze zijne verhandeling is reeds
te voren in les Ephemerides duCitoyen van 1772 geplaatst;
doch kortlings heeft de heer DU FONT dezelve uitgegéven
onder den titel: Abrégê des principes de V Economie politique
par fon Altesfe Serenisfme Monfeigneur le Markgrave
regnant de Baden. Ik had het geluk, uit de hand van
den vorst zei ven een exemplaar van dit gefchrift te ontvangen,
hetwelk ik zo lang gewenschthad te zien:maar deze
heer heeft uit befcheidenheid zijnen naam van den titel afgelaten.
Hetzelve is ook te Bazel i?73i inoktavo, gedrukt.
Zo behaagde het ook haarer dooriugtigheid de
markgraavin eenige dagen te voren , mij het plan van haar
pragtig werk: Icones omnium fpecierum plantarum LINNEI
Equitis, in handfchrift, te vereren.
Doch het zal nu tijd zijn, om ook van andere dingen te
fpréken , hoe onuitputlijk ook het onderwerp is, waarméde
ik mij eene wijle tijds bézig gehouden heb; hoewel de
«nuitputlijkheid van hetzelve mij juist regt geeft, ora er;

E N H E T O O S T E N . ï 2 3
van afreDappen. Wij verlustigen ons dikmaals met wandelen
in den fraaijen vorstlijken tuin. De bekwaame tuinman
, de heer MULLER. , heeft ons alle de ichoonheden en
zeldzaamheden der natuur, die hier gevonden worden ,
vertoond. Hier toe behoren voornaamlijk: een kamfer-
' boom, de grootfte, dien men in Duitschland vind; ',
de bastaard kaneelboom, van denwelken de tuiuman zegt,
dat hij vergiftig is; de Magnolia, een ongemeen
zeldzaame Amerikaanfche boom; een hermafrodiet
'van hetgeflagt der dadelen,die yrugt droeg, eer de manlijke
takken gebloeid hadden en er ergens bloesfemftof te
zien was: de vrugt is goed en kan.wasfen; maar zij rigt
groote verwarring in het gellagtftelzel (Sexualfyftemé) aan.
Den 2o^ n
van louwmaand was ten hove een zeer plegtige
dag. . Het was namelijk de naamdag des regérenden
roarkgraaven, der markgraavin, die KAROLINA LOUISA, en
des erfprinfen , die KAREL LODEWIJK heet. Men maakte
bij die gelegenheid tévens ten hove het huwlijk bekend
van den erfprins met de prinfes AMALIA VAN HESSENDARM-
STAD , zijne nigt. Er werden uit dien hoofde dubbele gelukwenfchingen
ontvangen. De plegtigheden , die tot het
huwlijk betrekking hadden,hadden ook nog den volgenden
dag plaats, als wanneer all' de kollégiën, de rektor en de
overige profesforen der akadémie, hunne gelukwenfchingen
bij den prins afleiden. Het overige van dien dag werd,
éven als de voorige, in vermaaken en gastmaalen doorgebragt.
Inzonderheid had ik mijn vermaak, met eenen
landman gefprek te houden, diefchoutvan het dorp Bcrgshaufen
is, en méde in de eetzaal was. Wij dronken za-
Hien de gezondheid van de hooge perfoonen. Toen dit

134 REIZE DOOR E U R O P A
naderhand den markgraave verhaald werd, betuigde hij er
Zijn genoegen over, er bijvoegende: de boeren zijnde
geenen,die ons, andere menfchen,onderhouden; waarbij
ik dan ook de vrijheid nam , te voegen, dat er niettemin
zeer veele hommels gevonden worden, die zig niet verge­
noegen met den honig dezer werkbijën uittezuigen, maar
dezelven nog op allerlei wijzen vervolgen en onderdrukken.
Na het eindigen van all' deze aftrekkingen verdeelden
wij onzen tijd'wéder tusfchen de boekerij en de verké­
ring met de geleerden van deze plaats. Onder de laatften
heb ik de heeren R I N G , SACHS, en BOUGiNéE reeds ge­
noemd. De heer RING heeft Pita SCIIÖPFLINI in kwarto
uitgegéven; de heer SACHS is fchrijver der gefchiedenis
van Baden; en de heer BOUGiNéE heeft in zijne verzame­
ling verfcheiden zeldzaame boeken, waar onder Liberii
epistole theologie*, welker fchrijver JOHANNES CLERICUS
is, bijzonder merkwaardig zijn («).
(n) De titel van dat boek is: Liberii de Sancto Amorc Epi-
ftola Theologie*, Irenopoli, 1679: 8°- Herwordt bij VOGT
of GERDES niet onder de zeldzaimen geteld. Jean le Clerc,
of Johannes Clericus, werd geboren den 19. Meert, ouden liijl,
,

EN HET OOSTEN. it$
Tot de geleerde vrouwsperfoonen te Karlsruhe behoren
twee jufvrouwen, of, liever, freulens, GEISAU, welken
uitnémende en zeldzaame kundigheden bezitten.
Op de boekerij onderzogt ik verfcheiden Turkfche en
Arabifche handfchriften.
Verder bezogten wij de Joodfche fijnagoge, en den rab­
bi JEDIDI: deze bezit eene groote verzameling van He-
breeuwfche boeken en thalmudfche handfchriften, die drie
tot vier honderd jaaren oud zijn.
Wij maakten insgelijks dagelijks onze opwagting ten
hove; want hier vonden wij veel voedzel voor den geest
en het hart. Bij de reeds gemelde merkwaardigheden van
het flot te Karlsruhe, voeg ik nog, dat de afbeeldzels der
Zweedfche koningen uit het huis van Tweebruggen, als
•KAREL den elfden, KAREL den twaalfden (van dezen is
het er tweemaal) en ULRIKA ELEONORA aldaar bewaard
worden. Hier komen nog bij die van de gemaalin van
KAREL den elfden, ULRIKA ELEONORA, en van de vier prin­
fen, welken zij na elkander verloor: zij verfchijnt in eene
zeer godvrugtige en bedaarde houding, de oogen hémel-
waard gehéven, en met een briefje in de hand, waaróp
de woorden liaan: uw wil gefchlede; — - als ook dat
van voorn. Mannen, IV. D. bl. 141. en v). Men vindt er de
Sabelliaanfche dwaling in. (WALCH././. en BUDD. Ifag. adTheol.
T. IL, p. 1354. ;unS. T. L p. 430. fq). Ern. Sal. Cyprianus
heeft er, te Helmftad, 1699., onder voorzitting van J. A.
Schtnidius, dnimadverfiones tegen uitgegeven.(L J
FAFF. Introduin
fitst. Theel. Liter. P. II. p. 307}.

12(5 R E I Z E DOOR E U R O P A
Van de moeder van KAREL den elfden ,HEDWIG ELEONORA 5
fraai gefchilderd. Van dezen geheelen (tam ontbreekt al­
lee» KAREL de tiende.
Op begeerte van haare dooriugtigheid de markgraavin
zend ik u hier de volgende gefchiedkundige aanmerking,
•betreffende deRusfifchc keizerin KATHARINA ALLXIEWNA:
CATHARINE ALEXIEWNA futnèe Tannée 16S2 dans laWes*
trogothie en Snede, au fief Germunderyd dans laparoisfe
de Toarp, du Territoir e d'As, pas kin de la ville Ulricae-
hamn. Son pere, JEAN RABE , étoit ce temps Regiments-
•Quartermafiare du regiment ff Elfshorg. Elle est venue
depuis en Livonie, ou elle fut la Bonne des files du curé
GLÜCK. Elle fut marièe a un Caperal. Elle fut enfuite
connue de MENZIKOFF et de PIERRE le grand après difè-
rens-changemens de la fortune. Elle fut marièe a eet Em~
pereur en 1711, et après fa mort elle devint en 1725 /'//«-
peratrice et £'Autocratrice de toute les Rusfies etc. (Foyez
VHistoire de CHARLES douze en Sitedois in S°. p. 355, la
Geograpliie de TUNELD , édition de Stockholm 1762. p.
260; les Memoires fur la familie de RUDENSKJÖLD par
monfieur HÜLPIIERS en 4 0
.) Je fahpar une Dame de fa
cour, que Vlmperatrice CATHARINE, étant élevée au thro-
ne, a regu chez elle les deux files de monfieur GLÜCK pour
Dames de cour , qui la fervirent fi fidellement, comme
elle les avoit fervi autrefois; et que fon mari le Caporal
est venu a Petershourg, pour voir une fouveraine, jadls
fon Epoufe, a qui elle donna une fbmme d 1
ar gent. II fe
retira depuis A Riga , ou il vivoit de fes rentes.
jf'ai dresfé cettte petite Note, pour revendiquer d la Suf

E N H E T O O S T E N . 1 1 ?
de une perfonne f remarquable, que les Historiens Allesnands,
Franpois, Anglois et Italiens font venir de la Livenie.
A Carlsruhe le 2 de Fevrier. 1774.
[Dat is:
KATHARINA ALEXIEWNA werd geboren in het jaar i6Ss
in Westrogothie, in Zweeden, in het leen Germilnderijd,
in het kerfpel Toarp, onder het gebied van As, niet verre
van de ftad ülricaehamn. Haar vader, JAN RABE, wa

ia8 REIZE DOOR EUROPA
nédergefle'd, ten einde zulk eene merkwaardige perfoort
voor Zweeden terug te vorderen, welke de Duitfche,
Franfche, Engelfche en Italiaanfche gefchiedfchrijvers uit
Lijfland doen afkomen. Karlsruhe , den 2^» van Sprokkelmaand
1774.]
Ik moet ook nog van eene andere kennis fpréken, die
ik hier gemaakt heb. De heer kapitein GAUPP , die zig
eenigen tijd te Karlsruhe opgehouden heeft, is in Engelfchen
dienst, en wel gouverneur in Indien geweest, alwaar
zijn verblijf agt jaaren heeft geduurd. Hij is een beminnenswaardig
man, en bezit uitgebreide kundigheden.
Hij is de Perlifche taal magtig geweest,doch heeft zevergéten,
zédert dat hij zijne boeken en handfchriften verloren,
en geen oefening gehad heeft. Hij deelde mij twee
Perlifche en éénen Malabaarfchen brief méde, om mij de
laatere en thans gebruiklijke wijze van fchrijven, in indië,
te tonen. Hij had deze brieven gekrégen, toen hij bevélhebber
te Changalaput was. Hij heeft twee zoons,
die in het krijgsfchool a la Solitude, hetwelk de liertog
van WURTEMBERG aangelegd heeft, opgetrokken worden.
Hij roemde deze inrigting ongemeen, en befchouwt ze als
de eenige in haare foort, in Europa. Drie honderd jongelingen
worden daar onderhouden, die alles kunnen léren,
wat zij wenfchen. Daar zijn omtrent agttien hoogleeraars.
Dit opvoedingsgeftigt kost den hertog jaarlijks
omtrent 50000 gulden. De heer GAUPP denkt ten aanzien
der opvoeding zeer grondig. Hij wil, dat de jeugd tot
bézigbeid opgeleid, en in kunsten en handtéringen geoefend
zal worden. Hij heeft ook zelf eene verhandeling de
YEducation rurale gefchréven, die hij den markgraave ia
hand*

ÉN HËT OOSTEN. t*j
handfchrift overgegéven heeft. Na zijne terugkomst te
Piorzheim zond hij mij een patent door den koning KAREI.
den XII, voor zijnen vader GEORGE JAROB GAUPP opgeheld,
waarin hij tot vaandrig benoemd word in het regiment
van den overften KAREL BREITHOLTS: het is ondertéken
d in het léger bij Winkcz, den ih& v a n wintermaand
1707.
Den 8rte,D van Sprokkelmaand déden wij een fpeelreisjé
haar Etlingen, eene ftad, welke drie uuren van Karlsruhe
ligt. De weg van parijs naar Weenen gaat door deze
plaats. De ganfehï ftad is Roomschkathnlijk. Wij bezagen
de kerk en het huis der Jefuiten, en daarop het flot,
op hetwelk de markgraavin wéduwe, MARIA JOSEPHA van
Padenbaden, eene geboren prinfes van Beijeren, haar verblijf
heeft: de vertrekken van hetzelve zijn fraai. In de
ïlotkapél worden de lijken van den heiligen FAUSTINUS ert
de heilige FAUSTINAbewaard: ten minden geeft men zulks
vo r. Maar ik, als ketter, geloof, dat de paus dezelven
uit katakomben genomen, er naderhand deze haamen der
heiligen aan gegéven, en ze den overléden markgraave,
toen hij te Rome was, gefchonken heeft. Ten laatftert
bezig'igden wij de fraaije orangerij, welke in goeden ftaat
is. Onze terugweg naar Karlsruhe ging door Durlach.
Des avonds vraagde de markgraaf mij, of ik het oud
opfchrift te Etlingen gezien had. Ik antwoordde hem,
dat ik mij bij den grootflen geleerden in de ganfche ftad,
den rektor der Jefuiten, vervoegd had, om mij van de
oudheden en merkwaardigheden der ftad te laten onderrigtes;
maar, dat deze mij verzékerd had, dat er niets te
zien was. Denklijk zullen deze heeren geestlijken zig thans
V. DEEL. I

130 R E I Z E D O O R E U R O P A
weinig aan oudheden en zaaken uit de oude tijden laten
gelégen zijn, daar zo veele treurige nieuwsberigren hunnen
gedagten werk verfchalFen. De heer SCHÖPFLIN
fpreekt van het gemelde" opfchrift in zijne Alfatia illustra.
ta, P. I. p. 490.
Het hof ging den 12*» van Sprokkelmaand naar Darmftad,
vanwaar het den 2iften 5 des avonds, terug kwam.
De volgende dag was, uit hoofde van het affcheid, dat
wij aan dit hof, waar men ons zo gunstig en met zo veel
heuschheid ontvangen had, moesten némen, een dag van
droefnis voor ons. Traanen verzelden de Itamelende woorden,
met dewelken wij ons voor altoos aan hunne doorlugtigheden
aanbevolen. Cette cour charmante, (dus
luiden de woorden in BJÖRNSTSHLS dagboek) le domicile
de Thumanitè cjJ 5
de la fagesfe, est faite pour s'attacher
les coeurs fenfibles & pour itre admirée. [Dit verrukkend
hof, de zétel der befchaafdheid en der wijsheid, is gemaakt
, om alle gevoelige harten aan zig te verbinden,
en om bewonderd te worden]. Wij leiden naderhand insgelijks
onze affcheidsbezoeken bij de overige bekenden in
de ftad af. Wij verlieten den heer raad GROOS, den heer
baron MINDELSHEIM, dis ons duizend beleefdheden bewézen
hadden, en den heer majoor SANDBERG, gelijk ook
den heer KING niet zonder de téderfte erkendnis en aandoening.

E N H E T O O S T E N .
REIZE VAN KARLSRUHE NAAR
HEIDELBERG.
J3EN ftgfc» van Sprokkelmaand vertrokken wij van
Karlsruhe. Wij namen den weg over Durlach en Druchfal,
den zétel des bisfcbops van Spiers, graave van LIM-
EÜRG STSRUM. Wijl Spiers eene rijksltadis, houd de
bisfchop er zijn verblijf nier. Hij is thans een onafhanglijk
vorst; te voren had hij veele wederwaardigheden te
lijden : want toen hij domproost te Spiers was, wierd hij
befchuldigd en afgezet. Men zegt, fchoon men het niet
voor sékef uitgeeft, dat hij voornémens is , bij de Göttingfche
univerfiteit, als onpartijdig zijnde, eene fom gelds
te beftemmen ter beloning voor de beantwoording van zékere
optegéven vraagen uit het geestlijk regt. De herderlijke
brief, dien hij, in het jaar 1772, als bisfchop aan
zijne gemeente heeft laten afgaan , en die in kwartogedrukt
is, is niet door hem, maar door zijnen wijbisfchop , den
heer SELMAN , opgeffeld. — Wij bezigtigden het bisfchoplijk
paleis, het welk fraai gemeubileerd is; hadden
ook gelegenheid, om den bisfchop zeiven, als hij van eene
wandeling terug kwam, in het voorbij gaan te zien, en
hem onzen eerbied te betuigen.
Van Bruchfal zetten wij onze reis naar Heildelberg
voord.
I 2

, 32 R E I Z E D O O R E U R O P A
Verblijf te Heidelberg,
HEIDELBERG ligt aan den Necker, tusfdien twee
bergen, den Heiligenberg en den Geiszberg. De eerfte,
zegt men, heeft der ftad den naam gegéven; fchoon anderen
zeggen, dat Heidelberg van Heidenberg, berg der
Heidenen, moet afgeleid worden. Maar de heer LAMEY
meent, dat de naam eigenlijk van heidel (heidelbeer of
licksbeer) [krakebézië, of postelbézië], en berg, afkomt.
Op den laatstgenoemden bergftaat het flot, de oude verblijfplaats
der keurvorsten. Het is thans meest vervallen
en is naar de Gothifche bouworde gebouwd geweest. Onder
de vensters zijn fraai gewerkte medaillons geweest,
welken de Roomfche keizers verbeeldden. De Spanjaarden
hebben het Hot in den dertigjaarigen oorlog verwoest;
in het jaar 1679 hebben de Franfchen hetzelfde gedaan;
en voor eenige jaaren heeft de blikzem het overige vernield.
De keurvorst heeft er egter nog tot in, het jaar 1720 gewoond,
wanneer hij naar Manheim trok, en wel uit verdriet
over zijne hardnekkige Heidelbergers, die den
Roomschgezinden de ganfche hoofdkerk niet wilden inruimen;
gelijk dan de laatften alleen het koor, doch de
hervormden het overige der kerk in bezit hebben.
Van het beroemd en verbazend groot wijnvat, dat men
hier heeft, heb ik niets anders te zeggen, dan het zo onaangenaam
nieuws vooralle dorstige zielen, dat deze hun-
Be troostbron tégenwoordig geheel uitgedroogd is : want
zédert zes jaaren is, uit hoofde van het misgewas, geen
iiroppel daar in geweest»

E N H E T O O S T E N .
*3S
Op den terugweg van het flot bezigtigden wij het (landbeeld
van den heiligen JOHANNES VAN NEPOMUK. Deze
was de eerde heilig van het koningrijk Cohemen: zijn lijk
ligt te Praag begraven. Op het ilandbeeld leest men vergelijkingen
tusl'chcn JOHANNES den doper en JOHANNES VAN
NEPOMUK: Uk loquendo, hic tacendo vitam perdidit.
[die heeft door fpreken ,• deze, door zwijgen, zijn leven
verloren] word daar gezegd; want de laatlle wilde aan
den koning WENZEL de biegt dér koningin niet openbaaren»
weshalve deze hem in den vloed deed werpen: fub aquiï
MuldaViZ merfusflumine rebaptizattts est, ut JOHANNES
Baptista fanguine. [In den Muldair geworpen, is hij in
de rivier herdoopt, gelijk Johannes de Dooper door bloed 7
.
Het vrouwlijk geflagt heeft gewislijk réden, de tong van
dezen heilig te vereren.
Nu kom ik weer tot de geleerde niéuwsberigten en kennisfen,
welken in het vervolg, gelijk tot hier toe, mijn
voornaam onderwerp moeten zijn. Wij bezogten , in gezelfchap
van den heer KAREL WUND, hoogleeraar der
wijsbegeerte,die in Duitschland gereisd,eu te Göttingen,
daar hij onzen geleerden LIDEEN ook heeft léren kennen
vier jaaren geftudeerd heeft, den heer BÜTTTNGHAUSEN,
openbaar leeraar der godgeleerdheid. Deze heeft bijvoegzeis
tot de Paltzifche gefchiedenis, Manheim 1773, gefchréven.
Hij is het ook, die aan SCIIELHORNS Amoenitatis
veel aandeel heeft, want verfcheiden (lukken daarin
Zijn uit zijne pen gevloeid.
Hierop bezigtigdeu wij de Pieterskerk, en de menigvul­
dige daarzijnde graffchriften. Buiten aan de kerk, in den
muur, ziet men het graffchrift van de geleerde Italiaanfchc
13

134 R E I Z E D O O R E U R O P A
dame uit Mantua, OLYMPIA FULVIA MORATI, die hier te
Heidelberg het hoogleeraarsiünpt (o) bekleed heeft, en
reeds in den ouderdom van in de twintig jaaren overlé­
den is, Zij is gehuwd geweest aan ANDREAS GRÜNDLER,
uit Schweinfurt, die geneesheer en wijsgeer was, en in
bet jaar 1555 overléden. Het volgend allerzeldzaamst
boek inoktavo, van 238 bladzijden, is op haar betreklijk:
QLYMPI^E FULVI/E MOR\T/E, Foemina Doclisfma acpla-
ne Divine, Orationes, Dialogi, Epistohe, Carmina tam
Latina quam Greeca, cum eruditorum de ea testimoniis
et taudibus, HIPPOLYT/E TAURELLAÏ elegia ekgantisfima.
Ad Serenisfitnam Anglice Reginam Dominant ELJSABE-
ÏHAM. Bafile* MDLXH. Deze laatstgemelde HIPPOLY-
'i'A TAUUELLA had tot egtgenoot BALTUASAR CASTILIO,
Mantuaanfchen gezant aan den paus LEodenX. Ciicinus
SECUNDUS CURIO heeft het boek aan de koningin ELISA-
(Ö) Namelijk, in de Griekfche taal: gelijk haar manhoog,
leeraar der geneeskunde was. Zij was geboren in 158Ö., ea is,
dus, omtrerd 29 jaar oud geworden. Men zie de fchrijvers,
door VOGT, Catal. libror. rar,ior. p. m. 407., en den Hoogel.
!heer SASE, Gnom. Ut. P., III. p. 268. en 634., aangehaald, en
Miscel/. Duisburg. Tom. I. p. 339. SCKELHORN. Amoenitt.
Eist. Eccles. et Liter. Tom. I. p. 734. en Tom. II. p. 649.—
Haar vader was Fulvius Peregrinus Moratus, geboortig van
Mantua, hoogleeraar der befchaafde Letteren te Ferrare, leer­
meester ( J
er jonge prinfen, en, gelijk zijne dogter, den gezin-
verden godsdienst toegedaan: gettorven in 1548. SCHELHORN l.l %
T. II. p. 647. en GERDES. Spec. Ital. Reform, p. 303. eu Florih
$ièror Q rarsor. p.255.

E N H E T O O S T E N . 135
BETH opgedragen, en handelt in de opdragt over groote
en geleerde vrouwsperfoonen.
Wij verzuimden niet, de Jefuiteu in hun kollègie te bezoeken.
Deze afgedankte apostels worden nu heeren genoemd.
Zij zijn hoogleeraars der godgeleerdheid en regtsgeleerdheid
bij de univerliteit alhier (*). Onder de heeren
exjefuiten maakren wij inzonderheid kennis met vader
JUNG, openbaar leeraar der godgeleerdheid en kerklijke
gefchiedenis. Hij heeft veel gefchréven. Hij heeft ook
de wijze, om zonder lévensgevaar te zwemmen, verbéterd,
waarvan in de Berlijnfche gefchiedenis van 1766
gefproken word. Eén van zijne leerlingen heeft, met den
zwemrok, door hem uitgevonden, in het bijwézen van
den keurvorst en het ganfche hof, over den Rhijn gezwommen.
Vader JUNG vertoonde ons ook de boekerij
van het kollègie, in dewelke zelfs Turkfche en Arabifcbe
handfchriften zijn, die évenwei niets anders, dan Maho-
(*) Hier zijn maar twee hervormde hoogleeraars der godge­
leerdheid, en twee in de wijsbegeerte; alt" de overigen zijn
Roomschkatholijk. Elke godsdienst heeft zijnen déken; en als
een Roomschgezinde tot doktor der regtsgeleerdheid gemaakt
word, zweert en belooft hij, aan de uitroeijing van den protes»
tamfchen godsdienst te arbeiden; onder anderen zegt hij condem-
no et anetkematizo omnes eos, 'quos condemnavit et anathema'
tizavit fanctisjima Synodus Tridentina, [Ik veroordeel en ver­
vloek die allen, welken de allerheiligfte Trentfche kerkvergade­
ring veroordeeld en vervloekt heeft]. Dit moet hun buigzaam»
heid en den geest der verdraagzaamheid inboezemen* damn.
v. d, Schrijven
Ié

I 36 REIZE DOOR EUROPA
medaanfcbe godsdienftige fchriften en gebéden in vaerzen
bevatten. Zij is voor het overige tamelijk groot. De pro-
tokollen van het rijkvorstlijk raadskoUégie te Regens-burg
van 1663 tot 1699,
n i a
8 t
foliodeelen , in de Hoogduitfche
taal, worden daar in handfchrift bewaard; zij betreffen
hrlandfche-zaakenvan het Duitfche rijk en ook buitenland-
fche van hooge perfoonen. Een ander der hierzijn-
de gewézen Jefuiten, vader SCHMIDT, hoogleeraar van
het geestlijk regt, en in zijn vak een diep ge'eerd man,
toonde ons, in gezelfchap van den heer MÉTZGER, het
kabinet, waarinde natuur en wiskundige iiiftrumenten
en werktuigen bewaard worden: onder anderen een per­
petuum mobile [eeuwigdurende bewéging], hetwelk door
jniddel van denig ijvooren ballen in bewéging word ge-
bragt, e.z. v. Ook zijn er delfiloffen: een Chakedonicr
van ongemeene grootte, in de gedaante van eene druif.
Dit kabinet ftaat onder het opzigt van den bekwaamen va­
der MAIJER. Dezelfde vader MAIJER heeft ook eene har-
•monika (*) vervaardigd. Hij heeft dezelve aanllonds na­
gemaakt , na dat hij ze maar eens gezien had, en eenen
Engelsman er op had hoi en fpélen.
De univerfiteit te Heidelberg is in het jaar 1346 (p)
door RUPUECHT aangelegd, dus, behalven die van Praag,
de oudlle in Duitchland. De Parijfche heeft tot een voor-
(*) Een fpeeltuig uit glazen klokken beftaande. Aantêk.
van den Schrijver.
(f) Anderen brengen die, met meer regt, eerst tot 1385.,
of daar ornirend. Zie de fchrijvers, door den heer SAXE aa,ng^-
fcaaid, Onom. LU. P. II. p. 3^5' en 57««

EN H'E T OOSTEN. ï 2 ?
beeld gediend, en men heeft derzelver inrigting en régelen
volkomen gevolgd. Wij bezigtigden de Aula Theodori-
cianae: zij is groot en fraai. In het portaal ziet men ee­
ne fteenen tafel met een breedvoerig opfchrift ter eere van
den vorst, die de Akadémie geltigt heeft. Onder ande­
ren word daar iu gezegd, dat deze uriiverfiteit dicata
orthodox* religioni [den regtzinnigen godsdienst toege­
wijd] is. Héden ten dage, daar hier twee godsdiensten
geüjklijk heerfchende zijn, zou de vraag, welke van bei­
den hier onder de regtzinnigen moet verflaan worden,
moeilijk om oprelosfen zijn. Verder worden hier alle
godsdiensten geduld , Jooden, Doopsgezinden e. z. v.
Wij hadden geen gelégenheid om de univeifiteitsboeke-
rij te zien. Zij is niet tot het openbaar gebruik beftemd.
Welk eene fchande) Men heeft mij gezegd, dat de boek­
verzameling van GR^EVIUS in dezelve ingelijfd is, na dat
hij dezelve uit eikendnis aan de univerfiteit vermaakt had;
want hij heeft hier geftudeerd (». De beste boeken en
handfchriften zijn, gelijk bekend is , van hier naar Man­
heim gebragt; men heefc alleenlijk die hier gelaten, van
dewelken er twee exemplaaren voorhanden waren. Vol­
gens de berigten, die men ons te Zurich médegedeeld heeft,
moest de boekerij van HOTTINGER hier zijn; maar dezel­
ve is aan de meestbiedenden verkogt, en de handfclirif.
(?) Ik vind nergens, dat GR/EVIUS te Heidelberg geftudeerd „
öf zijne boekerij daar vermaakt heeft: wel, dat hij te Hei­
delberg tot Hoogleeraar is beroepen geweest. Zie BUKMANNI
Orat. p. 95. jo. FABRIC. Hut. Biblioth, T. III. p, 274. en
£. ÖURM, Trajefi. Erud. p. 113.
is

n8 REIZE DOOR EUROPA
ten zijn dienvolgens verfpreid geraakt. Mogelijk vind ik
er een gedeelte van re Manheim.
Betreffende de Bibliotheca Paldtina, die tegenwoordig
in het Vatikaan te Rome Raat, dezelve heeft eertijds haare
plaats in de hoofd-of domkerk alhier gehad. Zij werd
toen als de voornaamfleboekerij in Duitschland befchouwd,
wijl men de merkwaardigfte fchriften en papieren, die
lrïén bij de bisfchoppen in de kloosters en domkapittels
gevonden heeft, gedurende de onlusten ten tijde der hervorming
aldaar bijeen gebragt had. Zij werd door deu
keurvorst van Beijeren naar Munchen overgebragt, en naderhand
aan den paus gefchonken. Vast gaat het onder-
Uisfcben, dat niet alles in handen van den paus gekomen
is: verfcheiden handfchriften zijn verfpreid, en zommigen
worden nog te Munchen gevonden. De heer hoogleeraar
WUND heeft mij verhaald, dat hij TKITHEMII Chrotiica,
met deszelfs eigen hand gefchréven, in eenen foliobard,
gezien heeft.
In de kerk der Karmeliten ziet men het graf van den
prins FRF.DEIUK VAN TWEEBRUGGEN. Hij was een broeder
van den regéreiidm paltsgraave, en opperbevélhebber
van het Du'ttfehe rijksléger in den laatften oorlog. Ten
aanzien van zijne lijfsgellalte was hij van eene verbazende,
bijna reusagtige, grootte. De regérende keurvorst
heeft hem dit pragtig graftéken laten oprigten, op hetwelk
hij Liherator Saxonia [de Redder van Saxen] e.z.v.
genoemd word. Deze prins FREDERIK en zijn broeder,
de thans regérende paltsgraaf, hebben onzen vrijheer LAN-
TINGHAUSEN tot hofmeester en beftierder gehad, welke
posten de heer NEMEITZ uit Pommeren, fchrijver van h

E N H E T O O S T E N . I 3 9
Sejttir de Paris, die naderhand te Straatsburg gewoond
heeft 3 daar hij ook gettorven is, te voren bekleed had*
Wij namen ook de verdere merkwaardige zaaken alhier
in oogenl'chijn, inzonderheid de voor eenige jaaren aangelegde
fabrieken. Onder anderen is er hier ééne , waarin
papieren be'oangzels, en in hetzelfde huis eene tweede,
Waarin gobelinfche tapijten gemaakt worden; de laatfte
maakt egter geen grooten opgang, en thans word er in
het geheel niet in gewerkt. Men toonde ons ondertusfchen
eenige zeer fraaije, tot fdioorlteenfchermen gefchikte,
proefltukken met bloemen : elk ftuk kost, naar maate
dat het groot of klein is, 25 tot 30 gulden. Zo is hier
ook eene waschfabrick, waar het wasch, op dezelfde wijze
als te Venetiën, in de zon gebleekt word ; men begint gemeenlijk
in bloeimaand daarméde, en het wasch komt uit
Polen. De zijden kousfeu wéverij is zeer wél aan den gang:
zij beftaat thans uit omtrent zéventien ijzeren weefftoelen,
welk getal egter Haat vermeerderd te worden. De zijde
word in herland zelve gewonnen. In eenen tuin naa?t
de fabriek ltaat eene groote ménigte moerbézieboomen.
Daarop-bezigtigden wij de Oosfindifche fabriek, alwaar
men de foort van ftoffe, welke de Indiaanenfits noemen,
verder bewerkt; deze fabriek lévert zeer fraaije doffen,
de meesten worden met het penfeel gcfchüd.-rd, ioplaat?
dat men in Zwitzeiiand de verwen er op drukt. Om die
réden zijn de hier gewerkte doffen veel fraarer, doch ook
bijna eens zo duur. De dofte zelve krijgt men over Engelland
uit Oosfindiën. AH' deze mauufaktuuren zijn
door de zorg van den keurvorst aangelegd: hij fchïet
zelf het geld en heeft méde aandeel in de fabrieken. Op

Mo REIZE DOOR E U R O P A
deze wijze verfchaft hij den kunstenaar brood, en den
lande voordeel. Hij zelf en het ganfche hof bedienen zig
ook van inlandfchen arbeid, en het geld gaat niet, gelijk
elders, bij voorbeeld voor zijden kousfen, het land uit,
maar het blijft altemaal er in, en brengt zijnen (haten ee­
ne zuivere winst aan.
Daar ik nu van fabrieken fpreek, moet ik ook den flaat
van den letterkundigen handel niet voorbij gaan. In de­
ze ftad is maar één boekverkoper, de heer PFÜIILER , unt-
verfiteitsboekhandelaar, die van goeJe waar voorzien is.
In de jaaren 1743 tot 1748 is hier een fraai werk uitgeko­
men: Scriptores historici Roman* veteres omnes, notis va-
riis illuflrati, edente HAURISIO, Profes/ore,in folio, drie
deelen, met veele koperen plaaten.
Bij ons affcheid némen van den heer rascH, fehoon-
vader van den hoogleeraar WOND, toonde ons dezelve ee­
nen gedenkpenning op de beide beroemde en ongelukkige
broeders DE WIT , in Holland. De eene zijde vertoont
hunne borstbeelden en naam en. Zij zijn op zijn Hol-
landsch gekleed. Onder de borstbeelden (laan de woor­
den: Hic ar mis maximus, Uk toga; [De een grootst in
de wapenen : de ander, in den tabberd] : en naast het éé­
ne: Integer vit*, [°ptegt van leven] en naast betandere:
Scelerisquepurus, [en zuiver van ondaad]. Op de té-
genzijde ziet men twee mannen, die door verfcheiden wil­
de dieren, eenen leeuw, eenen tijger, een wild zwijn en
dergelijken verfcheurd worden. Rondom leest men het
omfchrift: Nunc redeunt animis ingentin Confitlis aBaEt
formidati fceptris Oracla Ministri. [ Nu komen ons de
groote daden van den Burgemeester, en de godfpraken van

EN HET OOSTEN. 14 ï
den Staatsdienaar, bij Koningen zelfs gevreesd, weder in
gedagten.] In den onderrand fiaat:
NebILe par fratrFm f

142 REIZE DOOR EUROPA
'rog had, lier hij zesgen, had hij aan den keurvorst gegeven.
In éénen mijner brieven uit Genéve heb ik, zo
mij voorllaat,uii voerig van deze medaille gewag gemaakt(7).
De heer WECHTBR heeft ce ien dergelijken gedenkpenning
op ROUSSEAU gemaakt. Op de ééne zijde flaat de wijsgeer
in Afméuifchc kléding, en rondom zijn naam: j. jo.
ROUSSEAU, Cittyen de Gerieve, fi'ê le 2S Juin 1712. Op
de keerzij le (taan, in eenen lauerkrans, de woorden: /»•
genie- et Libertati Patrice; [wor het vernuft, en de vrijheid
des Vaderlands] .en onder de naam van WECHTER.
REIZE VAN HEIDELBERG NAAR
MANHEIM.
JOKN 2^fte" van fprokkelmaand vertrokken wij van Heidelberg.
Buiten de Had op den top des Heidclbergs toonde
men ons eenen verwoesten toren, een overblijfzel van
de Tempelheeren j welken d.rar gewoond en deze hunne
woonplaats verllerkt hadden.
• Wat verder zagen wij naderhand een klein huis, hetwelk
men gebouwd had, om de oude Roomfche baden,
die men, niet lang geleden, onder den grond gevonden
had, te bedekken, het is een Laconicum, of zweetbad
geweest.
Ook ontdekten wij van verre eene opgerigte piramied ter
gedagtenis van den keurvorst FREDERIK den I., FRITS
TOLL genoemd, en den flag doorhem, in 1.462,geléverd.
CO Ter loops, III. D. bl. uc.

E N H E T O O S T E N .
Verblijf te Manheim.
143
M YNHEJM, alwaar wij na eene reis van twee uuren aankwamen,
ligt nianr vier mijlen van Heidelberg. De ftad
is wél verfterkt, fraai en aangenaam. Zij heeft verfcheiden
taamlijk bekoorlijke wandelwégen. De ftraaten zijn
zindelijk en lijnregt, en worden des avonds doorlantaernen,
die te weêrzijden aan houten paaien hangen, wél verlicht.
Aanftonds na onze aankomst bezogten wij den geleerden
exjefuit vader MAIJER, eenen beroemden wiskonstenaar,
die in Italië, Rusland, ja ook in Zweeden, over
welk land hij in alle opzigten voldaan was, gereisd heeft.
Nooit had hij ergens béter koop en met meer veiligheid gereisd,
dan in Zweeden. Hij prees de zindelijkheid, beleefdheid
en gedienstigheid van het daarzijnde landvolk.
Van on.-.en WARGENTIN, en deszelfs groote verdiensten,
inzon ierheid van zijne waarnémingen betreffende de wag-
'ters van Jupiter, als waarvoor men hem hoofdzaaklijk
heeft te danken, fprak hij lang en met eene foort van verrukking.
Hijfprakook met ongemeenenlof van den heer
hoogleeraar LEXELL te Petersburg, en vertoonde mij verfcheiden,
met uitrékeningen opgevulde, Latijnfche brieven
van hem. Hij verheugde zig nu, Zweeden aangetroffen
te hebben, welken hij eenige beleefdheid kon bewijzen
tot erkendnis derzulken, die hem docr Zweeden
bewézen waren. Hij maakte ons bekend met den
geheimen kerkenraad en boekbewaarder MAILLOT DE LA
TREILLE, die in den geestlijken raadzitting heeft en opzigter
van het medaillenkabmet is.

i4-| REIZE DOOR E U R O P A
Hierop bezogten wij den geleerden hofraad, boekba-;
Waarder en beltendigen fekretaris van de akadémiederwé*
tenfchappcn, den heer LAMEY, een' liefhebber en grondig'
kenner der Roomfche oudheden.
Wij fpoedd n ons, in gezelfchap van zulk eenendoorkundigen
leidsman, naar de boekerij. Hier toonde hij
ons eene ongemeen merkwaardige en gewigtig'e' verzameling
van handfchriften, welken CAMERARIUS toebehoord
hebben, en, door de zorg van den hder LAMEY , door
zijne dooriugtigheid, den keurvorst van de Palts, voor
1200 gulden, van de erfgenaamen van CAMERARIUS gekogt
zijn. Zij maken een kostbaar archief uit, hetwelk
tot gebruik van de gefchiedenis der hervorming zo wel,
als van de burgerlijke eü letterkundige gefchiedenis, veele
ophelderingen kan géven. Dezelven beftaan in brieven,
meestendeels oorfpronglijken, van koningen, vorsten,
pauzen, gezanteri, godgeleerden en andere geleerden,
flan onderfcheiden perfoonen, ten deele ook aan CAME-
RAiuus zeiven. Inzonderheid vind men hier veel, dat dé
Zweedfche gefchiedenis ren tijde van GUSTAAF ADOLF betreft
, en denkink tot hier toe nog door geen Zweed ge*
bruikt is. Ik zag er brieven van gemelden koning , van
de koningin CHRISTINA, van LUTIIER, MELANCHTON,
COSMO DE MEDICIS , BARONIUS en anderen. Van de gemelde
koningin is er één onder, die door haare voogden
ondertékend, en aan HUGO GROTIUS te Parijs gefchréven
is, en waarin men klaagt, dat men zo zelden gelegenheid
heeft, om aan hem te fchrijven, en brieven van hem te
bekomen, e. z. v. Hieruit kan men belluiten, dat er toen
nog geen vaste en gerégelde posten aangelegd waren: iets
dat

• EN II Ë T ÖOSTENj
dat vrij zeldzaam is in aanmerking der 'toenmalige tijden;
Wie zou geloven, dat onder de regéring van GUSTAAF A-
DOLF, CHIUSTINA en AXEL OXENSTJERNA in het noorden
geen gerégelde posten plaats gehad hebben? In Frankrijk
rékent men deze bekwaame inrigtingvan de tijden van KA­
REL den ix (u) af; te voren vaerdigde men ook van hier^
als de omflandigbeden het Vereïschten, bijzondere boden
af. Men zou uit deze briefverzameling in het alge­
ineen veel licht kunnen trekken. De bovengaande anecdote
kwam mij op het eerde gezigt onder het oog. IK
vond er ook opfchriften in, die men zegt, dat te Gustaafsburg,
omltreeks Oppenheim, en op de daarzijnde
Zweedfche gedenktekenen gevonden worden; insgelijks)
een verhaal van den Oag bij Lutzen e.z.V; welk alles ik
mijnen vlijtigen reisgenoot den baron RUDRECK. bijzonder-'
lijk liet affchrijven. De geheele verzameling maakt bijna
eene volkomen brief boekerij uit; want dezelve beltaat uit
niet minder dan drieën zéventig zwaare foliodeelen, behalven
verfcheiden Hukken, die nog in bundels liggen/
onder dewelken ook een Griekfche brief is aan den koning
GUSTAAF ADOLF , waarvan ik insgelijks een affchrift
genomen heb. Wie ziet niet, dat voor iemand „•
die lust heeft, om zijne nieuwsgierigheid en die Van anderen'
te voldoen, op dit veld een rijke oogst voorhandera
i&? Men treft hier duizend merkwaardige zaaken aan in
betrekking op de hervorming en derzelver gefchiedenis;eu
men heeft réden om met den heer LAMEY te wenfchen^
dat de een of ander bekwaam man onder onze reizendegeleerden
den moed mogt hebben, om zig op dezen Iet-
(u) Of vaii' LODEWIJT: den Xf.
Jé DEEI. K
Ma

1*46 R E I Z E D O O R E U R O P A
terkundigen oceaan te begeven, en denzelven te onderzoeken.
De tijd en de oogen van den heer LAMEY laten
het niet toe ; en wat de Roomschkatolijken betreft, dezen
kunnen bij zulk eenen arbeid hunne rekening niet vinden
: zij zijn ook niet in ftaat, om dien behoorlijk en met
de nodige beöordéling te ondernémeu, want zij wéten de
geleerde en verdienstlijke mannen . welken de kerkverbétering
hebben helpen tot ftaud brengen, niet behoorlijk
te fehatten, en kunnen de groote daaden van onzen
Zweedfchen held en zijnen ijver voor den godsdienst niet
inzien. Indien, derhalven, zulk een geleerd onderzoek
niet thans, daar de beer LAMEY boekbewaarder is, door
helderziende en onpartijdige oogen word ondernomen, is
het te vrézen, dat na zijnen dood all' deze handfchriften
aau een' kant geworpen, of der vlamme opgeófferd zullen
worden. Midlerwijl zal ik hier eenen korten inhoud van
het gewigtigfte en merkwaardigfte, voornaamlijk met betrekking
tot Zweeden, ter néderftelien. Het I. deel bevat
eenige eigenhandige brieven van I.UTHER aan ERAS­
MUS van Rotterdam en anderen, als méde verfcheiden van
MELANCiiTON, onder anderen ééuen in het Grieksch aan
den patriarch JOSAFAT te Konftantinopel. Het II. deel
bevat insgelijks brieven van MELANCIITÓN aan onderfcheiden
perfoonen,vandewelken zommigen gedrukt,doch anderen
nog ongedrukt-zijn. Het III. deel heiraat uit 347 brieven
, van dewelken zeer veeleu,als 11 van LUTHER en 2 van
ERASMUS, de één aan TOHAN CAMERARIUS, cleandere aan
MELANCIITÓN e.z. v. bijzonder lezenswaardig zijn. Het IV.
deel bevat 393 ftu':s; de meesten zijn vangewigtigen inhoud
voor de gefchiedenis der hervorming en géven der kerklijke

EN HET OOSTEN. H 7
gefchiedenis dier tijden veel licht. In dit deel vind men
ook het antwoord in het Grieksch op MELANCHTONS éven
gemelden brief, die nergens gedrukt is. De volgende
deelen van V. tot VUL betreffen insgelijks de kerklijke ge­
fchiedenis. Het IX. deel bevat 377 brieven van de be-
roemdfte regtsgeleerden der i 7de en 18* eeuw, névens
verfcheiden merkwaardigheden, die tot de letterkundige
en kerklijke gefchiedenis behoren. In het X. 'deel zijn
( 345 brieven deels aan MELANCHTON, deels aan CAMERA-
' irus en anderen, die over verfcheiden onderwerpen han­
delen. ^ Het XI. deel bevat brieven van denzelfden aart.
Het XII. deel bevat 307 brieven , en daar onder négen in
het Grieksch ,die tot de briefwisfeling tusfehen MRLANCH-
Towen den Konltantinopelfchen patriarch behoren; gelijk
ook éénen van TVCHO BRAHE. In de volgende deelen van
XIII. tot XXV. vind men brieven van ministers, godge­
leerden en andere geleerde mannen, die flaatkundige
godgeleerde , letterkundige en andere doffen betreffen!
In het XXV. deel komen de artikelen voor van het ver­
bond, tusfehen den koning KAREL 1., v a n Engeland, en
CHRISTIAAN IV., van Denemarken, in het jaar 1625.^-
floten; \erder Conditiones restituendi Electoratm auctor,,
tate CHRisTwjERegi/iceSueciaingratiamharedum KRIDE-
Rici quinti Bohemiz Regh Anno 1633 5 als ook de voor­
waarden van onzijdigheid, welken GUSTAAF ADOLF den
keurvorst van Trkr voorfchreef, zonder jaartal. Het
XXVI. deel bevat dertien berigten, waarin verfcheiden
Venetiaanfcbe, en andere, van verfcheiden bezendingen
teruggekomen, gezanten de zéden, den godsdiensten
de burgerlijke regéring der landen, werwaard hij afgezon-
K a

i 48 REIZE DOOR EUROPA
den waren, in hst ïtaliaansch bcfchrijven: deze berigten
, l e
zijn van de laatfte jaaren der i6
eeuw. Het XXVII.
deel is een berigt van de gevangenhouding van FIIJP CA-
MftRARius in de wreede Roomfcheinquifitie, en zijuever-
losling uit dezelve in het jaar 1565 ; daarenboven be­
helst het nog veele zaaken, die de lotgevallen der familie
van CAMERARIUS betreffen. In het XXVIII. deel vind
men onder anderen eenen brief van den rijkskanfelier ox-
ENSTJERNA aan JOACHIM CAMERARIUS, zoon van LODE-
WIJK, waarin hij om berigten van de Turken vraagt, tot
gebruik van den Zweedfchen gezant, die naar den fultan
zou gaan. Het XXIX. en XXX. deel bevatten allerlei ftaatt"
zaaken, die bet Duitfche rijk betreffen. HetXXXI.heeft
betrekking op de Hollandfche zaaken, in zo verre dezel­
ven betreklijk tot den dertigjaarigcnoorlog zijn, en inzon­
derheid van 1623 tot tó 36.
Het XXXII., XXXIII. en
XXXIV. raken {insgelijks Holland, gelijk ook Bohemen
e.z. v. In het XXXV. worden de handelingen tusfehen
den keurvorst van de Palts en de koningen van Engelland,
Zweeden en Frankrijk, van 1Ó32 en 1633, befchréven;
ook komt hier nog bij: de restituto ope Suecorum Palati-
natu. Het XXXVI. deel bevat allerhande ftaatshandelin-
gen, als méde geheime brieven van JOHANNES CAMERARI­
US aan zijnen broeder LODEWIJK. In het XXXVII. vind
men voornaamlijk zes gefchriften, de geheimen der ge-
tteldheid van het koningrijk Zweeden .betreffende; onder
anderen Imperii 'Suecorum flatus, forma et Conflitutio,
auctoritate Senatorum in conventu generali Flolmice die
20 Junii 1634; dit is juist de regéringsvorm door den ko­
ning GUS TAAF ADOLF en de Renden aan de koningin CHRIS-

E N H E T O O S T E N . 149
TXNA voorgefchrévenvoordel der koningin CIIRISTINA
aan de denden, om op het bewaren van den vrdde be :agt
te zijn e. z. v. 1640; akten, het néderleggen der regéring
van deze koningin betreffende, in het Zweedsch. Het
XXXVIIf. deel behelst ftaatsfchrifrea rakende het Roomfche
rijk van 1619 tot 1629. Het XXXIX. deel bevat vrédesverdragen,
onderhandelingen en verbonden van verfcheiden
Européfche mogendheden van 1570 tot 1636,
als verbond tusfehen Zweeden" en Denemarken, als ook
tusfehen Zweeden, Polen en Rusland e.z.v., een in de
koningffke drukkerij te Parijs op 46 bladzijden ongemeen
net gedrukt fchrift in de Arabifche en Franfche taal, behelzende
het verbond tusfehen HENDRÏK IV. en fultan
ACHMED tot ftand gebragt e. z. v. In het XL. deel komen
50 duks gefchriften voor, welken tot de gefchiedenis van
den VVestfaalfchen vréde behoren, bij voorbeeld Diariitm
arcanum JOACHIMI CAMERARII, LUDOVICI filii, in comitiis
Monasterienfibus Legati Suecico-Palatini, 1645. In
hetXLI. deel vind men allerlei brieven aan en van JOACHIM
CAMERARIUS en anderen. HetXLII. deel bevat regten van
hét Paltfifche huis. Het XLIII. behelst gefchriften endukken,
welken dienen tot opheldering van den daatkundigen
toefiand van de Palts. In hetXUV. deel daan Rukken tot
de kerklijke gefchiedenis behorende, namelijk ALTINGS gefchiedkundige
berigten van de gemeenten in de Palts tot op
den tijd van JOHANNES KASIMIR ; voorllagen van verfcheiden
Eneellche, Franfche en Duitfche godgeleerden, ter bevordering
van eenigheid onder de protestanten ; berigten
van de liturgien der Ethiopiër*. In het XLV. deel vind
men eigenhandige gefchiedkundige aanmerkingen van
GEBHARÜ, keurvorst van Keulen. Het XLVI. deel be-
K 3

I5Q REIZE DOOR EUROPA
Rast uit programma's en akaddmifche rédenvoeringen»
HetXLVlI. bevat de afgedaane zaaken op de rijksdagen te
Frankfort en Worms van 1633 tot 1635; als ook de onderhandelingen
tusfehen AXEL OXENSTJERNA en de gezanten
der verbonden mogendheden, welken de koning van
Frankrijk bijfland beloofd had. Het XLVIII. deel behelst
Itaatsfchriften van de jaaren 1632 tot 1634. In hetXLIX.
deel zijn 36 zeer net gefchréven protokollen, op het congres
te Osnabrugge 1646'gehouden. Het L. deel bevat
323 brieven, deels van den prinfe van ORANJE , deels
van SALVIUS en anderen aan LODEWIJK CAMERARIUS,
van 1Ó22 tot i6so , wtlken de gefchiedenis der toenmalige
tijden zeer ophelderen. Het LI. en LU. zijn gevuld
met letterkundige, godgeleerde en ftaatkundige zaaken.
Het LUI. deel is van groot gewigt; want men vind er in
120 eigenhandige brieven van LODEWIJK en JOHANNES CA­
MERARIUS, LODEWIJKS zoons, yan 1622tot 1650, onder
anderen die, welken LODEWIJK CAMERARIUS aan zijnen
zoon JOACHIM in de Jaaren 1632 tot 1648, teen deze
Zweedfche en Paltilfche afgezant op het Westfaalfche
vrédescongres was, gefchréven heeft; insgelijks brieven
van JOACHIM CAMERARIUS aan zijnen vader van 1641 tot
3650. Het LV. deel bevat 180fchriften, welken betrekking
hebben op de aan LODEWIJK CAMERARIUS toebetrouwde
Zweedfche en Néderlandfche belangen van 1624 tot
1645; hiertoe behoren verfcheiden door GUSTAAF ADOLF
eigenhandig ondertekende brieven, en ménigerlei eigenhandige
papieren van AXEL OXENSTJEANA ; insgelijks zeer
veelcn van den -Zweedfchen raad, die de voogdij over
CHIUSTINA waarnam; als méde het een en ander van KA­
REL GUSTAAF. In het LVI. deel worden geheime brieven

EN HET OOSTEN. 151
van OXENSTJERNA aan LODEWIJK CAMERARIUS, ndvensee-
nigen van GUSTAAF ADOLF bewaard. De volgende dee­
len zijn insgelijks rijk aan gewigtige doffen; doch raken
de Zweedfche zaaken niet, behalven het LXU., waarin
verfcheiden dingen aangaande de afdanking van CHRISTI-
NA 1646, névens verdere berigten van de koningin tot
1656 voorkomen.
Ik verliet het archief en bezigtigde de benédenftaande
groote of eigenlijke boekerij, welke de boekbewaarder,
de heer HSFFLIN , broeder van den heer direkteur HÜFF-
LIN, ons toonde. Deze boekerij is eerst voor veertien
of vijftien jaaren aangelegd, doch reeds tamelijk groot.
Zij bevat 40 tot 50,000 boekdeelen. De zaal is hoog
en pragtig, en beeft op de eene zijde groote vensters, en
dan nog van boven verfcheiden zogenoemde osfenoogen ;
zij gelijkt naar eene kerk , gelijk de vleugel, waarin de­
zelve zig bevind, met dien, waa ïn de kapél is, in éven­
rédigheid (iaat. Zij heeft ook eenen geheimen trap, die tot
de beide balkons, of gallerijen, boven in de zaal leid.
Hier zag ik een werktuig, hetwelk hetftelzel van KOPER-
NIKUS verbeeld; het word als een uurwerk doormiddel
van eenen llinger in gefladige bewéging gehouden, is
groot en wél bewerkt. Men ziet all' de planeeten met
derzelver wagters in haaren loop. Dit kunstftuk is voor
eenige jaaren door eenen Engelsman, ORARI genoemd,
gemaakt. Hij deze gelégenheid maakte ik ook ken­
nis met den heer NECKER, die tégen LJNNéus en HALLER
gefchréveu heeft, om te bewijzen, dat de theorie van
de beide geflagten der planten niet algemeen is, en dat
inzonderheid de onderfcheiden foorten van mosch daar­
in 4

i§2 REIZE DOOR E U R O P A
van uitgezonderd zijn. Deze NECKER is een waare ADAN-
SON.
Daar ik nu van geleerden en boekerijen fpreek, zal ik
ook iets van den geleerden exjefuit DESBILLONS melden,
dien ik heb léren kennen. Deze bekwaame man beeft
Efopilche fabelen in Latijnfche vaerzen (v), névens andere
fchriften, welken gefchat worden, uitgegéven. Hij
is zeer ver in de oudheden en de beöordéling der Latijnfche
fchrijvers. Ook heeft hij eene aanzienlijke boekverzameling,
onder anderen eene niénigte zeldzaame boeken.
Onder dezen réken ik: de werken van CICERO, vier
deelen in folio, Milaan 149S. Dit is de eerfte uitgaaf
yan CICEROOS gezamenlijke fchriften, iu zo verre zij op
ééne plaats bij eikander gedrukt zijn; zij is vapMiNUTiA-
MUS, en zo zeldzaam, dat men in gansch Europanauw-
lijks vijf volkomen exemplaaren daarvan aantreft.
PHÜDRUS in twaalye , gedrukt Auguftobou

E N II E T O O S T E N .
153
Tius aangehaald, (w) LUCANUSCX emendatione mj-,
aoNJS GROTII, Lugduni Batavorum 1626, insgelijks met
gefchréven aantékeningen van GUYET, die hier ook verfcheiden
plaatzen doorgehaald heeft. VnornEpistolte per
reverendum virum EiCHARDiut.1 MONTACUTIUM latinc red-
dit* et notis fubinde illustratie, Londini 1651, in folio
mei verfcheiden gefchréven aanmerkingen van CAPPERO-
NIER. DANTIS pmcellentisfimi Poette, de vulgari
Eloquentia Libri duo — — ex libris JACOCI CORBINEL-
LI, Parilils 1577,8vo. Dit werk is aan HENDLUK den III. opgedragen
, en men ziet daar uit, dat DANTE Latijn géfchriven
heeft. VALSEBERT, fekretaris van MENACB, heef. hetzelve
van MENAGE, met deszelfs eigenhandig daar bij gefchréven
aantékeningen, bekomen. — Apologies, isquels fe decouvrent
les abuz, folies, fuperftitions , idolatries & impielés
de lafynagogue du Pape, & fpeciakment des prétres &
desmoines diceluy. Traduits d'Italien. CliezJEAN GERARD
MDLLV, 8vo. (a Genevej. Dit boek, namelijk de Franfche
vertaling, is zo zeldzaam, dat men het op geen
naamlijst vind (x). De fchrijver is OCIIIN, generaal der
kapucijnen, die met SJMGNATIUS gerédentwist, en zig
Cw) Men zie, over cuiET,de fchrijvers, door den heer SAXE,
önom. Ut. P. IV.p. 447., aangehaald: en,hoe hij door Broukhufius
veragt en berispt is, wegens zijne onbezonnen aanmerkingen,
ald. p. 601. fq. Dergelijke klagten over hem,
vindt men bij mevrouw DACIER over TERENT. Pborm.V,7,29.
WESTERUOV. pref. ad Terent. p. 6. en 12, en JAM Proleg. in
Hor at. p. 109.
(x) Zie VOGT Catal. Libr. Rar. p, m. 43c
KV

m R E I Z E D O O R E U R O P A
vervolgens van Rome naar Gencve begéven heeft, daar hij
een protestant, en ten laatllen een fociniaan geworden
is (y). DE BUKË fpreekt in zijne Bihliographie InftruEtive,
P- 43

E N H E T O O S T E N . 155
HAGE5 toebehoord, gelijk blijkt uit zijnen naam, door
hem zeiven daarin gefchréven. Hij heeft deze gedichten uit
HUETS eigen handfchrift afgefchrdven. Het zijn verfcheiden
Franfche gedichten aan mevrouw DE MONTESPAN, névens
haare antwoorden daar onder: zij zijn gefchréven na dat zij
in ongenade gevallen was, entoen zij inde Communau*
té de faint Jofeph woonde. Eén ftuk is van 1692 , waarin
zij HUET verzoekt, op drte koningen dag bij haar, te
Saint jFofepk, ten éten te komen. —— Een werk van
CASA in kwart > met veele gefchréven aantekeningen van
MENAGE. De titel is: Rime et Profe de Monpgnor cio-
VANI DELLA CASA in Venezia per BEVIL ACQUA 1587 ,
Domini F.ARTOLOMAEI DE LAS CASAS, Episcopi Chiapenps,
viri in omni docirinarnm genere exercitatisfimi etc. Ope~
ra, edita cura et fiudio WOLFGANGIGEILSTETTERI, Francofurti
adMoenum 1571, in klein kwarto; een zeer zeldzaam,
tweemaal gedrukt, en tweemaal verboden boek.
MKZERAI haalt het in het eerfte deel zijner Memoires historiques,
p. 10., als zeer zeldzaam aan, met bijvoeging,
dat het in de boekerij van den heer DF. THOU gevonden
word; DE BÜRE handelt er in zijne Bihliographie infiructive
ook van. De fchrijver fchrijft tégen KAREL den V.
en FILIP den II., en hunne dwingelandij in Amerika. Hij
heeft nog een ander bock gefchréven: Hiftoire des cruautès
des Espagnols en dmerique, hetwelk egter zo zeldzaam
niet is, als het voorgaande. — Civitas Dei ATJGUSTINI cum
Commentariis, Moguntice, 1473, in folio, met dezelfde
letter, als de Mentfifche bijbel gedrukt.— HYCINUS,^»*tiis,
1482, 4° , de eerfte uitgaaf, zeer raar, met houten
plaaten, die voor de toenmalige tijden vrij wél zijn. ,

Igö REIZE DOOR ï, o li ü P A
Uittrekzel uit de openbaringen der heilige BRIGITTA, met
aanmerkingen , (tégen de Dominikaanen ,) onder den ti­
tel: Onus Mundi, in het Latijn, Rome 1485, in klein
kwarto. Het kwam in het licht, eer haare openbaringen
gedrukt werden, en is een klein, doch ongemeen zeld­
zaam, gefchrift. MAITTAIRE fpreekt er van in het eer­
fte deel, />. 258, bij het jaar 1475, in welk jaartal hij eg­
ter gedwaald heeft. Grammatica Arabica POSTEL-
LI , Parijs 1538, 4 0
.; een fraai exemplaar. Dit is de
eerfte Oosterfche fpraakkonst, die in Frankrijk verfchénen
is. In het geleerde werk, dat vader DESBILLONS onder
het opfchrifc; Nouveaux Eclaircisfemens fur la vit et les
ouvrages de GUILLAUME POSTEL, aLiege, 1773. 8°.,
waarvan ik ook een exemplaar bekomen heb, uitgegéven
heeft, vind men er een uitvoerig berigt van (bb"). — Les
Raifons de la Monarchie &c, een insgelijks zeer zeld­
zaam werk van POSTEL , in 8 0
. — POSTELLI Disfer-
tatio de Ecioga fexta VIRGILII, die zo zeldzaam is, dat
inen ze in het geheel niet kent: zij beflaat flegts uit eeni­
ge kvvaitobladen, en is zo Klein , dat men ze ligtlijk ver­
liest; misleiden is dit het eenigflc voorbanden z'inde exem­
plaar. Hifioire des Rois non Catholiques fur tin
Royaume christianizé, et de la refistance continuetle des
Catholiques contre leur Regne , contre /''Imposture des
faux Politiques , difant ; que la Rehgion est et a
toujours étè feparie de PEtat, par ALAIN DE LA-
(M) Zie VOGT Catal. Libr. rar r ƒ1.474. SAX. Or.om.P.IlI.
p. 193 621. Mélanges t>ré; d'une grande BtbliothequfL
Recucil H. of Esprit des Jouw, 1781 Fevr, p. 209.

EN H E T OOSTEN. 15?
VAL , fieur de Vau-dorè, a Lion par ÏIERRE ROUS
CIO- 10. XCH. 80., 2.08 bladzijden , behalven het regis­
ter. Hij was een van de Ligisten tégen HENDRIK den
IV. Hij toont aan, hoe ongelukkig de koningen zijn,
welken den godsdienst hunner vaderen niet handhaven
noch bevorderen. Dit boek is ook zo zeldzaam,dat zelfs
nergens melding daarvan gemaakt word. De imitatione
CHKISTI, in klein oktavo, met Gothifche letters. Op
het einde (laat: Tractatulus venerahilh Mgri JOH. GERSON
de Meditatione cordis, Argent. Impresfus 1489 finiit feli-
citer. Doch dit zijn twee onderfcheiden werken. Het
eerde eindigt dus: Explicit liberquartus et ultimus de Sa-
cramento Altaris Frairis THOIVLE DE KEMPIS de Imitatione
CIIRISTI et de contemtumundi devot um et utile opusCuium
finiit feiiciter. Incipit Tractatus de Meditatione Cordis
Mgri JOHANNIS GERSON. In de overige uitgaaven, als
die van 1487, heeft men den naam des fchrijvers uitgela­
ten, en daar uit is de mistasting ontllaan, dat men GER­
SON dit boek de Imitatione cimisri toegefchréven heeft.—
Varii Tractatus et Disputationes de eo quod fit utile etc.
Authoie R. P. C. DE CAPITE FONTIUM, A^SIXTUMV.
Parifiis 1586 , 8 0
; zeer raar. — Epitome Novce Blus-
trationisChristiants Fidei adverfus impios, Libertinos, Atbe-
os etc. a CHRisTOPii. DE CAPITE FONTIUM, Parifiis
1586. 8 0
, van denzelfden fchrijver, is nog zeldzaamer
en merkwaardiger,dan het voorgaande boek,fchoon men
er zig in Frankrijk weinig heeft aan laten gelégen zijn, De
eigenlijke naam van den man is CHEF-FONTAINES, en in
de Bretagnefche of Bretonfche taal heet hij PENFENTE-
NIOU.^- LEONIS BAPïiSTiE ALBEKTI Momus, Rotn& 1520,

155 R E I Z E D O O R E U R O P A
4° , ook ongemeen raar en weinig bekend. CLEMENT
baalt dit boek aan. Het is een fchimpfchrift op de hovelingen.
Protevangelium etc. LIBLIANDEI, Bafilets:
DESBILLONS fpreekt van dit insgelijks zeldzaam boek in het
boven aangehaalde werk. — Deze geleerde man fchept
in lédige uuren ook vermaak, om van oude boeken het
vuile en het ftof afiewasfchen: hij gebruikt daartoe alleen
fchoon water, waarvan de bladen zeer wit worden; dit is
tévens eene heilzaame lichaamsbeweging voor hem.
De kerk en het kollègie der Jefuiten ie Manheim zijn
beiden ruim eu hebben een fraai gezigt op den Rhijn en
het land. In de fraaije en gefchilderde eetzaal Raat het
beeld van den keurvorst FILIP met het volgend opfchrift:
Dixit PHILIP PO : ubi ememus panes , ut manducent hi
[Hij zeide tot PHILIPPUS, waar zullen wij brooden koopen,
op dat dezen eten? Jon. VI. vs. 5.]? Toen de
keurvorst deze woorden las, antwoordde hij: Ego dabo
yobis panes [Ik zal u lieden brooden'geeven] ; hetwelk hij
ook deed, en hun kerk en kollègie liet bouwen. Hij plagt
deze apostels nu en dan te bezoeken, en met hun in hunne
eetzaal te éten.
Van de boekerij gingen wij naar de kunst- en fchilderij»
gallerij. Niet minder dan négen zaaien in het flot zijn met
de voortrellijkfte fchilderijen, de eene al fraaijer dan de
andere, vervuld. De besten vind men in het laatfte vertrek.
Ik bemerkte hier inzonderheid den dood van SENE-
KA door ESPAGNOLETTO ; een heerlijk ftuk; en twee
koppen, d'e in kleine kasfen ftaan: de eene verbeeld eenen
oudet: man, de andere eene oude vrouw; DUNNER
uit Hamburg heeft ze gefchilderd, en zij hebben duizend

EN HET OOSTEN. I $ t >
dukaaten gekost. Zij zijn zo ongemeen natuurlijk, dat
men ze voor lévend zou houden. Over de 6co fchilderijen
van de grootfee meesters, van MICHAÖL ANGELO, GUIDO
RHENI, GIOROANO, uuiiENS, TiTjAAN en anderen. Van
RAPHAÜL vind men er hier geen één, maar wel van zijne
leerlingen, als curxio ROMANO en anderen. Er is van deze
ganfche verzameling eene beoordelende lijst opgefteld,
die egter nog niet gedrukt is. Ondertusfchen vind men
in den Paltfifchen almanak of les Etrennes Palatines zo
wel van deze fchilderij- en kunstverzameling, als ook van
de bezienswaardige zaaken te Manheim verfcheiden berigten.
In de voorzaal ftaan groote albasten vaazen met vlak
lhijwerk. In een ander vertrek worden mofaïken uit de
villa Hadriani; eene nieuwe mofaïfche fchilderij, welke
den heiligen PETRUS verbeeld, en een gefchenk van den
paus is, en dergelijken bewaard. In eene andere zaal heeft
men eene verzameling van koperen plaaten, welke depragtigfte
in gansch Europa is: zij is naar de verfcheiden fchoolen
der Italiaanfche, Franfche, Vlollandfche, Engelfche
en Duitfche gefchikt. De meesten zijn ingebonden, en
maken omtrent 400 deelen uit; een groot gedeelte ligt
los. Ik zag hier de eerfte prent in koper, welke
door eenen goudfmid te Florence gegraveerd is: na dezen
hebben ANTONIO en ALBREGT DURER deze kunst tot meer
volmaaktheid gebragt. De koperen plaaten naar RAPHACL,
die men hier vind, zijn der koningin CHRISTINA opgedragen.
Alles, wat men zeldzaam en merkwaardig kan noemen,
is hier bij elkander gebragt. De wanden zijn bekleed
met de origineele tékeningen van de grootfte meesters,
RAPHAÜL, MICHAëL ANGELO, GUILIO ROMANO, CU

ïöb R E I Z E DÖÖR. E U R O P A
anderen. Deze Rukken ftaan agter glas; derzelver getal
beloopt 500; en behalvcn dezen liggen er nog wel 1000
In omflagen. Deze zeldzaame verzameling is te Florence
gekogt. De lieer PICHLÉR, een fijn en goed kenner van
kunstwerken, heeft het opzigt over dit alles.
De heernaFFLiN toonde ons het muntkabinet. Hier vind
men ook Zweedfche gedenkpenningen, van GUSTAAF A-
DOLF, koningin CHRTSTINA, en anderen; zelfs eenen van
JOANNES den'IU.eiï zijne gemaalin,en wel dubbel of tweemaal
; als ook eenen van SIGISMOND. Onder de gouden
gedenkpenningen zag ik. er eénen, dien de tégenwoordig
regérende koning van Denemarken gefchonken heeft: dezelve
is van CITRISTIAAN den dwingeland, en de ganfche
tégenzijde is met vleijcrijen gevuld.'
Het kabinet van natuurlijke zeldzaamheden ftaat onder
het opzigt van den heer COLINI. Deze is keurvorstlijke
geheimfekretaris , een zeer beminnenswaardig man, en
een geboren Italiaan van Florence. Hij is weleer fekretaris
bij den heer VAN VOLTAIRE geweest, en heeft verfcheiden
geleerden verhandelingen, onder anderen Precis de
Vhistoire du Pajatinat, gefchréven. Eer men in dit
kabinet komt, gaat men door een corridor [galderij}, daar
het kabinet van oudheden is, het welk onder het opzigt
van den heer LAMEY fiait. Ik bezigtigde ter loops de
Roomfche opfchriften, die men in de Palts' gevonden heeft;
e'enen Roonifchen mijlpaal van Remagen (*), in het Latein
Rigomagus, welke dertig mijlen van Kuilen, in het
Latijn Colonia dgrippina , getékend, en juist dertig mij-
(*) Of Rhijnmagen,
krc

E N H E T O O S T E N . i6i
lën van Keulen gevonden is: daar Raat ook een opfchrift
op 3 dat op ANTONIN den wijsgeer ziet. Dit kabinet „
hetwelk de heer COLINI ons toonde, beftaat uit vier met
fteenen, verfteende zaaken, hoorns, fchelpen en dergelijken
vervulde vertrekken. AU' de Rusfifche delfftofFen
'en marmerfoorten zijn zó zamengezet, dat zij eenepiramied
vormen, welker voet uit een ftuk granit van het
groot voetftuk des ftandbeelds van PETER den I. te Petersburg
beftaat. Onder anderen bemerkte ik eenen fchaliefteen
(ardoife), in het Hoogduitsch Liljenfiem, welke eenen
verfteenden medufakop bevat, en een' vadem lang is.
De heer GUETTARD handelt over deze foort van Verfteeningen.
Men heeft den bovengemeiden fteen in het Wurrenbergfche
gevonden; dienvolgens fchijnt dit land eertijds
zee geweest te zijn. Ook zag ik een verfteend zeeöor,
dergelijken men ook zelden aantreft.
Hierop namen wij de zaal der ftandbeelden (Je Sallon
des fiatues) in oogenfchijn. Hier vermaakten zig onze
oogen met de fchoonfte Italiaanfche flandbeelden en groepen,
die wel van gips of en pldtre, nogthans naar de
oorfpronglijke Hukken, gemaakt zijn, dienvolgens de plaats
van antieken kunnen houden; gelijk men dergelijken op
verfcheiden plaatzen, bij voorbeeld in de Franfche akadémie
te Rome (*), bij den heer FARSETTI te Venetië , en
elders vind. Wij zagen ons dus thans op nieuw onder
onze oude Italiaanfche, of Roomfcheen Florencifche kennisfen,
als dtmJpoJJo in het Belvedère, tenHermapluodt.
(*) Zie het tweede deel. bladz. 34.
V. DEEL, L

ï

EN HET OOSTEN. 163
bekomen, en dp deze wijze de ontdekking daarvan gedaan
had; doch voegde er bij, dat men ze te Parijs niet
kende, hetwelk komt door de fiegte orde der gewasfen
naar het ftelzel van TOURNEFORT. Toen men zijne kleine
gedrukte lijst te zien kreeg, fchreef men van Parijs aart
hem , en verzogt om zaad van verfcheiden van zijne planten
; waarop hij antwoordde, dat deze planten onfeilbaar
te Parijs moesten gevonden worden, wijl hij zelf zijn zaad
van daar bekomen had. Hij beweert, dat men nooit voldoende
kan wéten, dat men een gewas kent, wanneer
men van LiNNéus theorie afwijkt.
Uit al het geen ik tot hiertoe aangehaald heb, blijkt*
hoe te Manheim alles in den fchoonften bloei ftaat. De
wétenfchappen en kunsten bloeijen, en zij, die ze oefenen,
bevinden zig in goede omftandigheden. Maar nu
zal men ook gaern den man nader willen kennen, die ze
befchermt en aanmoedigt, en door wiens voorzorg alles
in zulk eenen voortrelhjken ftaat gekomen is. Het is de
heer VON STENGEL , werklijke geheimraad, referendarius,
vicekanfelier der St. Hubertsörden, en direkteur van de
akadémie der wétenfchappen, dien dit land als zijnen Mecenas
vereert; en onder alle zijne titelen klinkt deze laatfte
het fraaist in de ooren der geleerden. Hij heeft de
akadémie geftigt en ingerigt; tot alles, wat in dit keurvorstendom
de kunsten en wétenfchappen bevordert, den
grond gelegd; en de middelen verfchaft, waaruit de akademisten
bezoldigd worden. Wii maakten in gezelfchap
van den heer LAMEY onze opwagting bij hem, en werden
door hem ongemeen vriendelijk ontvangen. Hij is
een goed heer, verre van alle ijdele pragt en pligtplégin-
L %

164 REIZE DOOR E U R O P A
gen; fpreekt weinig, doch goed en bondig; en bezit
goede kundigheden, eenen goeden fmaak en een fchoon
kaninet. De keurvorst bemint hem zeer; hij had ook
reeds deszelfs eerde daatsdienaar kunnen worden ; doch
hij haakt niet naar luister 3 maar rigt zijne neiging en gedagten
meer op het grondige en op goede daaden. Hij
ftamt zo min als zijne gemaalin uit een oud gellagt af;
maar eene lange reeks van deugden en verdiensten-, die
men bewijzen kan, is in alle opzigten volkomen zo loflijk
en zo zeer tot eere (trekkende, als eene lange reeks van
voorvaders. Hij heeft ook de verdienste, dat hij eene
lange reeks van kinderen kan aantonen; hij heeft er tien }
en zij genieten eene goede opvoeding.
Betreffende de akadémie en derzelver getlefdheid, de
heer LAMEY gaf er ons een vollédig berigt van. Zij heeft
den a7'ten van wijnmaand 1763 haare eerde vergadering
gehouden. Zij deelt prijzen uit van vijftig gouden dukaaten,
en daarenboven, éven als die te Parijs, bij elke
vergadering penningen , waarvan elke omtrent vijftig
heutzers aan zilver waardig is. Op de groote
prijsmunt daat het af beeldzei van den keurvorst, en op
de keerzijde, in eenen krans van palmtakken, de woorden:
Doiïrina P~i!ïrici. In het register, of het boek,
Waarin deléden van de akadémie opgetékend worden, vond
ik ook den naam van SCHÖPFLIN. {Deze geleerde is haar
eerde wetgéver geweest; Want de akadémifche weiten
zijn van hem afkomstig, en hij heeft de Parijfche akadémiën
tot voorbeelden daarbij gebruikt. De heer VON
STENGEL heeft deze inrig ing naderhand in het werk gefteld,
en dezelve den keurvost aanbevolen. Deze goede

EN HET OOSTEN. 165
regént geeft nu jaarlijks 6003 gulden tot onderhouding
der akadémie: de wedden worden door den heer VON
STENGEL bepaald: alle gewoone léden trekken dezelven,
doch niet évenveel: het getal der geenen, die bezolding
hebben, is in alles agt; want de prefident, de direkteur
en de eereléden trekken niets. De heer LAMEY is beftendige
fekretaris van de maatfchappij; SCHÖPFLIN , wiens in
alle opzigten waardige leerling hij is, heeft hem daartoe
voorgellagen. Als zodanig heeft hij jaarlijks eene wedde
van iooo gulden, en word daarenboven nog als opzigter
van het kabinet van oudheden bezoldigd, zo dat hij in alles
jaarlijks 1500 gulden, névens vrije woning, vuur en
licht, heeft. De boekdrukkerij der akadémie, van de
welke de heer KREMEB. direkteur is, is in hetzelfde huis,
waarin hij woont, hetwelk hem als fekretaris zeer gemaklijk
is. De heer LAMEY is thans tévens fcbatmeester der
akadémie. Dit alles kost den keurvorst, gelijk gezegd
is, wel 6000 gulden jaarlijks; maar door het beftéden van
zulk eene fom verwerft hij ook eenen oiifterflijken naam ,
en bij de nakomelingfchap den roem, dat hij de ftigter
en vader der wétenfchappen in zijn land geweest is. De
verhandelingen der akadémie maken tégenwoordig drie
deelen uit; doch de natuurkundigen worden afzonderlijk
gedrukt. Zij vergadert alle faturdag des voormiddags.
Onder mijne nieuwe kennisfen moet ik den heer EEN-
ZEL, een' jong' officier in keurvorstlijken dienst, melden.
Hij is uit Ments van geboorte en een neef van den beroemden
Mentfifchekanfelier BENZEL, die het opvoedingswerk
aldaar in zulk eenen goeden ftaat gebragt heeft»
dat de onwétende papisten over deze voortreflijke inrigtia-;
L
3 v

166 R E I Z E DOOR E U R O P A
gen hebben begonnen te morren, en hem verwéten hebben
, dat h ij de ketterijen begunftigde; éven als of eene
goede opvo eding eene ketterij ware.
Ons bezoek bij den heer NIKSEN is insgelijks te merkwaardig
, dan dat het hier niet eei e piaars zou verdienen.
Deze man heeft een' blind' jong' mensch de réken kunst,
meetkunst, driehoeksmeetkunde, aardrijkskunde e. z. v.
geléérd;: ook een werk over de rékenkunst voor ziendeu
en blinden, te Manheim 1773, uitgegéven, waarvan hij
ons twee exemplaaren vereerde. Hij liet dut blinden jongeling,
die thans vierentwintig jaaren oud is, binnen komen,
en maakte eene proef met hem. Het was aanig
om te zien, hoe hij verfcheiden wiskunstige voordellen
oplostte, de zogenoemde Pythagorifche voorftelling
[EUCLID. t .13. 47. voorft.] betoogde, op de landkaarten de
hémelflreekea aantoonde , ook Stokholaa en Petersburg
wees e. z. v. De kaarten zijn egt.-r tot dat einde bijzonder
ingerigt. De heer NIESEN heeft namelijk zandkorrels
daarop vastgekleefd, om de plaatzen, waar zee is, aanteduiden;
de eilanden heeft hij met ongel kenbaar gemaakt,
en de grenzen van het va te land zijn met zijden
koordjes, en de vloed en met ïjzerdraad belegd; dehoofdftéden
heeft hij met fpeldeknoppe n getékend. De blinde
leerling heeft dus zijne oogen in de toppen der vingers;
en men kan ze;gen, dat hij in plaats van twee, tien
oogen heeft. Hij voelt vóór zig rond en gaat tastende
voorwaard; op deze wjze vind hij de voorwerpen. Het
was nog zonderlinger, dat hi j naar koperen nooten op
e- ne dwarsfluit fpeelcle: men moest hem egter de greepen
ea nooten te voren zetgui: hij leeit eene aria in veertien

E N H E T O O S T E N . 167
dagen, en is zo vaerdig op de fluit, dat hij zig eenige
reizen in tegenwoordigheid van het hof in een concert
heeft laten horen. Door hulp der lugt kan hijb'osfchen ,
laanen en boomen onderfcheiden. Maar de verfchei-
denhcid van koleuren waartenémen, houd hij voor on­
mogelijk, wijl allerlei oppervlakten onderfcheiden verwen
kunnen hebben , en omgekeerd: bij voorbeeld laken van
verfchillende fijnte kan nogthans blauw zijn e. z. v. On-
dertusfchen heeft hij eenig begrip van de voornaamfte
kleuren; want hij heeft ze in zijne jeugd gezien , voor
dat hij zijn gezigt verloor, het welk in zijn zesde jaar
gebeurd is. Zijn naam is WEISSENBURG. Het is in eenig
opzigt met hem, als met den heer SABOUREUX.DE FONTE-
NAY te Parijs (*), die doof en ltom geboren is, en des-
niette'genflaande verfcheiden taaien verllaat, zonder zijne
tong te kunnen gebruiken. Ik geloof, met grond te kun­
nen voorfpellen, dat deze blinde man met den tijd een
tweede SAUNDERSON worden, en mogelijk hem overtreffen
zal; want hij fchrijft eene tamelijk leesbaare hand, het
welk SAUNDERSON tot zijn groot leedwézen niet geleerd
had. Hij bezit all' de fchriften van SAUNDERSON , en ver­
llaat ze ook. Dus heeft hier in dit enkel geval plaats,
het geen anders in god- en zédekundige en in zeer veele
andere opzig'en eeuwig eene onmogelijkheid blijft, dat een
blinde eenen anderen den weg kan wijzen. EULERS en
WOLFS werken heeft hij ook. Hij heeft al deze vorderin­
gen flegts in twee jaaren gemaakt; wat kan men dus van
hem na eene langer oefening niet verwagten ? Zijn vader
(*) Zie het I. Deel, bladz. 90.
L 4

%6B R E I Z E D O O R E U R O P A
is voornémens, hem naar de univerfiteit te Göttingen te
Eenden, ten einde hem zijne leeroefeningen te laten voordzetten.
Van den heer NECKERIS het bekend, dat bij deels voor,
deels tégen onzen LiNNéus gefchréven heeft, Hij beweert,
dat onder alle foorten van mosfchen en varenkruid geen
mannelijk of vrouwlijk geflagt plaats heeft. Hij denkt,
dat deheercoMMERCON te Parijs de geen is,die te eeiiigen
tijde de wacreld met een waar en natuurlijk ftelzel van het
plantenrijk zal kunnen verrijken. Deze heeft met den heer
BOUGAINVILLE de waereld driemaal rond gevaren , cn op
deze reizen 25000 foorren van gewasfen verzameld, daar
LiNNéus niet verder, dan tot 8oco gekomen is; bij dit alles
bekent de heer COMMERCON nogthans zelf, dat hij niet
het vierde deel van de gewasfen heeft. (Zie NATALIE JO-
SEPIII DE'NEUKER Phyfiologia Muscorum per examen ana-
lyiicum, etc. Manhémü, 1774. p. 156.) De heer NEU­
KER heeft ook eene Flora GaHo-Belgica uitgegéven.
Wij bezigtigden verder de fchatkamer te Manheim. In
dezelve worden veele zeldzaame en kostbaare ftukken bewaard:
onder anderen groote gouden fchotels en dergelijken;
een gouden tafelfervies, het welk den keurvorst KA­
BEL FILIP door de inwoners van het graaffchap Tyrol, alwaar
hij fladhouder geweest is, tot een gefchenk gegéven
is; twee zeer groote vazen van bioedrooden jaspis. Doch
de kostbaarfte van alie fchatten is de Manheimfche paerl,
Ik zag hier ook de Boheemfchekroon,welke de keurvorst
FREDERIK de V. aannam, en die zo veel bloed kostte a
doch die hij niet langer dan éénen winter droeg, om welks
réden hij ook winterkoning genoemd w'ierd. tjij ftjerf

E N H E T O O S T E N . i£ 9
te Ments van droefheid over de tijding van GUST AAP
ADOLFS dood.
Op den flerretoren alhier, die op kosten van den keurvorst
aangelegd werd, en over welks bouwing de geleerde
vader MAYER het opzigt heeft, bezag ik, dooreenen
verrekijker, den zogenoemdenPaltfifchen boom, of Paltferboom,
die niet verre van het dorp Westhof, omtrent
zes mijlen van Manheim , ftaat. Deze boom is berugt,
wijl de koning GUSTAAF AUOLF onder denzelven gegéten
cn zig opgehouden heeft. De Franfchen hebben denzelven
in den laatftenoorlog tot eenen wegwijzer gebruikt;
want zij gebruikten hem tot een gezigtspunt, waarnaar
zij hunne togtcn rigtten. Het is een zeer groote lindeboom:
de oude flatn is nu verdord en vergaan; doch in
plaats van denzelven is uit den ouden een nieuwe opgefchoten.
Rondom dezen eerwaardigui boom zijn verfcheiden
kleinen geplant. •—— E^i andere dergelijke
boom, onder welken GUSTAAF *DOLF ook gegéten heeft,
en van denwelken ik eene tékening bezit, die de heer
MULLER gemaakt, en mij, te Londen, vereerd heeft,
Ifaat zes of zéven mijlen ten westen van Nurenberg.
Nu tot wat anders. De bovengemelde heer VON STEN­
GEL, de befchermcngel der kunften en wétenfchappen in
dit land, had niet vergéten , ons bij den regérenden keurvorst
KAREL THEODORUS aantemeiden. Den i$fen van
bloeimaand genoten wij het geluk, van, in gezelfchap van
den heer LAMEY, onze opwagting bij dezen verlichten
keurvorst te maken. Wij werden zeer gunftig ontvangen,
ep het behaagde zijner dooriugtigheid, zig anderhalf uur
lang met ons op eene lévendige en opgewekte wijze te on'
L 5

£ 7o REIZE DOOR E U R O P A
öerhouden. Het gefprek ging alleen over gewigtige en
nuttige onderwerpen. Wij betuigden onze vreugde over
al het voortreflijke, dat wij hier te Manheim gezien hadden
, en waarvan zijne dooriugtigheid de eerfte fligter is;
dat wij met verwondering hadden opgemerkt, hoe de
kuilden en wétenfchappen door zijne gundige bevordering
en befchenning hier opgefchoten en tot derzelver tégenwoordige
hoogte opgewasfen waren; dat het aanleggen
der akadémie, de boekerij,de kabinetten, de derretoren,
e. z. v. fprékende bewijzen waren, dat hij de AUGUSTUS
zijns lands en un Créateur de belles chofes [een fchepper
van fraaije zaaken] was; de geleerden, voegde ik er bij,
zijn altijd dankbaar: zij prédiken de verdienden van verlichte
regénten aan de laatde nakomelingfchap: zij hebben
den roem in hunne handen , of, om mij dus uittedrukken,
onder hun bevél,en zij vergéten nooit weldadige vorden,
e. z. v. De keurvorst is niet minder innémend dan kundig,
bemint de wétenfchappen , en leest vlijtig de oude
fchrijvers, van dewelken hij het juiste en treffend oordeel
velde: on trouve tout chez eux„ exceptè Thistoire moderne
[men vind alles bij hen, behalven de hédendaagfche gefchiedenis].
Hij laat zig zeer veel gelégen zijn aan het
opvoedingswerk. Hij heeft eenen goeden fmaak met opzigt
tot de wétenfchappen. Het is jammer, zeide hij,
dat men over geleerde zaaken met meer in het Latijn
fthtijft: nu moet men, in plaats van ééne, veele taaien
léren, en daardoor gaat voor degeleerden zo een groot
gedeelte van hunnen tijd verloren. De keurvorst
bewees ons ook de gunst, van ons met een kostlijk gefchenk,
namelijk de ganfche reeks van gedenkpenningen

EN HET OOSTEN. 171
der Paltfifcbs keurvorften, d;e hij in orde heeft laten
brengen , te vêrëren. Hij verhaalde ons, dat hij op eene
verkoping in Holland RUDBEÖKS boek,Manheim betiteld,
gekóst had : de titel had hem misleid; hij had willen zien,
wat voor goeds RUDRECK Van Manheim gefchréven had.
Uit zeldzaam boek heeft hij zeer duurbetaald, wijier
veele kopers toe waren. Ondertusfchen is het ilegis het
eerde deel der Atlantka ; het ftaat ini in de kxkerij.
,Te Manheim kreeg ik voor de eerfte reis de overzetting
der Henriade in Latijnfche vaerzen te zien. Zij is zo
nauwkeurig, dat zij het oorfpronglijke vaers voor v»ers,
en uitdrukking voer uitdrukking volgt. Ook leerde ik
den vertaler kennen, den heer DE CAULX, die zig nu
vijftien jaaien hier opgehouden heeft, fchoon het boek te
Twtebrttggen gedrukt is. De heer DE CAm.x is uit Normandije
van t,eboorte, rektor der imiverfiteit te Nantes,
en re Parijs met den heer VAN VOLTAIRE nauw bekend geweest.
Hij heeft ook Odes heroiques &? mora/es, Manheim
176S, 8 °., gefchréven, die ongemeen fraai zijn.
Bij den heer geheimraad VON STENGEL bezigti-deu
wij deszebs fraaije verzameling van delfftoffen, caméën,
en oude munten. Als iets zeldzaams verdient een elektrieke
fteen aangemerkt te worden, dien men bij Heidelberg
gevonden heeft, en die in het duister vonken geeft,
als men hem tégen hout vrijft: en als men Hukken van
denzelven in het water legt, ziet men insgelijks vonken,
wanneer men het water in eene glazen flesch Omfchud.
Hij vertoonde mij ook eenen geflépen fleen van het eiland
Aeland, dien hij van eenen officier bekomen had. V er^
der bezag ik den vermaarden agaatfleen, die voor dezui

j 72 REIZE DOOR E U R O P A
een fchipmet volle zeilen zeer natuurlijk vertoonde; doch
dien men te Parijs bedorven heeft, doordien men, waarfchijnlijk,
door middel van vuur,proeven daarméde heeft
wilien némen, maar die zo ongelukkig zijn uitgevallen,
dat het vaartuig fchipbreuk geléden heeft en verdwénen
is, zo dat men er thans niets meer dan de vlag van ontdekt.
Dit kabinet is inzonderheid om de agaaten bezienswaardig
; men zal niet ligt [elders] zulk een groot getal
van dezelven bij elkander aantreffen. Onder anderen
vind men er verfcheiden agaaten uit het Tweebrugfche,
die van buiten als vuurdeenen, maar als zij gezaagd en
geflépen zijn, zeer fraai en als geftreept lint uitzien; als
ook verfcheiden foorten van deenen, die men in den
Neckerftroom gevonden heeft; insgelijks verlteend hout
van verfcheiden foorten uit denzelfden droom. In het algemeen
is de verzameling van den heer VON STENGEL ongemeen
fraai, en aardrijkskundig, naar de landen, in
orde gefchikt.
Bij deze gelégenheid zal ik ook eenige woorden zeggen
van het kabinet van oudheden te Manheim, werwaard de
heer LAMEY ons geleidde. Het bevat eene ménig! e valfche
of nagemaakte Hetruscilche vaten (va/es etrusques fausfei);
zéven of agt albasten urnen.of lijkbusfen,met verheven werk;
een duk van vlak fnijwerk, hetwelk ULYSSES verbeeld met
deszelfs reisgenooten op een fchip, en de ureenen daar
naast met haare fpeeltuigen: ULYSSES is, met de handen
op den rug, aan den mast gebonden (cc); het fchijnt, als
(cc) Een dergelijk fnijwerk zag MONTFAUCON, te Florence.
jQiar. ïtal. p. 357.

EN HET OOSTEN. 173
of hij wilde dansfen; een ander ftuk van half verhéven
werk, waarop men de olTering van IPHIGENIE ziet. ik
zou er nng meer kunnen bijvoegen, doch ik agt het onnodig,
wijl men in den kleinen Manheimfchen almanak
eene vollédige befchrijving van dit kabinet vind. Het
was nog niet in orde gefteld.
De luitenant-ingenieur alhier, de heer DENIS, is ook
bezitter van eene fraaije verzameling van natuurlijke zeldzaamheden
, die zeer wél in orde en in zeer goeden (laaf
is. Dezelve bevat veele agaaten met zeer natuurlijke hoornen
; eene groote ménigte fchelpen; als méde eenen ongemeen
grooten olijfantitand, dien mep in den Necker
gevonden heeft. In dezen vloed, gelijk ook in de aarde
tusfehen Manheim en Heidelberg, vind men dikwijls beenderen
van olijfanten.
Door den heer LAMEY kreeg ik ook kennis met den heer
bergraad ARKENHOLZ. Deze is een zeer verre nabeftaande
van onzen overlédenen geleerden gefchiedkundigen,
den heer hofraad ARKENHOLZ ; doch deze beide takken van
iiet gellagt van ARKENHOLZ zijn zédert meer dan honderd
jaaren vaneen gefcheiden geweest. De bergraad is uit het
Nasfaufche van geboorte, in dienst des hertogs van WUR-
TENBERG geweest, en naderhand herwaard gekomen. Hij
heeft eene zuster te Karlsruhe, die met-den prefident REI-
NARD getrouwd is. Hij zelf is ongehuwd. Hij vereerde
mij een boek, hetwelk hij te Manheim 177a in oktavo
uitgegéven heeft, onder den titel: Alte und neue Regieringsform
des K'énigreichs Schweden. Thans arbeid hij
aan zijne befchouwingen over déze beide regéringsvormen,
die hij insgelijks voornémens is, in het licht te géven. Hij

174 R E I Z E DOOR E U R O P A
heeft ook nog een ander werk in handfchrift liegen: Beleuchtung
der Fm ge, 'ob die Staat sverfasfung des KÖnig'
reichs Polen desfen Nachbaren gleichgühig fryn müsfe?
[dat is: Opheldering der «raag» of de ftaatsgefteldheid
van het koningrijk PoL-n deszelfs nabuuren onverrcbillig
moet zijn.] Hij gaf mij ook nog een ander klein gefchrift
betreffende de jefuiten, hetwelk in 1773 oktavo in het
licht gekomen is. Hij fprak veel van de koningin CIIRIS-
TINA , doch fcliden haar niet te bewonderen. Wij zagen
bij hem ook twee fchijven van weèrfchijnend en gemengd
albast (Albdtre rehiifant et d\ine bompofitïon) : het fchijnt
als met goud en zilver gemengd te zijn, kaatst het licht
terug, en is een zeldzaam ftuk. Van dezelfde ongemeene
zeldzaamheid is ook een groot bergkrijllal, boven op
hetwelk gefmolren ijzer ligt.
In het medaillenkabinet "alhier, hetwelk de heer abt
Hai'FriN'ons toonde, zagen' wij HEDLINGERS gedenkpenningen
op de Zweedfche k min en.
bij het geen ik boven van den geleerden gewézen jefuit
DESBILLONS en van zijne zeldzaame boeken gezegd
heb , moet ik nog het volgende voeden. Deze man heeft
eene zeer fraaije Latijnfche uitgaaf van PH^EDRUS in handfchrift,
die hij reeds voor zijn vertrek uit Parijs tot den
druk volkomen vaerdig gemaakt heeft. AU' de fchrijvew
hebben daar in gedwaald, dat PH/BDKUS uit Thracie' van
geboorte is geweest: DESBILLONS bewijst, dat Macedonië
zijn vaderland'' was. Ook heeft hij eene verzameling
van eenige Latijnfche gedichten, en fabelen in het Fransch
in handfchrift liggen. Van zijne Latijnfche fabelen is de
uitgaaf, die te Manheim uitgekomen ia, ten aanzien der

E N H E T O O S T E N 1
r5
koperen plaatenen aanmerkingen de beste: zij ïtiaken vijftien
boeken uit, en zijn in fraai Latijn gefchréven. De
Parijfche uitsiaaf is ook wel goed,doch kleiner en zonder
plaaten; en de aantékeningen zijn allen agteraan het werk
gevoegd. In Schotland is er ook eene uitgaaf van in het
licht gekomen, die egter maar vijf boeken bevat.
De waardige grijfaart voorfpelde eene groote en onaangenaame
zédelijke omwenteling in Europa: verval van godsdienst
en bederf van zéden. Het vrouwhjk geflagt, zeide
hij, word hoe langer hoe meer door de gevoelbaarheid
(einpfmdetef) bedorven; de wijsgeeren kéren, in de wétenfchappen
en zéden, het onderlle naar boven: hun
fakkel (leekt alles in den brand e. z.v. Hese funt vaticinia
fenis docthfimi et Uteratiijimi: [Dit zijn voorfpellingen
eenes zeer geleerden en letterkundigen grijsaarts]: zij
zijn niet te verwerpen, fchoon de profeet een jefuit is.
Elk arbeide in zijnen (tand en in zijnen kiing, ten einde
de vervulling van zulk eene droevige voorzegging te verhinderen,
of tot in de iaatffe tijden te vertragen. Vors ;
ten! édelen! geleerden! geestlijken ! ouders! beltierders
der jeugd! verenigt u allen in dezelfde poging, in denzelfden
ijver, om het goede te bevorderen, en de toenémende
en onbefchaamde ondeugd te onderdrukken I —
Deze agtingswaardige geleerde grijsaart paart met veel on<
dervinding eene veelvuidigeen uitgebreide belézenheid.—
Inzonderheid heeft hij het in het Latijn en in de letterkundige
gefchiedenis verre gebragt. Hij zeide, dat hij
niet veel Grieksch had willen lézen, om daardoor zijn
Latijn niet te verliezen (dd) ; en dat hij behalven MURE-
Qdd) Even eens dagt en deed eertijds Pomponius Lauus. Zie

i?6 REIZE DOOR EUROPA
TÜS niemand kende, die goed Latijn gefchréven heeft;
en tévens in het Grieksch zeer kundig was geweest.
Te Manheim woont een ongemeen bekwaam fchilder,
de heer FRATREL , die de kunst van in wasch te fchild,ren
(/« Peinture en cire (*)) verftaat. De fchilderijen van
deze foort zien er lévendiger uit, dan die, welken alleen
met olieverw gefchilderd zijn. Hij vereerde mij het boek,
dat hij over deze kunst uitgegéven heeft. Hetheeft den
volgenden titel: La Cire alliée avec rhuiie,ou laPeinturs
a fnuik • cire, trouvée a Manheim par Monfieur CHARLES
baron DE TAUBENHEIM, experimentée, decrite & dediée
a TElecteur park fieur JOSEPH FR ATREI, , Avocat au Par-
lement, ci-devant Peintre du Roi STAMSLAUS &C. d
Manheim, 1770. 8 0
. Men ziet dus uit dezen titel, wie
deze kunst het eerst uitgevonden heeft; als ook, dat de
fchrijver een advokaat is: hij heeft de regtsgeleerdheid
beoefend, en houd zig met de geleerdheid tot zijn ver­
maak, maar met de fchilderkunst, als met zijn werklijk
beroep, bézig. Onder anderen heeft hij een fchoon ftuk
voor de akadémie te Manhein vervaerdigd, hetwelk het
medaillon van den keurvorst, névens Minerva, Apollo
en de zanggodinnen met derzelvergewoone eigenfehappen ,
betreklijk tot de wétenfchappen, verbeeld.
Ik kreeg van den heer LAMEY eene Latijnfche rédevoe-
ring, waarin hij de gefchiedenis van het keunorsrendom
BROUKIIÜS. ad TIBULL. L. II. El. 1. vs. 85. G.msch verkeerd!
gelijk met verfcheiden redenen, en voorbeelden, ook van nog
levende geleerden, ook in ons land, gemakiijk te toonen was.
(*) Deze wijze van fchilderen, noemt men anders encaujii-
ca [fchilderen inec brandverw] of wasfeh fchilderkunst.
van

ËN H E T O O S T E N . i r>
van de Palts verhandelt: deze is de tweede, welke na' de
inrigting der akadémie gedaan is; de eerfte is door den
heer COLINI in de Franfche taal gedaan , en is eene gewoone
plegtigheidsrédevoering,' en fchildert den lof van den
regérenden keurvorst.
Den 1vatt lentemaand déden wij eene lustreis naar
Schwetzingen, hetwelk drie Franfche mijlen van Manheim
ligr. De weg derwaard is aangenaam; men reist als doof
eene laan. Onmiddellijk na onze aankomst bezigtigderi
wij den fraaijen tuin, die naar de tékening van den heet
PIGAOES aangelegd is. Daarop bezogten wij Mir.ervas
tempel: dezelve beeft een dak; doch het ftandbeeld der
godin is, gelijk al het overige, (legt gemaakt. De vaa-
zen in den tempel zijn gebronsd. Verder ziet men hier
eene fontein mee eene groote waterkom, verfcheiden laa-
nen en lustboschjes of wilde tuinen in den Engelfchen
fmaak, névens eenige opfchriften. Op deze plaats is tus­
fehen de Romeinen enGermaanen een veldflag voorgeval­
len, van denwelken nogthans geen gefchiedfehrijver fpreekt,
om dat, gelijk men zig hier daarover uitdrukt, ld date en
est fi ancienne [de dagtékening er zo oud van is], ïn het
graven in de aarde heeft men hier lijkbusfen, Wapens, gé-
beenten e. z. v. gevonden: deze oudheden worden thans
te Manheim bewaard. Uit Mïnervas tempel gingen wij
naar dien van Apollo, die ons zeer behaagde: hij is in'
een' goeden fmaak gebouwd en ingerigt, en gelijkt naar
eene verzameling van antieke bouwvallen, het welk den­
zelven een eerwaardig en ftaatlijk aanzien geeft. Hij ftaat
op eenen hoogen berg en is eene rotonde; maar het beelé
van Apollo fteekt zeer af bij dat in het Beivedeer te Rome,-
M

178 REIZE DOOR EUROPA
het welk men te regt le Dieu des ftatues [den God der
fiandbeelden] kan noemen; het is zeer wanftaltig en zo
verkeerd genaakt, dat de God de lier in de regre hand
houd, en met de linke fpeelt. Men kan de befchrijVng
van all' deze heerlijkheden in de Etrennes Palatities vinden.
De marmeren ftandbeelden zijn geheel bedéiven •
eenige anderen daarte'gen van lood, névens verfche'den
groepen, die, na den dood van den koning STANISLAUS,
van LuneviVx herwaard gebragt zijn, zijn zeer fraai, en
er heerscht veel fmaak in. Vervolgens namen wij den
fterretoren, en, onder de werktuigen, eenen verrekijker
' van DOLLAND , die den middenlijn der voorwerpen 130
maai vergroot, in oogenfchijn. Daarop bezigtigden wij
de menagerie en de baden, die in eenen goeden fmaak
aangelegd, en het fraaifte in den tuin zijn. De tuin kost
den keurvorst, zegt men, jaarlijks 30000 gulden. He r
flot is oud, en van buiten gausch niet fraai; maar de
vertrekken zijn fraai gefrotteerd, en het gezigt in den tuin
Is heerlijk. De keurvorst was toen juist ook hier. .
Des avonds kwamen wij van onze lustreis terug.
Van den berg- en regériiigsraad ARKENHOLZ moet ik
nog melden, dat hij een zeer rijk kabinet van natuurlijke
zeldzaamheden bezit, hetwelk men voor het grootfte houd,
dat eenig bijzonder perfoon heeft. Het is op het flot zelve,
alwaar de keurvorst hem twee vertrekken.daartoe ingeruimd
heeft. Beiden zijn ook geheel vol van delffiolïen ,
verfteeningen e. z. v. Deze verzameling belfaat uit omtrent
16000 onderfcheiden Hukken, waar onder men eenige
zeer grooten vind. De heer ARKENHOLZ is zelf voornémens
eene befchrijving van dit rijk kabinet uittegéven,

EN H E T OOSTEN.
en er verhandelingen bijtevoegen van de diepte en wijdte
der mijngroevcn, waarin elk iluk gevonden is. Ouder
anderen zagen wij hier twee ftukken doorfchijnendblaauwagtig
glas, die er als geiimailjeerd uitzien, en in het Naslaufaarbrugfche,
80 voet diep onder den grond, in eene
zandfteengroevé gevonden zijn: het geheeie ftuk glas,
dat men ontdekte, woog 200 pond , ert was van eene ofirégelmatige
gefialte. Men weet geen réden te géven, hoe
ën bij welke gelégenheid zulk een ongemeen groote glasklomp
zo diep in de aarde heeft kunnen komen, en waartoe
dezelve gediend mag hebben. De heer bergraad
meent, dat dit alles eene uitwerking van eenen brandenden
beVg is. De overige ftukken van dezen merkwaardigen
glasklomp worden hier en daar in kabinetten bewaard.
Verder bemerkte ik een ftuk loodroodertz (plomb rouge),
dat vrij raar is, zegt men: men heeft het in eene groeve
gevonden. Ook zag ik eenen natuurlijken kobalt, zo als
die uit Oosfindiën komt, als ook geelen kobalt: WALLE-
KIUS meent, dat dergelijken in hst geheel niet gevonden
worden. • Ten aanzien der Hoogduitfche taal maakte
de heer ARKENHOLZ de aanmerking, dat hij bevonden
had, dat men ree Js voor duizend jaaren in Duitschland
goed Hoosduifcch gefproken had. Hij bragt tot bewijs
bij, cat re béfglfatai op den Harts, voornaamlijk in de
nabuurfebap van den Rammelsberg bij Goslar, Hoogduitsch
fpnJken, hetwelk anders in de gewesten daar
omftreeks niet gerproüren word. De keizer OTTO I. had
deze berglieden daar het eerst heen gezonden; dezen hebben
naderhand hunne taal behouden, en in dezelve verfcheiden
woorden bewaard, die eertijds in het Hoogduitsch
M 2

ï8e> R E I Z E DOOR EUROPA
algemeen aangenomen zijn geweest, doch welker eigenlijke
betékenis men tégenwoordig niet meer kan opfporen.
Eene zékere oude wet bij voorbeeld zegt: wanneer iemand
fterft, zal deszelfs beste Hees aan den grondheer ten
deel vallen; dit woord Hees was thans eene geheel onbekende
uitdrukking; doch hij had in het vervolg zelf geboord,
dat de boeren in Zwaben Hees, in plaats van
Kleidung [kléding], zeggen.
Ik kreeg hier van den heer hofraad KATZNER te Stutgard
berigt, dat aldaar onder de gefchriften, die aan het
graaflijk huis van Degenfeldfchonburg behoren , vericheiden
Zweedfche papieren gevonden worden. De
grootvader van den tégenwoordigen graaf, baron CHRIS-
TOFFEL MARTIN VAN DEGENFELD , is in dienst der koningin
CHRISTINA, gedurende den Duitfchen oorlog, overfte
geweest.
Daar ik van deze koningin fpreek valt mij in, dat ik
mi' niet te binnen breng , of ik in mijne brieven uit Hamburg
aangemerkt heb, dat ik aldaar onder de boeken van den
heer POCH er één gezien heb met den volgenden titel: Hls.
toire de la vie de la Reine CHRISTINE de Snede,- avec un
veritable recit du fejourdt la Reine a Rome; & la defenfe
de MONALDESCHI contre la dite Reine, corrigée & augmentèe,
a Stockholm, chez JEAN PLEIN DE COURAGE,
1682, 12°. 316 bladzijden.
Te Manheim boven de poort, die naar Heidelberg leid,
leest men een oplchrifr, het welk om deszelfs bijzondereu
iiuVud verdient aangemerkt te worden. Het luid aldus:
Deo Opt. Max. Auspicante, MANNO Rege Nomen Dantc,
Anno post dihmuni CCCLXX, VALENTIMANO Imp.urbcm

EN HET OOSTEN. 1S1
obvallante, Anno post CHRISTUM natum CCCLXXH, FRI-
DERIC > ir.Elect. Reparante MDCVI, JOANNF. WILHEL-
MO Electore e cine-ribus fuscitante MDCXCVI1I, CAROLO
VI. fmperante, CAROLUS PHILIPPUS Elect. Palatinus Hoe
Munimentum exftruxit in Monumentum Domus Palatinae.
et Patria Firmamentum Anno CHRISTI MDCCXXII. [ Met
Gods hulp, heef. koning MANN, den naam gegeven, 370
jaar na den Zundvloed; keizer VALENTINIAAN heeft
de fiad bewald, in 't jaar na Chr. geb. 37a. FREDE-
RIK de IV. keurvorst, herfteld, 1606. JAN WILLEM
keurvorst, uit de asch opgerigt, 1698; KAREL FI-
LIP, keurvorst van den Palts, ten tijde van keizer KAKEL
den VI., deze burgt gelhgt tot gedagtenis van het Paltfisch
huis, en bevestiging des Vaderlands, 1722.] Op de waarheid
van dit opfchrift zou veel te zeggen vaUen. Want
vooreerst moet de koning MANN, névens de driehonderd
jaaren na den zondvloed, er geheel uit weg. Betreffende
verder VALENTINIAAN , men vind in de oude gefchiedenis
geen bewijs , dat hij deze plaats belégerd heeft.
MARCELLINUS verhaak alleenlijk, . dat deze keizer den
Necker afgeleid heeft, ter plaatze. daar dezelve met den
Rhijn zamenvloeit e. z. v. Overblijfzels, gedenktékens of
andere merktékens heeft men omftreeks Manheim in den
grond niet gevonden. Men zal derhal^en van deze voorgegévea
oude gebeurdnis zo veel kunnen geloven, als men
goed vind. Een Jefuit, zo als men ons verhaalde, heeft
dit opfchrift opgefteld.
Op witten donderdag verrigtte de keurvorst in de flot.
kapél de godsdienstplegtigheid van het voetwasfehen,
die bij de Roomschkatholijken in gebruik is, Alles ge«
M 3

ïSi REIZE DOOR E U R O P A
fchiedde daarbij met pragt en ftaatfie: de ganfche W3gt
Rond onder de wapens; de keurvorst had de ordendragt
van St. Ilubert aan, beftaande in eenen korten zwarten
Spaanfchen mantel en de ordcnkéten ; de gezamenlijke
ridders, als ook de prinfen KAREL VAN TWEEBKUGGENen
WILLEM VAN EiRKENKELD, névens den jongen Poolfchen
prins RADZIVIL, verzelden hem. De mis werd met eene
fchoone muziek begonnen. Daarop ontvongen de keurvorst,
de prinfen en de overige ridders, en ten batsten
de twaalf oude mannen, welken de twaalf apostelen verbeeldden
, en, éven als te Rome, in het wit gekleed waren,
het avondmaal. Het voetwasfchen gefehiedde in de
zogenoemde ridderzaal, daar de twaalf apostels op eene
lange met zwart laken bekleede bank gingen zitten. Jaarlijks
worden dezelfde mannen, zo lang een van hun leeft,
daartoe genomen. De priesters hieven het euaagelie aan;
en toen zij aan de woorden: dept/uit veftimenta fua, [hij
leidde zijne kleeders af. JOH. Euang. Xlii: 4.] kwamen,
leide de keurvorst mantel, ordenkéten eu handfchoenen
af, zo dat hij niets dan het onderkleed aan had: en dea
dégen op zijde. Toen de woorden: & incepit lavarepedes
eorum [en hij begon hunne voeten te wasfcben], gezorgen
werden, begon hij met de voetwasfehing. Hij
knielde op een kusfen néder, goot eenen van de oude
mannen water op de voeten, droogde ze daarna af met
eenen handdoek, en bukte met het hoofd néderwaard als
Ware het om den voet te kusfen. Op dezelfde wijze werd
met al de overigen gedaan. Daarop deed hij zijne kléderen
wéér aan , en bediende deze oude mannen bij den
$aaltijd, die zeer fchielijk gedaan was, wijl zij van de

E N H E T O O S T E T . 1S3
geregten flegts proefden, en dezelven naderhand médenamen.
Daarenboven gaf de keurvorst aan elk hunner vijf
gulden; maar de arme fchelm, die het onaangenaame lot
had, van JUDAS te verbeelden, kreeg eens zo veel als de
anderen. Voor het overige krijgen zij alle jaaren nieuwe
kléderen, en hebben de vrijheid, bij de huizen te gaan
bédelen, zonder dat hun deswégens. iets mag gezegd
worden.
Ik moet nu évenwei ook van de hierzijnde Lutherfche
kerk gewag maken. Zij is taamlijk groot, en word door
eene ménigte van onze hierwonende geloofsgenooten be*
zogt: veele officieren en gemeenen van de hierliggende
bezetting belijden de euaïigelifche leer. De herder dezer
kudde is de heer LIST, die eene verhandeling over den
oorfprong en de lotgevallen der Lutherfche gemeente te
Manheim uitgegéven heeft. Dezelve is in het jaar 1680 ge-
Itigt. De keurvorst KAREL LODEWIJK heeft hier eenen
tempel der eendragt (Templum concordia) voor alle drie
de godsdiensten willen bouwen; maar dit voortreflijk oogmerk
fchijnt naar alle aanzien gansch mislukt te zijn.
Naar mijn gedagt moet de eerfte grond tot eenen tempel
van eendragt noodwendig in de harten der Christenen gelegd
worden. Dejooden hebben eene, hoewel niet
pragtige, fijnagoge te Manheim,
f t e n
Wij verlieten deze ftad den i van grasmaand, niet
zonder de fterkfte aandoeningen; inzonderheid viel ons
het affcheid van den geleerden en beminnenswaardigen
heer LAMEY zeer hard,
M 4

?H REï Z E DOOR E U R O P A
Verblijf te WQrms.
V A N Manheim voeren wij te water met-het gewoone
beuu-of mai&tfchig (coche cPeau) dei Neckeren Rhijn
af} en kwamen denzeifden dag , des namiddags te vijf uur,
gemakhjk te Worms. De weg van Manheim tot Worms
Wprd op vier uuren gerékend.
Dewijl wij ons te Worms fiegts vierentwintig uuren
opgehouden hebben , kan ik er niet veel van zeggen .
Deze vrije rijks Had word , volgens den Westfaalfchen
vrede, door eenen Lutberfchen rrad geregeerd, cn niemand,
die van eenen anderen godsdienst is, kan deel aan
de regéring hebben. De magistraat beftaat uit dertien
raavijheeren, wier opperhoofd een zogenoemde ftadmeester
is, welke in den raad voorzit, doch, gelijk de overige
léden. ma?r éene Rem heeft. Behalven dezen raad»
die tévens het hoogfte geregtshof is, heeft de Rad een
ondergeregt van vijftig bijzitters, die uit de burgerfchap,
welke een getal van vijfhonderd perfoonen uitmaakt, gekozen
worden.
De ftad is arm, drijft weinig harde!, en is ook niet
fraai gebouwd. Daar wij onmiddellijk uit het luisterrijk
Manheim kwamen, kon Worms onze oogen, die aan
fchoouer voorwerpen gewend waren, zéker niet zeer bekoren.
Hrt is ook de groote nabijheid van Manheim,
Welke méde maakt, dat Worms omtrent hetzelfde is , als
Södertelje bij Srokholm. Men ziet hier nog overblijfzels
?an verwoeste kerken, die ge.ieuktékens zijn van ds

E N TI E T O O S T E N . 185
Fchrildijke verwoesting , door de Franfchen , in 1689,
aangetigt.
De Lutherfche hebben te Worms drie, de Roomfchen,
hunne kloóstefs inédegërékend, dertien kerken, en deHervorrnden
ééne kerk; fchoon den laatften dit regt bij den
Westfaalfchen vréde niet toegeftaan is. Het Sociniaandoin,
en verfcheiden andere afwijkende leerflelzels, die
zig zfdert eenigen tijd, en wel op verfcheiden plaatzen,
in Duitschland hebben begonnen uitrebreiden, kunnen
niet anders dan fchadelijke gevolgen voor de godsdienstvrijbed
der ProteSanten naar zigllépen; en het ftaat te
vrézen, dat men om die réden met den tijd tot eenen
nieuwen godsdienstoorlog gelégenheid zal némen. Want
door deze nieuwigheden in den godsdienst word tégen
den Westfaalfchen vréde gehandeld, die de godsdienstvrijheid
aan de Euange'ifchen , zo als toen hun godsdienst
was (in ftatu quo), verzékerd heeft: wanneer nu een
nieuwe godsdienst ingevoerd word, houd OGk voor de
tegenpartij de vcpligting op, om den vréde te houden;
en men zoute eenigen tijde wel eens kunnen goedvinden
om door middel van eene , ncdrukshalve, met gefchut
verzelde, fluitréde, den Protesftanten hunne voorreg'ea
en vrijheden te betwisten.
Wij bezigtigden de domkerk der Roomfchen; zij is in
den Uothifchen fmaak gebouwd, met den gewoanen godsdienftigen
fieraad opgetooid, en behoort tot het bisdom
van den keurvorst van Ments. Naast dezelve ftaat de S.t.
Jans kerk, eene rotonde. Men geeft voor, dat beiden
boven op oude Heidenfche tempels gebouwd zijn. —1
hoofdkerk der Eiuingelifchen is fraai: onder anderen
M 5

|86 REIZE DOOR EUROPA
bevat zij eene fchilderij, die den heldhaftigen geloofsbelijder
LUTMER verbeeld, zo als hij vóór den keizer KAREL
den V. ltaat.
Verder namen wij den burgerhof in oogenfehijn. Hier
heeft eertijds het ftadhuis gedaan; maar deze plaats is
nog des te merkwaardiger, wijl LUTIIER aldaar vóór den
kei.'er geftaan, en, in eene mannelijke en bondige rédevoering,
zijne godsdienstftellingen verdédigd heeft. Van
het voormalig gebouw is thans niets meer te zien, dan
de miïuren en puinhoopen. Ondertusfchen ziet men hier
flpg verfcheiden beeldnisfen in verhéven werk, welken
de keizers, als FERDINAND e. z. v. voordellen. Ook toont
men op deze plaats eenige zeer groote antieke bjkbusfen
met La-ijnfehe opfchriften, die ik affchreef- men heeft
dezelven. onder de aarde gevonden. Ik maakte ook een
affchrift van eenige antieke opfchriften boven den Menr.fer
toren.
• " Onder de merkwaardige boeken , die ik hier gezien
heb, is de lévensbefchrijving van doktor LUTHER door
KEIL, welke verdient, gekend en gelézen te worden.
KEIL was een afftammeling van dezen kerkverbéteraar
en het boek bevat veele bijzondere berigten.
CC_^. fc.. ^ . --.«.„L • • . . . . — ^ - • •— R
Verblijf te Oppenheim.
A N Worms, dat wij den ü rfeu
van grasmaand verheien,
reisden wij naar Oppenheim. Deze ftad ligt op
eenen heuvel, een vierde eener mijle van den Rhijn, cie

E N H E T O O S T E N . 187
^ : T , wijl hij hier eene bogt maakt, d :
gt voorbij ééne
van derzelver pooueu ftroomt.
Wij werden hier eet veel beleefdheid ontvangen door
den heer COULITZ, raad, lid van de geestüjke beftiering
te Heidelberg, en ontvanger der keurpaltzifche rentkamer
te Oppenheim., een' verlicht' en in alle opzigten heusch'
en vriendelijk' man, die ons verbiijf te Oppenheim op alle
bedenklijke wijzen aangenaam heeft gemaakt. Hij had
ons te voren in het geheel niet gekend-; want fchoon wij
hem door den bovvngemelden vermaarden fterrekundigen ,
vader MAYER. , febriltlijk aanbevolen waren, had nogthans
een bediende den misdag begaan, van den brief naar het
posthuis te brengen, in plaats van mij denzelven ter hand
te ftellen, en deze was nog niet aangekomen.
De heer COBLITZ ging met ons, pui ons dc merkwaardigheden
der ftad te laten zien. Vooreerst bezigtigden
wij de ftigtskerk, welke door de Franfche krijgfbenden
in de asch gelegd is: het koor ftaat nog, apch zonder
dak; de buik der kerk, of hetfehip, is tot gebruik voor
de hervormde gemeente weêr in ftaat gebragt. De kerk
is in het jaar 1317 tebou vd, gelijk men ziet aan het jaartal,
ter regterhani aan den ingang in den muur gehouwen.
Op dezelfde plaats vind men ook eenen rond-
verhéven vorm, of modél, waaraan men kan zien, hoe
groot toen een gewoon brood geweest is, dat men voor
eenen heller verkogr. Het is zo groot als een brood, dat
tégenwoordig drie kreutzcr (*) geld; waaruit blijkt, dat
de prijs der waaren zédert twaalfmaal hooger geworden ,
(!) Een eu een halve Huiver Hollands.

ÏSS R E I Z E D O O R E U R O P A
of dat het geld toen twaalfmaal zeldzaamér geweest is.
De heer COBLITZ zeide, dat een mud rog van 170 pond,
hét pond tor 16 lood gerekend, toen 40 kreutzer gold;
Watt-régen de tégenw >ordige marktprijs vijf gulden is.
In de kerk zagen wij verfcheiden grafftéden, ftandbeelden
en k ppëri. In een graffchrift vonden wij de woorden
edler and gefirenger FJerr [édele en geftrenge heer], hetwelk
in de veertiend.' eeuw de titel der édellieden geweest
is. De kerktorens zijn in den Gothifchen fmaak wél
gebouwd; zij dreigden, ömteftorten; doch de heer CO­
BLITZ heeft derzelver val belet door twee fterke ijzeren
banden, die aan dezelven vastigheid géven. —- Voor
het ovei ;
?e is dit de eenige Lutherfche kerk in de ftad.
Ik bad hier gevallig gelégenhcH, om kennis te maken
met eenen •< rijkeer SPARRE , die zig hier ophoud. Toen
ik namelijk zulk eenen fchitterenden Zweedfchen naam
hoorde noemen, haakte ik, gelijk men ligt kan denken,
om den per bon, die denzelven voerde, te bezoeken en
te léren kennen Jk werd door hem zeer wél ontvangen,
doch hij onde;rigtte mij tévens, dat hij niet aan het
Zwee

E N H E T O O S T E N . 189
ee tévens een vertrouwd vriend van den minister SPARRE
was, had de koning hem in fch ris den tweeden SPARRE
genoemd, en dit had hem aanie :
ding gegéven, "dezen
naam aantenémen. Dus luid ten Winnen het berigt van
den Westfaalfchen SPARJLE'. Deze heer is domheer, en
daarna in den krijgsdienst, en, gelijk ik er nog kan bijvoegen,
driemaal gehuwd, geweesr. Hij heeft dus trU
M desperata: Monachus, Mies, Maritus [drie wanhopige
ftqen, JSumtt, Miles(MAm) 3 Maritus (getrouwd
man)] , beproefd. In eenen ouderdom van zes en zéventig
jaaren is hij zo lévendig en vlug, dat men hem nauwlijks
voor een' man van zestig jaaren zou aanzien. Hij is
ridder van de Beijerfche St. Michielsörden.
Daarop déden wij, in gezelfchap van den heer CORLITZ ,
een reisje van twee kleine mijlen buiten de ftad, langs
den Rhijn, dien wij overvoeren, om de beroemde zogenoemde
Zweedfche zuil in oogenfchijn te némen. Dit gcdenktéken
ftaat in een eikenbosch op eenen vlakken grond 5
doch. men is genoodzaakt geweest, hetzelve tweemaal tc
verplaarzen, wijl de Rhijn hooger geftégen is: eerst ft «d
het digt aan den oever en zelfs in het water, maar nu
ftaat het tagtig of honderd fchreeden van daar. Men vind
eene afbeelding van dit gedenkftuk in den Rhijnfcheu
Anttquarius, in deEuropéfchei^ffj«,bij MERIAN , en anderen.
Leze obelisk blijft een fteeds fprékend gedenktéken
van onzen onfterflijken GUSTAAF ADOLF, die, éven
als JULIUS CESAR , aan deze plaats over den Rhijn, of de
grenzen van het Duufche rijk gegaan is. Men heeft op
het voetftuk geen opfchrift geplaatst: dit is in mijne oogen
deftiger en grooU'cher, dan wanneer de zuil met de zin-

i Pö R E I Z E DOOR. E U R O P A
rijkfce opfchriften vervuld ware: le Monument parle par
lui - même , le R.hin pariera, & rAllemagne sètonne [het
gedenkteken fpreekt zelf, de Rhijn zal fpréken, en
Duitschland verwondert zig.] Deze eerzuil ftaat op Darmftadfclien
bodem, digt bij het dorp Ersfelden, hetwelk er
ilegts eene halve mijl afligt; zij moest d.Thai ven haaren
naam veeleer van Ersfelden, dan van Oppen'n im hebben.
Op de andere zij le, westwaard, fle?ts eenige fnaphaanfchooten
ver van de Zweedfche zijde, ligt Knoblauchsau,
de woning van eenen keurpaltfifchen houtvester. Hier
droomt ook een vloed, die insgelijks den naam van Knoblauchsau
voert, en de grensfeheidmg tusfehen het Palts
fifche en Darmftadl'che maakt. Men verhaalde ons hier,
onder anderen, deze bijzonderheid, dat de koning GUS­
TAAF ADOLF in de herberg te Ersfelden, daar hij na zijnen
overtogt over den Rhijn vernagtte, zijne beeldnis gelaten
Heelt Het gemelde gedenkteken is nog in zeer goeden
ftaat; en Zweeden volbrengt getrouwlijk den aangrfnaamen
pligt, door te tragten de gedagtenis van zijnen
held en van zig zeiven te bewaren: want uit dit rijk word
éene zékere fom gelds naar Darmftai gezonden, waarvoor
dit roemwaardig gedenkteken van den ZweedPehen
naam verbéterd en behendig onderhouden word. Op de
vier zeiden leiden drie trappen tot het voetftuk (*), welks
buitenzijden zó gehouwen zijn, dat, bijaldien men ertoe
mogt willen beiluiten, er gevoeglijk opfchriften op ge-
(*) Da afbeelding van MEMAN heeft vijf trappen, hetwelk
een inisflag is, indien er voor de verplaatzing niet in de daad
zo veelen geweest zijn. Aanm. F. d, Schrijver.

E N H E T O O S T E N . m
plaatst kunnen worden. Roven op het voetftuk liggen
vier fteenen kogels, op dewelken de obelisk zelve rust,
die omtrent van dezelfde hoogte is als de rondom flaande
eiken. De naald loopt fpits toe, maar van boven heeft
dezelve een vierzijdig kapiteel, en op de fpitze ftaat een
halve kogel. Op deze rust wederom een zittende leeuw,
névens kroon en helm. De leeuw houd in den regten
voorklau w een groot ontbloot zwaerd, waarméde hij naar
den Rhijn wijst, en wel naar de plaars, daar de koning
er over getrokken is. Hij heeft het gezigt naar den ftroom
gekeerd, en fchijnt van brons te zijn: doch men zen,
dat hij uit eenen grauwagtigen fteen gehouwen is, welks
verwe naar brons gelijkt. Het zwaerd is van koper; maar
de piramied zelve van eenen weeken roodügtigen fteen:
ik nam twee afgevallen Rukken daarvan. Deze foort van
Reen, berigtte men ons, word in de ftreek van Heidelberg
gevonden; ondertusfchen vind men dien ook lan^s
den Rhijnftroom en omftreeks Ments. Aan het voetftuk
ziet men allerhande naamen, cijffers en letters, op duizenderlei
wijzen gefchréven of gekratst. De piramied beftaat
niet uit één ftuk, maar is uit verfcheiden, vierkant
op elkander gelegde , Rukken zamengefteld. Wij bedoren,
dat dezelve hol moet zijn, wijl boven naar de fpitze
twee zwermen bijen haare woonplaats daarïn genomen
hadden, en er nog in wonen: eenderde, zeide men,
had zig weleer benéden naast de vier kogels opgehouden
doch is, voor eenigen tijd, om den honig, door eenige
jongens, van daar gedréven. Deze bijenzwermen op
het gedenktéken des konings gaven ons aanleiding tot allerlei
aanmerkingen: capiamus augurium, [laat ons er

192 R E I Z E D O O R E U R O P A
een feeken uit nemen], riep ik uit, accipiamüs omeni
flaat ons dit als een goed voorteeken aannemen], mellificent
CUSTAVO tertio! [dat ze voor GUSTAAF III. honig
maken]. De heer COBLITZ, die verhinderd was ge­
worden, méde. dêrwaard te gaan, hul de vriendelijke
voorzorg gebruikt, in de zitkistjes van bet rijtuig eenen
voorraad van zijnen besten Rhijnfcfreh wijn te pakken ;
wij konden dus libare Genio loei: [wijn plengen ter eer
van den God dier plaats], wij dronken op de kniën en
onder het gefchal der waldhoornen op de gezondheid van
GUSTAAF den III., van het vaderland,Van de vriendfehap,
e. z. v. Daarop graveerde ik op de linke zijde van het
voetftuk, het geen 'altijd in mijn hart gegraveerd is: VI­
VAT GUSTAPUS m. RliX. 1774., en daar ondermijnen
naam, gelijk ook dien van den baron RUDBECK.
Deze laatfte had ook den aartigen inval, van in eene holte
van het voetftuk een vifitekaartje te ftéken. Eindelijk
fcheidden wij ons niet zonder aandoening van droefheid
van dit voor ons zo dierbaar gedenktëken, voeren op dezelfde
plaats, waar de koning eertijds overgetrokken was,
over den Rhijn, en keerden naar Oppenheim terug.
Toen zijne majefteir, onze tégenwoordige koning, op
zijne reis naar Parijs, in het jaar 1771, door Oppenheim
kwam, was hij voornémens, dit gedenktéken te gaan bezigtigen:
doch wégens gebrek aan tijd Relde hij het uit
tot op zijne terugreis, en wijl hij op dezelven eenen ge.
heel anderen weg verkozen heeft , is hij er niet toe geko*
men, om het zien.
Eer-

E N H E T O O S T E N .
Eerfte verblijf te Ments.
JD)EN 4

M R E I Z E D O O R E U R O P A
Verder begaven wij ons naar de kollégieboekerij, welke
weleer aan de Jefuiten behoorde.- Het vertrek derzelve
is fraai, en beeft verfcheiden gallerijën, doch is vrij don­
ker. De heer kanonik JHEUSZE.R. , die in Italië gereisd heeft,
is boekbewaarder. Hij toonde mij, onder anderen, de
volgende merkwaardige boeken : eenen Hebreeuwfchen
bijbel in groot folio', in handfchrift, doch waarin dë vijf
boeken van Mpsi'.s ontbreken; Biblia Lat!na, Mo-
gunt!*, 1462. \ twee foliodeelen: het eerfte deel is op per-
gament, het andere op papier; verfcheiden andere
uirgsaven desbijbels; CICERONIS epiftola,op fijnwit
kalfspergament, impresfa #JENSON Gallko 1475,4° • —.
Liber Lumen Anima, diBus, gui per me ANTONIUM SORC
civem August er,fem, chara&eribus ftagneis etc. i$77i —
XLB'EETI MAGNI opus de Animalibus, impresfum Mantua
per PAULuii JOANNIS DE ECTSCHBOCH atumnum Mogun-
iienfis Dioecefeos fub anno 1479 , regnante ibidem FREDE-
BICO CONZAGA Matchione Tertio, in zeer groot folio,
met halfgothifche letters.
' Van daar gingen wij in het nieuwaangelegd kollègie of
'gynnafmm, om hetzelve te bezigtigen. Het beftaat
uit agt klasfen; doch de agtfte'is nog niet in orde. In
flagtmaand van het voorléden jaar,kort na de vernietiging
der jefuitenörden, is deze nieuwe leerplaats geöpend. Al­
le dagen word' van 4 tot 6 uur met twee klasfen eene proef
genomen; en behalyen dezen word maandelijks eene open­
baare proef van alf de klasfen gedaan. De heer baron
BENZEL is er fchier dagelijks tégenwoordig , om zulke
fchoolproeven aanteboren; en hij is het ook, van wien
deze i'chone inrigting haaren oorfprong heeft. De heer ka-

E N H E T O O S T E N . i 9 s
nonik HARDT is rektor van dit kollègie. Wij woonden
een onderzoek der beide laagfte klasfen bij. Eerst vroeg
de hoogleeraar der aardrijkskunde, en toen de hoogleeraar
der Hoogduitfche taal. De leerlingen antwoordden vrij
wél, en gaven blijken, dat zij goed onderwijs genoten,
hadden. Maar het meest verwonderde het mij, dat zij die
alles zédert flagtmaand Jaa'sléden hadden kunnen léren.
Het is eene zeer zonderlinge zaak, dat de Roomschkat'iolijken
Hoogduitsch léren; en dit inflituut heeft de eer
in zulk eene nuttige zaak het eerfte voorbeeld te géven.
Wij bezagen nog een ander fchoolhuis, hetwelk inge-,
rigl is tot het vormen van bekwaame leermeesters voor
Hoogduitfche ftads en dorpfchoolen. Wij hoorden eene
les, welke de Imog'eeraar STEICENDESCH in de natuurkundige
fterrekunde gaf, en die de fchoolleeraars bijwoonden,
om het geen hun nodig was, daarvan te wé-,
ten , zig eigen te maken. Elk hunner krijgt eenen daler
's weeks. Er zijn ook vreemdelingen onder. De abt van
Fulda heeft verfcheiden jongelingen herwaard gezonden,
om zig de nodiae bekwaamheden te verkrijgen.
Den volgenden dag, den 6* Van grasmaand, verzelde
de heer ISENBIEHL ons naar eene parochiefcfiool, alwaar
de jeugd haare leeröefening begint, én die uit drie klasfen
beftaat. :
In de eerfte leert men het lézen , fchrijven en de
bijbelfche gefchiedenis; in de tweede onderwijst men de
gefchiedenis, de tijdrékenkunde en de eerfte beginzelen der
natuurkunde en natuurlijke gefchiedenis, en in de derde
oefent men zig in de bijbelfche gefchiedenis van den heet
?ACIJS, fa de réken- en ftelkunst. De kinderen gaven
zulke juiste antwoorden, dat men er over verbaasd moert
N a

io6 REIZE DOOR E U R O P A
ftaan ; wat zal dus niet met den tijd van dezelven worden?
Zij zullen gewislijk eene Epoque maken. Op die wijze
word de eerde grond in parochiei'choolen gelegd; van daar
word de jeugd in het kollègie ofgymnafium geplaatst, en
eindelijk gaan zij naar de univerfiteit: de geenen nu, die
leermeesters in de parochiei'choolen denken te worden,
moeten zig dan op de gemelde fchoolleeraarsiikadémie verder
bekwaam maken. Hier zijn dus de beste middelen
beraamd, om voor het toekomende een verlicht geflagt
van menfchen te voorfchijn te brengen. Deze inrigtingis
volftrekt de eenige in haare foort; ten minsten herinner
ik mij niet, ergens eene dergelijke gezien te hebben.
Verder bezogten wij den heer baron UNNEVAL , om het
bijzonder klavier te bezigtigen , dat hij voor zig heeft laten
maken. De toonen kunnen op hetzelve tot in het oneindige
verménigvuldigd worden; want het heeft twee alphabetten;
piano, pianhfimo oïforte. Dit klavier bootst
alle foorten van fpeeltuigen na, en beftaat uit vier registers:
het is het eeniglte in zijne foort. De heer UNNEVAL ar.
beid, om het tot eene nog hooger volmaaktheid te brengen;
het heeft hem tot heden reeds duizend louis tTor gekost.
Hij bezit ook eene fraaije verzameling van natuurlijke
ze'dzaamheden: de horens heeft hij zo natuurlijk
getékend, dat men gelooft, dezelven wézenlijk op het
papier te zien liggen.
Naderhand déden wij eene wandeling naar Kostheim,
van waar wij ons verder over den Rhijn lieten zetten ,om
de plaats te bezigtigen, waar Gustaafsburg gedaan heeft_
Thans ziet men er niets meer van, dan de plaats, of den omtrek
van den voormaligen burg, névens eenige fteenen

E N H E T O O S T E N . 197
de plaats word ondertusfchen nog héden ten dage, zelfs
van het landvolk, Gustaafsburg genoemd. Juist op deze
plaats, waar GUSTAAF ADOLF eenen burg heeft laten beuwen
, heeft HADRIAAN eene vesting (Caftrum) gehad. Gustaafsburg
ligt op een eiland, daar de Main en Rhijn zig
verenigen, tégenover Ments. Men verhaalde mij, dat,
toen GUSTAAF ADOLF.] hier liet graven, om den burg te
bouwen, men verfcheiden oudheden, als opfchriften, en
dergelijken, in den grond gevonden heeft.
Na onze terugkomst begaven wij ions naar de domkerk,
daar wij ons den keurvorstlijken fchat lieten tonen. Deze
fchat, die tamelijk kostbaar is, was het, die door den
keurvorst ALBREGT van Brandenburg verzameld was, en
tot de hervorming aanleiding gaf. (Zie IIORNII historici
ecckfiastica (ee).)
Hierop bezigtigden wij het gedenkteken van DRUSUS ,
hetwelk nu Eichelflein heet (ff): voor dezen ftond er
een arend op; het is naast de citadel. Dit gedenktéken
heeft veel overeenkomst met het praalgraf van poMPéjus
te Albano. GUSTAAF ADOLF heeft hier ook eene citadel begonnen
te bouwen, waarvan wij de bolwerken nog zagen.
Eindelijk leidin wij een bezoek af bij vader GOLDHAGEN,
die een Novum Testamentum Grcecum cum lectionibus va-
riantihus, inoktavo, uitgegéven, zig daarenboven door
verfcheiden andere fchriften bekend gemaakt heeft, ea
thans bézig is, tégen VOLTAIRE te fchrijven.
(ee) Ad an- 1517. et Hist. Eccl. Compend. Cothan. L. II.
C. ï. feü. 1. 3 3- ƒ> 728.
(ff)
Z I E
SERARI Rer. Mtgunt. L. I, en TENTZFX, Monadli.
Viiterred. 1698. Aug, f. 676. u. f.
N 3

l$3 REIZE DOOR EUROPA
Den van grasmaand toonde vader FUCHS, benediktijner
monnik en hoogleeraar der godgeleerdheid, tévens
een beroemd oudheidkundige, ons zijne verhandeling
over de ou meden van Ments. Voor dezen is hij in krijgsdienst,
en wel onder de artillerij, gew est.
Des namiddags begaven wij ons naar het Karthuizerkloosrer,
:
hetwelk een groot en fchoon gebouw is, en
een bekoorlijk gezigt op den Rhijn heeft. De kerk is
jpragtig en pronkt met verfcheiden oude fchilderijen. De
daarin zij. de fchat en kerkfieraadjen zijn tamelijk rijk —•
In de kloosterboekerij zijn wel veele Latijnfche ban.ifcoriften
van klasfifche fcbrüvers en kerkvaders voorhanden;
maar zij zijn fchier allen liegt gefchréven. Ook vind men
hier verfcheiden boeken uit de eerfte inden der boekdrukkunst.
Inzonderheid verdient hier aangeineikt te worden,
Pfalterium DAVIDIS per JOHANNEM FAUST Qvetn Moguntifium
et PETRUM SCHOIFER DE GERNSHE1M Clericum Anns
Dom. 1459. XXIX. die menfis Augusti, in folio, met
z^-r gro )te leners en muzieknooten. Men vind hier drie
ex inplaaren daarvan, 'a'le op pergament, en de monniken
maken van alle drie in hunnen dagehjkfehen godsdienst
gebruik. Een Hollander 'heeft er eens één van
widen konen, en aangeboden, het met dukaaten te bedekken.
Deze pfalter is zo zeldzaam, dat men in de boekerij
te S raatsburg twee bladen daarvan als eene ongejnéene
zeldzaamheid vertoont, en hier heeft men, zo al.
ik zeg, drie exemplaarentot dagelijks gebruik. Men
vind hier eenige anderen van de oudfte uitgaaven des bijbels,
als Biblia Latina zonder plaats en jaartal, in twee
foliodeelen, met groote letters; verfcheiden Latijnfche

EN HET OOSTEN. 191
bijbels in kwarto; als méde Hoogduitfchen (maar die van
1462 is verkogt); Opus vitte CRRISTT fecundum feriem
Evangelii !per LEUTOLPHUM DE SAXONIA, Argentina,
1483. fol. e. z. v.
Daarop bezigtigden wij het huis, waarin de drukkunst
uitgevonden en het eerst geoefend is. Het ftaat in de
fchoenmakers ftraat ,is groot en word tégenwoordig doör
verfcheiden huisgezinnen bewoond.] In hetzelfde huis
is ook de kapél der drie koningen.
Eerfte verblijf te Frankfort aan den Main.
JL^EN S^' 1
van grasmaand vertrokkken wij'met het
marktfchip den Main op naar Frankfort, het welk omtrent
vier mijlen van Ments ligt. De ftad is zeer fraai, heeft
aangenaame wandelwégen, en word des avonds tamelijk
wél verlicht.
Den volgenden dag leiden wij verfcheiden bezoeken af,
onder anderen bij den vrijheer VON BENZEL, keurmentfi-
(chen geheimraad en gezant bijjdenOpper-enNéderhijnfchen
kreits. Wij gaven hem eenen brief over, dien wij van
zijnen zoon te Manheim bekomen hadden. De heer geheimraad,
zijne gemaalin, en zijn broeder,de grootdéken,
zijn allen'beminlijke perfoonen. Zijn tweede broeder,
eerfte minister van den keurvorst van Ments , die de bovengemelde
hirigtingen voor de opvoeding gemaakt heeft,
was daags te voren van hier naar Ments vertrokken; wij
hadden dus geen gelégenheid, |om dien voortrellijken man
te léren kennen.j
N*

aoo R E I Z E DOOR EUROPA
Wij bezigtigden dezen dag ook het ftadhuis, het weik
de Romer genoemd word; hier doen de keurvorften, of
derzelver gevolmagtigden, de verkiezing van eenen Roomfchen
koning.
De ganfche ftad is, volgens het getal der keurvorften ,
in négen wijken verdeeld. Elk hunner heeft in eene dézer
wijken zijn huis of paleis. Zo heeft, bij voorbeeld,
de keurvorst van Ments zijn eigen huis, dat den naam
van la Composielle voert, en door den vrijheer VON BEN­
ZEL bewoond word, en waar ook de keurvorst zelf woont,
als hij hier komt, om den Roomfchen koning te kronen.
Gedurende deze kroning mag geen vreemdeling zig hier
ophouden, ten zij hij onder de befcherming Raat van den
keurvorst, in wiens wijk hij woont.
Het oud fpreekwoord, dat te Frankfort de Lutherfchen
de regéring, de Roomschkatholijken de kerken, en de
hervormden den rijkdom in hebben , heeft nog héden ten
dage plaats. Men heeft mij ondertusfchen verzékerd, dat
de laatften tégenwoordig zo vermogend niet meer zijn,
als eertijds: hun koophandel is zeer verminderd; egter
vind men onder hen nog verfcheiden zeer rijke huizen.
Een Roomschkatholijk handelhuis alhier, BOLONGARI en
GRAVENNA , is ongemeen vermogend. Deze heeren hebben
daarenboven nog een groot kantoor te Amfterdam.
Des namidags waren wij bij den heer GÖTUE , dokto r
inde regten, een'zeer vriendelijk' en aangenaam'man,
die ons naar het gymnafium geleidde, waarvan de heer
PUR.MANN rektor i».
Hieröp lieten wij ons de ftadsboekerij vertonen, over
dewelke de lieer LXCHTENSTEIN , een man van all' de be-

E N H E T O O S T E N . £01
kwaamheden voorzien, die van eenen boe! bewaarder gevorderd
worden , bet opzigt heeft. Zij is inzonderheid
Wél voorzien van gedrukte boeken. Doch daar zijn ook
veele handfchriften. Onder anderen zijn alle de handfchriften
van LUDOLF door eene erfgift in dezelve gekomen.
In het algemeen vind men hier eene menigte Ethiopifche
en Ambarifche handfchriften met Latijnfche vertalingen,
gelijk ook dergelijke fpraakkonsten en woordenboeken.
De naamlijst dezer boekerij is in 172S, in kwar
to, gedrukt. Men vind in dezelve ook eene voortreflijke
verzameling van al het geen, dat met betrekking tot den
dertigjaarigen oorlog gedrukt is: eene verzameling van het
grootfte gewigt voor de Zweedfche gefchiedenis. Zij beftaat
uit 115 zwaare kwartodeelen (het 116de bevat handfchriften)
en is van den overléden burgemeester ZUM-JUN-
CEN, wiens ganfche boekverzameling voor 4000 gulden
aan de ftad verkogt is. De kardinaal MAZARIN had, alleenlijk
om de gemelde verzameling, 16000 gulden voor
de boekerij van ZUM-JUNGEN geboden. Ik zag hier namelijk:
1.) Eenen oorfpronglijken brief van den koning si-
GISMUND aan de koningin, gefchréven , te Grodno, den
2411e» van herfstmaand 1609,en ondertékend: SIGISMUN-
DUS MP. Hij fpreekt daarin van zijne reis van Wilna, en
de goede wégen. 2.) Eenen brief van MELANCHTON,gelijk
ook eenige oorfpronglijken van LUTHER. 3.) Eenen
met den voet gefchréven brief van THOMAS SCHWECKERT
aan JOHANNES HARTMANN, getékend Halle den 17*0 van
bloeimaand 1594. 4-) LUDOLFS handfchriften, zijne -
eigenhandige
brieven, ook brieven van andere geleerden
aan hem, twee deelen. 5.) Manuak Svethicum. Thet
N 5

ioi REIZE DOOR EUROPA
Sr: Svenska vanliga Handbocker, hvilka pa nastfóljande
biadet finnas anteknade (*) , gedrukt te Frankfort aan den
Main bij CASPAR RÖDTEL, 1632. in 16. Dit boek is gedrukt,
toen de Zweeden te Frankfort waren. Het is in
iood fluweel gebonden, en heeft dertien afdeelingen: DA-
VJ JS pfalmen, LUTHERS catechismus, de euangeliën en
epistelen, het Zweedsch gezangboek e. z. v. 6.) Historia
Metropolitan* Ecclefi* Upfalienfis in Regnis Suetkice
et Gothia a JOHANNE MAGNO Gotho -Sedis Apostolic* Legato
et enisdem Ecclefice Arcki- Episcopo collega. Opera
OLAI MAGNI Gothi ejus Fratris in lucem edita. Rom& ex
Officina VINCENTII LUCHINI MüLX , 179 bladzijden in
groot oktavo. OLOF MAGNUS heeft dit boek aan den paus
PAULUS den IV. opgedragen, en de opdragt is ondertékend:
in adibus divce BRIGID/E VIDUM 20 febr. 1557. JO­
HANNES MAGNUS heeft deze gefchiedenis, in 1536, opgefield.
Aan het flot'ftaat: Excusfit Romce U adibus divce
BRIGID^E. Geheel aan het einde vind men het graffchrift
op JOHANNES MAGNUS , die te Rome, prope vultum fanctum
in Ecclefia Sancti PETRI begraven is, vixit LFIl anros.
OLAUS MAGNUS po/uit Fratri optimo MDXLIIIL
?.) Reyfe van CHRISTINA, Koninginne van Sweden, Atnfterdam,
1660, in 16., in het Neêrduitsch, met afbeeldzeis.
8.) MESSENII Scandia Illuftrata, névens de beide
deelen van RUDBECKS Atlantica, en het deel, hetwelk de
afbeeldingen bevat. 9.) SERVETUS de Trinitatis Errori.
(*) Dat is: De gevvooneZweedfche handboeken, welken men
op het naastvolgend blad aan getékend vind. Aanmerk. Fan
den H. Vertaler.

EN HET OOSTEN 203
bus, Libri VII, Anno 1531, in 8 °. 10.) Les Heros de
la Ligue, ou la proces/ton monacate, conduitepar LOUIS
XIV. pour la converfion des Protestans de fon Royaume s
è Paris, chez PETERS, a fenfeigne de LOUIS legrand
I691. in groot 4. 0
. 11.) Pasquillorum Tornt duo etc.
Eleutheropoli, 1544, 8 0
. (Zie VOGT en FREYTAG.) I 2.)
Pfalterium DAVIDIS Hebraicum, in 12., névens infliiutiuncula
in Hebratam Linguam Autore VOLPHANGO FA BEO,
Profesfore Theologie. ' Bafiletz, tnenfe Novembr. A:o
MDXVI. Deze pi'alter heeft den doktor LUTEIER toebehoor
den op de eerfte bladzijde leest men deze woorden: pn.
D. MARTINO jo. LANGIUS. Uit eene andere daarin gefchréven
aanmerking ziet men, dat hij dien aan dokor TILLE-
MANNUS SCHNABELIUS , deze daarop aan JUSTUS VICTOR,
préoiker te Ahlsfelt, en deze wéderom aan zijnen zoon,
JEREMIAS VICTOR vereerd heeft, welke laatfte deze aanmerking
daarin gefchréven heeft, met bijvoeging, dat men
op verfcheiden bladzijden aanmerkingen van zijne eigen
hand vind ; naderhand heeft PETER VICTOR in het jaar 1605
denzelven bezéten. Deze uitgaaf derpfalmen is zeldzaam.
Zij heeft de vokaalen, maar niet de toontékens, uitgezonderd
den atnach. In plaats van nirv; ftaat er altijd iYn\ t
én in plaats van crnbx is o'-ftt? gefteld ; alleenlijk pfalm
145: i. flaat «1^:, door een drukfout. De verzen zijn niet
met getallen getékend. — Ook vind men hier eene fraaije
verzameling van Griekfche en Roomfche oudheden en
munten, onder anderen alle de Roomfche asfes ; eene kas
vol allerlei dingen van elpenbeen, de borstftukken der
twaalf celars van gips; de Ethiopifche letters, om boeken
in deze taal te drukken; eene erfgifc van den heer

sof. REIZE DOOR E U R O P A
LUDOLF , névens LUDOLFS werken met zijne eigenhandige
aanmerkingen op den rand: alleen de laatfte uitgaaf van
zijn Ethiopisch woordenboek, Frankfort 1699, in folio,
is zonder aantékeningen.
Den ioden van grasmaandbezogten wij den heer SCHMIDT,
van Rosfau, relident alhier van den keurvorst van de Palts
en den markgraaf van Baden, die ons veel beleefdheid bewees.
Hij heeft zig veel met de Egiptifche oudheden bézig
gehouden, en van de Parijfche akadémie der opfchriften
en fraaije wétenfchappen verfcheiden maaien den prijs
getrokken Cgg); maar thans is hij vrijheer, en fchrijft niet
meer. Hij zeide ons, dat hij deze oefening had laten varen
, ten einde da Zwirzerfche oudheden tot een voorwerp
van zijnen arbeid te maken.
Des namiddags woonden wij een concert bij, hetwelk
in het zogenoemd Rood Huis gegéven, en alwaar door den
heer WOSCIIITKA op de basviool meesterlijk gefpeeld werd;
hij is bijna een éven zo groot beminnaar der konsten en
wétenfchappen, als de heer baron DEL ABACO te Verona.
De heer PONTO blies op den waldhoorn: hij word voor
den grootften meester op dit fpeeltuig gehouden, en is
voor dezen aan het hof te Ments geweest. Bij deze ge-
(gg) FRID. SAM. DE SCHMIDT Opufcula, Carlsruha;, 1765.
8°. Sur une Colenie Egypienne, établie aux\ Indes,
ï Berne, i 2. p p, 7 2. ( B i b L d % T x i l p^ I 3 9_ ^
Recueil

E N H E T O O S T E N . 205
ïégenheid maakten wij verfcheiden aangenaame kennisfen;
en dit voordeel was voor mij van grooter waarde, dan
de muziek. Het gezelfchap beftond uit de voornaamite en
aanzienlijkfte lieden uit Frankfort en Ments.
t o l
Den u
van grasmaand waren wij op het fladhuis,
of den Romer, en zagen vooreerst de gouden bulle. Deze
is een zeer eenvoudig handfchrift op pergament in
kwarto formaat, en niettemin is dit boek, dat zulk een
liegt aanzien heeft, de grondflag van het ftaatsregt van
Duitschland. Het is zonder alle uiterlijk fieraad, en word
in eene fchilpadden doos bewaard, doch ik twijfel fchier,
of dit handfchrift wel het oorfpronglijke zij. Men vereerde
ons een gedrukt exemplaar dezer bulle, névens derzelver
befchrijving. Daarop bezigtigde ik de raadzaal,
als méde de groote zaal, waar de keizer eet, als
hij gekroond is. In dit vertrek zijn de af beeldzels van al.
de keizers, van KOBNRAAD f., die in 912. keizer werd,
af, tot op den thans regérenden JOSEPIIUS den II. Daar
zijn er in het geheel drie en veertig, het welk voor elk
omtrent twintig jaaren maakt: doch van 1254 tot 1273
was er eene tusfchenregéring. Het is merkwaardig, dat
het afbeeldzel van KAREL VI. het laatfte is, dat in de
rij aan den wandplaats gehad heeft: het heeft zijne plaats
digt bij het venster; en men zou dit fchier als een voorbeduidend
téken kunnen aanzien, dat zijn ftam in hem
moest eindigen. Men zegt, dat de keizer bij zijne kroning
vraagde, waar men zijn-afbeeldzei zou plaatzen?
en, toen men hem de laatfte plaats in de rij bij het venster
aanwees , zeide: het is mij onaangenaan, de laatfte
in deze rij te worden. De volgenden heeft men nader»

m REtZE DOOR EUROPA
hand tusfehen de fpiegels cn den vóórwand der zaal geplaatst:
en het treft gevallig, dat delaatfe, JOSEPHUS
de II., regt tégen over RUDOLF van Habsburg, den ftamvader
van het huis van Oostenrijk, ftaat: dit tégenover
elkanderftellen heeft den keizer, zegt men, zeer behaagd.
Nu is er voor de toekomende keizers geen plaats meer:
als men een flagiiiirwerk, dat in de zaal ftaat, wegneemt,
Rfljgt men nog ptaars voor éénen ; maar de anderen zal
.Uien in kleiner formaat onder de anderen moeten plaatzen.
Deze afbeeldsels zijn naar de medailles der keizers gemaakt
; maar vl h KAEUX den V. af naar de ongineelen
Uir d-ze zaal komt men in die , waarin de afgezanten vergaderen,
om eenèfj Roomfeoen koning'te verkiezen. Hier
moeren /.ij omtrent de verkiezing het eens worden, eer
zij zig naar de domkerk in het konklave begéven. Maar,
wanneer er dertig vergaderingen gehouden , en zij het dan,
wégens de verkiezing van eenen Roomfchen koning nog
niet eens zijn , worden de keurverften,' of derzelver afgevaardigden
, met water en brood gefpijst," tot dat zij elkander
daar in verftaan. De fupporten in deze vergaderzaal
beftaan uit fchilderijen, welken de vijf rijkstékenen
verbeelden. Het eerfte vertoont de kroon , met de woorden:
Emtcfli [/«] popuh majefias fumma coronis: [i :
e
hoogde rnajeueitdes volks fchittertuit door de kroonen], de
kroon zélve, zegt men, weegt dertien pond: 1 et twe de,
den fcepter en rijksappel névens het kruis, [met dit bijfchriftj:
Hoe augusta trianus radiat moderamine mundi;
[de gewijde hand ftraalt met dit weereRdwingf 1]: het
derde, het zwaerd: Tuentur et armant; [zij be r
chermen
en wapénën]: het vierde, den keizerlijken mantel, die

EN H E T OOSTEN. 207
Haarden mantel van dén paus gelijkt, als hij in zijn piegtgewaad
is, met de woorden: Ml hoe ornatu fervat Germania
mafus; [Duitschland bewaart niets grooters dan
dit fierfel]: het vijfde, de purperverwige muilen: Gra~
diens kis intperat orhi, [hier in tredende gebiedt hij der
weereld]. :
In deze zaal ziet men ook de af bee'dzels van
den tégenwoordigen keizer, en van zijnen vader, FRANcisKüsden
I. Men verhaalde ons, dat, wanneer de keizer of
Roomfche koning in deze groote zaal eet, hij met de kroon
op het hoofd geheel alleen aan tafel zit; terwijl de aanwézende
keurvorften elk aan hunne eigen tafel éten, en uit
hunne eigen keuken bediend worden; maar dat de gezanten
den maaltijd ftaande bijwonen, en niet éten, fchoon
men voor hun eene tafel gereed maakt.
Van hier gingen wij naar de domkerk, in dewelke de
kroning des Roomfchen konings gefchied: de keurvorst
van Ments zet hem de kroon op. Voor in het koor is het
konklave, daar de koningsverkiezing voltrokken word;:
dit is een klein en gemeen vertrek. In het koor ftaat ook
het fiandbeeld van den keizer GUNTHER van Schwartsburg:
deze keizer werd in eenen Rrijd met zijnen tégenkeizer,
in 1349, gedood,"want, toen de twee keizers
verkozen waren, en de keurvorften het met elkander om
éénen van beiden volftrekt niet eens konden worden, moesten
de beide verkozenen een tweegevegtop het Frankforter
gebied aangaan, en de overwinnaar zou de kroon behouden,
het ongeluk trof GUNTHER ; hij bleef op de
plaats, en is in deze kerk begraven; zijn fterfdag word
nog jaarlijks gevierd (*). De keizer word altijd te
(•) De fchrijver dwaalt hierin. De zaak is veeleer dus ge-

aoS REIZE DOOR EUROPA
Frankfort gekroond, fchoon Aken daartégen protesteert-
en Frankfort ttelt ook bij elke kroning een fchrifdijk getui'
genis op, dat de keizer hier gekroond is. De kroon en
het zwaerd worden te Aken, maar de overige rijkstékens
[Kleinodiën] Qnftgnia) te Nurenberg, bewaard.
Verder bezogten wij hier eenen bankier, den heer GO-
GEL, die eene fraaije verzameling van fchilderijen, als
ook een goed kabinet van natuurlijke zeldzaamheden, né­
vens eene boekerij bezit, die uit merkwaardige en zeld-
zaa-
Idgen: de ft*d Frankfort heeft het regt, om eenen nieuwen
keizer, wanneer bij alleen door eenige keurvorften, doch door
de overigen een ander, verkozen is. den intogt te weigeren,
welke van beiden nu daar in trekken wil, moet de flad zes'
weeken en drie dagen belegeren; en deze houd het ook zolang
Wanneer nu, na verloop van dien tijd.de beide médedingers'
naar de kroon den twist niet doar een gevegt beflisfen, neemt
zij den geenen in , die ze belegerd heeft en vereert hem als
Roomfchen koning. GUNTHER trok aanftonds na zijne verkiezing
naar Frankfort, om zig als keizer te laten erkennen, en bele­
gerde de flad te dien einde , zonder dat zijn médedinger KAREL;
de IV. hem daarin hinderde,- deed ook na verloop van boven,
gemelden tijd zijne plegtige intréde, en liet zig als keizer huldi"
gen. Maar niet lang daarna zag hij zig genoodzaakt, zij,, r e g c
tot de keizerlijke waardigheid, tégen eene fchaêvergoeding, afce.
Haan, en ftorf kort daarop aan eene ziekte, hoewel zijn dood
waarfchijnlijk ook door eenen vergiftigden drank verhaast was
Hij werd te Frankfort begraven, en KAREL. die toen juist daar
was, woonde zijne lijkftaatfie, die volkomen naar den ft and
eens keizers was ingerigt, in perfoon bij. Aanm. F. de»
H*ogd. Vtrtaler.

E N H E T O O S T E N . «09
zaame boeken beftaat. Toen de koning GUSTAAF de I L
en zijn broeder, de hertog van O )stgoihland, bier door
naar Parijs reis Jen, behaigde het bun, dez^ verzamelingen
in oogenfchijn te némen. De eerfte feh kier j, die
wij bemerkten, verbeeld het innémen van Erankfoft door
GUSTAAF ADOLF; het ganfehe léger trekt van Sachfenhau?
fen op; zijnde het gedeelte der ftad aan de linke zij le van
den Mainftroom; de koning zit te paard, met eenen rooden
mantel om, eene ronde Spaanfcbe kraag 0111 den
hals, eenenrooden hoed op het hoofd; en eenen grooten
dégen op zijde; het paerd is groot en licht - bi uin, met witte
voeten en eenen witten ftaert; de koning gelijkt zeer
Wél: de naaste perfoonen om hem heen zijn blootshoofds.
Deze fchilderij is op de plaats zelve door HOFMAN gefchilderd
, en is in de voorkamer geplaatst: de heer GOGEL.
heeft vergéten,dezelve aan onzen koning bij zijne aanwézendheid
te verionen. Van de veele andere fraaije fchilderijen,
die wij hier zagen, zal ik thans alleen het af beeldzei
van VAN DER MEULEN, den eerden Spaanfchen geloofsonderzoeker
in de Néderlanden, opnoemen: BACKER,
heeft het gefchilderd. • Onder de boeken bemerkten
wij verfcheiden zeldzaamen, ook Zweedfchen, als DAHL-
BERGS Suecia antiqua et hodiemci, en CLELICKS Icones Infectorum
rariorum, die de heer GOGEL van den kamerheer
JENNINGS ten gefchenk bekomen heeft. Hij bezit ook een*
groote verzameling van verboden boeken. In het jaar 1779
heeft hij zig agt maanden in Zweeden opgehou leri; hij
bemint de Zweeden zeer. Hij kent ook den graaf SPAR­
RE, die hier geweekt is, en dien hij ongemeen prees.
Den 13de» yan grasmaand waren wij op de boekerij,
V. DEEL. O

2IO RE IZE DOOR EUROPA
daar ik LTJOOLFS brieven nauwkeurig doorzogt. Zij is al­
leen des woendags en des zaturdags open; doch de heer
LICHTENSTEIN had de beleefdheid, dezelve dezen namid­
dag alleen om onzen wil te openen, ten einde wij ons on­
zen tijd, die kort was, mogten te nutte maken.
Vervolgens bezogten wij den heer MEGERLIN, gewézen
hoogleera.ir te Tubingen, eenen grijsaart van zéventig
jaaren. Hij heeft den koran, waarvan hij een fraai hand­
fchrift, in oktavo formaat, bezit, in het Hoogduitsch
overgezet; ook heeft hij een programma tégen KENNICOTT
gefchréven. Thans is hij voornémens, van hier naar Stut-
gard te gaan.
Den i5* a
van grasmaand maakten wij kennis met den
heer PARADIS. Deze man fchrijft le journal historigue,
hetwelk te Frankfort om de tien dagen uitkomt. Hij be­
mint Zweeden, en is hoogleeraar
op de krijgsfchool te Koppenhage geweest; maar, toen
de graaf DE SAINT GERMAIN den koning voorfte'de, dat
deze inrigting den ftaat te veel kostte, daar dezelve 30000
rijksdalers verëischte, werd de fchool vernietigd, en de
hoogleeraars werden allen bedankt. Dr heer PARADIS
heeft ook een omftandig berigt van de laatfte Deenfche
ftaatsverandering uirgegéven. — Van de om­
wenteling in Zwee ien fpreekt hij met groote hoogagting,
gelijk dezelve dan ook den koning van Zweeden tot eene
onfterflijke eere ftrekt. Hij houd briefwisfeling met zijne
excellentie den heer rijksraad graave KAREL FREDERIK
SCHEFFER.
Den 16^ van grasmaand bezigtigde ik nog eens de
boekerij, en meld mij inzonderheid bézig met LUDOLFS

E N H E T O O S T E N . ait
brieven. Ik vond onder anderen eene ménigte eigenhan*
dige brieven van LEIBNITS aan hem.
REIZE FAN FRANKFORT
NAAR HANAU.
D EN zelfden dag vertrokken wij met het marktfchip
van Frankfort. De geheele vaart den Mainftroom op i3
zeer aangenaam: aan alle zijden verlustigt bet oog zig
met bloesfemrijke boomen en fchoone weilanden. — fcene
mijle van Frankfort zagen wij het dorp Bergen, en de
vlakte, alwaar in 1759 de bekende veldllag voorviel tusfehen
de Franfchen en Hanoverfchen, waarïn ook verfcheiden
Zweedfche officieren van het regiment RoyaU
Suedois, onder anderen de heer HILDEBRAND , op de
plaats bléven; welk lot ook den prins van ISENBURG trof.
Tégen den avond kwamen wij te Harau aan. Omtrent;
eene mijl van daar zk t men een fraai lustflot P Philipsruhe a
dat in het jaar 17 n aangelegd werd.
'llll• III liIIIMMIlilMl II I—'M—IWlil IIIII—II1 • I — —IHIWIIIIIIIIIW»
H
Verblijf te Hanau.
ANAU ligt digt aan den vloed Kinzig. Ons eerlle
werk was, de flad door te gaan.
d e n
Den i7 van grasmaand lei len wij e

sis REIZE DOOR EUROPA
eenen brief hadden van den heer baron BENZEL te Frankfort.
Hij beloofde ons, dat hij ons ten hove zoude aanmelden.
Wij vonden in hem eenen heer van het édelfte
karakter en het rédelijkfte hart. Hij ried ons aan, naar
het flot Afchaffenburg , welks fchoone ligging en
bouwwijze de oplettendheid van alle kenners, gelijk hij
zeide, naar zig trok, te rijden, en hetzelve te bezigtigen.
Den koning GUSTAAF heeft het ongemeen behaagd:
hij heeft er zig verfcheiden weeken opgehouden , en gezegd,
dat het alleen het gebrek had, van niet naar Zweeden
te kunnen verplaatst worden. Het behoort aan den
keurvorst van Ments, die er gemeenlijk eens in het jaar
komt. Niet ver van Hanau ligt ook het oude flot
Sueinheim, dat insgelijks onder Ments behoort. Toen
GUSTAAF ADOLF het innam, werd vóór hetzelve het paerd
raider hem doodgefchoten, doch de koning zelf niet gewond.
Wij bezogten verder den heer asfesfor JASSOY, dien
wij te Frankfort hadden léren kennen, en die onze reisgezel
op de reis naar Hanau, alwaar hij woont, geweest
was. Wij déden in zijn gezelfchap des namiddags
eene wandeling naar het park, of de diergaarde, welke
een vierde eener mijle van Hanau ligt. Hier bezigtigden
wij de menagerie en het faifantenhuis. Wij zagen hier
onder anderen twee vogels met kroonen: zij zijn van het
eiland Ceilon, héten touraco, ziener blaauwagtig uit,
hebben roode oogen, en eene groote fraaije kroon op het
hoofd; fchoon het mannetje en wijfje zijn, broeijeu zij
egter niet. Men heeft in Holland ook dergelijke vogels.—
Van hier réden wij naar Philipsruhe, alwaar een zeer net-

EN H E T OOSTEN.
te tuin is, die verfcheiden groene overdekte wandellaanen,
en een aangenaam gezigt op den Mainftroom heeft.
Het flot is zeer ruim, en hij deszelfs bouwing heeft men
Verfailles tot een voorbeeld genomen.
Na onze terugkomst maakten wij kennis met den heer
EERGSTK SSZER , rektor van het illuster gymnafium (*),
een' zeer ervaren' man in de Latijnfche en Griekfche 'letterkunde.
Hij laat een zaaldijk woordenboek in de
Hoogduitfche taal drukken , hetwelk tot béter verlland
der oude Griekfche en Roomfche fchrijvers dient, en dat
van den heer SABBATIIIE e te Parijs overtreft. Het word
te Halle gedrukt, en er zijn reeds vier deelen in oktavo
van in het licht.
Den i8 deK
van grasmaand bezagen wij de boekerij van
den prins, welk op bet Hot flaat. Zij is niet groot, maar
uitgelézen, en be iaat uit omtrent 3C00 boekdeelen.
Men vind kostbaare weiken in dezelve , onder dewelken
als de kostbaarden uitmunten de handfchriften door den
prins eigenhandig gefchréven, namelijk gefchiedenis van
Duitschland , en gefchied-geflagtkundige tafelen betreffende
Heffen en Frankrijk: alles is zeer wél gefchréven. De
prins is een groot beminnaar der wétenfchappen, en woont,
indien ik mij dus mag uitdrukken, op de boekerij. Zijn
boekbewaarder, en tévens voorlézer,is de heer WEGENER,
die dagelijks des voormiddags te 7 of te 8 uur op de boekerij
komt, daar tot één uur blijft, des namiddags te 3
uur weêrkomt, en daar blijft, tot dat de prins hem nodig
(*) Deze inr-gting draagt eigenlijk den naam van eene hoogs
landfchool. Aanm. v. d. H. Vertaler:
O 3

ar 4 REIZE DOOR EUROPA
heeft. De heer WEGENER beefthet geluk gehad, aan zijne
majelfeit GUSTAAF den III., toen hoogstdezelve hier
wa s
, de boekerij te tonen. De koning hield zig hier toen
driedigenip, en. bezigtigde met bijzonder vergenoegen
de hierzijnde fraaije verzameling van hédendajigfcbe zilveren
gedenkpenningen, die zeer talrijk, en met naar
delarden, maar naar de onderwerpen in orde gefchikt
Zijn. Daar zijn ook veele Zweecfchen onder. ' Onder anderen
zagen wij den voprtreflijken gedenkpenning op de
ftha sv-traniering van den IQ*» van oogstmaand 1772
De heer WEGENER heeft ook den heer LIDEEN op zijne
doorreize door llaiiuii léren kennen; hij fprak van dezen
pnz;n geleerden landgenoot met dien roem , die hem toe
komt.
Te 2 uur werden wij door den heer hofmaarfcbalk en
overlltn, baron DE GALL, aan den erfprins WILLEM van
Hesfeokiufal» regérenden graave van Hanau, voorgefleld.
Deze ontving ons zeer gunstig, heette ons welkom, en
wei sehte, dat wij hier zo veel vergenoegen als te Karlsruhe
mogten vinden. Daarop werden wij insgelijks zijner
gemaalin, prinfes WILHELMINA KAROLINA van Deenemar-:
kgn, voorgefteld, die zig in éven zo gunstige uitdrukkingen
mer ons onderhield. Des middags aten wij aan des
vors en tafel. Aan het hof van Hanau gaat alles zeer ge»
régeld toe, en zonder pragt. De hovelingen zijn bevallig
en beleefd,
Des namiddags bezogten wij den heer hofraad CANCRI»
Jtus,, (enen bekwaamen delffiof kundigen,die een aanzienlijk-
diidi nog niet in orde gebragt, kabinet van delfftofïUi
bezit. Hij heeft ook eenige ilukktp betreffende de

EN HET OOSTEN ais
delfftof- en toetskunst, insgelijks eene befchrijving uitge­
géven van zijne reis op kosten en bevél van den prins ge­
daan. AH' deze werken zijn in het Hoogduitsch gefchré­
ven , en te Frankfort gedrukt. Hij is een man van groote
verdiensten. Onder anderen heeft hij de aanlegging der
zoutwerken, en den bouw van eenen zeer fiaaijen fchouw-
burg, te Hanau, bewerkftelligd.
Verder leiden wij een bezoek af bij den heer konfisto-
riaalraadiiiER, hoogleeraar der gefchiedenis eu fraaije wé­
tenfchappen. Deze man word onder de geleeiden alhier
voor den bekwaamden in de Latijnfche taal gehouden.
De heer hofraad ARKENHOLZ in Zweeden plagt van hem,
als zijnen ouden vriend, dikwijls te fpréken.
Daarop gingen wij bij den heer regéringsraad WEGENER,
broeder van den boekbewaarder. Deze beide broeders zijn
uit Holdein van geboorte, en hun vader is leermeester
van den koning ADOLF FREOERIK geweest. De eerstge»
melde heeft eene nauwkeurige en uitg bre'de kennis van
Holdein, en hij heeft het geluk gehad , met onzen tégen-
woordigen koning, bij deszelfs doorreize alhier, drie uil-
ren lang in gefprek te zijn.
a e n
Den io
van grasmaand woonden wij de waperöefe-
ning der Hanoverfche troepen bij. De koning van Kngel-
landhoud hier namelijk eene bezetting van twee bataillons,
en dat voor zo veel hij garant is van het verdrag, betref­
fende den afdand van Hanau aan den erfprins. Toen de
landgraaf van Hesfenkasfel den Roomfchen godsdienst om­
helsde, wilde hij dezen af Hand herroepen. —•
Na dat wij als naar gewoonte ten hove gegéten hadden,
bezogten wij den heer regéringsraad LEDBKHOSEN, een'
0 4

tl6 REIZE DOOR EUROPA
geleerd' man, die veel gereisd heeft: hij is leermeester
van den er pri s en deszelfs broeder geweest.
Daarna eiden wij ons bezoek bij den heer STOCKHAU-
SEN af, Deeze man is fupenntendent van all' de Luther­
fche kerken en infpeétor of opzigter der fchoolen in het
graiffchap Hanau. Hij heef. tieu kerken onder zijn op r
zigt, is een bevalii^ en geleerd man, en kent den heer
LJDEEN t van wien hij zeer voordéli^ fprak.
Hier is ook een fuperinteodent der hervormde kerken,
de heer SCHIBDE , die in de Oe>sterfche taaien wél ervaren
is. Wij bezogt.n d/ze i vvaardigen man héden.
Jlij den heer EERGSTRÜSZER zagen wij eene uit­
gaaf van CÜRNELU'S NEPOS , welke kort na de
Ib'a'soTiwenteling aan den koning GUSTAAF den III. op­
gedragen is.
Den 21"" van grasmaand namen wij het werkhuis in
ppgenfchijn, hetwelk eene zeer nuuige,en door de voor-:
2 r van den prins tot (land gekomen,ftigting is, alwaar
de armen dagelijks hun brood kunnen bekomen. Demans-
p •j'ooi'en z ;
jn in een bijzonder vertrek, daar zij wollen
kou-'en breij n ; de vrouwsperfoonen worden in een an­
der mer I et berei 'en van zijde bézig gehouden. In de bo-
ve 'verdieping is het tugthuis. De policie alhier is
over het algemeen zeer goed : men ziet nooit eenen béde-
ïaa' op Itraat. Hier is ook een weeshuis voor arme kin­
deren van den Ludierfchen godsdienst, die daar wél on­
derhouden , opgevoed en gekleed worden, en ook onderwijs
krü^en. In een ander huis genieten behoeftige kinderen
yau den hervorm len godsdienst dezelfde voordeelen. De
Eitfuerfchen hebben hier maar ééne kerk.

EN HET OOSTEN. ai?
Verder bezogten wij den heer HEYNEMAN , die, fchooa
hij maar vrouwenkleermaker voor het hof is, nogtbans
eene boekerij bezit, die uit omtrent 2000 boekdeelen beitaat,
en meestendeels Hoogduitfche en godgeleerde boeken
bevat, welken hem 3500 gulden gekost hebben. Ik
bemerkte inzonderheid den Nurenbergfchen Hoogduitfchen
bijbel door ANTONIUS KOBURGER, 1483., met fraaije afbeeldingen
, in folio; als ook de eerfte uitgaaf van LUTHERS
bijbel, waarvan de titel is: A/te Testament Deutsch nach
urfpriinglicher Hebraifcher warheit. Mit fcnöner der
fchwerften örter Auslegung. M. LUTHER. ZU Strasburg
bey JOH. KNOBLOCH im Wintermonat des Jahrs MDXXIIH.
in folio: doch dezelve eindigt met het Hooglied , in
maart, 1525.
Den safleti van grasmaand bezagen wij het fraai park of
lustbosch (Je bosguet) , dat naast het flot is. Te voren
is hier eene gragt geweest: thans ziet men eene aangeuaame
wandelplaats met een lusthuis. Het park is m 'en
Engelfchen fmaak , met dojlhoven , wandelpaden , en
verfcheiden foorten van boomen, aangelegd. Zo verfraait
de prins deze ftad op allerlei wijzen.
Gedurende den maaltijd des avonds op het flot onderhielden
wij ons me: den erfprins over onderfcheiden zaaken,
namelijk over den vrijen toegang, dien de koning
van Zweeden op zékere dagen in de week aan zijne onderdaanen
van allerlei ftand vergunt; als ook over den markgraaf
van Baden, die hetzelfde doet, e. z. v.
Den 23^" van grasmaand lieten wij ons de vertrekken
tonen, waarin de overléden landgraavin MARIA van Hestèukasfel,
moeder van den erfprins, gewoond heeft. Zij
O 5

3i8 R E I Z E D O O R E U R O P A
was eene Engelfche prinfes, dogter van den koning GEOR-
GE den II., liet zig van haaren gsmaal, toen hij den
Roomfchen godsdienst omhelsde, fcheielen, en woonde
naderhand hier te Hanau als voogdes van haaren zoon.
Deze vorstin bezat veel verlf and, en was eene zeer groote
liefhebfter van lézen. Zij was het, die het eerst begon,
Hanau optefieren 'en tot eene fraaije flad te maken.
De vertrekken, die zij bewoond heeft, zijn zeer
aangenaam, doch (laan nu geheel lédig. Het (lot zelf
vertoont zig juist niet zeer groot, doch is egter zeer
ruim, eH bevat woningen voor driehonderd perfoonen.
De koning van Deenematken met zijn ganfche gevolg,
névens de landgraavin , haaren gemaal en zijne beide
broeders, hebben hier tegelijk hun verblijf gehad, zonder
nogthans te bekrompen te wonen.
Den 24 aeu
van grastnaad, des namiddags, behaagde
het hunnen hooghede•>, ons te veroorloven, hunnen jongen
prins FKEDEEIK , een allerliefst kind van (legts twee
jaaren , te bezoeken. Hij reikte ons verfcheiden maaien
cn met veel bevalligheid de hand toe om die te kusfen,
als of hij reeds begreep, dat hij prins is. Toen wij heen*
gingen, riep hij ons toe: adieu , adieu!
Den aóften van grasmaand zond mij de erfprins de lijkréd,n
op zijne vrouwe moeder tot een gefchenk: twee
van dezelven zijn in het Hoogduitsch, en eene in het
Fransen; alledrie in zwarte zijden ftof gebonden. Ook
was er de lévensbefchrijving dezer vorstin in handfchrift
van d n boekbewaarder WEGENER bij. De rédevoering
van den heer fuperintendent STOCKIIAUSEN is volgens de régelen
der rédenkunst de beste, en tévens kortbondig en kort.

E N H E T O O S T E N . 2ïp
Den aften v a n grasmaand toonde de heer rektor BERG-*
STEÜSZER ons het fchool alhier. In de tweede klasfe word
de Latijnfche taal en de aardrijkskunde geleerd. De fchoolieren
wisten mij, toen ik hen vraagde, aan Ronds te antwoorden,
dat de koning van Zweeden GUSTAAF de 'li.
heet, en Stokholm de hoofdftad van dit rijk is: zij verklaarden
ook PinEDRus fabelen. Daar is nog et ne andere
klasfe, waar de eerfte beginzelen der Latijnfche taal geleerd,
en uit welke de leerlingen in de e'vengemelde verplaatst
worden. In het geheel zijn hier twee fchoolen ,
eene Lutherfche en eene Hervormde. Uit dezen komen
de leerlingen in het illuster gymnafium, hetwelk hervormd
is: de ftudérende léden van het gymnafium mogen den
dégen dragen, en werden ftudenten of gymnaftasten genoemd.
Van hier gaan zij op de univerfiteit, het zij naar
Göttingen, of naar Giesfen, om daar gepromoveerd te
worden; want de hoogleeraars aan het gymnafium délen
geen akadémifche waardigheden uit.
Des namiddags behaagde het den erfprins zei ven, ons
©p zijne boekerij te verzeilen, en ons een gefclenk te
maken van agt door hem zeiven getékende en gegraveerde
koperen plaaten, als ook van verfcheiden nukken van
verhéven werk (en bosfe), die hij zelf gedraaid had, en
ongemeen fraai waren, als twee vazen e. z. v. Ook zagen
wij zijne eigen handfchriften, als: gefchiedenis van
Duitschland, van de tijden der Romeinen onder AUGUS­
TUS, tot op dèn keizer SXGISMOND 1470; Heslisch ftaatswerk;
gefchiedkundige tafelen over de getcLJedenis van
Hanau, Frankrijk , en Hesftnkasfel; ftamtafels der landgraaven
van Kasfel, en der graaven van Hanau; aardrijks»

S20 REIZE DOOR E UROPA
kundige kaarten der Hanaufche en Kasfelfehe landen; aftékeningen
en plans van vestingen e. z. v. : alles van de
eigen hand des prinsfen. Verder toonde hij ons verfcheiden
door hem zeiven met veel juistheid gemaakte krijgswerktuigen
der ouden naar de werken van POLYBIUS en
den ridder FOLARD, als een Artes . catapuha , balista e. z.v.
Thans arbeid hij aan de gefchiedenis van Hanau. Hij
heef ook met eigen hand eene befchrijving van zijne verzameling
van hédendaagfche zilveren gedenkpenningen
opgefteld, die zeer net gefchréven is, en 16 of ao kleine
folio deelen uitmaakt. — Met één woord, deze vorst is
nooit zonder bézigheid: zelfs als hij zijnen tijd met draaijen
flijt, is de heer WEGENER er tégenwoordig en leest
voor hem. Hij laat geen oogenblik van den dag verloren
gaan: hij ftaat zeer vroeg op, des- zomers te 4 of 5 uur;
te 6 uur gaat hij naar de parade, want hij is een groot
liefhebber van het krijgswézen ; het overige gedeelte van
den voormiddag word bijna geheel op de boekerij gefléten;
de étenstijd is ook zeer juist bepaald; des namiddags doet
hij eene kleine wandeling, en daarop gaat hij weêr bijzijne
boeken. Hij tragt goed te doen, waar hij maar kan;
is fpraakzaam, beleefd en gemeenzaam; fpreekt met zijne
©nderdaanen met die vriendelijkheid, welke eene fchoone
ziel aanduid, fchoon hij tot hiertoe nog niet, naar het
voorbeeld van den koning van Zweeden en den markgraave
van Baden , eenen zékeren dag in de week tot eenen
openbaaren toegang bepaald heeft.
Den 3ofi« van grasmaand waren wij op de tékenakadémie,
die zédert één jaar geftigt is. De heeroALUEN van
Parijs, die hoogleeraar bij dezelve is, toonde ons de zaal

E N H E T O O S T E N . ai I
#n de tékeningen. De leerlingen hebben reeds tamelijke
vorderingen gemaakt. De prins heeft veertien zilveren
medaillen tot zo veile prijzen bellemd, bij welker uitdéling
hij zelf, om de jonge lieden aantemoedigen, tégenwoordig
is. Tweemaal inde week komen bier ook handwerklieden
, om tékenen te léren. De verëischte verzameling
van fchilderijen en prenten is deels door den prin*
deels door bijzondere perfoonen, aan de akadémie vereerd.
Onder de laatfien zagen wij een zeer zeldzaam, door AU-
CUSTINO CABRACCIO in het jaar 1495 gegraveerd, ftuk,
hetwelk AENEAS verbeeld, hoe hij ANCHISES op zijne fchouders
draagt, en ASCANIUS naast hem aan de hand gaat.
Dit blad is zo raar, dat bet op tien louis a"or gefchat
word: de Franfche predikant de heer ROQUES heeft het
aan de akadémie vereerd.
Den i&en van bloeimaand déden wij, in gezelfchap van
den heer JASSOY, de volgende reis. Wij réden de poort,
die naar Nurenberg leid, uit, en toen den Mainftroom,
die wij te regterhand hadden, af. Aan de overzijde van
den vloed zagen wij het ilot Steinheim, névens de daarbij
liggende kleine Had. Hierop kwamen wij door Dettingen,
als ook over de plaats, alwaar in het jaar 1743. de flag
voorgevallen is tusfehen de Franfchen en Engelfchea,
waarin de koning van Engeland zelf het bevél voerde,
en over den maarfchalk DE MAILLEBOIS zégepraa'de.
Verder zetten wij onze reis voord naar het flot en de ftad
Afchallénburg, vijf of zes mijlen van Hanau. Hier heeft
de Zweedfche held GUSTAAF ADOLF zig eenigen tijd opgehouden.
De ftad is niet groot, maar fraai gelégen. Het
flot is tamelijk fraai, vier&arjt,en met eene gragt omringd;

32ü REIZE DOOR E U R O P A
vóór dit flor heeft men een verruklijk en ver gezigt; geeti
wonder derhalven, dat GUSTAAF ADOLF er zoveel vergenoegen
in vond, om hier te vertoeven. Dit is het flot,
zegt men, van het welk de koning gezegd heeft, dat het
maar één gebrek had, namelijk, dat men het niet naar
Zweeden kon verplaatzen; fchoon anderen geloven, dat
hij dit van het (lot te Munchen gezegd heeft. Het flot is
kort te voren, voor dat GUSTAAF ADOLF hier kwam, namelijk
in het jaar 1626, door den keurvorst JOHANNES
SCHWEIKIIARD van Cronenburg, van roode gehouwen
vierkante fteenen gebouwd. Men liet ons ook de kelders
zien, die zo grqot zijn, dat men er gevoeglijk een rij-of
ridderspel in zou kunnen houden : de muuren van hetflot
zijn ook zeer dik. Daarop bezigtigdenwij de vertrekken,
welken de keurvorst van Ments pleegt te bewonen, als
hij naar gewoonte des zomers herwaard komr. Boven'Iezelden
is de zogenoemde keurvorstenzaal, daar men de
afbeeldzels van all' de keurvorsten van Ments van het
jaar 13**, toen de flad onder de Mentfifche heerfchappij
gekomen is, tot op de tégerrwöordige tijden ziet. De regérende
keurvorst is de laatje, en er is nog maar voor
éénen plaats. De zoldering dezer zaal is met pragtïg half
verhéven werk, van verguld lood verfierd: jammer is het,
dat in den dertigjarrigen oorlog, om het lood voor de
Zweeden te vei bergen, alles met gips bekleed is. Van
het flot gingen wij naar de kerk der jefuiten, bezagen ook
de boekerij, welke eertijds aan 'deze orden behoord heeft,
die nu deels aan her illuster gymrftfmm* deels aan delaagerfchoolen,
die hier aangelegd zijn, ten deel gevallen
is. Op deze wijze heeft :«en hier de goederen der Jefui-

EN H E T OOSTEN. 223
ten overal gebézigd. Van Afchaffenburg namen wij
de reis over de groote ffeenen brug nabij deze ftad over
de Main, en kwamen aan de fiadSeligenf adt, die gemeenlijk
"-dingen genoemd word. Hier bezogten wij hetBenediktijner
klooster. Do abt, of regerende prelaat, is eenigzins
een fouverain heer, en regeert voor zijn ganfche léven.
Vader DOMINIOUS liet ons de boekerij zien: zij is vrij aanzienlijk,
en bevat ook eenige Latijnfche handfchriften ,
omtrent veertig fluks, waaronder één, hetwelk de vier
euanjgelisjen bevat, en van de tiende eeuw fchijnt te zijn.
In de kerk ziet men het graf van EGINHARD of EINHARD:
deze man was kanfelier, geheimfcbrijver en fchoonzoon
van KAREL DEN GROOTEN: de dogter des keizers, IMMA
of EJIMA , ligt in hetzelfde graf. EGINHARD heeft hier
gewoond, en het klooster névens de abtdij gefligt. De
monniken hebben te zijner eere voor in het koor een nieuw
praalgraf van veelverwig marmer laten oprigten. Zij verhaalden
ons als eene overlévering,dat de koning GUSTAAF
ADOLF, toen hij door Seligenftadt was gekomen, deze abtdij
onder zwaare brandfchatting had gefield, en dat de
koningin eenen aap bij zig had, die. agter op het rijtuig
had gezéten, in kapucijner kléding met eenen roozenkrans
en eenen gefchoren kruin éven als de kapucijnen.
Wij verlieten Seligenltad, gingen weêr over de Main, en
naar Wasferlas , een riddermatig goed , dat onder het
Duitfche rijk flaat en maar twee mijlen van Hanau ligt,
om onze opwagting te maken bij den prins LODEWIJK VAN
WURTEMBERG, die er zijn verblijf houd. Hij ontvong
ons zeer gunstig , en wij bragten hem groetenisfen uit
Zwitzeriand, als van den heer LAVATER, doktor HISZEL,

2ï4 R E I Z E DOOR EUROPA
ISELIN en anderen. Wij fpraken een uur lang met heul
over de wijsgeeren van onzen tijd, VOLTAIRE, DIDEROT,
JROUSSEAU,HELVETIUS e. z. v., die, gelijk de prins zig
uitdrukte, alom verwoestingen uitbreidden. De zelfmoord,
voegde hij erbij, is te Parijs zeer algemeen geworden,
Zédert dat de nieuwe godsdienst dezer mannen zig uitgebreid
heeft; men had hem verzékerd, dat in den ti d van
anderhalfjaar in die hoofdftad niet minder dan agthonderd
perfoonm zig zeiven van het léven hadden beroofd, en
de Franfche naiie bezat nogthans zo veel vrolijkheid en te
vrédenheid, zeide hij; hoe vee! grooter zou dus dit getal
niet geweest zijn onder een minder vrolijk volk? De
apostels van deze nieuwe wijsbegeerte wagten zig ook
wél, om het geen zij hunnen leerlingen aanraden, aart
zigzelven te oefenen. Met één woord, deze prins heeft
eene édele denkwijze en veel kundigheid. Hij heeft zig der
groote waere'd onttrokken, en leeft thans in eene foort van
etnzAm\Kió\_heremiiage']commele/pectaieur desTourbillons.
Zijne kinderen zijn in een klooster te Parijs. Hij heeft vóór
Minorka en Portmahon als luitenant - generaal het bevél
over de Franfche krijgsbenden gevoerd. Zijne gemaalin
is eene graavin van BLEICHINGEN. Na dat wij van dezen
beminnenswaerdigen heer affcheid genomen hadden,
kwamen wij des avonds laat weêr in ons heerlijk Hanau
aan.
Den 5 den
van bloeimaand deed het hof een fpeelreisje
naar Babenhaufen , vijf mijlen van Hanau , eu hunne
hoogheden bewézen ons de gunst, ons insgelijks re nodigen
, om hen op deze reis te verzeilen. Wij réden des
morgens te 10 uur in gezelfchap van deze hooge perfoo-
neu 3

E N H E T O O S T E N . 425
tien, die ons in het algemeen met zo veele gunstbewijzen
Overladen hebben, uit Hanau. Wij kwamen weer door
Steinheim en Selingenftadt, en reisden geftadig opMent-
flfchen bodem, tot dat wij te Babenhaufen aankwamen.
Dit is een groot ampt, dat aan den erfprins van Hanau
behoort, fchoon het rondom in het Mentlifche gebied ge-
légen is. Toen wij nabij de ftad kwamen, vodden wij
de lieden van alle kanten verzameld, om hunnenlands­
heer te zien. De geheele ftad is Luthersch. Het flot is
met twee loopgraven omgéven, en heeft een fraai gezigt.
Op de voorplaats van het hof zagen wij eene fraai gemaak­
te groep van graauwen fteen, welke een hert verbeeld,
dat door twee honden aangevallen en vervolgd word, en
tot eene fpringbron dient. MARTERFLECK, een bekwaam
beeldhouwer, doch die zig naderhand uit zwaarmoedig­
heid verhangen heeft, heeft dit ftuk voor vijftig jaaren ge­
maakt. Boven de deur van het flot ftaat het wapen van
den graave in vlak fnijwerk met het jaartal 1572. Op het
flot toont men onder anderen de zaal, en een bed, waar
in doktor LUTHER geflapen heeft: het bed heeft de graaf
FtLip van Hanau, in het jaar 1591, laten verbéteren] en
met fnijwerk en verfcheiden in hout gefnéden bijbelfche
fprcuken laten verlieren. —- Daarop bezigtigden wij de
merkwaardigheden der ftadskerk. De heer prédiker ÜLU-
ME, een jong, doch zeer bekwaam en tévens befcheiden
man , die fchrijver is van eene befchrijving der Babenhau-
fenfche oudheden, welke nog in handfchrift is liggende,
was onze CICERONE (kh). Voor in het koor ftaan fteenen
(hK) Zoo noemt men te Rome hen, die den vreemdelingea
de oudheden toonen en uitleggen.
.V. DEEL, p

226 R E I Z E D O O R . E U R O P A
ftandbeeJden. welken FILIP den ouden, graaf van Hanau,
die in 1481 overléden is, névens zijne gemaalin en twee
zooneu, verbeelden. Deze FII rp was graaf van Hanau-
lichtenbetg, en bezat ook een graafichap in den Elzas.
Deze tak van het huis van Hanau moet van den Menrzen-
bergfchen onderfcheiden worden, van welken niemand in
deze. kerk begraven is. In het geheel rusten hier zestien
prinfen en graaven. Het oudfte graffchrift is van VITALIS
DE BABENHAUSEN, Mi/es : Anno 1246. Miles betékende
toen zo veel als ridder. In de fakristij worden, in eene
kas, houten beelden bewaard, welken den paus GREGO-
mus den grooten en twee kardinaalen verbeelden. De
lieer BLUME meent, dat dit dezelfde GREGORIUS is, die
aan de herfrelling der fchoolen en wétenfchappen gearbeid
heeft, en dat men zijn beeldnis, uit dankbaarheid, in de
kerken opgerigt heeft. Maar dit ftandbeeld is voorzéker
niet van de tijden van GIIEGORIUS , maar van veel laater
tijd, hetwelk men ook uit de drie dubbele kroon, die het
op het hoofd heeft, en welke niet tot dien tijd behoort,
kan beüuiten. Ook bewaart men hier eene ménigte reli-
quikasjes en laaden, doch de reliquiën zeiven hebben de
Roomfchen er uit genomen. Nog zag ik eene verzameling
van oude boeken, onder dewelken eenige gedrnkten zijn
uit de vijftiende eeuw. De heer BLUME verzelde ons
toen buiten de- ftad, en toonde ons de opening, welken
de Keizerlijken in het jaar 1636, toen zij de ftad denZwee- -
den wilden ontnémen, in den muur gefchoten hebben.
De ganfche bezetting beftond toen uit niet meer dan 200
Zweeden, die zig egter tégen 6000 man Keizerlijken ge­
durende eene maand zó verdédigd hebben, dat zij de ftad

E N H E T O O S T E N . 227
niet konden hmémen, maar genoodzaakt waren, de belégcring
optebréken. — De gezamenlijke inwoners der
Had Babenhaufcn belijden den Lutherfchen godsdienst 5
behalven zestien of zéventien perfoonen, die r.qt den Hervormden
godsdienst, behoren, doch hier geen openbaare
godsdienstoefening hebben. . Wij wandelden over de
walleh van het Oor, daar men een pragtig gezigt heeft.
Op eenen venleren aflfand ziet men Katzen-elleboogen,
in de ftreek, waar de oude Katten , dettamvadMS HerHesfen,
gewoond hebben. Met eenen verrekijker omdektmen
het flot Zwingenberg in de Pa'ts, alwaar de keurvorst de
gevangenen van ftaat laat bewaren. De floibewaar-
der verhaakte mij, dat men hier een Oud beeldnis vind van
den koning GUSTAAF ADOLF, doch hij wist niet, waar hij
het thans zou vinden. Des namiddags te 6 uur réden
wij met de vorstlijke perfoonen weêr naar Hanau.
Den 5 den
van bloeimaand hadden wij een bezoek van
eenen zwaerdvéger , ALMGREN genoemd, die zéven en
twintig jaaren te Hanau gewoond heeft: hij is uit de ftreek
van Upfal van geboorte, en heeft het Zweedsch nog niet
vergéten. Zijn broeder , insgelijks een zwaerdvéger,
woont te Stokholm.
Den 6 den
déden wij wéder eene wan.'elreis, en wel in
gezelfch 'p van den heer kanfelier HOMBERG, namelijk naar
Selbold of Langenfebold, dat twee mijlen vari Hanau ligt,
om den graave van JSENBURG aldaar een bezoek te géven.
Het goed behoort aan den prins van denzelfden naam;
maar de graaf bezit het in lijftogt, en heeft hier een fraai
en ruim tlot laten bouwen. De Zweedert hebben het gebouwd,
pleegt de graaf febertzende te zeggen; want het
P 2

a5.S REIZE DOOR E U R O P A
is van de fchatten opgebouwd, die hij in Zweeden, daar
hij zes maaien, het laatst in 1750, geweest is, vergaderd
heeft. Hij was toen opperkamerheer van den koning FRE-
DERIK , die hem met eene ménigte juweelen en (nuifdoozen
begiftigde, doch welke laatften hij, wijl hij geen fnuif
gebruikt, névens de juweelen, in geld en gebouwen verwisfeld
heeft. Het Hot is wél ingerigt. Men vind hier
eene fraaije verzameling van fchilderijen van groote meesters,
als ook onderfcheiden Zweedfche afbeeldzels, als
van den koning FREDERIK, van de koningin LOUISA ULRI­
KA , van den graave FER^.EN , van de baronnes WRANGEL,
eu anderen. De graaflijke boekverzameling is niet groot,
maar uitgelézen, inzonderheid met betrekking tot de gefchiedenis
van alle rijken. (Jok vind men hier eene fraaije
verzameling van prenten, die uit omtrent honderd foliodeelen
beftaat. Voornaamlijk beviel mij: Histotre naturelle
des Oifeaux, ornèe de 306 Estampes, qui les repéfentent
parfaitement en naturel, desftnées & gravées par E-
LEAZAR ALBIN, & augmentée de notes & de remarques
turieufes par WILLIAM DERHAM , a la Haye 1701, 3 kwarto
deelen: een fraai en zeldzaam , tévens zeer wél afgezet,
werk; als méde Metamorphofis Infectorum Surinamen/ium
etc. per MARIAM SIBYLLAM MERIAN, Amftelodami, 1705,
in zeer groot folio. -— De graaf omving ons zeer wé).
Hij is een groot vriend der Zweeden, en vergeet nooit de
lreleefdheden, welken zij hem op allerlei wijzen bewézen
hebben. Hij is een heer, die in alle opzigten verdient hooggeagt
te worden, en denkt geheel anders, dan zijn broeder,
de prins, dien wij te SVlanheim hebben léren kennen,
encie tot den Rwomfchen godsdiens f overgegaan is. u

EN HET OOSTEN. 2 S 9
Téeen den avond kwamen wij weêr te Hanau*
Den io ik
" van bloeimaand kwam de prins GEORGE KA­
REL van Darmftad aan het hof in Hanau. Het behaagde
den erfprins, ons aan denzelven voorteflellen. Hij is een
beminlijk heer, fchoon van maar twintig jaaren, doch zo
bezadigd als een man. Hij is ridder der Johanniterörden,
en een broederszoon der markgraavin van Baden.
Des namiddags namen wij de zijden en fluweelfabriek
der heeren SCHREIBER en DITLEIN in oogenfchijn. Deze
is de eerfte fabriek, die men, en wel voor omtrent veertig
jaaren, te Hanau aangelegd heeft. Het fluweel, dat
hier gemaakt word, is van dezelfde deugdzaamheid, zegt
men, als het Genueesch.
d e n
Den n van bloeimaand bezigtigden wij de raadzaal,
alwaar de beeldnisfen van all' de graaven van Hanau te
zien zijn: de laatfte is in 1736 overléden, zédert welken
tijd het Hesfenkasfelsch huis dit graaffchap in bezit heeft.
Des namiddags déden wij, door den regérenden graave
verzeld, eene fpeelreis naar Philipsruhe. Hier is TALLAKD
in het jaar 1704 gevangen genomen.
a c n Den i2 bezogten wij den heer hoogleeraar en konfistoriaalraad
IBER , een' zeer geleerd' man, die ook eene
groote boekerij bezit, en aan wien het volgend handfchrift
toebehoort: La Papautè convaincue d'imposture par la
fainte Ecrituretpar l'Histoire ecclejïastique cjr 1
par k bon
fens, 1748, 430 bladzijden in folio. Het is door eenen
Roomschgezinden, en wel in de Franfche taal, gefchréven,
fchoon de fchrijver zegt, geen geboren Franschman
te zijn. Er heerscht veel nadruk en gewigt in. De heet
SEEii wist ZQ min» wie de fchrijver is, als van waar het
P 3

a 3o, R E I Z E D O O R E U R O P A
boek gekomen is: hij heeft het in 1765 met den post ontvangen.
Ook heeft niemand, behalvenhij en de overléden
markgraavin , dit merkwaardig handfciirifc gelézen. Hij
leerde het mij, om het doortelézen: het is zeer fraai eé
met kragt van geJagten en van uitdrukking gefchréven.
, Den van bloeimaand verhaalde de heer IBER ons,
dat hier te Hanau een man woont, d e te Rome, als hofjonker,
in dienst der koningin CIIR>STJNA is geweest: hij
heeft nog zijne volle kragten en levendigheid. Men geeft
hier voor, dat zijne familie' het gevvigtig geheim bezit,
om door een elixer, welks zamenliel bij niema. d anders
bekend is, de gezondheid zo wel als het léven te verlengen.
De heer IBER nam op zig, om ons geléeenheid te
géven, om dien ftfan te léren kennen: midlerwiil vermaken
wij ons met het vooruiizigt van eentn r.jken oogst
van anekdoten uit de gelchiedenis dezer koningin en haa-
$er hofhouding te Rome.
Den i7 l]sa verdween onze opwagting van piste-en eensklaps.
Wij lieten ons geen rust, eer wij den heer IBER
bezogten, om hem om het houden van zijne belofte te
manen. Maar hij gaf ons het onaangenaam berigt, dat
^deze oude dienaar der koningin, die hier in de ftad bij
-eenen goudfmid, FISCHBACKER genoemd, woonde, voor
zes of zéven maanden eene reis naar Italië aangenomen
"had. Hij heet UBBINO of URBIN, is een geboren Romein,
en négen en négemig jaaren oud. Eerst is hij hofjonker
bij de koningin CHRISTINA en naderhand luitenant in Franfchen
dienst geweest. Te Hanau, alwaar hij bij aanhoudendheid
eene goede gezondheid heeft genoten, heeft hij
zig vijf of zes jaaren opgehouden; te voren heeft hij te

EN HET OOSTEN. ig|
Offenbach gewoond, alwaar bij eenen oom heeft gehad,
die in den ouderdom van hond;rd en négen jaaren overléden
is. Cest dommage que notre espérance de tant d?anecdotes
s'évanouisfoit; Monfieur rn::R nous plaignoü ausfi
ieaucoup. [Het is jammer, dat ons vooruitzigt op zo
veele anekdoten verdween; de heer IBER beklaagde ons
ook zeer]. In het Kasfelseh archief word een brief
gevonden, welke Zweelfche anekdoten bevat van den
heer VON HOF, gezant des landgraaven WILLEM den VI.
aan het hof der koningin CHRISTINA : dezelve is de Stokholm
den 16 de
" van grasmaand 1646 gefchréven; de heer
IBER hééft er een affchrift van genomen, hetwelk hij mij
insgelijks médedeeide.
De heer JASSOY verzogt ons, in zijn gezelfchap eene
re ;
s naar Büdingen te doen , bet welk den iS

*3* REIZE DOOR EUROPA
nuttige médeburgers. Hunne vaste goederen en huizen
hebben zij aan den heer ACRICOLA, eenen hervormden
geestlijken, verkogt, en alleen het kerkhof, als eene gewijde
plaats, voor zig behouden. Deze oord heeft de alleraangenaamfte
ligging: die goede menfchen hadden geen
moeite noch kosten gefpaard, om denzelven zo aangenaam
als bekwaam te maken. Er is eene groote openbaare
plaats, die naar eene markt gelijkt, en met boomen
en haagen beplant is. Er was gebrek aan water; want
het dorp ligt in eene vlakte: maar de graaf van ZINZEN-
DORF liet eenen zeer diepen put graven, welke der broedergemeente
alhier niet minder dan Soooo dalers, of
-126000 gulden kostte. Uit dezen put kan aan alle huizen,
die elk eenen bijzonderen waterbak hebben, genoegzaam
water bezorgd worden. De réden, waarom dezelve zulk
eene verbazende fom gekost heeft, is , wijl men zéven jaaren
lang, en wel tot herhaalde reizen van nieuws aan ,
daaraan gewerkt heeft. Dezelve is in het geheel 534 voet
diep, en is met vierkante roode fteenen, die men van
Büdmgen heeft laten halen, opgemetzeld, doch geheel
benéden is hij in eene rots gehouwen. De huizen te
Herrnhage zijn groot en fraai: men ziet hierin alles 22
hooge, naar paleizen gelijkende, woonhuizen; ondertusfchen
Haan zij nu lédig, uitgezonderd dat, hetwelk de
heer AG-RICOLA bewoont. Wij bezigtigden insgelijks de
eerfte kcik, die aaultonds bij den aanleg van dit dorp gebouwd
werd ; als ook de hoofdkerk, een fchoon gebouw;'
de zoldering is met verfcheiden fchilderijen, die den Heiland
na zijne opifanding, daar hij aan THOMAS zijne open
Sijde vertoont e. z, v,, verbeelden , verlierd. Het luns,

EN HET OOSTEN. 233
Waarin de graaf van ZINZENDORF , bisfchop der gemeente,
gewoond heeft, is niet minder een heerlijk gebouw, en
heeft gemeenfchap met de kerk. Verder bezigtigden wij
het zusterhuis, hetwelk zeer ruim is, en drie verdiepingen
heeft, in welkerbovenfte de flaapvertrekken zijn. Het
broederhuis is op dezelfde wijze ingerigt. Het is jammer,
dat de?e fraaije en lédige huizen nu zo geheellijk vervallen.
Men ontdekt alom de zindelijkheid en netheid, die
onder deze lieden heerscht,en waar in zij uitmunten. Het
kerkhof is van het vlek afgelégen. De grafftéden zijn in
eene regte lijn agter elkander, en doorgaans op eenen gelijken
affland van elkander, aangelegd. Elke grafdeen
heeft een nommer of een graffchrift, in hetwelk altijd het
woord heimgegangen [naar huis gegaan]: in plaats van ge
fiorven gebruikt word. Op de grafzerken der drie zoons
van den graave flaat Denatus: [overléden] hunnagraffchriften
zijn de eenigfte Latijnfche. Wij vonden ook het graf
van eenen Zweed: op den fteen leest men het volgend opfchrift
: Hier ruhen die Qebeine IIEINRICH KÖNICS geb. zu
Gothenburg in Schvedend. 20. April i743,felig entfchlafen
d. 6. Febr. 1751. [dat is: hier rust het gebeente van
HENDRIK KONING, geboren te Gothenburg, in Zweeden,
den 20. van grasmaand 1745., zalig ontflapen den 6. van
fprokkelmaand 1751]. Wij waren nieuwsgierig om de réden
te wéten , waarom men in dit graffchrift entfchlafen,
f ontflapen) en niet, gelijk in de anderen , heimgegangen ,
gefield had. De heerDORiE, te Marienborn, zeide mij
naderhand, dat dit op hetzelfde uitkwam, want dat dg
beide fpreekwijzen bijbelsch waren : ,, onze vriend LAZA-
p, RUS flaapt; ik heb begeerte om bij CHRISTUS te zijn

a 34. R E I Z E DOOR E U R O P A
„ e. z. v." Tusfehen het dorp en het kerkhof heeft men
eene laan met fraaije boomen. Toen de Zinzendorfers
nog hier woonden, hadden zij verfcheiden goede fabrieken,
uurwerkmakers winkels, en dergelijken. Wij
verlieten eindelijk dezen aangenaamen oord , en'begaven
ons naar Büdingeu, dat er flegts eene halve mijl van af,
en vijf mijlen van Hanau, aan den vloed Seemenbach
ligt, welke zig iri den Nidder Ontlast. Hhr woont de
rege'rende graaf van ISENBURG: de flad is niet fraai. Wij
bezogten den heer PELS, weleer leeraar der Latiinfche
fchool te Amflerdam, en thans rektor van het gymnafium
alhier. In zijn huis ziet men overblijfzels van eenen ouden,
piramiedswijze van groote fteenen opgebouwden,
toren, waarvan de muuren zo dik en fierk zijn, dat zij
naar de werken der oude Romeinen gelijken, fchoon zij
met ouder, dan van de dartiende eeuw zijn'« en van de
oude graaven van ISENBURG afkomen. Digt bij Biidingen
is een zoutwerk: het zout komt uit eene bron; de geheele
inrigting heeft overeenkomst met de zoutwerken te Lion
le Saunier, in Franche comté. Des namiddags
vertrokken wij van Ondingen naar Marienborn, daar ook
een flot is, dat eene goede ligging heeft. Hier hebben
eertijds insgelijks Hernhutters gewoond, die dezen oord
zeer wél en aangenaam aangelegd hebben. Thans is hier,
behalven den heer DORIE , uit Glückfladt, niemand van
hun meer te vinden. Deze man, die met euangelifche
zalving fprak, kwam mij zo eerwaardig voor, als of ik
éénen van de apostelen onzes Heilands gezien had. Hij
liet ons de kerk der Hernhutters zien, waatïn de broeders
m het jaar 1764 hunne fynode gehouden hebben; zij is

•EN HET OOST È N. 935-
fraai en met voortreflijke fchildïrljëft verfierd. De graaf
ZINZENDORF hcefc er dikwijls in gèprédikt; doch thans
word er geen godsdienst mefer gehouden, maar de'kerk is
gefloten. Den heer DOIUE, welke prédiker bij dezelve
was, is het verboden, te prediken. De gezamenlijke
raadsheeren te Biidingen prézen eenparig de Hernhutters
wégens hun goed en onberispüjk gedrag e. z. v. Doen
door de ftreeken -van den minister EAUER zijn deze vreed-
zaame lieden verflrooid. Wij réden verder naar Mar-
köbel, eene kleine Itad in het graaffchap Hanau, die veele
vrijheden en aanzienlijke voorregten geniet: zij heeft vee­
le inwoners, en de landlieden alhier zijn wélgefceld. Aan
dezen oord woont een van het waereldsch gedruis verwij­
derde wijsgeer, Se heer SIGISMOND, die gedurende zestien
jaaren hofmeester en beftierder van den regérenden graave
VAN WITGENSTEIN geweest is, doch zig naderhand in de­
ze zijne geboorteplaats tot rust begéven heeft: hij leeft
hier van zijne inkomften, en heeft voor de wedde, wel­
ke de graaf hem aangeboden heeft, bedankt. Hij is een
diepdenkend wiskoiiftenaar en bezit wél uirgelézen boe­
ken , die hij ook zeer wél kent. Het grootfte gedeelte
van zijne bezitting heeft hij tot eene fchool 'en boekerij
voor de kinderen der dorpelingen beftemd. Van
hier keerden wij weêr nar.r Hanau, dat drie mijlen van
Marköbel ligt. Deze kleine bijreis heelt ons veel verge­
noegen verfchaft.
Den iQ

436 REIZE DOOR EUROPA.
Daarop, en na dat wij volgens gewoonte ten hove gegéten
hadden,bezogten wij den heer regéringsraad WEGNER,
en namen voor, zijne fraaije boekerij te doorfnuffelen.
Onder anderen vonden wij vier gefchréven boekdeelen,
welken lesfen van den vrijheer VAN WOLF bevatten. De
heer WEGNER bezit ook een origineel af beeldzel van den
Zweedfchen veldheer RAMSAY, die in den dertigjaarigen
oorlog te Hanau het bevél gevoerd heeft. Men zegt van
hem, dat hij aan het land veel goed, maar den toenmaals
regérenden graave veel kwaad, gedaan heeft.
Den io aen
van bloeimaand woonden wij wéderom een
krijgsfchouwfpel bij, namelijk de wapenfchouwing van de
troepen des erfprinfen, graave van Hanau. Ik heb hier
voor reeds gezegd, dat deze heer een ongemeen groot liefhebber
van het krijgswézen is. Dezen dag fcheen hij ook
uitnémend vergenoegd te zijn, wijl alles naar wensch afliep.
De troepen zijn wél geoefend, en zien er fchoon
uit. De prins was overal bij, en fteeds aan de fpitze van
zijn volk. Er waren wel drieduizend menfchen van Frankfort
gekomen, om deze fraaije wapenfchouwing bijtewanen.
Des namiddags waren wij bij den heer kapitein SCHEE-
LE , die ons een klein ftuk hard brood, of tweebak, toonde,
waarvan de koning OUSTAAF ADOLF gegéten had. Deze
omftandigheid, en dat het te Koningsbergen gebakken
was, was ook met inkt op het ftuk brood aangetékend ;
doch daar ftond bij, dat het 180 jaar oud was, hetwelk
gewis eene dwaling, of eene fchrijffeil is. Ook za­
gen wij bij hem een beeld der Ifis, dat op de kniën ligt,
en iets- als eens ftnids aambeeld, tusfehen de handen houd:

E N H E T O O S T E N . «3?
ik had te voren nooit eene Ifis in deze houding gezien; zij
is uit eenen fteen gemaakt, die, als men er op flaat, een
Iterk geluid van zig geeft, als of het ertz was.
f t e 1 1
Den 2i van bloeimaand bezogten wij den heer hoog­
leeraar HUNDSHAOEN, die ons Italiaanfche handfchriften
liet zien, welken de berigten bevatten van verfcheiden Ve-
netiaanfche gezanten, aan den Raad, wégens de uitvoe­
ring van allerhande geheime lasten: deze ministeriaale ge­
fchriften betreffen Konflantinopel, Genua, Lucca, Ro­
me e. z. v. en maken drie folianten uit. In zijne boekver­
zameling zag ik ook voor de eerfle maal JUNGCKHERROTHS
Hoogduitfche overzetting van het nieuwe Testament, die
te Offenbach 1732, in oktavo of groot twaalve, gedrukt
is. AH'de exemplaaren zijn opgehaald; en het is zeer be­
zwaarlijk , er één volledig te zien te krijgen. Men heeft
mij gezegd, dat de heer hofraad MICHACLIS niet meer dan
eenige bladen daarvan heeft kunnen te zien bekomen. De
overzetting zelve is belachlijk en bijna geheel onverflaan-
baar.
Toen wij op het flot aan tafel kwamen, vonden wij daar
mylord CAVENDISCH en den heer DE ST. GERMAIN , die
van Laufanne waren gekomen, en naar Kasfel en Berlin
wilden. Wij hadden hen te Laufanne bij monfeigneur
BKOGLIO léren kennen. De heer DE ST. GERMAIN verhaal­
de mij, dat tePau, de hoofdftad in Bearn, een ftand-
beeld te voet te zien is, het welk LODEWIJK den XIV. ver­
beeld , en nog bij zijn léven en op zijn bevél opgerigt is,
fchoon de inwoners van Eearn liever een ftandbeeld voor
hunnen landgenoot, HENDEIK DEN GROOTEN , wilden op*
rigten; en om die réden heeft men op het voetftuk htt

038 R E I Z E DOOR E U R O P A
volgend opfchrift gefield: Ccst ia fiatue du petit-fih de
notre grand Roi IJENRI IV., [dit is het ftandbeeld yaa
den kleinzoon onzesgrooten konings H,:.NDRIK IV.], het
welk oiidenusl'chen in hunne platte of boerenfpraak , eer.e
foort vanprov§nfaalsch.. is vervat, doch voor het overige
tamelijk overeenkomt met dat, hetwelk men op het
graf van IEPIJN heelt gezet: ci git ie perede CHARLES
JUAONE [nier rust de vader van KAREL DEN GROOTEN].
De heer DE ST. GERMAIN is uitliet Bearnfche van geboorte.
Hij zeide mij ook, dat de tegenwoordige koning van
Engeland, GUSTAAF WASA en KENORIK den IV. tot zijne
helden had verkozen. Deze keus fteunt op goede gronden.
Des namiddags bezogten wij dengoudfmid FISCIIBACKER,
in wiens huis bovengemelde heer URBIN gewoond heeft.
Hij toonde ons eenen brief van zijne hand. Thans reist
hij in Italië, tn wel in gezelfchap van eenen zijner vrienden
uit Langenthal in Zwirzerland, die ook, gelijk de
heer URBIN zelf, een goudmaker is. De heer FISCHBACKER
beloofde mij, aanftonds aan hem te fchiijvcn, en naar
anekdoten van de koningin CIIRISTINA te vernémen. Hij
is te Rome in 1675 geboren ; was dus veertien jaaren oud
toen deze vorstin overleed.
Den 23iien van bloeimaand begonnen wij affcheidsbezoeken
te géven. Wij namen met de aandoenlijkere harten
affebcid bij den régérenderj graaf, die ons met zo vee.
le weldaaden en gunlteu overladen heeft, dat wij Hanau
nooit zullen vergéten: en hoe zou het ook mogelijk zijn,
Hanau te vergéten ? Het behaagde haarer koninglijke
hoogheid de erfprinfes ons eenen brief aan mevrouw

E N H E T O O S T E N a 39,
haarc zuster ,!haare majefteit onze koningin ,médetegéven.
Den 24 ftetl
bragten wij den ^nfeben voormiddag door
met het affehrijven der gewigtigfie plaatzen uit het bovengemeld
merkwaardig handfchrift betreffende den paus,
het welk de heer IBER. mij geleend had.
Des namiddags leiden wij het laatfie bezoek af bij deti
heer IBER. Hij vertelde ons veel van den graave van
ZINZENDORF , dien hij te Berlijn in perfoon gekend,
en twee volle jaaren had horen prédiken: onder anderen
had de koning hem zonder bewilliging der geestlijkheid
verlof gegéven om te prédiken, en toen deze vertoogen
daartégen gedaan had, zig op de volgende wijze
uitgelaten: vous autres vous vous amufez desplaifrs, des
debauches & a jouer; et en cela vous fuivez votre inclination;
mals celui - ci aitne a prêcher: chacun a fa ma~
rotte; d'ailleurs faurai tant d^accife par la confomption
des vivres de tant de perfonnes [dat is: gij houd u bézig
met vermanken, met vrolijkheden en met fpélen; en hier
in volgt gij uwe neiging; maar deze vind genoegen in
het prédiken : elke zot heeft zijn zotskapje; voor het overige
zal ik door de vertéring der lévensmiddelen van zo
veele menfehen veel impost winnen]; in het jaar 1738
was de graaf van Berlijn naar Herrnbage vertrokken ; in
de wijsgeerte was hij niet zeer ervaren , maar anders tamelijk
geleerd geweest, en — —. — , —•
•— — — — — — — om beroemd te worden;
hij had veel en verre gereisd, en de menfehen in
alle mogelijke (tanden befludeerd; tot dat einde was hij
zelfs in llegte huizen gegaan, om den mensen in zijne

S4& REIZE DOOR E U R O P A
verlaging te befchouwen, doch had zelf aan de voorvallende
buitenfporigheden geen deel genomen.
Den 25

Ë N H E T O O S T E N .
TERUGREIS VAN HANAU NAAR
FRANKFORT.
B c-n 2.6^ a
van bloeimaand verlieten wij ons bekoor­
lijk Hanau. Wij gingen te fcheep den Mainiiroom af.
Onze voortreflijke vriend, de heer JASSOY, verzelde ons
tot Ruppenheim, het lustllot der overléden landgraavin
van Hesfen. Daarop voeren wij met droefheid voorbij
het bekoorlijk Philipsruhe, en, de kleine flad Offenback
op zijde van ons latende, zetten wij de reis verder naaf
Frankfort voord.
Tweede verblijf te Frankfort.
jf3en S7 f:
"> van bloeimaand bragten wij door met be«
zoeken.
Den volgenden dag gingen wij vroeg op de boekerij,
De heer F R A N S V A N L I C H T E N S T E I N toonde mij L U D O L F S
handfchriften, namelijk zijne geleerde briefwisfeling met
LEIBNITS en andere geleerden, waar uit wij verfcheiden
uittrekzels maakten. —Wij zagen ook de oorfpronglijke
fchriften van M I C H A G E N E A N D E R S brieven aan PABRICIUS ;
verder Epiftolj: ZAIUSKI'I, een zeer zeldzaam werk, dat
uit vier foliodeelen beflaat, en te Brunswijk 1709 ge­
drukt is;alsook D - T A U L I F R E H E R I TheatrumVirorumeru-
aitiene clarcrumetc, dat ook tamelijk zeldzaam is. Vervol-i
Q

2 4a R E I Z E DOOR. E U R O P A
gens zagen wij de Ethiopifche letters, welken LUDOLFaan
deze boekeri] vorecd heeft, en die'fterkgenoeg zijn,
om een geheel boek in deze taal ;e drukken.
Verder borzogien wij de boekerij van den beer LICH-
TENSTEIN zélve. Zij is talrijk, voorriaamlijk in regtsgeleerde
boeken: onder anderen vonden wij het werk van
den kardinaal D'CSSAT , met aanmerkingen van AMELOT
DE LA HOUSSAYE, te Parijs, in kwaftö gedrukt. Dit
zeldzaam beek bevat veele nuttige zaaken voor eenen
ftaatsman. Hier vond ik ook voor de eerfte maal Cenfura
Librorum Apocryphorum adverfus Pontiftcios, inprimis
ROBERTUM BELLARMINUM etc. prelectionibus 250
pofthumis, in AcadcmiaOxonienfi tractataa JOHANNE RAY-
NOLDO, Anglo, Academie Oxonien/ïs Profes/ore Theologie;
in nobili Oppenheimio , 1611 ,• twee deelen in 410.
Dit werk is ongemeen raar, waarover men VOGT kan nazien.
De fchrijver is ook om de volgende omstandigheid
zeer merkwaardig: daar waren twee broeders RAYNOLD ,
JOANNES en WILLEM ;de eerfte behoorde tot de Roomfche,
de andere tót de Hervormde leer: zij rédentwistten met
eikanderen over gèloofszaaken , waarvan het gevolg was,
dat beiden hunne geloofsgevoe'ens veranderden, en e.ne
wéderzijdfche ruiling déden : JOANNES omhelsde de Hervormde,
en WILLEM de Roomfche leer: (z>e Deutfche
Acta Eruditorttm, Band 5, Seite 171.) Het'is ook iets
zonderlings, dat het boek te Oppenheim gedrukt is, zonder
dat er ergens réden gegéven word, waarom men e.m
boek , dat in Eng'e]ahd gefchréven is, op deze plaats
heeft laten drukken. Er is ook niets van eene voorréde
vóór. Ik zag ook nog een ander zeldzaam boek met

EN H E T OOSTEN. a 4 3
den vo'genden titel: De Amplitudine Regni Coslestis, Li~
bri duo. quibus numerum electorum (ive falvandorum in
regno ccelesti tnuito ma'orem futurum , quam reprobatorutn:
et Judets bod/er vos omnes ante extremum judicium ad veram
CHRISTI Mesfix agnitionem et fidem esfe coxgregandos ex
Sacra Scriptura et Patrum etc. demonflratur; (uAELlOj
stCQNOO CURIONE, facrofancte Theologie in Baft.eer.ji
Academia quondam Profes f re, auctore- Excufum Fran-
cofurti Anno MDCX Vil.; 248 bladzijden, in 4to. (Jj).
Deze CURIO is dezelfde, welke Pasquillus ec/ïaticus t Gefieva,
f44., gdctiréven heeft (M). .
Daarna bezagen wij het huis en de ontleedkunstkamer
van den ovcriédeti doktor SENKENBERG. Hij heeft 100.000
gleden gegéven tot het ftigien van een gasthuis, eene
outleedkunstkamer, eenen geneeskundigen tuin, en eene
(/V) Een andere druk van dit boek wordt vermeld bij GER-
DES Spicil. Libr. Rar. p. 100. • Van dezen COEUUS(ZOO
moet er liaan) SECUNDUS CURIO is ook reeds boven bl. 134,.
gsfproken: meu zie, over hem, de fchrijvers, door den Heer
SAXEaangehaald.Oww. Lit.P.II.p. 550,: —Maar boven is verge«
ten te melden, dat de Elegie, opdea naam van Hippoljta Tanrel/a
uitgegeven, ook te vinden is in CoLiMEsn Cimel. Liter %
C. 36. p. m, 79-87., en elders: doch d c dezelve niet door
haar, maar door haaren man, Balthazar Castilioneus, of G^aaf
de Ca/fi*li(m?(ov

J*14" R E I Z E D O O R E U R O P A
boekerij. Hij zelf ligt in den tuin begraven. Hij ftierfifi'
het jaar 1772 aan eenen val, dien hij uit de tweede verdieping
van het huis deed, als hij naar het werk der met- '
Zeiaars zag. Het gasthuis is nog niet ten volle voltooid;
de inrigting van hetzelve is voortreflijk. Eén van zijne
broeders Word thans hier, op bevél der overheid, in gevanglijke
bewaring gehouden; de andere is hofraad te
Weeneii. Dé boekverzameling van den heer SENKENBERG
flaat onder het opzigt van den heer doktor REICHARD.
Dezelve bevat omtrent 10000 boekdeelen, uit alle takken
der geleerdheid, waaronder ook verfcheiden zeldzaame boeken
zijn. Men ziet hier ook de origineele afbeeldzels van
doktor'LUTHER niet het jaartal 1577; van doktor JONAS,
I529; Vafl MELANCIITON, EUASMUS, RAIMOND LULLUS,
SPENER en BiPFEr. of DEMOKRITUS, vart welken laatflen'
SENKENBERG een groot vriend was, en wiens grondflellingen
in de artsenijkunde hij tot de zijnen gemaakt heeft.
Dm z r
J'-* van bloeimaand bezogten wij den heer hof­
raad hnsENK.''icn, vader van dién EHRENREICII, welke
re Srokholm gewoond heeft (•)'. Wij bezigtigden zijn
fraai kabinet: eene ongemeen keurige verzameling van fchil­
derijen, fchelpen, delf dollen en verfteeniflgen. Men ziet
hier fchilderijen van het'penfeel der grootfte meesters, bij
Voorbeeld: de herders, den nieuwgeboren Heiland aan­
biddende, door RAIHAEL UEBINO op eenen zwarten
(*) Deze laatfte is ook hofraad, en houd zig te Koningsbergen
op. Hij bezit goedefcheikundige, en daar méde verwandie,
kundigheden, en is de uitvinder van den gees» van wijnazijn,
als een behoedmiddel tegen de pest. Aanw, dei,H*Vertalsru

EN HET OOSTEN. »4S
ffeen gefchilderd, een in zijne foort bijna eenig ftuk: de
Zwar e ftcep verbeeld den nagt, en een licht maakt da
geheele fchilderij helder, het hoofd van JOSF.F is zo voor*
treflijk gefchilderd, dat men zig niet kan verzadigen met
het te befchouwen, fchijnt egter niet van R A P H A E L S hand
te zijn; dit heerlijk kunstftuk is van Munchen gekomen,
en duur betaald; — een kruisbeeld door V A N DIJK: een
meesterftuk; — M A R I A door J A K O B O POINTE E A S S A N O
op f.een: insgelijks onbefchrijllijk fraai; de .kroning
der maagd M A R I A op lazuurfteen van Rocca vecchia met
goud gefchilderd, door P A O L O V E R O N E S E : dit ftuk heeft
weleer den kardinaal V A L E N T I te Rome toebehoord;
het afbeeldzel van den onthoofden K A R E L S T U A R T , d ici
K N E L L E R , te London in het jaar 1681 gefchilderd: deze
Engelfche fchilder heeft den onaelukkigen koning ge hirende
zijne gevangenis verfcheiden maaien getrokken;
doch geen dezer af beeldzels is voltooid geworden; — het
afbeeldzel van L A R O I L L I E R E S , portraitfchilder aan het IT f
van L O D E W I J K den XIV., door hem zelvèn gemaakt. In
zijne verzameling van natuurlijke zeldzaamheden vestigden
wij onze aandagt inzonderheid op een verfteend vo«
gelnest, dergelijken men niet ligt vind; den zeldzaamen
boorn den dubbelen fpillekop, daar 170 gulden voor betaald
word; het zogenoemd Buccinum aruanum, dat
nog zeldzaamer en tévens duurder is, en 250 gulden gekost
heeft, e.z. v. Ook zag ik eenen klomp, hout met
eene dikke korst van wijnfteen bekleed, als een' kogel of
bal, die in het jaar 1725 uit de baarmoeder eener vrouw,
t£ Marbach, in het Wurtembergfche, gehaaldwerd. Men
weet niet, hoe deze verharding zig daar gevormd heeft
Q 3

n6 R:E:IZE DOOR E U R O P A
rnaar een foldaat heeft deze vrouw met eene ijzeren tang
van dit ongemak verlost. De vrouw was zo ondankbaar,
dat zij haaren heelmeester niets voor ziire moeite wildé
betaler; hij was der'ialven genoodzaakt, haar vóór

EN HET OOSTEN 247
twee .le deel van SCHARDIÏ Scriptores rerum Germanicarum
, teBasel, in folio. 2) 'Vocatio divina Regis Suecia
pto redimenda religione at que libertate Germania, Moguntla
> in quavto. 3) Relatie hiftorica de duobus GUS-
TAVIS, Regibus Suecia, ato, nepote, August ante confeslionis
dtfinfotibus. 4) Succincta''narratio omnium eorum,
qua ab ultimis comitiis fept emviralibus Ratisbona
haVttis, in pacis cum corona Suecia regno negotio usque
ad exitum anni 1637 gefta funt. 4. 5) Suecia hiftoria,
pragmaticd, qua vuige jus publicum dicitur, Holmta.
ó) Regnorum Suecia, Gothia et Finlandia defcriptio
Amjlelodami. 8. 7) Anna Suecica, of befchrijving van
den oorlog, welken GUSTAAF ADOLF, koning van Zweeden,
tégen FERDINAND II. gevoerd heeft. 4to. 8) Animorum
in Europa et vicina Ajia motus de Suecici belli
m'otu in Polonia , Upfalia. 4. 9) Sedcs et origo belli
Sueco Danici, Francofurti. 4. 10) VIR GII.IUS Christianus
Suecicus, pre Status Romani imperii centonibus Virgt'Hanis
defcriptus et ADOLPIIO Suecorum regi oblatus a J. C.
P. Ev. 4. 11) Metzelfde werk in het H iogdiiitsch. 12)
Cupia literarum nobilis cu usdam Sueci ad nohilem quendam
Franconienfem. expromens intentlones et confi'ia tam
cocta quam ctquenda belli in Germania, hinc inde a Suecis
et jam in Dan os et lam adornati, Francofurti. 4. 13)
Sueco-Polonica Acta, ftve Exegr/is commemerans causfas
quibus ordines regni Suecia provocati SIGISMUNDUM III.
Regem Polonia ejusque progeniem Sueco diademate exuerunt,
Stockholmia. 4. 14) Litera Hamburgo mlsfa continentes
inter alia naumachiam Sueco • Danicam habitam ~|
Octobris anno 1644. 4. 15) Linrte Suecorum regis ad

•4.8 REIZE DOOR EUROPA
RADZWILLIUM magrit Ducatpts Llthuan'uz Campi • ducem,
pee non Senatorum regni Suecia ad Senatores regni Polonia.
4. 16) Causfe, oh quas Suecorum Rex GUSTAVUS
ADOLPHUS tandem caactusfit, cum exercitu in Germaniam
ntovere, Stralfundia. 4. 17) Oratiopanegyrica in laudein
GUSTAVI ADOLPiii , Suecorum Regis, et CONSTANTIE,
FREDERICI V. Bohemia Regis, a diverfs auctor'bus. 4.
18) Roftochiana funeralia fuper ohitum Regis Suecorum
GUSTAPIII ADOLPHI, 4. '20) Senatus Univerfltatis Rostochienjis
Lesfus fuper ohitum GUSTAVI ADOLPHI. 4. ai)
Fama posthuma GUSTAVI AOÓLPHI, Regis Suecia, confecrata
a Mufs Stetinenfihus. 4.' 22) Oratio ad GUS-
TAVUM ADOLPITUM , ' Suecorum Regem , Francofurti.
4. 23) Threni in funus GUSTAVI ADOLPHI, Suecorum
Regis, Mufarum Stetinenfium, Roftochia. 4. 24) Dania
ad exteros de pet f dia Suecorum, autore G.P.OZENKRANZ.
{Zie PLACCii theatrum Pfeudonymorum, Num. 1074)
25) Pamgyricus CAROLO GUSTAVO, Regt Suecia. dictus y
Lugduni Batavorum. 4. 26) Epigrammata de tempore et
heilo Suecico, Stetini. 4. 27) Threni in funus GUSTAVI
ADOLPHI, Regis Suecia, Stetini. 4. 28) ThrenoTogia;
fuper ohitum GUSTAVI ADOLPHI , Regis Suecia, Lipfix'.
4. • 29) Epigramma in ohitum GUSTAVI ADOLPHI, Suecorum
Regis. (Zie Catalogus deductionum, onder den
naam FERDINANDUS III.) 30) Germania ad Germania
trium provinciarum imperio exemtos nobilés Suedici remonf
ratio fcederis. 4.
In het kabinet van gedenkpenningen te Frankfort word
ook een groote zilveren gedenkpenning bewaard, in het
jaar 1634, op GUSTAAF ADOLF geflagen. Op de eené

E N H E T O O S T E N . s 4 9
zijde ziet men het lijk des konin^s in den koninglijken
mantel, met de kroon op het hoofd, en het volgend omfchrift:
GUSTAVUS ADOLPHUS Magnus Dei Gratia Suec.
Goth. S? Vandah Rex Augustus. Onder het lijk (laat;
Natus 9 Dec. Anno 1594. Gloriofe Mortuus 6 N~ov. 1632.
Op eenigen afltaud ziet men den vlugtenden vijand, door
krijgsvolk te paerd vervolgd; in de lugt zweeft eene mé,
nigte engelen, van dewelken één in de regte hand een
vlammend zwaerd , en in de linke de fpreuk: vel mortuum
fugiunt [zij vlieden zelfs voor den dooden], houd: boven
den koning ziet men eenen anderen hoop engej n,
en van den hémel onder den naam nin' afdalende draaien,
névens de fpreuk: Euge[ervefidelis. [Wel! gij getrouwe
dienstknegt! ] Op de keerzijde ziet. men den koning
op eenen zégewagen, die door geyleu.gelde paerde»
over draaken en andere gedrogten heen getrokken word.'
De koning houd in de regte hand eenen ontblooten dégen
, en in de linke een open boek, waarin met zeer
kleine letters de woorden: Verbum Dei manet in eternum
[Gods' woord blijft in eeuwigheid], gefchréven (laan.
Agter den koning word men een' perlbon gewaar, die
éene zuil vasthoud en den koning met eenen lauerkrans
kroont. Te regter zijde naast den koning verfchijut eene
vliegende gedaante, welke de godsdienst fchijnt te zijn ;
haar hoofd is met fterren omgéven, en in de regte hand
houd zij een boek , op hetwelk men een altaar ziet, waarop
een brandend hart ligt. Boven dit beeld leest men de
woorden: Et vita & morte triumpho [ik zegepraal in leven
en dood.] Het ornfchrift op deze zijde is: Dux Glo*
0.5

«5° REIZE DOOR E U R O P A
rhf. Princ. Plus , Heros jnvï&. Fi&or Incomparab.
Triumph. Fefix & Germau. Literator. Anno 1631.
Des namiddags bezogten wij den heer rektor PURMAN,
die eene fraaije boekverzameling bezit. Ik dborblaadde
de naamlijst der handfchriften van de UfTcnbachfche boekerij
, waaronder veel gevonden word, dat de Zweedfche
zanken, de regéring van GUSTAAF ADOLF e. z. v. betreft,
©rider de gedrukte boeken, die UFFKNBACH toebehoord
hebben , bemerkte ik in het tweede deel van den katalogus
tr dén met dezen titel: Argonauüca Gtistaviana,
dat is, berigt van de nieuwe zeevaart en den koophandel,
of de algemeènë handelmaatfchnppij door den koning
GUSTAAF ADOLF opgengt, Frankfort, 16.33, iri folio.
De boekverzameling van UFFENBACII is voor twintig
jaaren bij openbaare verkoping verkogt: zijne oosrerfche
en alle overige handfchriften zijn naar Hamburg aan den
Philologus WOLF gekomen; maar die, welken op Frankfort
betrekking hebben, zijn in de boekerij alhier. De
boekerij van WOLF te Hamburg is nu ook 'verkogt en verfpreid.
Hierop bezogten wij den boekhandelaar V/»RRÈNTHAPP,
wiens boekwinkel één van de be?t voorzienen is. Ik zag
bij hem GOLIUS Arabisch woordenboek, door GOLIUS eigenhandig
verbéterd en overal aan den rand met zeer nuttige
aanmerkingen voorzien. JOANNES HSNDRIK MAJÜS,
hoodleeraar te Giesfen, handelt in zijne fchriften over deze
aantékeningen. Het gemelde exemplaar heeft aan UFFEN-
BACH behoord; hij had het van een' oud' boekhandelaar
te Leiden gekogt, die het op ie verkoping der boeken

E N H E T O O S T E N . * 5T
van GOLIUS gekogt ha '. De Hëef VARRENTU APP wil het
voor vijftig Hollandfche dukaaten afftann. Deze man,
die bij den heer BRTASSON te Parijs geweest is, verhaalde
mij de volgende bijzondere omftandigheid betreffende de
Chineefche fyiaakkunst van FOURMONT: toen BRLA^SON
zag, d.it hij geen genoegzaam getal exeroplaaren tl arvau
verkopen kon, maakte hij er, voor omtrent drie jaar,
hunletd van tot misdruk. Deze anekdote is te zékérer,
daar de heer' VA^RENTRAPP zelf de geen is, d'e het wreed
befluit, om zulk een zeldzaam werk, welk als de beste
Chin efche fpraakkrnst, die wij bezitten, in gsnsch Europa
gezogt word, in misdruk te veranderen, heeft moeten
u ;
t 'oeren. Het exemplaar daarvan was tot daartoe
Voor een' louis d'or verkogt.
TERUGREIS FAN FRANKFORT
NAAR
D deu
EN i
MENTS.
van zomermaand, des voormiddags te n
uur, vertrokken wij met het zogenoemd marktichip van
Frankfort. Onderweg bezigtigden wij tle Had Höcnst,
welke onder het gebied van Ments behoort, névens het
flot, dat in den dertigjaarigen oorlog door de Keizerlijken
verwoest is. Men zeide ons , dat onze groote AXEL OXËN-
STIERNA er zig eenigen tijd heeft opgehoudeu, en in het
archief vind men nog eenige oude rékeningen van hem.
Wij nacaen de daarzijnde porfcleinfabnek, de «enige in

s£$ REIZE DOOR EUROPA!
deze flreek, in oogenfchijn. Van hier zetten wij de reis
naar Ments voord, daar wij des namiddags te 5 uur aankwamen.
' Tweede verblijf te Ments.
J0)

E N IIEÏ O O S T E N . 253
waar toe het volgende aanleiding had gegéven. Een geest-
Jijke had voor agt dagen in zijne preek verfcheiden gemaak„
te fchikkingen berispt, en door dezen onverflandigcn ijver
de ganfche gemeente geërgerd. .De keurvorst wilde hem
in de gevangenis laren werpen; doch liet het daar bij blij-
I ven, dat deze ijverige apostel beftraft, en dat bevolen
i werd, zes zondagen na eikanderen in alle de kerken over
de gehoorzaamheid jégens de overheid te prédiken, ten
1 einde de gevolgen van den gedaanen misflag daar door
snogten voorgekomen worden.
Wij bezigtigden ook de domkerk; men zegt, dat de
Zweeden dezelve, toen zij in deze ftad gelégen hebben,
i tot eenen ftal hebben gebruikt.
Den 6 Aea
van zomermaand hielden wij ons op de boeke»
l rij bézig. Dezelve bevat omtrent drie duizend handfchrif-
1 ten, onder dewelken Verfcheiden uit de agtfte eeuw zijn,
1 névens een groot getal boeken van de eerfte tijden der
boekdrukkunst, doch geen Oosterfche noch Griekfche
handfchriften. De boeken zo wel als de handfchriften
; zijn tot den bijbel betreklijk, als ook tot de kerkvaders
e. z. v. De vorige boekerij hebben de Zweeden in den
Duitfchen oorlog weggenomen: zij werd naar Gotha gebragt;
uit dezelve is de Wolfenbuttelfche, of eigenlijk
de Weimarfche ontftaan, welke Onlangs névens het flot
: in de asfche is gelegd. Waarfchijnlijk is het de hertog
van Weimar geweest, die dezen voorraad van boeken
heeft laten wegvoeren. De gefchiedenis van deze boekverzameling
vind men in de naam !
ijst van dezelve, welke
door eenen kapucijnermonuik is gemaakt, die ook het gewelde
verlies in een bijzonder gedicht bezongen heeft.

25', R E I Z E DOOR E U R O P A
Onder anderen vond ik bier twee ftukken van eenen He-
breeuwfehen Pentafeuchus in handfchrift, die men tot
eenen band van de openbaring* n der heilige E;UCITTA,
een handfchrift in folio, gebruik heeft. Die er dm tijd
toe had, zon hier, zo wel uit de handfchriften, als met
betrekking -tot de oudfee gefchiedenis der boekdrukkunst,
zeer gewigtige ontdekkingen kunnen doen, daar d.ze
boekerij nog door niemand, die de kritiek verftond , on-
derzogt is.
Des namiddags begaven wij ons op het flot, en namen
het Duitfche rijksarchief in oogenfehijn. Het exemplaar
der gouden bulle, welk hier bewaard word, is fiaaijer
en béter gefchréven, dan dat te Fiankfort: het is insge­
lijks in kwarto formaat, maar op fijner pe-gament. .
Een ander ftuk veifchafte ons ondertusfehen een veel
groorer genoegen: ik meen, het inftrument van den West­
faalfchen vréde, door de koningin criR.isTiNA,die' er haa­
ren naam met groote letters eigenhandig onder gePeld.
heeft, ondertékend. Dit ftuk is op pergament in groot
folio, en wel zeer net, gefchréven : de ondertékening is
alleen van de koningin CHRISTINA; en laager ftaat: Ad
Mandatum Sacre Regie Majeflatis, GYLDSNCLAU. Aan
ditinltrument is eene groote, zwaar vergulde, zégeld>os
met dikke gouden linten of fnocren vastgemaakt. Het
daarïnliegend zégel vertoont het Zweedsch rijkswaren , en
rondom de wapens der bijzondere Zweedfche landfchap-,
pen, névens den naam en de titels der koningin. Het
was ons Zweeden eene ongemeene vreugd, die inftru-
ment, de grondwet des Duitfchen rijks, door eene
Zweedfche mouarchin ondertékend en bekiagtigd, te

E N H E T O O S T E N . 255
zien: de overwégmgen egter, die wij bij erïnnering aau
de laa'ete lotgevallen dezer koningin over de ohge la ligheid
der menschlijke zaaken maakten, waren zo bemoedigend
niet. Wij zagen ook de Augsburgfche belijdenis,
zowel de veranderde als de onveranderd-, als ook
de verdédiging van dezelve : te zamun 1540 in oktavo'
gedrukt.
Van bier gingen wij naar het kollègie of de fchool, en
hoorden de lesfen, die in de zévende en agtfte klasfen gehouden
werden. De laatle, welke onlangs eerst ingerigt
is, is de hoogde klasfe. In deze word het Grieksch,
de natuurlijke gefchiedenis , e. z. v. beoefend; en de
leerlingen gaan uit dezelve op de univérfitejt. Elke hoogleeraar
aan dit kollègie, waai van er in het geheel twaalf
zijn, houd dagelijks vier leerüuren. Mtn weet bier in
het geheel van geen viertijd. Alle dagen , des namiddags
te vier uur, word er examen gehouden, het welk omtrent
twee uuren duurt. Telkens worden drie k'asfen
onderzogt, en dit onderzoek gefchied door twee hoogleeraars.
De heer kanfelier BENZEL is er dikwijls tégenwoordig.
Wij woonden met genoegen een derge'ijk onderzoek
bij: de jeugd antwoordde vaerdig, en liet veel
naijver blijken.
Den 7*» van zomermaand déden wij eene reis naar
Wisbadenjs dat twee mijlen van Ments ligt, om de daar
zijnde warme baden te gaan zien. Hef water is zo heet,
dat men er den vinger niet in kan fréken. Het word
. door yierfcheiden buizen, of pijpen, naar de baden ge.
leid. Hier zijn zéven onderfcheiden baden, op eenigen
afttand van eikanderen. Het zogenoemd' Rozenbad is

k$6 R E I Z E D O O R E U R O P A
het zuiverfte. Zij worden tégen beroerdheden, zinkin­
gen, jfgt en andere ziekten gebruikt. Men beweert, dat
de oude Thermat Mattiaca ,< waarvan PLINIUS in het
twééde hoofddeel van zijn 31^ boek fpreekt, hier ge­
weest zijn, fchoon anderen dezelven naar Marburg plaat-
zén.' ' •• - • .
Van Wisbaden keerden wij naar Biberach, de gewoo-
ne verblijfplaats van den prins van Nasfau-ufingenj te­
rug. Hier is het fraaifte gezigt, dat men kan hebben:
Meirs doet zig van hier béter voor, dan te Ments zelve.
£>e hierzijnde tuin is groot en wél ingerigt. Wij be­
zogten den hofmaa 1
fchalk vrijneer DUNGERN, een' aange­
naam' man, die veele kundigneden bezit, en zelf zijne
kinderen onderwijst. Hij frelde ons ten hove voor. De
regérende vorst KAREL is een goed vader, in het midden
van een hem omringend huisgezin. Hij kleed zig bur­
gerlijk, en gaat zonder dégen: de ganfchehofftoet, zelfs'
officieren, volgen hierin zijn Voorbeeld; de prins heeft
hen van deze hofplegtigheid ontflagen. Mij is twee en
zestig jaaren oud en wéduwhaar. Zijn zoon en erfge­
naam, prins KAREL WILLEM, is een goed en wélopge-
yoed heer,' en beminnaar van het lézen. De geheele
krijffsmagt van den vorst beftaat uit 150 man: onder de
officieren is er één van Zweedfche afkomst, namelijk de.
heer luitenant TUNDERFELDT, wiens vader een geboren
Zweed geweest is. Van dézen aangenaamen oord
begaven wij ons weêr naar Ments.
Den 8 FTEN
van zomermaand bezigtigden wij het kunst­
en mturaliënkabinet van den Jood ZACIIARIAS LOB BAM-
SERGER , alhier bekend onder den naam van ZACHARÏAS ,
ï»

EN H E T OOSTEN;
in de epen joodenitraat. Hij zelf was juist te Wisbaden|
doch zijne vrouw vertoonde ons deze fraaije en rijke ver­
zameling. Het geen onze oplettendheid en bewondering
het meest tot zig trok, was het hoofd van den koning
GUSTAAF ADOLF van geel koper gegoten en in natuurlijk©
grootte. Het hoofd is zeer groot; de hairen zijn kroes
en vormen van vooren eene korte kuif; het vooihoofd is
hoog; de neus groot; de baard fpits, en de knevelbaard
zwaar. Dit fraai metaalen hoofd is hol en rust op een ver­
guld houten borstbeeld, dat met beeldhouwwerk verfiertl
is. Verder heeft de Jood de linke zijde der borst met
verfcheiden zamengefielde édele gefteenten, en het hoofd
-des konings met eene koninglijke kroon van paerlen ver-
fierd. Hij heeft dit kostbaar Zweedsch ftuk te Frankfort
gekogt, werwaard het van Hambnrg was gekomen, en is
bereidwillig, om het voor tien dukaaten te verkopen» Hij
heeft ook verder een klein ftandbeeld van ertz, hetwelfe
insgelijks dezen onfterfiijken held verbeeld, in Dalboeren-
dragt gekleed, en met eenen grooten hoed op het hoofd i
het gelijkt in alle deelen dat van wasch, hetwelk wij op
de boekerij te Bern gezien hebben, en is uit Kleef, daar
men het uit Holland bekomen had; ik kogt het van d»
vrouw van den Jood.
. Den i2

25S REIZE DOOR EUROPA
fraai gefchréven, in de Latijnfche taal, en op pergament
in folio formaat. Het beftaat uit 38 bladen, en bevat 17
artikelen. Men vind hier ook het eerfte oorfpronglijk
fchrift van dit vrédeverdrag, dat op papier, insgelijks
in folio, gefchréven, door de gevolmagtigde ministers
van all' de deelnémende mogendheden, ten getale van
vijfendertig, den—oéiober 1648 ondertékend, en met
elks bijzonder zégel, waarvan de voomaamften, bij voorbeeld
dat van JOANNES OXENSTIERNA en JOANNES ADLER.
SALVIUS, door zijden fnoeren aan het gefchrift vastgehegt
zijn, voorzien is. De naamen, zégels en titels beflaan
vier zijden in folio. De affchriften van de volmagten der
Zweedfche gezanten worden hier ook bewaard, en zijn
ondertékend: In Regia Nostra Stockholmienfl die 10 Decemb.
1648. CHRISTINA. Doch de volmagten van den
keizer zijn van den 4*" Oélober 1645. Zo word
hier ook het andere, door den koning van Frankrijk ondertékende,
inftrument van den Westfaalfchen vréde bewaard.
Het is op pergament in folio formaat zeer fraai
gefchréven, beftaat uit twintig bladen, en is in rood fluweel
gebonden. De inleiding en de c'aufulcn of bepalingen
ziin in het Fransch; doch het overige is in het Latijn.
Het is ondertékend: a Paris le XXVI. de Novembre 1648,
de notre regne le 6: me. Louis par le Roi la Reine Regenie
Sa Mereprefente: DE LOMENK. Het groot zégel
is er in geel wasch bffgev" egd. Tévens vind men
hier het oorfpronglijke van dit Fransch inftrument. Het
is op papier 111 folio, en, gelijk het bovengemelde, door
de Franfche gezanten en de overige afgevaardigden ondertékend
en bezégeld: de naamen der Zweedfche gezanten

ËN HET OOSTEN. Hf
zijn er egter niet bijgevoegd. De volmagten der Franfche
gezanten zijn er bij. Ik vernam ook naar het inftrument
van den vréde, dat de keizer zelf ondertékend heeft:
maar het is zonderling, dat hetzelve hier, in de rijkskan-
felerij zelve, niet gevonden word. Daarop bezigtigden
en onderzogten wij de gouden bulle. Zij is in pergament
met een overtrekzel van zwart atlas ingebonden.
Op het pergament ziet men oud fchrift met het jaartal
1356 getékend, hetwelk dienvolgens van hetzelfde jaar als
de bulle is; en dit zou tot een bewijs kunnen dienen,dat
dit exemplaar één van de eerfte oorfpronglijke fchriften is.
De bulle beftaat uit 29 bladen in eene foort van klein folio
formaat, en is op pergament fraai gefchréven. Men
vind daarin dezelfde fpelling, als in het Frankforter exemplaar
: er komen geen tweeklanken in voor, en vóór eenen
zelfklinker leest men doorgaans ei in plaats van ti 9
als eleccio in plaats van eleüio e.z. v., men ontdekt veele
verkortingen en dergelijken. Alles, zelfs de vorm der letters
, verraad den tijd , waarin de monniken onagtzaame
fchrijvers waren. Men vind ook ttichil in plaats van nihil,
hetwelk fchijnt te bewijzen, dat de fchrijver, of ten
minften de affchrijver, een Italiaan is geweest. Verder
komen in deze beide bullen ménigmaal verfchillende leeswijzen
voor: zo dra ik het boek maar openfloeg, viel er
mij ééne in het oog; ik heb in mijn gedrukt exemplaar
verfcheiden van dezelven aangetékend. De eigenlijke bulle
zelve, of de zégelbus,is van het exemplaar afgevallen:
dezelve beftaat in eene zeer dunne gouden plaat, welke
omtrent de dikte van een dukaat heeft; het rood wasch
is insgelijks van elkander gevallen, en de ftukken daarvan
a 2

s

E N H E T O O S T E N . söi
genwoordigheid der keurvorften en Renden, op den rijks.
: dag te Nurenberg en Mets, in het jaar 1356, opgefteld
en bekend gemaakt. Men is in verbeelding geweest, dat
er maar één oorfpronglijk exemplaar van de gouden bulle
was, namelijk het Frankforter: maar dit is eene groote
dwaling; want elk keurvorst kreeg er één voor zig, het
welk er dus reeds zéven uinnaakt, en men kan zig ligt
verbeelden, dat de keizer ook niet vergéten zal hebben ,
|j er een voor zig te behouden. Te Nurenberg vind men
er ook een. Mogelijk word er te Praag ook een bewaard,
wijl de keizer er als koning van Bohemen zijne kanfelerij
l had. Het Mentsfifche exemplaar verdient egter de meeste
opmerking, wijl het als een volkomen geloofwaardig
ftuk in de rijkskanfelerij bij den keurvorst, welke aarts,
feanfelier des heiligen Roomfchen rijks is, gelegd werd.
Het Frankforter is noch een oorfpronglijk, noch een fraai,
met één woord op geenerlei wijze merkwaardig, fchoon
verfcheiden geleerden zig door dit vooroordeel hebben laten
misleiden, dat in de hersfenen van onkundige burgers
geteeld is. — Wij zagen ook het oudfte dokument, dat
in het archief van Ments voorhanden is, namelijk een diploma
van den keizer LODEWIJK den II. (*) van het jaar
n n a a m
$55 > z»j is gefchréven: HLVDOVICVS.
Den 11* 11
van zomermaand overleed de keurvorst fchielijk
aan eene beroerte. Hij was daags te voren nog zeer
gezond: wij zagen hem met de koets uitrijden; dit wa#
dus de eerfte en laatfte reis, d2t wij dien heer gezien heb.
ben. Hij was dezen dag ook voornémens, om uitterijden,
(*) Overléden lu het jaar I75.
Ü3

s6a REIZE DOOR E U R O P A
en de koets Hond reeds gereed. Des namiddags, kwartier
voor vijf uur, juist ais hij bézig was, om eenige vervaardigde
brieven te ondertékenen, ontüiephij, inliet
zéven en zestigde jaar zijns ouderdoms, en in het elfde
van zijne regéring. Bij was van eene itcrke en gezonde
lichaamsgefteldheid, en zou nog langer hebben kunnen
léven, indien hij zijne gezondheid in agt genomen en niet
tégen de régelen van eene goede leefwijze gehandeld had.—
De zaaken van regéring worden midlerwijle, tot dat er
een nieuwe keurvorst gekozen is, door het domkapittel
of de domheeren waargenomen. Het getal van dezen is
vierentwintig, behalven den domproost, die zijne Hem
fchriklijk geeft, zonder de vergaderingen van het kapittel
bijtewonen: wijl hij reeds bejaard is, en op het land woont,
neemt de domdéken altijd het ampt van voorzitter waar.
Deze ggestlijke raad, dien men hier genadige heeren, of
hunne genaden, noemt, regeert het land zo lang, tot dat
een andere aartsbisfehop van Ments, die tévens keurvorst
word, door hun verkozen is. De domheeren zijn allen
uit zeer oude huizen af komflig , en moeten hunne zestien
kwartieren kunnen aantonen. Dit heeft ook plaats ten
aanzien der domicellaarheeren, waarvan er vijftien zijn,
die egter niet eer zitting en ftem in het kapittel hebben,
dan na dat zij tot domheeren verkozen zijn. Het is te
wenfehen, dat deze genadige heeren zig ten aanzien van
het fchoolwézen en de voortrellijke onderwijzings- en opyoedingsgeftigten,
welken onder de vorige regéring gemaakt
zijn , genadig mogen betonen, ten einde de fchoone
inrigtingen niet met derzelver ftigter ten grave dalen. Men
laoet wéten a dat gedurende dezen lédigftand de rijksdag

E N H E T O O S T E N . 265
te Regensburg ook geheel gefehort word, wijl te gelijken
tijde de plaats van aartskanfelier van het rijk, die het directorium
van den rijksdag waarneemt, en te dien einde
altijd eenen afgezant aldaar heeft, onbezet is* Hel ontbreekt
aan geen médedingers naar de keurvorstlijke waardigheid.
Men maakt ontwerpen, en is op listen bedagt,
éven als in het konklave te Rome, bij de verkiezing van
eenen paus. Hier flrekt zig de magt des kapittels zelfs
verder uit, dan die der kardinaalen te Rome: want (de
eerfte geestlijke aristokraten kunnen het ganfche vorig ministerie
veranderen, arapten géven en némen, met één
woord, veel goed, maar ook veel kwaad, doen. Zij noemen
dezen tijd eene tusfehenregéring; en zij zijn in de
daad onbepaalde heeren, fchoon zij van regtswége maar
beflierders moesten zijn. Te Rome gaat men met meer
gematigdheid te werk; want in een dergeiijk geval, of
fede vacante [als de ftoel ledig is] (welk eene befcheiden
uitdrukking in vergelijking van tusfehenregéring!) word
riet de minfte verandering ondernomen; de kardinaalen
fluiten zig in het konklave op e.z. v. Maar deze genadige
heeren rijden en gaan vrij door de ftad; en, wat nog
meer is, zij kunnen den volgenden keurvorst door eene
voorwaarde, waar méde zij hem dwingen, bij eede te
verzékeren,datin de fchikkingen, gedurende de tusfehen.
regéring door het domkapittel gemaakt, geen veranderingen
zulken gemaakt worden , de handen binden. Maar
desniettégenftaande kan de keurvorst egter, op grond,
dat déze of géne fchikking niet met het algeméén wélzijn,
.of met de grondwetten van het J.uitfeherijk overeenkomt,
zulke veranderingen maken, die hij nodig agt; en in dit
R4

t«4 S-EIZE DOOR EUROPA
geval heeft hij het regt, om zig op het rijkskamergerige
te VVetslar, of naar Regensburg, of ook op den rijkshotëraad
te VVeenen , te beroepen e. z. v.
Den ia*» van zomermaand was ik in de hoofd-of domkerk
, alwaar het kapittel in de fakristij vergaderd was,
pn raadpleegde. Het heeft reeds drie of vier ftadhouders
verkozen, die het land in zijnen naam regéren: zij krijgen
hunne woning op het flot, en doen aan het kapittel
verflag van alles, wat zij verrigten.
Daarop bezogten wij den heer BEHLEN, die wijbisfcbop
en vikaris van Ments is. Hij heeft te voren eene reis
naar Italië gedaan, zig verfcheiden jaaren te Rome opgehouden,
en is een groot regtsgeleerde, als méde een kenner
der oudheden. Hij ontving ons zeer vriendelijk en
wij bezigtigden zijne verzameling van gedenkpenningen.
Jn dezelve vind men onder anderen eene zilveren munt
van KAREL DEN GROOTEN, die te Ments gemunt, ea
niet grooter dan een Zweedfche dubbele fluiver (*) is.
Hij bezit ook verfcheiden ftukken van HLVDOVICVS ; men
heeft er hier tagtig ftuks van, in eene léderen beurs bewaard,
in eenen put gevonden. Deze heer heeft insgelijks
eenen fraaijen voorraad van boeken. Ik zal alleen
het volgende werk noemen: Actapublkapacis Westpha-
Hoogduitsch, door JOANNES GODFRIED VON MEIERN,
gedrukt te Hanover, 1735, 9 zvvaare foliodeelen. In het
vijfde deel vond ik de brieven van de koningin CHRISTINA
aan haare gezanten te Osnabrugge,JOANNES OXENSÏIEKNA
(•) Dus van de grootte eens halven [Duitfchen] guldens
Jmm. V. d* Hoogd. Vertaler.

E N H E T O O S T E N . 265
en ADLER SALVius sin de Zweedfche taal, met eene Hoog­
duitfche overzetting daar naast. Uit is een gewigtig werk.
De verkiezing van den opvolger des overléden keurvorsts
EMMERICH JOSEPH is op den i8

266 R E I Z E DOOR EUROPA
lijk opvoedingskollégie was , doch van her domkapittel
zijn verzogt alïcheid bekomen beeft, tot voorftander van
hetzelve benoemd. Hij ameii ti.ans aan een rieuw plan
van onderwijs. Hij meent te vinden, dat men de Latijnfche
taal te zeer agter aan geplaatst en te vederlei onderwijs
door elkmder gemengd helft, waar door de jeugd
verward en overladen moest worden. Hij boud het getal
van agt klasfen ook voor overtollig , wijl door de vier,
waarroe men zig tegenwoordig bepaald heeft, hetzelfde
oogmerk kan bereikt worden. De gewézen heer direkteur
HAFRDT is een man van groote verdiensten. Na dat
hij met den baron BRKITENIUCH , neef van den overléden
keurvorst, veel gereisd , en de waereld gezien en léren
kennen had, wiide hij, door vaderlandsliefde ontdoken,
zijn vaderland door verbetering der opvoeding en onderwijzing
van de jeugd dienen, fchoon hij niet behoefde, om
het brood te arbeiden, wijl hij kanonik van de Mariakerk
is.
Wij bezogten ook den geleerden vader FUCHS , en zagen
bij hem onderfcheiden oudheden en vazen , die men
hier te Ments gevonden heeft : onder anderen eene lang.
werpig vierkante glazen flVsch , van dezelfde gedaante»
zo als de hier thans nog gebruiklijke wijnflesfchen hebben.
Men heeft dezelve, névens verfcheiden andere glazen vaten
, die , fchoon zij onder de aarde gelégen hebben,
nogthans derzelver natuurlijke helderheid behouden hebben,
meer dan twintig voet diep in de aarde gevonden:
va ler FUCHS houd zulks voor zeer merkwaardig, wijl het
aardrijk hier veel vitriool bevat, het welk het glas deszelfs
verwe beneemt. Deze man heeft een voortreflijk

E N H E T . O O S T E N. 267
werk over de Mentfifche oudheden in het Latijn en Hoogduitsch
gefchréven: de Latijnfche uitgaaf is de beste;
want men vind in dezelve veel, dat in de Hoogduitfche
niet word gevonden , bij voorbeeld , over de aflaaten
\_lnclulgenzen~\, der Heidenen, waarover hij het niet waagde,
in het Hoogduitsch te fchrijven. Hij is een zeer kundig
en grondig man, die op eene zeer gepaste en bondige
wijze over alles weet te fpréken. • Hij liet mij een
handfchrift zien met den titel: Interpretatie- Apocalyp/is ,
Autore BARTHOI OÜIJEO I-IOLTZIIAUSERO , Parocho inBingen.
Deze geestlijke- heeft in de voorige eeuw geleefd ,
en de verdéling van Poolen, den oorlog der Rusfen aan
den Donau, de uitfterving van de -mannelijke linie van
het huis Oostenrijk , het marteldom der Jefuiten van het
jaar 1758, de Zweedfche llaatsverandering en dergelijken,
voorfpeld. Men heeft van dit werk , dat nooit gedrukt
is, verfcheiden affchriften; maar het oorfpronglijke word
nog bij eenen zékeren dorpprédiker bewaard. Vader
FUCHS heeft reeds in zijne jeugd affchriften van dit profétisch
boek gezien. Voor vervalscht kan men het volftrekt
niet houden. De gemelde pastoor HOLTZHAUSER heeft de
geestlijkheid willen hervormen, is een deugdzaam en
voorbeeldig man geweest, en heeft bij den toenmaligen
keurvorst VAN SCHÖNBORN , die hem voor zijn orakel
hield, in groot aanzien gedaan. Hij is in het jaar 1648
overléden, en te Bingen begraven ; en niemand mag op
zijn graf tréden , wijl het volk hem als een' heilig ver>
eert. Vader FUCHS verhaalde mij, dat hier te Ments
drie archieven zijn, namelijk , het Duitfche rijksarchief,
dat ik reeds gezien heb; het keurvorstlijk, het welk ins-

•63 R E I Z E DOOR. E U R O P A
gelijks op het flot is ; en dat, welk aan liet domkapittel
behoort, waarin men de oudfle en zeldzaamite diploma's
vind: het oudfle is van den koning KLODOWIG den II.
van het jaar 65e.
Verder bezogten wij den heer hoogleeraar iSENBiEin,
Hij is onlangs van zijn ampt verlaten, zonder zelfs te
wéfen , om wat réden. Waarfchijnlijk is het geweest om
zijne Hellingen over het euangelie van MATTHEUS, welken
men voor kettersch heeft willen verklaren. Hij is een te
groot philoloog en te bekwaam leerling van MicHAëus
voor dit land. Ondertusfchen is het hem , gelijk hij zei­
de, een innig genoegen , orider den grooten EMMEIUCH
JOSEPH hoogleeraar te zijn geweest (mni).
Den i4den van zomermaand begaven wij ons naar de
tmiverfiteitsboekerij. Er is een gezette prijs gefteld,.
welke hier op een bord opgehangen is , volgens welken
men voor het regt, om dezen voorraad van boeken te mo.
gen gebruiken, moet betalen : elk namelijk, die niet bij
de univeriiteit ingefchréven is , betaald jaarlijks drie gul.
den; en voor het verlof, om in eenen foliant te lézen,
geeft men zes kreutzers. De boekerij is in het jaar 1740
door den toenmaaligen keurvorst , die er zijne eigen ver­
zameling van boeken aan fchonk, aangelegd.
Vader FUCHS verzelde ons, om ons eenige oudheden te
(«7») De Heer JOHAN LATJRENS ISEN»HHT, is na dien tijd nog
meer bekend geworden doorzijn Neuer verfuch über die ffeis-
fagung v»m Emmaniïèl, 1778., om welk boek hij zelfs eenigen
tijd in gevangenis gezeten heefc Zie DATKE, Prophete Major.
ad Jefai. C. 7. $. 14.

E N H E T O O S T E N . aóp
tonen, die hier gevonden worden. Aan géne zijde van
het flot ziet men eenige lloomfche opfchriften. Eén van
dezelven is in eenen grooten fteen gehouwen , en door
vader FUCHS het eerst ontdekt, en ook in zijn bovengemeld
boek befchréven: het beftaat in Latijnfche vaerzen ,
en is voor de geboorte van CHRISTUS gemaakt, en het
oudfte, dat men te Ments aantreft. Veele woorden en
letters zijn geheel uitgegaan; want de fteen ftond onder
water, toen de heer FUCHS denzelven vond. Behalven
dezen zijn hier verfcheiden andere fteenen met opfchriften
, een groote farkophaag of lijkbus e. z. v. Maar alle
deze overblijfzels der oudheid ftaan buiten in de open lugt,
voor régen en on weed er bloot , en vervallen hoe langer
hoe meer, een bewijs , dat de liefde voor de beoefening
der oudheden hier nog geen wortels gefchoten heeft ,
ln den muur van den keurvorstlijken tuin ziet men onderfcheiden
Hehreeuwfche opfchriften , die vader FUCHS in
de dertiende eeuw (lelt. Hij zeide, dat hij niet verre van
Ments in de aarde eene rolle had gevonden van zeer fijn
pergament; welk geheel vol gefchréven was niet onleesbaar
geworden letters , als ook een zilver muntftuk van
NERO , van de grootte eens conventions-thakrs , doch dikker
; het een en ander had hij aan den keurvorst gegeven,
die het in het venster had gelegd; maar des nagts
haddefneeuw, die er gevallen was, alles bedekt, en
toen men naderhand het venster had fchoon gemaakt,
had men de merkwaardigheden méde weggeveegd ; het
muntftuk was door eenen tuinier opgenomen, die het had
laten verfmelten.
Den 15*0 van zomermaand leiden wij een bezoek af

2 7o R E I Z E D O O R E U R O P A
bij den vermaarden Jood ZACHARIAS BAMBERGER. Deze
man bezit eene goede boekverzameling, die ménig bezienswaardig
boek bevat. Onder anderen zag ik Novum Testa"
mentum Hebraeo • Teutonicum, opera M. CHRISÏ-IANI MOL-
LERI Past. Eccl. Landov. descriptum, Frankof. ad Ode-
ram, A. 1700- in 4-
D E
O O D
J
ZACHARIAS heeft op den
kant verfcheiden aanmerkingen gefchréven. Hij deelde
mij zeer nuttige betigten van de oude handfchriften des
bijbels méde, die men te Worms gehad heeft, doch voor
omtrent zestig jaaren verkogt eu verftrooid zijn. DAVID
OPPENHEIM, een rabbijn te Praag, had de alleroudften
daarvan voor zijne boekerij gekogt. Na zijnen dood verpandde
de zoon de geheele boekerij voor 50000 rijksdalers
aan eenen burgemeefter te Hamburg, en men zegt, dat
dezelve nog in deze flad is, in kisten gepakt: men beweert,
dat er omtrent 2000 handfchriften onder zijn. Een
Jood te Berlijn, DANiëL, koninglijk faktoor, heeft dezelve
willen kopen. De bovengemelde Wormfche bijbel is dertienhonderd
jaaren oud, en is op ongemeen fijn pergament
gefchréven; doch bevat maar alleen de vijf boeken van
MOSES.? De vier eerfle boeken van MOSES heeft men
afgefch'réven, en deze kopij voor oud uitgegéven: dit is
een Joodsch bedrog, want rabbi SINAI heeft dezen codex ,
voor dat hij verkogt werd, begonnen aftefchrijven, doch
zijn werk niet volvoerd. De Jood ISAAIC ZECKEL
LEVI te Manheim bezit, zegt men, eenen zeer ouden vollédigen
bijbel met mafora, in folio formaat; doch houd
dien verborgen: hij heeft denzelven van zijnen grootvader
AARON LEVI, fyndikus der Jooden te Worms, voor dertig
jaaren bekomen. Dezelve beftaat uit zes groote folio-

EN HET OOSTEN. «7*
deelen, en is op geel dik pergament gefchréven. —— Jn
het voorbij gaan zal ik hier aanmerken, dat de nieuwe
vermeerderde uitgaaf van PAULUS CHRISTOFFEL KIRCH-
NERS Joodsch ceremonieel e. z. v. door SEBASTIAAN JAKOB
JUNGENDRES, Nurenberg, 1726, 4 0
. een goed boek is 5
waarin men deze zaak zeer wél verhandeld vind. De Jooden
zei ven géven hem den lof van waarheid en volkomen
zékerheid.
Den io di
- ,n
van zomermaand bezogten wij den heer WÜRD-
TWEIN, déken van onzer lieve vrouwe collegiatkerk, een'
man, die in de kerklijke gefchiedenis en diplomatica zeer
ei varen is. Hij heeft verfcheiden fchriften uitgegéven, als
Subfidia Diplomatica, 4 0
., waarvan het derde deel op
de pers is. Hij bezit ook een fraai kabinet fchilderijen ,
en eene verzameling van delfftoffen; insgelijks alle foorten
van munten, die van het jaar 1089 tot op den tégenwoordigen
tijd te Ments geüagen zijn. Het is zonderling, dat
er onder de laatlfe twee voorkomen, die de koningin CHRIS-
TINA, gedurende den tijd, dat de Zweeden in het bezit
van deze Rad waren, heeft laten (laan ,• doch de heer
WÜRDTWEIN heeft de muntftukxen zeiven niet, maar alleen
afdrukzels in wasch en in koperen plaaten, in zijne
verzameling, de ééne heeft de heer kanfelerijraad BERCH
te Stokholm voorheen gehad, en de andere heeft hij uit
Manheim bekomen; op de ééne zijde Raat het afbeeldzel
der koningin, en op de andere Moneta Aurea Moguntina.
Hij bezit ook kopijen van verfcheiden munten, welken
van vischlijm, dat in wijngeest , met warer gemengd,
geweekt is, gemaakt ziin Daarenboven heeft hij eene
talrijke ménigte handfchriften, als Antiquitates ecclefiasti-

*7t R E I Z E D O O R E U R O P A
cae Moguntinae; Concllia Moguntina; eene aanzienlijks
verzameling van brieven, onder anderen eenen aanbevé-
lingsbrief van de koningin CIIRISTINA voor HEINSIUS aan
den Spaanfcben gezant ti\Napels, om hem handfchriften
te bezorgen e. z. v., door haar zelve ondertékend, Stok*
holm 1651. Kal. jun: deze briefis ook door den heer
ARKENHOLZ, wien de heer YVÜRDTWEIN dien médegedeeld
had, uitgegéven.
Hierop bezigtigden wij het groot en merkwaardig kabi­
net van natuurlijke zeldzaamhedenoudheden, e. z.v.,
waarvan de heer BECKER, hoforganist, bezitter is. Hij
heeft eenen goeden fmaak, en de delfftoffen en vérfieenin-
geu zijn door hem naar zijn eigen tlelzel gefchikt, zonder
dat hij zig van de aanleiding van anderen bediend heeft.
Hij verllaat het Latijn niet, doch onderhoud egter met
de voornaamfte geleerde genootfchappen in Duitschland
briefwisfeling. Zijne verzameling is zo groot, dat hij
geen plaats genoeg heeft, om alles optezetten. Hij bezit
eenen Oosterfchen onyx, die hij zeer hoog fchat, en wel­
ke den Heiland en de bekéring van PAULUS verbeeld. Ik
zag bij hem ook een zeldzaam boek, in een zwaar folio
deel, met den titel: Solenne ac inclitum Repertorium AN-
TONII CORSETI Sic'uli, Juris Doctoris Bononiae, zonder
jaartal; men weet egter, dat het in 1486 gedrukt is (nri).
REIS
Deze ANT. CORSETUS wordt geprezen door M. MANTUA
In Epltome yiror. illuflr. §. ifi. p. 446. (agter PANZIROL de
CUr. leg. Interpp. Lipf. 17a I. 4. • Verfcheiden werk­
jes van hem vindt men in den Ocemnus Juris, of Traüatu:
Traclatuum,

EN HET OOSTEN.
REIS VAN MENTS NAAR KOBLENTS.
D
E N 2o^ e n van zomermaand verlieten wij Ments.
\ Wij voeren met een Keulsch Jagt den Rhijn af. De reis
op dezen firoom is , inzonderheid in dit jaargetij, zeer
] aangenaam. Men heeft te weerzijden de fchoonfte gezig.
1 ten, die het oog niet minder verlustigen dan bézig houi.
den. Wij kwamen door verfcheiden Itreeken, waar heer-
I lijke wijn wast, als den Rheingau, de ftreek van Rudcs»
I lieim, Bacharach (Dacchi Ara) e. z. \t
w fj kwamen den 2ï^ n
Verblijf te Koblents i
Van zomermaand , des fia^
middags te vijf utir, in deze ftad aan. Zij heeft eene goe-»
I de ligging, maar is niet groot, én er heerscht hier,voor-
1 naamlijk ihans, daar het hof afwézend is en zig te Augsburg
ophoud, zulk eene Itilte, als of men midden in eene
1 woestijn was.-
Wij bezigiigden het voormalig jefuitenkollégie en desi
zélfs boekerij, die, behalvtn eene verzameling van ver-
; boden boeken, joist niets bezienswaardigs bevat.
Daarop fpoedden wij ons , om naar Ehrenbreitfteiti,
of, liever, Tdalehrenbreitftein, op de andere zijde van
I den Rhijn te rijden, om mevrouw DE LA ROCHE , die de
1. zeer vöortreflijke en met algemeenen lof bekende Memel'
V. DEEL. S

274 REIZE DOOR E U R O P A
res de Madame DE STERNHEIM gefchréven heeft, te bezoeken.
De heer HIRZEL te Zurich had ons eenen brief
aan deze onvergelijkhjke dame medegegeven. Zij is in
alle opzigten een volkomen voorbeeld voor haar geflagt.
De keurvorsthjke geheimraad, de heer DE LA ROCHE,
die thans als gezant te Weenen is, is haar gemaal. Wij
bragten bijna den ganfehen dag in. het aangenaam gezelfchap
van deze hoogiigtingswaardige mevrouw door. ___
Zij bragt ons in kennis bij den vrijheer van HOHENFELDT ,
domheer te Bamberg, Spiers en Worms. Deze is een
zeer beminnelijk heer, heeft in Italië, Frankrijk, Engelland
e. z. v. gereisd, bezit veele en goede kundigheden ,
zelfs in het vak der natuurlijke gefchiedenis, en heeft all'
de voorhanden zijnde fchriften van onzen LiNNéus, dien
men hier voor éénen der grootfte mannen houd, gezien.
Het Hohenfeldtsch geflagt ftamt van KAREL DEN GROOTEN
af. Het was reeds in de elfde eeuw zeer beroemd. Een
HOHENFELDT begaf zig , door twee en dertig eigen zoonen
verzeld, bij den keizer, die aan eiken van hun eenen
bijzonderen naam gaf. Thans zijn van deze tweeëndertig
maar vier liniën overig; de anderen zijn uitgefcorven.
De grootvader van den vrijheer HOHENFELDT is een
proteftant geweest, en heeft den Roomfchen godsdienst
omhelsd.
Den 23fte» van zomermaand bezogten wij te Koblents
den heer hofraad SONNTAG. Hij fprak met ongemeen veel
agting van den heer hoogleeraar BERCH te Upfal, en van
het groot nut en genoegen, dat hij uit deszelfs fchriften
gefchept had. Cest un grand hotntne [het is een groot
man], zeide hij .: op vtele plaatzen ,\oegde hij er bij,

E N H E T O O S T E N . »7S
is hij wel duister eu moeilijk om te verftaan, maar dit zal
! denklijk op rekening van den vertaler, den heer SCHREl
BER , moeten gefield worden.
Den É4^É« maakten wij onze opwagting bij den heer
baron VAN SPANGENEERG, keizerlijken geheimraad, een'
r agtenzéventig jaarigen grijsaart, en Holfteiner van geboorte.
Hij heeft in zijn' tijd eene reis naar Zweeden,
i Finland, Rusland e. z. v. gedaan, in welk eerfte rijk hij
i zig twee maanden opgehouden heeft. Hij behoort tot het
j Spangenbergsch geflagt, dat in de kerklijke gefchiedenis
zo merkwaardig is. Als geleerde is hij een leerling van
den grooten LEIENITS, en in de flerrekunde, wiskunst
en regtsgeleerdheid e. z. v. zeer ervaren. In zijn drie en
{ zestigfte jaar heeft hij enkel door eigen vlijt de Hebreeuw-
1 Iche, Syrifche en Chaldeeuwfche taaien geleerd. Hij heeft
| de monniken van de orden des heiligen ROBERTUS, of
j de zogenoemde Premonftratenftn aangezet, om het Hej
breeuwsch te beüefenen, en gedurende dat hij eenen zo-
I mer in hun klooster, hetwelk twee mijlen van daar ligt,
I door gebragt heeft, hun zelf lesfen daarin gegéven heeft.
| Hij zeide ons, dat LEIBNITS een man van rniddenmatige
; geftalte was geweest, doch een langwerpig aangezigthad
j gehad,en dat zijn ganfche gelaat eenen grooten geest had
j te kennen gegéven, dat hij gemeenlijk eenen langen zwarten
rok droeg, tot onder toe met knoopen , en in dit op-
; zigt zeer naar eenen fchoolmeester had gek-ken. Hij ver-
1 haalde ons ook, dat hij HELMOND te Hanover, die de
zieleverhuizing geloofde, gekend had : toen de keurvorsti
in van Hanover, die ongemeen veel van hem hield, hem
i «ens gevraagd had, in welk een dier zijne ziel na zijnen
S 2

£76 REIZE DOOR EÜROPA
dood haare woonplaats zou bekomen , had hij geantwoord:
in eenen fchoothond of waterhond; toen hij overléden
was 5 was er zulk een hond bij de prinfes in den
tuin gekomen, had haar gevleid , en haar niet willen
verlaten ; zij had naderhand vernomen, dat HELMOND
juist in heizelfde oogenblik den geest had gegéven; zij
had den hond nadernand altijd Helmontius genoemd. Het
is bekend, dat de Tartaaren geloven, dat de ziel van
hunnen opperpriester, of den grooten Lama, overgaat in
het kind, dat in hetzelfde oogenblik, dat hij derft, geboren
word, en dat zij om die réden dit nieuwgeboren
kind in het ganfche rijk opzoeken , en tot keizer maken
(*).
Den 25^11 van zomermaand déden wij in gezelfchap
der onvergelijklijke mevrouw DE LA ROCHE een fpeelreisje
naar het Emferbad, nabij den vloed Lahn, die zig in den
Rhijn ontlast. Het water is in deze baden zo heet niet,
dat men er de vingers in brand. Wij bezigtigden ook het
zogenoemd vergiftig hol: dit hol heeft dezelfde werking,
als de hondsgrot tusfehen Napels en Puzzuolo. Wij namen
de proef met een kieken, dat binnen ééne minuut bedwelmd
werd, en het léven er bij verloren zou hebben ,
indien men het niet aanftonds weêr in de vrijelugt gebragt
(*) Dit is eene algemeene volksdwaling omtrent den gods­
dienst der Thibethaanen, van dewelken men nog zo weinig wist
voor de reis der Rusfifche geleerden. Zie IVILLAS Reize 1. Th.,
alwaar dit ftuk hem door Mongolifcbe geestlijken zeiven geheel
anders voorgedragen is. Aanm. van den heer BODDAERT.
Men zie ook WJTSEN Noord-en Oost-Tartarije, bl. 329.

E N H E T O O S T E N . 277
had; gelijk ook met eene brandende kaers, welke niet
alleen in den mond van het hol, maar ook eenige fchréden
van hetzelve uitging. Nabij dit vergiftig hol wast geen
gras. De kragt van dezen dodenden damp doet zig egter
llegts nabij de aarde, op eenen afftand van drie duim,
en niet op eene hoogte van anderhalf voet, gelijk bij de
hondsgrot, gewaarworden. Toen wij ons ter aarde né-
derbukten, werden wijeenen fterken waasfen gewaar,
éven als dien van champagne wijn, als dezelve werkt.
Den s6 rien
van zomermaand Héten wij bij mevrouw DE
I.A ROCIIE , die ons de fraaije boekerij van haaren gemaal
liet zien. Daarna las zij ons eenige brieven voor van d^n
Darmftadfchen hofraad, den heer MERCK , die hij op zij­
ne reis met de landgraavin van Darmliad in Duitschland,
Tuisland e. z. v. gefchréven heeft. Zij verhaalde , dat men
te Augsburg nog eenen halsdoek met kant bewaarde, wel­
ken de koning GUSTAAF ADOLF gedragen heeft:de koning
had daar met een fraai meisje gederteld, die hem den
halsdoek aan ftukken fcheurde, waarop de koning haar
dien gegéven had, met bijvoeging, dat dezelve in haar
familie moest bewaard blijven.
Den' 27 ften
van zomermaand zag ik in de boekerij van
het Karthuizer klooster het volgend boek uit de eerfte tij­
den der drukkerij: Chronica, que dicitur fasciculus tem­
porum, Colonia Agrippine Anno 1474.5 in folio. De
fchrijver daarvan is een Karthuizer monnik geweest, WER-
NER ROLEVINK. (mm) genoemd. Het begint met ADAM ,
(mm) 7Ae SAX Onom.V. II. p. 474. — JAN VELDENAAR
beeft het ook in het Latijn uitgegeven, te Leuven, 1476. foi,
S 3

£78 REIZE DOOR E]U R O P A
en eindigt met den tijd , waarin de monnik leefde. Alle
de eigen naamen zijn met eenen kring omgéven, en op de
kanten daan verfcheiden aanmerkingen. Het is met Gotiiifche
letters en veile verkortingen gedrukt. Van de pausin
JOANNA woro in dit boek geen gewag gemaakt; maar
in de PLATINA de vitis Pontificum word van haar gebroken.
lk vond hier ook DIODORI SICULI Bibiiothece
Historice Libri, Venrtiis, per ANDR. JOH. KATHAREN-
SEM. Anno 1476, in folio, zeer fraai gedrukt.
D >! 2*" van hooimaani bezogten wij den vrijheer
SP trvGL.i\"Bi f
Ro, wiens verkéring altijd leerzaam is. Hij
bezit uitgebre.de kunligheden in alle takken der geleerdheid-;
en heeft tévens veel ervaring. Hij fprak met ons
over de Gravamina Nationh Germanicte, welken aan
KAKEL den V. overgegéven weiden, en aanleiding tot de
hervorming gegéven hebben ; doch lang te voren, namelijk
in het jaar 1361, zijn de zogenoemde Concordatato.
Afcnnlïenburg opgedeld, waarvan dc paufen egter naderhand
niets hebben willen wéten: deze zaak, zeide hij,
is in her berugte boek, dat onder den verdichten naam
van FEBRONIUS uitgekomen, te Rome verboden, endoor
den iefuit ZACHARIAS wéerlegdis, op nieuw opgehaald:
de Portu::eelén, Spanjaarden en Venetiaanen, die nieuwsgierig
waren, om dit boek te léren kennen, en goed vonden,
het in hunne taaien overtezetten, verfcheiden aanmerkingen
er bij te voegen, en ter verdédiging van het-
SAX ib. p. 483. en 593. — en in het Nederdnitsch, te Utregt,
1480. fol. MARCHAMJ Dktionn. Hifi, T. I. p, 108. a. en T. II.
art. VSLDENAAR.

EN H E T OOSTEN. a?9
zelve te fchrijven, hebben het eerst aanleiding gegéven
tot de bewégingen, die daardoor ontitaan zijn; de wijbisfchop
VAN HONTHEinr, noch de hoogleeraar NELLER ,
hebben évenwei niet willen bekennen, dat zij fchrijvers
van dit gefchrift zijn (00); de Ecclefia Germanica, zeide
hij, heeft egter ongetwijfeld dezelfde vrijheden, als de
Ecclefia Gallicana , en dér.elven zijn op dé ; bovengemelde
Concordata en Gravamina gegrond. (In de Concorda*
ta Nationh Germanica integra, vat iis additamentis illus*
trata, Moguntia, of Francofurti & Lipfia, in oktavo,
komen veele gewigtige ophelderingen dezer zaak voor.)
Wij bezigtigden in gezelfchap der vrijheeren VAN KER-
PEN, vader en zoon, de boekerij en het archief, welken
aan het directorium der onafhanglijkeridderfchap van
den Rhijnfchen ridderkreits toebehoren. De vrijheer KER-
PEN, de vader, is ridderhoofdman, en de zoon ridderraad.
De gemelde boekverzameling ftaat bij de Dominikaanen,
in eene der vleugels van het klooster, welken
de ridderfchap gehuurd heeft, en bevat goede boeken,
tot het ftaatsregt, de Duitfche rijksgefchiedenis, en de
Diplomatica behorende. Onder anderen zag ik een zeld-«
Men heeft naderhand, in het begin des jaars 1779., ver­
haald, dat de Baron VAN HONTIIEIM zou bekend hebben, de
Schrijver van dat boek te zijn, e:i zijne gevoelens, in het zel­
ve voorgefleld , herroepen. Hij komt na genoeg over een
met MARCUS ANTONIUS DJ DOUINIS, in zijn werk de Re-
publica Ecclefafiica, die er ook veel om heeft moeten lijden.
Over] de Concordata Nationh Germ. zie de fchrijvers, door
PUTTER aangehaald, Elem. Jur, Pub!. Rom. Germ. $, 507. p.
m. 851. edit, legit, IV.
S 4

s8g REIS DOOR EUROPA
zaam werk, dat in 1750 en 1752 gedrukt, en tégen den
hertog van Würtemberg is, die de regten der onafhanglijke
ridderfchap aangetast had: Fertheidigte Freyheit und
Ohnmittelbarkeit des heiligen RSmifchen Reichs Ritter
fchaft in Franken', Schwaben und am Rhein u. f. w.i
het beftaat uit twee zwaare foliodeelen, en word niet
Verkogt, njpar door de Directoriën alleenlijk ten gefchenk
gegéven , . het heeft IOQOOO gulden gekos-t, en is te
Scwheinfurt in Schwaben gedrukt, fchoon de plaats niet
genoemd is. Men moet wéten, dat de zogenoemde onafhanglijke
Duitfche rijksadel.eeii' Statum in Statu [Staat
in een' Staat] uitmaakt: dezelve heeft het regt over
léven en dood , en voert het regtsgebied op deszelfs
gqederen e. z. v.; doch mag geen krijgsvolk houden,
heeft ook geen zitting en ftem op de rijksdagen, gejjjk
de onafhanglijke rijksgraaven die hebben; men vind dien
qok alleen in Franken, Schwaben en aan den Rhijn, en
zij verdeelt zig in drie hiernaar benoemde kreitzen, die
wéderom uit verfcheiden kantons beftaan, van de welken
elk zijn eigen directorium en zijnen hoofdman heeft.
Men vind deze verdéling in VARRENTRAPPS almanak of
kalender. In Saxen, in de Pruisfifche Duitfche landen,
en in het Oostenrijkfche is zulke adel niet.
Dcnzelfden dag tégen den avond ftapten wij in eenen
boot, verlieten Koblents, en voeren naar Neuvvied.

N
E N H E T O O S T E N , sSi
Verblijf te Neuwied.
KUWIED ligt drie mijlen van Koblents, en is eene
tamelijk fraaije ftad. Alle foorten van godsdienstbelijders,
Roomfchen, Lutherlchen, Herrenhutters, Wé derdopers,
Mennonieten, Kwakers en anderen , wonen hier in eendragt
bij elkander; maar alleen de Hervormden „wier leer
de heerfchende is, en waartoe ook het hof behoort, mogen
klokken hebben. Ee regérende graaf is zeer verdraagzaam.
De handel is vrij en word door geen belastingen
bepaald; fabrieken en manufaktuuren bloeijen op het heerlijkst,
en zijn talrijk: die der Herrenhutters, welken m
een bijzonder gedeelte der ftad wonen, zijn de besten en
tévens de kostlijkften.
j) e n
ndcn van hooimaand waren wij ten hove, daar wij
zeer gunstig ontvangen werden. De graavin kon de Herrenhutters
en derzelver goed gedrag niet genoeg roemen.
Gedurende de agttien jaaren, zeide zij, dat zij zig hier
opgehouden hebben , heeft men niet het minfte in hun te
berispen gevonden, welke nadélige gerugten men ook van
dezelven overal verfpreid, en hoe kwalijk men hun ook
afgefchilderd heeft. Het vonnis, door zulk eene aanzienlijke
dame van den hervormden godsdienst geveld, zegt
veel. Wij zijn ook in hunne kerk geweest, en hebben
eene zeer hartroerende leerréde bijgewoond, welke de heer
RIESZEL, een Zwitzer, in de Franfche taal deed. Alles
gaat bij hunnen godsdienst zeer gerégeld toe: het gezang
js aangenaam en innemend.

sSa REIZE DOOR EUROPA
Den 4aen bezigtigdsn wij de hoedemakerij en porfelijnfabriek.
De aarde- .voor de laatfte v;ord in de nabijheid
der ftad gegraven. Het porfelijn, dat hier gemaakt word,
is niet dooifchijnend, maar egter fraai, en fijner en fterker
dan plattielwerk (fayance); men kan met den hamer
op een tafelbord ftaan, zo dat de tékens van den Dag op
hetzelve gezien worden, en evenwel breekrhet bord niet:
het porfelijn heeft over het geheel veel overeenkomst met
het Engelsch. Beide de gemelde fabrieken gaan voor rékening
van het hof. De heer BAK, eenZwitzer, is opzigrer
van dezelven.
Dezen dag maakten wij ook onze opwagting bij den
regérenden graaf. Hij is een beminnenswaardig heer, en
fchijnt door het toelaten van eene onbepaalde godsdienstvrijheid
het eigenlijk en regt middel waargenomen te hebben
, om zijn land te bevolken. Hier zijn in het geheel
zéven pratijën: Hervormden, Lutherfchen, Herrenhutters,
Kwakers, Doopsgezinden, Papisten en Jooden.
Onder de Herrenhutters vonden wij hier eenen Zweed,
den heer JAKOB WIK, die bij eenen beroemden ebbenhoutwerker
arbeid, zig zéven jaaren onder de Herrenhutters
alhier opgehouden heeft, en in het broederhuis woont.
Zijn vader is koopman te Stokholm. Wij wandelden met
hem naar het Herrenhutters kerkhof buiten de ftad. De
grafzerken liggen hierop dezelfde wijze, als te Herrnhage:
de broeders ftellen eene groote waarde op hunne begraafplaatzen;
zij befchouwen ze als heilige aarde. De vrouwsperfoonen
liggen ter linker, en de mansperf jonen ter regter
zijde van den ingang. Ik zag hier het graf van den
Zweedfchen geesttijken ABWID GRADIN, met het volgend

E M H E T O O S T E N. 283
opfchrift: ARV. GRADIN, nè a Fahlun Van 1707, dicèdè
le 14 Sept. 1756; a's ook het volgend graffchrift op eenen
plattielbakker: ERIC BERG, nè en Suede 1723, décêdé le 9
juin 1760; insgelijks dit: BEATE BECELIND , & dècé-
dée le 26 Febr. 1762. De vader van dit kind is hier boekhandelaar,
doch verftaathet Zweedsch in het geheel niet,
fchoon hij van Zweedfche ouders geboren is. AH' de
graffchriften op dit kerkhof zijn in het Fransch: want deze
gemeente was eigenlijk en oorfpronglijk eene Franfche
volkplanting; maar tegenwoordig beftaat dezelve uit allerlei
landaarten.
Den 5 den
van hooimaand maakten wij kennis met den
heer PETER RINZINC , die de vermaarde flingerüurwerken
maakt. Hij is een Mennoniet, nog jong en bezit voortreflijke
bekwaamheden van geest. Zijn vader is molenaar
geweest, en heeft uit zig zeiven ongemeen goede flingerüurwerken
léren maken. Zijn zoon heeft deze bekwaamheid
van hem verworven, en in zijn zestiende jaar het
eerfte, en wel een zeer goed, flingerüurvverk (pendule)
gemaakt.
Des namiddags déden wij in gezelfchap van den regérenden
graave eene wandeling. Hij fprak van eenen heer
NIEROTH, eenen Zweed, die onder KAREL den xir. gediend
had; naderhand herwaard gekomen is; in het jaar
1735 j toen hij hier als overfte in dienst frond, te Weenen,
werwaard hij door den kardinaal DE FLEURY afgezonden
werd,de vrédesonderhandelingen tusfehen Frankrijk
en den keizer belegd heeft; en ten laatften in Oostenrijkfehen
dienst geftorven is. Ook verhaalde hij van den
lieer sïaLswaRD, die onder den aangenomen naam TIE-

aS+ REIZE DOOR EUROPA
DER hier in dienst geweest, en naderhand naar Zweeden
gekeerd is, daar hij in 1756 het hoofd verloor.
Den 6*=» bezigtigden wij het Herrenhuttersch broederhuis.
Men kan het befchouwen als een klooster, dat
alleen door arbeidzaame lieden, nuttige médeburgers, maar
niet,gelijk bij de Roomfchen, door lédiggangers en geestlijke
dagdieven, bewoond is. In plaats van monniken
vond men hier kleermakers, fchoenmakers, beeldhouwers,
horlogiemakers, kabinetwerkers, en dergelijken.
Alle handen zijn in bewéging, en deze lieden hebben overal
den naam, dat zij naerfiig zijn, en goed werk maken.
Ieder werkman heeft zijn eigen vertrek. Het huis heeft
drie verdiepingen; de flaapvenrekken zijn zeer zindelijk,
met één woord, alles is in de beste orde. Hier wonen
omtrent zéventig perfoonen, alle ongehuwden. Als één
van hun trouwt, trekt hij uit het huis, en zet zig in de
llad in de wijk der Herrenhutters néder.
Bij den boekhandelaar BECKLIND zag ik het léven van
den overléden graaf ZINZENDORF, door SPANGENBERG:
daar zijn reeds vijf kleine deelen in oktavo van uitgekomen
; doch het werk is nog niet geëindigd , het zal in alles
agt deelen uitmaken. In deze lévensbefchrijving komen
veele bijzondere en merkwaardige berigten voor: zij
is uitvoerig en omttanlig. De fchrijver, de heer SPAN­
GENBERG, is bisfchop der broedergemeente, en woont
te Barbij, alwaar dezelve ook eene univertiteit heeft (*);
(*) Deze leerfchool voert eigenlijk den naam van akaddmieseh-
kollègie, en de fludcrende jeiu;d uit de broedergemeente word er
in de noodzaaklijkfte deelen der gödgeleerdheid, regtFgeleerdheid,

EN HET OOSTEN, SSS
hij is een broeder van den bovengemelden vrijheer SPAN*
GENBERG (*).
Hierop bezogten wij het zusterhuis, dat twee verdiepingen
heeft. De zusters léven hier ais nonnen, doch
houden zig op eene nuttige wijze bézig: zij wéven zijden
handfchoenen, naaijen, breijen e. z. v. Alom heerscht
orde en zindelijkheid. Deze vrouwsperfoonen zijn zédig
en net gekleed, dragen ook alle dezelfde hoofddragt, namelijk
witte mutzen met roode linten, die zij met eenen
ftrik onder de kin toeknopen; de jongden dragen roozen
koleurde linten, maar de wéduwen, die in bijzondere vertrekken
wonen, witte linten. Zij zijn alle vrolijk en lévendig.
Hier zijn bijzondere fchoolen voor de jeugd van beiderlei
gellagt: de meisjes worden ook in het Fransch en
in de muziek onderwézen : zij hebben alle haare bedden
in eene groote zaal. In het jongens fchool zijn drie klasfen,
en in dezelven word insgelijks het Fransch geleerd.
Alles gaat in deze fchoolen gerégeld en gefchikt toe; en
bij alf hunne bézigheden word gezorgd voor de deugdzaamheid.
Men kan deze inrigtingen niet zonder lhgting
en aandoening zien.
Wij bezogren ook éénen der hierwonenie geestdrijvers,
(lnfplrlrten), [kwakers] den heer STRADEL, een' juwe­
lier* uit het Wurtenbergfche van geboorte, die zo wel
cn artzen ij kunde, gelijk ook in de taaien, in de wiskunde, en
andere nuttige wétenfchappen verder geoefend. Aanm. F. d.
Moogd. Vertaler.
(*) Zie hier voor, bladï. 273.

aSÖ R E I Z E DOOR E U R O P A
zijnen godsdienst nis zijne kunst te Amfterdam geleerd
heeft. Hier zijn, zo hij zeide, omtrent twintig perfoonen
van zijne fekte.' Elk van hun heeft vrijheid van te
prédiken; doch zij mogen er zig niet op voorbereiden.
Zij houden hunne bijeenkomst des zondags en des donderdags.
Ik zag verfcheiden van hunne gedrukte fchriften,
inzonderheid van den heer ROCK, na wiens doodde
ingéving opgehouden heeft. De heer STRADEE bezit ook
de fchriften van onzen SWEDENBORG , door OEÏTIN-
GER (pf) vertaald. Ik woonde ééne van hunne vergaderingen
bij, en hoorde hunne prédiking. De heer NOGEI,
heeft ongemeen goede gaaven in het voorftellen: hij haalde
bij elke gelegenheid bijbelfche fpreukeri aan, die de
toehoorders in hunne bijbels opfloegen, en met luider
ftemme herhaalden. Zij lopen de ganfche heilige fchrift
op eene verklarende wijze door: thans waren zij tot aan
het laatfte kapittel van den brief van JAKOBUS gekomen.
De heer NOGEL is als generaal - vijitator der geestdrijvers
herwaard gekomen: hij is nu hun opperhoofd, ik bemerkte,
dat zij voomaamlijk tot de piëtisterij overhellen:
zij dringen in hun prédiken zeer op de wet en de goede
(pp) Van dezen FRID. CIIRISTOPH. OETTINGER , Superintendent
te Harrenberg, naderhand Abt te Murhard, in het Wurtzburgfche
,kwam, in 1765., te Frankfort en Leipzig, in twee
deelen, in octavo, een zonderling boek te voerfchijn,genaamd,
Swedenborgs, und anderer, irraifche und himlifche PhilO'
lojophie sur prüfung des besten, beoordeeld in de Gvthingifche
Anzeigen von Gelehrten Sachen, 26. en 27. StuR, de»
jaars 1766.

E N H E T O O S T E N 287
werken aan; doch zij (préken ook veel van den Heiland,
maar befchouwen hem meer als wetgéver en koning, dau
als eene olFerhande voor de zonden. Zij gebruiken geen
avondmaal, zo min als den doop, en verklaren alies mijstiek.
Men kan hen als eene foort van Kwakers aanmerken.
Van de Herdopers zijn zij onderfcheiden; want dezen
laten zig dopen, als zij tot rijpen ouderdom gekomen
zijn, en zelve kunnen antwoorden.
Den 7'ien van hooimaand déden wij eene kleine bijreis
den Rhijn af, en voorbij het oude flot Friedrichsftein, het
welk de vader van den tégenwoordigen graave gebouwd
heeft, tot dat wij aan de ftad Andemach kwamen. Dit
zal, zo men voorgeeft, zo veel betékenen, als de tweede
na Trier, wijl men beweert, dat dezelve ten aanzien
der oudheid de tweede na Trier is, welke de oudfle ftad
in Duitschland is. Doch de gewigtigfte tegenwerping
tégen deze afleiding is, dat toen in deze ftreek de Hoogduitfche
taal niet gefproken werd. De naam fchijnt vee'
eer van Ante Nethum , of Antenacum aftekomen, en zo
veel als Statio Romanorum ante Nethum [plaats tier Romeinen
voor den Netlij 1
; (de Neth ftroomt tégenover Neuwied
en ftort in den Rhijn) te betékenen (»). Wij zogten
te vergeefsch naar oudheden. Men ziet eater onder
het ftadhuis groote en diepe gewelven, die bet Joodenbad
héten, en zeer klaar water hebben: men gelooft,
O Andernach heeft in oude tijden 'Ariionidéum, Antunnacum,
Antonacenfe castellum geliéten. De naam Andernach is
insgelijks zeer oud. (Zk C8U.ARIUS). Aanm.v. d. Hoogd.
Vertaler.

fi8g REIZE DOOR E U R O P A
dat de Jooden eertijds hier hunne baden gehad hebben 5
doch tégen woordig vind men geen Jooden in de ftad.- Misfchien
zijn deze baden overblijfzels der Romeinen. -—i
Wij keerden van hier weêr onmiddellijk naar Neuwied.
Den Sften van hooimaand, des namiddags, déden wij
een reisje naar Niederbiber, een dorp, dat omtrent ééne
mijl van Neuwied ligt. De prediker aldaar toonde on3
verfcheiden, in de omliggende ftreek ontdekte, oudheden,als
marmeren ftandbeekkn, flesfchen, glazen, koperen
fléutels, een koperen flot, een muntftuk van JULIUS CAE­
SAR , een ander van ANTONJNUS e. z. v. Op deze plaats
heeft eertijds, naar men voorgeeft, eene groote flad,-
Weiszenhall genoemd, geftnan, die zig tot aan den Rhijn
uitftrekte, eu waarvan men de muurtn nog onder den
grond ziet. In de kerk ziet men het graf van eenen graave
van WIED , die in bet jaar 1515 tot keurvorst van Keulen
verhéven, doch na het aan'némen van den proteftantfciien
godsdienst door den paus afgezet werd, en in het
jaar 1552 overléden is. — Op den terugweg kwamen
wij voorbij verfcheiden ijzerfmelterijën. In dit graaffchap ,
zijn onderfcheiden ijzerbergwerken, fmidzen en fmelthuizeïi;
als méde kopergroeven,uit dewelken men voor dezen
Veele duizendcentenaaren trok; doch waarin men tégenwoordig
niet meer arbeid, wijl zij niet genoeg meer opléveren:
men viftd in de koperërts zelfs goud, hoewel in
geringe hoeveelheid. Behalven de ftad Neuwied,
die omtrent drie of vier duizend inwoners heeft, bevat
het ganfche graaffchap tusfehen de veertien- en vijftienhonderd
huisgezinnen.
d e u
Den il van hooimaand bezigtigden wij het fraaije
lust-

E N H E T O O S T E N * a8»
lustflot Mont-Repos, of Rustberg, dat twee mijlen van
Neuwied ligt. De ligging van hetzelve is ongemeen fchoon ,
( en men heeft niets verzuimd, om dezen oord in den hoog­
den trap aangenaam te maken. De fchoone natuur heeft
I tot alles den grond gelegd 3 de konst heeft alleenlijk het
j haare toegebragt, om de fchoonheden van dezelve tefchik-
l| ken. Zo wel het oog als het hart worden door de bekoor-
lijkfte verfcheidenheid der natuur verlustigd. Alles is naar
eenen goeden en eenvoudigen fmaak ingerigt,en vertrekt
den regént, die het waare vergenoegen , het wek uit de
zuivere bron der natuur vloeit, hooger dan al de praal der
; konst weet te fchat: en, tot groote eer. Door bellier-der
j gemaalin van den regéren den graave, KAROLINA, die het
1 fijnfte en juistile gevoel van het fchoone bezit, heeft de-
< ze oord zulk eene betoverende gedaante bekomen, dat
dezelve eenen aangenaamer indruk op ons gemaakt heeft,
|] dan alle andere plaatzen , die wij op onze reizen bezogt
hebben.
Den iS

2pc REIZE DOOR EUROPA
TACITUS in zijne Jaarboeken, op het einde van het XHlic
boek, melding maakt, als méde ce Ubiërs, waarover
men TACITUS insgelijks kan naarzien, in deze ftreek ge­
woond hebben;dat deeze laatften in twee volkplantingen,
de Juhoners en Matiiaken , verdeeld gewee.-t zün, en tus­
fehen de vloeden Sicg en Lahn hunne woonplaats gehad
nebben. Hij liet ons ook Roomfche mum en zien, als
V;m MARKUS AURELIUS, JULIUS CAESAR , ANTONINUS PIUS ,
KONSTANTINL'S, ASRIPPINA AUGUSTA met een zeer fraai
hooftitooizel, en anderen, die hij alle bij Heddesdorf
bevonden heeft. Hij wees ors insgelijks de plaats, al­
waar de oude ftad geflaan heeft, waarvan men nog ver­
fcheiden puinhoopen, geplaveide en met aarde bedekte
ftraaren e.z.v. ziet. De graanen, welken op deze plaats
gezaaid worden, worden vroeger rijp, dan anderen,maar
zijn b eeker, drooger en magerer. Men denkt, dat deze
flad dezelfde zij als die bij Opperbieber, alwaar men ook
zulke muntftukken gevonden heeft.
Daaröp bezigtigden wij de fteen- of tégelbakkerij, al­
waar kogels van gebakken aarde, of tégelkogels, gemaakt
worden. Deze kogels worden in zeegevegten gebruikt,
fpringen, zodra zij uit het kanon gefchoten zijn, in dui­
zend ftukken , en vernielen dus de touwen en zeilen der
fchépen. Men zou in Zweeden dit befchadigend gefchut-
tuig zonder moeite kunnen vervaerdioen. Zij worden van
leemaarde (Thon - er de, terre glaife) (de Zweedfche naam
van deze foort van aarde wil mij nu niet te binnenkomen)
gemaakt, en tweemaal gebakken, waardoor zij de hardig­
heid van eenen fteen krijgen , en desuiettégenftaande, als
zij uit een kanon gefchoten worden, aan ftukken fpnn

EN HET OOSTEN. sgi
gen. Dokter LF.IJOH, een geneesheer, heeft deze kogels,
en de wijze om ze te maken, uitgevonden.
In dit geheel klein graaffchap heerscht eene algemeene
en volkomen arbeidzaamheid en vlijt. De onbedwongenheid
ten aanzien van den godsdienst is de voomaamfte
oorzaak daarvan. Men duit hier alles, wat GOD in den
hémel duit, zeide eens een zéker man te Neuwied tégen
mij.
Dezen avond kwamen de heeren IA VA TER , BASEDOW
en GÖTIIE hier aan. Elk bemoeit zig, om LAVATER te
zien en te léren kennen; en ik omhelsde met bijzondere
vreugde dezen édelen man en vriend, dien ik van het
oogenblik af, dat ik voor een jaar te Zurich kennis met
hem gemaakt heb, altijd heb bemind. Hij werd ten hove
toer ongemeene agting ontvangen, en men deed hem in
eenen vleugel van het flot zijnen intrek némen.
Pen io

s 0 t R E I Z E D O O R E U R O P A
Verblijf te Bonn.
W
IJ voeren den Rhijn af, en kwamen tégen den
avond te Bonn. Wijl wij tégenwind hadden, ware i wij
négen uuren onder weg, daar men deze reis anders ge­
meenlijk in vier uuren doet.
Den 23"^ van hooimaand bezojten wij den heer mar-
quis TROTTI, aan wien wij eenen brief hadden van den
vrijheer KERPEN te Koblents. Hij is keurvorstlijke kamer­
heer en een zoon van den opperhofmaarfchalk aan hel
keurvorstlijk hof, den marquis TROTTI, wiens geflagt uit
Ferrara afdamt.
Wij bt zietigden in gezelfchap van den laatflen het flot
Poppebd' rf buten de ftad, hetwelk door drie fraaije
lianen gemeen'chap met het flot in de ftad heeft. Het is
wel groot en fraai,doch ftaat fchiergeheel wo st,fchoon
het zo nabij de fiad is. De vorige ki-urvorst, een groot
liefhebber van bouwen, heeft het laten aanleggen. In
eene zaal van hetzelve ziet men aan de zoldering eene
fchilderij , welke de kroning van KAREL den Vil. verbeeld,
zo als dezelve door zijnen broeder, den keurvorst van
Keulen, en wel inde plaats van den keurvorst van Ments,
welke denzelven deze verrigting beeft overgelaten, op
dat "e eene broeder de zeldzaame gelegenheid mogte heb­
ben, den anderen te kronen, veirigt is. Hierop be-
zigtigden wij de voortri linke grot, welke door den heer
LA POTERIE, een' Franschman, gemaakt is, die er zes
jaaren, en geheel alken, aan gearbeid heeft. Alles wat

E N H E T O O S T E N . 295
men daar ziet, is van zijne uitvinding. Deze bekwaame
man leeft nog; doch moet met zijne zeldzaame bekwaamheden
fchier nog honger lijden. Hij bezit ook d.- kunst,
om eene foort van leem of pleister te maken , waarméde
men gebouwen en fchépen voor de wonnen kin bewaren
e. z. v.
Na onze terugkomst bezagen wij het flot in de ftad»
Het is zeer ruim. Het kabinet van natuurlijke zeldzaamheden
op hetzelve is bezienswaardig, fchoon men
eerst voor drie jaaren heeft begonnen met hetzelve te verzamelen.
Onder anderen bevat het eene grojte ménigte
vogels, namelijk eenige Culibri: één van dezen is névens
zijn nest en den boom, waarop hetzelve zig bevind, bewaard.
Wij zagen ook een' gedroogden Ai of lui aart,
van de g-ootte van eenen haas, met lange llijve hairen
en groote klauwen: de mond is a's die van ee en aap,
welk dier hij veel fe'ijkt. De Chineefen bewéren, dat
dit dier door zijn gelud ai-ao aanleiding tot het uitvinden
der muziek heeft gegéven; en dit geluid is ades, wat
de nauru aan hetzelve a's een wape 1 tot deszelfs verdédiging
gegéven heeft. Verd r zag ik een verleend menfehen
hoofd névens de herbenen, en eenm tand in het
linke kakebeen: dit hoofd is te Billerbeek, in het Westfaalfche,
ter diepte van agt vo-t ia de aarde, gebonden.
Vei len willen egter niet geloven, dat het iets anders, dan
eene fpéling der natuur zij. Ook toonde men ons eenen
bos bergvlas, dat men in de mijnen bij Olpe, in het hertogdom
Westfakn, gevonden heeft. Het heeft zeer lange
draaden , en men kan er linnen van wéven. Bij
dezelfde gelégeuheid bezigtigden wij verfcheiden mecna-
T 3

$94 REIZE DOOR EUROPA
nieke werktuigen, welken door den heer LE FEVRE , die
de werktuigkunde uit zig zeiven geleerd heeft, vervaardigd
zijn. De keurvorst heeft aan dezen leerling der natuur
de kosten bedeed, van hem te laten reizen en nog
meer kundigheden te verwerven, zo dat hij nu een groot
werktuigkundige geworden is. Hij heeft, onder anderen,
een' metaalen brandlpiegel gemaakt, zo veel men weet,
den grootften, die voorhanden is: dezelve heeft 4 * voet
ïniddeniiins, doch zijne werking (Trekt zig niet verder,
dan op eenen af dan d van * voet, wanneer dezelve in ft.iat
is, om ijzer te doen fmeben: zijne rerugkaatzing der
ftraalen is zo fterk, dat men te Poppeldorf, hetwelk agt
mimuiten van diar ligt,bij hetlicht van eene wasebkaers
tégenover den bran ifpiegel geplaatst, des nagrs eenen brief
heeft kunnen lézen. Het flot zelf, hetwelk zeer
uitgeftrtkt i?, is door den overléden keurvorst KLEMENS
AUGUSTUS, broeder van den keizer KAREL den VII., gebouwd.
Deze heer beminde de pragt, en had tévens het
vermogen, om alles pragtig interigten; want behalven
het keurvorf endom bezat hij vijf bisdommen, en was
daarenboven grootmeester van de Duitfche ridderorden.
Wij zaaen op bet flot zijn afbeeldzel, daar hij in de
kommaudemv.aal, en wel, fchoon hij aartsbisfehop was,
met harnas, helm, dégen e. z. v. uitgefchilderd is, want,
als hij het ampt van grootmeester verrigtte, was hij als
een krijgsman toegerust. Hij ftierf zeer fchielijk in het
jaar 1761, te Koblents, op zijne reis naar Trier, alwaar
hij den keurvorst een bezoek wilde géven.
D -n 24 fien
van hooimaand maakten wij kennis met den
heer baron SIND, over.'ten en eerften fralmeefter van den

EN H E T OOSTEN. 295
keurvorst. Deze nlan heeft zig door verfcheiden goede
fchriften, die hij over de rijkunst en de paardengcneeskunde
ee:chrévtn heeft, bekend gemaakt. Hij is zeventig
jaaren oud, doch bevind z :
g nog zeer wel, en heeft
tot béden een voortreflijk gi-heu: en. De koning GUSTAAF
de 111. heeft bij gelégenbeid van het werk, dat hij het
laatst heeft laten drukken, en waarvan hij zijner majcfteit
een exemplaar gefchnnken heeft, eenen eigenhandigen en
zeer guns'igen brief van den 2 DTN van lentemaand 1773
aan hem gefchréven, De titel van dit boek is: UArt du
Manege* pris, dans fes vrais principes, fuivi d^une nouvelle
methode pour F embouchure des chei-.aix, et aune
connoijfance abri gé des priucipales malaciies &c. met koperen
plaate 1
, Weenen, 1700,8vo. De kenners prijzen
deze veiha: deling, van dewelke hij mij ook een exemplaar
vereerde.
Hierop bezogun wij den beer prefi ler.t vrijheer VON
GYMMCH, bezittèrvan LM e uitgelézen boekverzameling,
die uit omtrent 4000 boekdeeien, névens eenige handfchriften,
bd'taat. Een v«.n dezen voert den titel: Des
droits d'Armes, par HON'KOUKE BOUVET, Prieur de Chc
lons, Docleur en Droit, met viele zonderlinge tékeningen
en afbeeldingen : hetzelve is omtrent het jaar IÜÓ, ten
tijde van-den koning KAXHL den VI., op pergament in
folio formaat gefchréven. Men vind hier hetzelfde werk
nog eens op pergament, hoewel iu kwarto, zonder afbeeldiigen,
en niet zo wél gefchréven, in handfchrift,
onder den titel: YAibre de Batailles. Ik zag ook Mammon
eet us, door SCHOIFFEU , te Ments, in 1470 gedrukt.
Dit boek tte zeer zeldzaam, en word door ERASMUS ia
T 4

806 REIZE DOOR E U R O P A
zijne zamenfpraak de Synode- Grammaticorum aangehaald :
HARTziiPJM maakt er insgelijks melding van onder deKeulfche
handfchriften, (zie zijne Bibliotheca ecclefice Mctropólitdü&Cohnienfls,
Num. 106. p. 161;) men gelooft, dat
het door eenen Franoiskaaner of Kapucijner monnik gefchréven
is i (pp) verder FELICIS MALLEOU de nobi-
litate et 1 usticitate Diaiogus, facetiis refertisjtmus, gedrukt,
in folio, zonder jaarta': de fchrijverheeftomtrent
het jaar 1444 geleefd (gqj. Hef boek is z< er zeldzaam;
als méde een handfchrift op pergament in eenen zeer .-.waaren
folioband, welke de gefchiedenis der duistere of verdichte
tijden bevat: zij begint met SATURNUS, koning
van Kreta, en eindigt met de belégering van Troje; zij
is in het Fransch gefchréven.
Den 26 aen
van hooimaand déden wij eene reis tot vermaak,
om de lustlloten Falkenlust en Brühl ofAugustusburg
(*), welke drie gmo e mijlen van Bonn liggen, te
bezigtigen. De kardinaal MAZARIN heeft op dit Brühl den
tijd zijner verwijdering uit Frankrijk doorgebragt, toen
hij bij het hof in ongenade gevallen was: zijn af beeldzel
word ook nog op dit flot bewaard. Wij keerden denzelfden
dag weêr naar Bonn.
Den 28M bezigtigden wij bij den heer generaal VON
KLEIST deszelfs kostt aar kabinet van zeldzaame koperen
plaaten. Hij bezit ook goede boeken, voornaamlijk in
(pp) Zie Shz.Qnom. P. II. p. 454»
(qq) SAX. Onom. P. II. p. 490.
(*) Augustiüburg is een lustllot, dat tot bet ileedje Bruel of
Bruyil (niet Biühf) behoort. Jan». F. d. Hoogd. Vertaler.

EN H E T OOSTEN. s 57
zijn vak : namelijk eene vollédige verzameling van alle
krijgsreglementen; onder dewelken bet krijgsreglement van
den Czaar PETER , in de Ruslifche en Hoogduitfche taaien
, gedrukt te Dantzig, 1716, om deszelfs ongemeene
zeldzaamheid verdient aangemerkt te worden. Ik zag bij
hem ook het dagboek van dezen keizer in de Hoogduitfche
taal.
Den 28 fle
» van hooimaand namen wij de groote en fraaije
boekverzameling van den eerden Haatsdiennar alhier, den
vrijheer VON BELDERBUSCH, in oogenfchijn, in dewelke
verfcheiden zeldzaame boeken voorkomen, als : C/ESARII
Hehterbacenfisgefchiedenis van het Keulfche land, in het
Latijn , 1559 , in 8vo , 902 bladzijden : de fchrijver
noemt zig JACOBUS FISCHERUS Harlemim; in de voorréde
word gezegd, dat dit boek verfcheidenmaalen gedrukt
is, en dat de laatfte van de voorgaande drukken van het
jaar 1481 is, doch dat de exemplaaren daarvan zo zeldzaam
zijn geworden, dat zij nergens dan inpervetusth
bibliothecis [in zeer oude boekerijen] gevonden worden.
C/ESARIUS was een Cistercienfer monnik; en op bladz.
765 word gezegd, dat hij dit boek in het jaar 1 222 gefchréven
heeft (•?) ; gefchiedenis der Wéderdopers
te Munfter in Westfalen, névens eene befchrijving van
de hoofdftad dezes lands uit een Latijnsch handfchrift overgezet,
met koperen plaaten, 1771, 4 0
., névens een afbeeldzel
van JAN BOKELSZ. [anders, JAN van Leiden],
koning der Wéderdopers te Munfter in Westfalen: dit
boek is in 1568 door HERMAN VAN KERSENBROICK in de
C>r) Zie SAX. Onom. P. II. p. 293, 563. fq. en p. 623.
T 5

apS R E I Z E D O O R E U R O P A
Latijnfche taal gefchréven, en naderhand, uit hoo r
de der
menigvuldige fainilieanekdoten, weikeu daarïn vervat zijn,
verboden («); Ecclefiastica hisloria IVestphalim vel
antigu£ Saxoniie; een zeer kostbaar Hoogduitsch hand­
fchrift; de naam van den fchrijver is KI.EINSORG , het
gaat tot 16**: Bibliotheca Germanica ,five Notitia Scrip-
torum rerum Germanicarum etc, collecta a MICIIAELE
HERTZIO, Historiarum Profesfore Publico 0 Erfurti, 1679:
[in folio] een vrij zeldzaam boek. Inzonderheid viel
jnijne aandagt op een handfchrift in kwarto, met den ti­
tel : Chroniken der Stadt Lübeck durch REIP.IARUS KOCH.
Het beftaat uit drie deelen; in liet derde vind men ver­
fcheiden omftandige berigten van de aankomst en het ver­
blijf van GUSTAAF ERICHSON te Lubeck; ik heb mij van
een vollédig uittrekzel uit deze afdeling voorzien. Deze
kronijk is in plat Hoogduitsch opgelteld, en gaat tot het
jaar 1549; de volgende jaaren tot 1561 zijn er naderhand
door eene laater hand bijgevoegd. Het fterfjaar van den
koning GUSTAAF is op 1560. aangetékend: als méde dat
de eerfte Lutherfche bisfchop te Lubeck, EBERIIARDUS
AB HOLLE, Nobilis Èrunsvicenf.s, den domhee>eii ver­
oorloofd heeft, zig in den egt te begéven:hij was de vier
en dertiglle bisfchop te L.ibeck.
Den van hooimaand bezogten wij de beide, broe­
ders, de heeren ALTSTÜDTEN , bezitters van een fraai ka­
binet van natuurlijke zeldzaamheden en van eene goede
boekei ij. Oneer de boeken zijn veele merkwaardige en
(ss) Zi? GERDES. Scrin. Antiq. Tom. II. b. I. p. 377. fqq.,
P. II. p. 569. fqq., en Fieril. libr, rar.p. 314.

EN HET OOSTEN. 299
zelden voorkomende uit de eerfte tijden der boekdrukkunst.
Ik zal flegts de twee volgende noemen : Rofa urfina, ftve
Sol ex admirando etc. a CHRISTOPIIORO SCHEINER , Germ.wo-
Suero , e Societate JESU etc, Bracciano, 1626 —
1630, fok : SCIIEINER is de eerfte, die vlakken iu de zon
ontdekt heeft; en Dialogus SALOMONIS et MAUCOLFI
etc. zonder plaats en jaartal, met Gothifcbe letters: AN-
DRKAS GARTNER heelt het ond. r eenen a.ideren titel, te
Frankfort 1578, uitgegéven, en zegt, dat hij de eerde is,
die dit werk iu het licht gegéven heeft: doch deze uitgaaf
is, zegt men, volle honderd jaaren ouder.
Den 2 den
van oogstmaand nnnen wij te Bonn affcheid,
daar wij, inzonderheid ten huize van den beminnensvvaardigen
marquis TROTTI zo veele betuig ngen van vriendfchap
en beleefdheid, die wij (leeds in dankhaare gedagtenis
zullen houden, genoten hadden, en zetten onze
reis voord naar Keulen.
K EULEN
Verblijf te Keulen.
ligt vijf mijlen van Bonn. Deze flad is zeer
nen balven kring of eene halve maan, waar van de Rhijn
den boog uitmaakt.
Wij zogten ten eerden den heer baron VONHÜPSCH op,
die aanzienlijke verzamelingen tot de natuurgefchiedenis
behorende, oudbeden, gedenkpenningen, handfchriften
en andere merkwaardigheden bezit. Wij vonden hem niet

joo REIZE DOOR EUROPA
te huis: doch in zijne plaats toonde zijne dienstmaagd
onj het kabinet: zij verftond zig zo wél op deze geleerde
zaaken, dat ik er over verwonderd was, en mij herinner­
de , wat den baron HOLBERG te Parijs op eene dergelijke
wijze gebeurd is.
Hierop bezogten wij den beer ALFTER. , vikaris bij het
And'-easftigt, een'man, die in de Keulfche gefchiedenis
zeer ervaren is, en verfcheiden, daartoe betreklijke, wer­
ken gefchréven beeft, die nog niet gedrukt zijn. Hij
toonde ons de ganfche verzameling van fchriften, die in
de zaak van den keurvo'sr HERMAN, die tévens graaf van
Wied was, gedrukt zijn. Zij maken een groot d e! in
folio uir, en zijn, ten minften bij elkander, in gansch
Duitschland niet te vinden. De tégenwoordige keurvorst
heeft, niettégenftaande alle naarvraag, niet meer dan dit
eenig exemplaar kunnen magfig worien, hetwelk uit ver­
fcheiden Latijnfche en Hoogduitfche, deels voor, deels
tégen denkeurvo'st HERMAN te Keulen uitgekomen enke­
le bladen en kleine fchriften beltaat. Deze keurvorst wil­
de te Keu'en den proteftanrfchen godsdienst invoeren, en
Werd om die réden door den paus PAULUS den UI., iu
het jaar 1546, afgezet en in den ban gedaan. Hij over­
leed in 1552, en is te Néderbieber begraven.
Den van oogstmaand bezigtigden wij de Pie'e s-
kerk, welke niet verre van de nieuwe markt ftaat, eene
der fchoonfte en grootlle marktplaa r
zen in gansch Euro­
pa. Men ziet in deze kerk een meesterituk van RHBENS,
welk de kruisliging van PETRUS , niet gelijk de gewoone
krubfiging, maar omgekeerd, namelijk met het hoofd om
laag, en de voeten om hoog, verbeeld; het lichaam heeft

EN H E T OOSTEN. 3°*
eene buig'ng, die zo natuurlek is, datge n ander fchilder
dezelve kan namaken; Met één wooid, het ganfche
ftuk is met zulk eene kiagt van uitdrukking en zo meest
r'ijk gemaakt, dat men twijle't of RUBENS penfeel er
ooit t en volmaakter ge'éverd heft. Hij heeft d't ftuk te
Antwerpen, in -•et iaar 16.12, gefchilderd, en men zegt,
dat hij er anderhalf par over gewerkt heeft. RUBENS was
uit Keulen geboortig, en is, zo als men verhaalt, in deze
kerk gedoopt. Hij heeft dikwijls te Keulen gewerkt.
Men vindbier ook fchoone (lukken van CORNELJUS SCHUT
en JOHANNES FAYT, leerlingen van RUBENS.
Den 5' 1eu
van oogstmaand bezigt ;
gden wij het kweekfchool
en kollègie, névens de boekerij, der gewézen Jefuiten.
M ine op ettendheid viel op eenen Hebreeuwfehen
bijbel in handfchrift, die uit drie zwaare foliodeelen beftaat
, en op pergam nt gefchréven is : elke bladzijde is in
drie kolommen verdee'd. Deze codex is zuiver, en wel
met vokaalen en toontékens gefchréven. Op hét einde
van het eerfte deel ftaat het jaartal, namelijk het jaar der
fchepping 5046, of na de geboorte van CHRISTUS 1286.
In deze boekverzameling viel mij ook een boek in de
hand, dat zeer zeldzaam is: Reponfe au livre intitulé:
Extraits des Asfertions dar geren fes cjf pemkïeufes en tout
genre, que les foi-difians Jefuites ont dans tous les temps
& perfeiérammctft fioutenu.s cj 5
enfieignées dans leurs livres,
avec Fapprobation de kurs Supérieurs &? 'dé éraïtx
&c. Vufidelhè du Redacteur prouvèepar les falfifications
tn teut genre contenues dansles Extr alt s\ a Paris 1762, 4 0
.
drie deelen. Uit weik is . J
er Franfche gtès lijkheid opgedragen
: men vind deze opdragt in het exemplaar va.i het

308 REIZE DOOR EUROPA
eerfte deel, dat Ik hier gezien heb, hetwelk ook met het
jaartal 1763 getékend is, doch de plaats,waar het gedrukt
is, vind men er niet in , de fchrijver heeft naderhand uit
all' de overige exemplaar-m de opdragt weggenomen. De
fchrijver is namelijk vaderSAUVAGE , een Franfchejem.it
te Trier, alwaar het boek o ik gedrukt is: twee andere
Jefuiten hebben hem in het opltellen van hetzelve behulpzaam
geweest.
Den 6 Am
van oogstmaand toonde de heer burgemeester
MULHEiM ons het ftadskonstkabinet. Men vind hier omtrent
i-,o deelen in het allergrootst folio formaat, welken
koperen plaaten uit allé fchoolen bevatten. De Italiaanfche
ftukken heeft men uit Rome bekomen; als méde
30 deelen met oorfpronglijke tékeningen van verfcheiden
meesters en akadémiën : tien van deze deelen bevatten
altemaal ftukken van CARLO MARATTI. Men meent, dat
deze verzameling van koperen plaaten en tékeningen in
Duitschland haar weêrgaê niet heeft.
Verder bèzigtigden wij de Mariakerk in het kapitool.
Wij gingen ook in de ondcraardfche gewelven; doch vonden
er geen andere, dan kerklijke , niet de minf.e Roomfche
,- oudheden. De heer I-IUTTANUS , kanonik van deze
kerk, die de oudfte gefchiedenis dezer Had zeer wél
kent, zeide mij, dat het opphlum Ubiorum, volgens het berigt
van TACITUS, hier voor de colonia Romana geweest
is; dat AGRIPPINA hier een tweede Rome, dienvolgens
ook (en wel op dezelfde plaats, waar thans de Mariakerk
ftaat) een tweede kapitool, daar de offerhanden gefchiedden,
had doen aanleggen; doch dat de brug, die JULIUS
CAISAR had laten maken, niet op deze plaats, maar bij

E N H E T O O S T E N . 303
Brifich, om'lrreks Andernach, geweest is; dat het KON-
STANTIJN DE GROOTE is geweest, op wiens bével hier
eene brug gebouwd werd , die van de ftal tot naar
Dnyts ging; dat de Rhijn zig toen hier verdeeld en een
eiland gevormd had. Hierop lieten wij ons den
fchat der kerk, die zeer kostbaar is , névens verfcheiden
heilige overblijfzels, als de muts van den heiligen MAR­
KUS, den gordel van ELIZABETII e. z. v. tonen. Me i laat
hier ook overblijfzels der heilige PLECTRUDA zien, die het
Kollègie bij deze kerk geftigt heeft, en in de laatfte be­
graven ligt. . Het kostbaarfte egter van alles, wat
ik hier zag, is een Latijnfche codex der vier Euangelis-
ten, in groot kwarto, die uit de agtfte eeuw fcbijnt
te zijn.
Den 7* n
van oogstmaand bezogten wij den heer abt HAR-
DY,een' meester in de kunst van beelden in wasch te ma­
ken. Hij heeft den koning van Pruisfen gebeeld en zeer fraai
getroffen. Daarenboven is hij een bekwaam landfchap-
fchilder; maakt ook hémel- en aard-globen, névens mi-
kroskopen, welke foort de gewoonen in deugdzaamheid
overtreffen.
Denzelfden dag waren wij in het klooster, het welk de
Minoriten of Franciskaaner monniken bezitten, en bezig-
figden de daarzijude, meest uit oude boeken begaande,
boekerij. Onder anderen zijn hier alle de werken van
DOWNS of scorus in 14 of 15 deelen: het eerlre deel ,
in 1481 bij KOBERGEU , te Nurenberg, infolio,metGo:hi-
fche letters gedrukt, is raar; DOWNS word daaiïn met den
naam Theo'ogorum Monarcha verëerd. In de kloosterkerk
ziet men voor in het koor het graf, waarin het gebeente

S

E N H E T O O S T E N . S°5
heeft noch de eer van een graffchrift noch van een praalgraf
mogen genieten. Op de vraag, waarom zulks niet
gefchied is , werd mij geantwoord: door de openbaare
godsdienstige verering, die hem nog héden ten dage wéder
va art, word zijne gedagtenis genoeg bewaard. Men
wees mij voor in het koor, onder het altaar, de plaats, waar
hij begraven is. Men bewaart en vertoont van hein ook
twee overblijfzels, hoewel van verfchiüende hoedanigheid,
namelijk zijn misgewaad, dat men in de aarde gevonden
heeft, daar het vierhonderd jaar in gelégenheeft,
zo men zegt, zonder te vergaan, of in het minst befchadigd
te zijn; en eene bokaal van krijftal, of zeer helder
en wit glas: insgelijks eene waardige nalatenfchap van
den heiligen man ;deze békerword inde fakristij bewaard,
is rond van gedaante, en met ftreepen; dezelve was bij
ongeluk aan ftukken gévallen, doch naderhand heeft men
denzelven weêr zamengevoegd.
Wij werden bij den heer burgemeester MULHEIM , die
een der fchoonfte huizen in Keulen heeft, zeer vriendelijk
ontvangen, en zagen de afbeeldzels zijner voorouders,
onder dewelken vier burgemeesters geweest zijn. Uit
deze portraiten ziet men tévens, hoe bij elk nieuw geflagt
de gebruiken ten aanzien der kléderdragt veranderd zijn.
De burgemeesterdragt is een roode mantel ; met zwarte
opflagen en naar het Spaansch patroon. De beide regérende
burgemeesters hebben altijd, als zij uitgaan , eenen
bevélhebbersftaf bij zig, welken een jongeling hun nadraagt;
en zij verbinden zig bij eede, gedurende het
ganfche jaar, dat zij dit ampt bekleden, dezen ftaf niet
overeg-éven. Dezelve is van hout, en omtrent ander-
V. DEEL V

3o6 REIZE DOOR EUROPA
/
halve Zweedfche elle lang: aan het eene e'nd is het wa­
pen des burgemeesters, die hem voert, en aan het ande­
re dat van zijnen amptgenoot gefnéden. Elke burgemees­
ter bewaart in zijn huis niet alleen de (laven van e ;
kjaar,
dat hij burgemeester geweest Is, maar ook alle die van
zijne voorvaders in de familie, die deze waardigheid be«
zéten hebben: uit dien hoofde vind men in de oude ge-
flagten een tamelijk groot getal van zulke ftaven. De
keurvorst en de Had zijn met elkander in verfchil over de
opperde magt. De overléden keurvorst heeft geen bur­
gemeester met den ftaf willen ontvangen; dienvolgens is
ook geen van hun bij hem gegaan, om de opwagting bij
hem te maken , maar men beeft éénen van de andere bur-
gemeesTers, die niet aan de regéring was, mitsdien het
volk ui; t verbeeldde,daartoe aftevaard ;
gd: want het getal
der burgemi esrers is altijd zts, van dewelken jaarlijks
twee e'kandertn in de opperfegéring aflosten (jt).
Als de keurvorst in Keulen komt, mag hij llegts een
klein gedeelte zijner lijfwagt bij zig hebben, hetwelk dan
nog maar drie dagen bij hem mag blijven: als de keurvorst
zis h er langer dan drie dagen ophoud, moet hij het zig
laten gevallen, zonder wast te zijn.
Verder bezigrigdcn wij het ftadstuighuis, dat den naam
van kromhuis voert, wijl het tévens tot een koornmaga-
zijn dient. De geweeren en toerustingen, die men hier
heeft, zijn zeer zwaar en ongemaklijk: inzonderheid een
(tl) Over die (laven der Keulenfche TCurjïemeelters, zie mea
LIPI. Eiett. L. I. C. 23. p. n. 73 en OuoDifert. IX. Ca.
§• i3- P- 492*

E N H E T O O S T E N . $Q?
f?.rr ;
roer, het welk den veldheer JEAN DE WERTII uit Ga=
lik toebehoord heeft, en uit welks grootte mén kan atomen,
dat deze krijgsman van eene meer dan ge woone lengte
is geweest. Zo zag ik hier ook een harnas van derï
Zweedfchen generaal BAUDISZ, die het zelve in den der«
tigjaarigen oorlog gebruikt heeft: op de borst ziet mert
het téken ,'van eenen kogel, die daar eene del gemaakt
heeft. Hierop bezigtigdcn wij verfcheiden oudheden
ën Latijnfche opfchriften, welke laatften ik affchreef.
Bij den heer ALFTER kwam ons een zeer zeldzaam boek'
voor: de Macedonifche held in zijne waare gedaante,
ëen dichtftuk, het welk door FREDERIK vrijheer VAN DER
TRENCK ,keizerlijk-koninglijken opperwagtweester, in zijne
tienjaarige gevangnis te Maagdenburg, in 1760, gemaakt,
en hem met zijne overige handfchriften ontnomen
is: door eenen vriend der waarheid en fraaije wétenfchappen
toevallig afgefchréveh en dus in zijne waare gedaante
gedrukt te Koppenhage 1771. Dit dichtftuk is 64 blad*
2ijden in klein otftavo groot; Men verzékert, dat de heef
TRENCK het zelf te Munchen heeft laten drukken, fchoon
in de voorréde gezegd word, dat de uitgaaf van hetzelve
door eenen Zweed bezorgd is", die zijne gevaHgiiis' te
Maagdenburg in het jaar 1769 wilde bezien , en veele merkwaardige
berigten met betrekking tot dit gedicht bekwam.'
Men voegt er bij, dat het handfchrift met bloed van deri
lieer TRENCK gefchréven was, en door den generaal en
kommnndant VAN BORCII in handen van den majoor GEI-
DELER raakte, na wier beider doodde gemelde Zweed
het gewaagd had, bet handfchrift zonder de Ininfté verandering
vollédig en getrouw u'ttegévea. Hij beweeii*
V a

So5 R E I Z E D O O R E U R O P A
dat hij den heer TRENCK nadeihand te Snai in perfoon
heeft léren kennen. Zijne voorréde is mJertérend: Kop-
penhage 1771 in Januarij, en zijnen naam heeft hij met de
voorletters P. L. G. ML gemerkt. Hierop volgt de voor­
réde van den heer TRENCK, die hij in de gevangnis te
Maagdenburg ITÖO gefchréven heeft. Het dichtftuk zelf
beftaat in eene vergelijking tusfehetï CARTOUCHE UIALEX-
ANDER DEN GROOTEN, die egter te verre getrokken is.
Den oA" van oogstmaand bezogten wij den beer VON
HILLESHEJM, die onlangs tot groot domheer benoemd, eu
één van de agt doktoren is, die zitting 111 biet kapittel
hebben. Hij heeft den titel van trés-joncier; fchoon het
eigenlijk te Luik is. waar de grootdomheeren trés -jonciers ,
zo veel als Fundi Domini («) héten: het is door een mis­
bruik, dat zij hier, gelijk ook te Aaken, dezelfde benoe­
ming oekomen. Ik moet hier bij aanmerken, dat in het
groot domkapittel te Keulen niemand aangenomen word,
die niet dadelijk Duitfche rijksgraaf of vorst is. Daar
zijn in alles zestien kapitulairen , en , behalvendezen,nog
agt doktoren , die in alles dezelfde geregtipheden bezit­
ten als de eerstgemelden. Een onmiddelbaar (onafhang-
lijk) Duitsch vrijheer [baron] kan niet eens lid van dit
kapittel worden, wijl zulk een niet, gelijk een graaf of
vorst, zitting en ftem op den rljdsdag te Regensburg
heeft. Dns is het hier niet genoeg, om in het kapittel
ontvangen (e kunnen worden, zijne zestien kwartieren te
kunnen aantonen; maar men moet in de daad rijksgraaf
(*) Trés -foncier [grondheer] betékent eigenlijk den eigenaar
van een ftuk gronds of vast goed. Aam, F. d. H. Fert.

EN HET OOSTEN. 309
of vorst zïin. Wat de d iktoren betreft, de geleerdheid
zou met regt het rigtfnaer bij hunne aauniming moeten
zijn: maar de kabaai werkt gemeenlijk het meest d.iarïn ,
gelijk meu uit thans plaats hebbende voorbeelden geimklijk
zou kunnen bewijzen. De heer VON HILLESHEIM is
een zeer geleerd man, en tévens hoogleerair der regtsgeleerdheid:
men vind in zijne boekerij eene rnénjgte zeldzaame
boeken, inzonderheid in het regtsgeleerd vak, gelijk
ook verfcheid.Mi merkwaardige handfchriften ; men kan
in deze boekerij zien, dat VOGT alle zeldzaame boeken
over de regtsgdeerdheii niet gekend heeft.
In de boekerij derBrigittijner monniken zag ik een zeldzaam
boek, mnz\\\\t Mmasticum Anglicanum, drie foliödeelen,
doch van verfchillende uitgaaven: het eerde
behoort tot de tweede uitgaaf, en is te Lon.len 1682;
het tweede insge'ijks aldaar 1661, en het derde in Savoye
1673, gedrukt. Even zo veelerlei zijn ook de fchrijvers.
Dit boek is ongemeen zeldzaam. In het jaar 1717 heeft
het over de honderd dukaaten gekost; en men heeft voor
in h-tzelve aan getékend, dat de Jefuiten alhier honderd
piflcolen, of 750 gulden, voor dit exemplaar geboden
hebben. De réden van de zeldzaamheid van.dit werk is,
om dat het parlement van Engelland hetzelve heeft doen
verbieden en verbranden, om dat het zo veele berigten
met betrekking tot de regten en goederen der monniken
in Engelland bevat.
Den loden van oogstmaand namen wij in de kerk der
heilige URSOLA allerlei kerklijke oudheden in oogenfehijn ,
bij voorbeeld het gebeente der elfduizend maagden, naar
V %

3TO R E I Z E D O O R E U R O P A
de wijze van ingelegd werk gefchikt, hoewel niet zo pragtig,
als men het te Pavia vertoont.
Denzelfden dag bezogten wij het Karthuizer klooster
en de boekerij van hetzelve. Hier word een zeer kostbaar
oorfpronglijk ftuk bewaard, namelijk Decreta Sacri Concilii
Bafileenfis, op pergament. Verder vind men hier
eenen rijken voorraad van handfchriften, die tot de god'
geleerdheid en kerklijke gefchiedenis behoren. JAKOB JUN-
TERBUCK,een Karthuizer monnik, is een naerftig affchrijver
geweest: hier zijn veele deelen in handfchrift van zijne
pen voorhanden, onder anderen heeft hij de gouden
bulle van KAREL den IV., van het jaar 1356, afgefchréven;
ail' zijne handfchriften fchijnen uit de veertiende eeuw te
zijn.
Wij zetten onze geleerde kloosterbezoeken verder voord.
Wij begaven ons namelijk ook naar de Benediktijnen, in
wier boekverzameling veele boeken uit de eerfte tijden der
drukkerij voorkomen. Onder anderen zagen wij COINRA-
Dus PELLICANUS de inodo legendi et inteliigendi Hebrcea
'Bafüets, M. D. III. in 4 0
. Dit is een zeldzaam boek,
en ééne van de oudfle gedrukte Hebreeuwfche fpraakkonften;
het Hebreeuwsch daarin fchijnt met (legt bewerkte
houten lettets gedrukt te zijn; op het einde is er een Hebreeuwsch
- Latijnsch- Grieksch woordenboek bijgevoegd.
Men vind hier ook eenige handfchriften des bijbels en van
de kerkvaders , e. z. v.; als méde Historia JOSEPHI translata
de Arabico in Latinum per Fratrem ALPHONSUM
BONI • HOMINIS Hispanum de Ordine Praedicatorum , An­
no 1337; een handfchrift in 410. De monniken van die

Ë N H E T O O S T E N . jtï
tijlen beftu leerden het Arabisch vlijtiger, dan thans ge»
fch ei.
Ni dat wij door gunstig toe loei van d:n heer graive
VON OE TTINGEN van het d nnkapittel verlof bek )in:n bal­
den , begaven wij ons in gezelfchap van verfcheiden
grootdomheeren naar de boekerij van hetkapttel, die
in de domkerk ftaat (*). Wij hie den ons het eerst bézig
raet de registratuur, waar Uniones Patria Cilonienjis Cis-
et Trans - Rhenanx , in het oorfpronglijke, met aanhan­
gende zégels van den keurvorsc, het da nlupittel, dm
adel en de ftéden, welke vier klasfen alhier de (lenden
uitmaken, bewaard worden. Verder vind men hier on­
derfcheiden anlere ftukken: namelijk all' de g^tuigenis-
fen, blijken en bewijzen, waardoor de domheeren hun­
nen adel aantonen, die hun regt tot het kapittel geeft—.
Van daar gingen wij op de boekerij zelve, welke enkel
ait handfchriften, 208 in getal, beilaat. De lijst, wel­
ke de jefuit vader HARTZHEIM diarvan uitgegéven heeft,
is niets anders, dan eene fchraale en daarenboven (legt
gemaakte lijst. Schier all' deze handfchriften zijn door
4AR.EL DEN GROOTEN aan de domkerk vermaakt, dien­
volgens van groote waarde. Zonder van anderen te fpré-
(*) GR.ÏVIUS was voor dezen niet in ftaat, om de handfchrif­
ten, die men hier heeft, te zien te krijgen: doch deze weige­
ring van to?^ang tot dezelven had onaangenaaiie gevolgen voer
hetdooikip'.ttel, waarover men eenen zijner blieven, di; in de
Sylloge Epistolarum Hrorum illastrium , colleSlarum a PETRO
BURMANNO , in 4to, geplaatst is, kan nazien [Tom IV. p. 15.]
V 4.
Aanm. v. d. Schrijver.

3i* R E I Z E'D OOR E U R O P A
ken, vind men hier: Codex Canonum primitiva ecclefia.
ex verfione DIONYSII EXIGUX, in folio, met de ingevoegde
aanmerking: Ex Bibliotheca CAROLI Magni venit ad Ecclefiam
Metropolitanam Colonienfem ; de aartsbisfehop
IIILDEBALD , die in 819 overléden is , heeft er zijnen
naam in gefchréven; doch de Codex zelf is nog ouder,
en met gebroken fchrift gefchréven; op het einde is er
eene lijst van de. naamen en regéringsjaaren der paufen
bijgevoegd, welke met den apostel PETRUS begint en tot
op AGAPETUS voor.lgaat, wiens lévensjaar 533 er bij geplaatst
is, welk jaartal dus ook denkhjk den ouderdom
van dit handfchrift. aantoont; eene andere hand heelt er
de naastvolgende zéven pawfen, van dewelken GKEGO-
RIUS DE GROOTE de laatfte is, bijgevoegd: deze lijst is
nooit in druk verfchénen. Een tweede handfchrift, dat
hier gevonden word, bevat dezelfde kanons; de affchrijver
heeft zig aan het iTot van hetzelve getékend: SIGEBER-
TUS fcripfit. Het is merkwaardig, dat op elke bladzijde
tweederiei fchrift, het Roomsch en Merovingsch,
voorkomt: de laatfte régels van elke zijde zijn met Merovingfche
letters gefchréven, en de goede SIGEBERTUS
heeft waarschijnlijk willen tonen, dat hij een bekwaam
en fraai fchrijver en in beide foorten van fchrift geoefend
was. Verder heeft men hier een. handfchrift in kwarto
van CENSOEINUS de die natali, met voor- of hoofdletters
gefchréven; de titel luid: Incipit ConfultiArsRhetorica;
deze Codex is ten minften uit de zévende eeuw, en men
zou er gewigtige varianten uit kunnen verzamelen: de
heer VON HILLESHEIM heeft het met de gedrukte uitgaaven
vergeleken, maar zijne daaromtrent gemaakte aanmer-

E N II E T O O S T E N . 313
kiriffeti ziin .weggeraakt. Ik zag ook eenen grooten fraai
gefchréven bijbel, een handfchrift in folio: de plaats van
de drie getuigen in den hémel, waarover zo veel getwist
is, ltaat er niet in: men kan dus uit dezen Codex bewijs
zen, dat men dezelve ten tijde van KAREL DEN GROOTEN
in den bijbel nog niet gelézen heeft. Onder dezen fchatbaaren
voorraad van handfchriften is veel , dat verdiént
onderzogt en te voorfchijn gehaald te .worden : dc tijd het
mij egter niet toe, dit werk te ondernémen. Men meet
hopen, dat de heer VON HILLESHEIM met den tijd eene
vollédige en nuttige lijst van dezen fchat aan de waereld
zal médedélen: hij heeft hier een ruim \eld, waarop hij
zijne geleerdheid en bekwaamheid kan aan den dagleggen.
Onder de verfcheiden merkwaardigheden in deze ftad
noem ik alleenlijk• het zogenoemd Hongaarsch huis, ah
waar de geenen, die uit Hongarije herwaart! komen, om
den heiligen drie koningen, wier graf.men in de domkerk
toont, hunne godsdienftige verering te betonen, hunne
herberg némen: men heeft hier ook onderfcheiden opfchriften
uit de tijden der Romeinen, we:ken ik afgefchréven
heb. Buiten dé poort ziet men ook den zogënoemden
eikelfteen, een' Roomsch' gedenktéken, ten
aanzien van welks benaming de gevoelens vcrfchillen:
(men vergelijke den Rheinifchen Antiquarius.~)
Wij ontmoetten hier gevallig op de ftraat eenen Italiaan
uit Napels, die advokaat en een leerling van den grooten
aiAzocHi geweest is. Toen ik hem in mijn ftamboek
den naam van dezen man wees, kuste hij dien: hij wist
niet, dat hij overléden was; en toen ik het hem zeide,
fchoien hem de traanen in de oogen.
V 5

3I4 R E I Z E DOOR EUROPA
Den ia*" van oogstmaand zagen wij bij den heer MER-
LE eene vollédige verzameling van all' de Keulfche munten.
De oudde, die men hier vind, is van PEREGRI-
MUS , tweeden aartsbisfchop en keurvorst (*) 'van Keulen
, die in het jaar 999 verkozen ,en in 1021 overléden i--.
Den 14*" bezagen wij bij de Benediktijneu de boekerij
van den heiligen PANTALEON , waadn verfcheiden
merkwaardige handfchriften vooikomen. Hierop namen
wij hunne kerk in oogenfchijn, in dewelke de keizerin
THEOPHANIA ,gemaalinvanoTTO den II., onder een pi aalgraf
van nagemaakt marmer, doch zonder graffchrift,
rust. Deze keizerin heeft het lichaam van den heiligen
ALBINUS, dat tot op dezen dag nog zeer wél bewaard ge»
bléven is, herwaard doen brengen. ALBINUS werd in de
derde eeuw in Engelland onthoofd , en was proiomartyr
Angl'uz [eerde martelaar in EngelLnd]; zijne beenen en
voeten liggen ook in Engelland begraven.
Men zeide ons , dat de fekretaris van den Korfifchen
koning THEODORUS, bekend onder den naam van doktor
PRANGHE, in deze dad woonde; en de nieuwsgierigheid
dreef ons, om dezen man te bezoeken. Wij déden uit
den i6

E N H E T O O S T E N . 315
vorno te vlugten. De heer PRANGHE had te voren als
een Engelschman het eiland doorgereisd. Hij toonde
ons eene- landkaart van hetzelve, die onder de regéring
van THEODORUS gemaakt was, van dewelke gezegd word:
levée par monfieur le Capitain VOGT , donnée au jour par
RENCER & OTTENS, Geographes a Amfterdam. Onder
op de kaart is aangetékend, hoe veele foldaaten het ganfche
eiland op de been kan brengen, namelijk in het geheel
22.190 man, die binnen driemaal vier en twintig uuren
bij elkander gebragt kunnen worden. De vrijheer
NEUHOF, zeide hij, was zulk een beminnenswaardig en
met zo veele kundigheden begaafd heer geweest, dat hij
zijns gelijken niet gekend had : hij had de kunst verdaan ,
om zig van zijnen vijand te doen beminnen; de vrijheer
GÖRTZ had hem in Zweeden gebruikt, met wien hij te
Parijs kennis had gemaakt; hij was te Londen in de gevangnis,
waarïn hij over fchuiden gezet was, in het
jaar 1757, omtrent zéventigjaaren oud zijnde, overléden.

Si6 REIZE DOOR EUROPA
REIS FAN KEULEN NAAR
CD^ P
N 1 E U IVM E G E N.
denze-fden dag, namelijk den i4 dt
" van oogst-
maa d jVerlietéri wij Keulen, en kwamen tégen den avond
té Dusfeidorp, daar wij den volgenden dag de daarzijnde
Dèro*rn3é gallerij fchilderijen bez :
gtigden, welke de Fran­
fche fchilder de heer BRÜLLinT ons toonde. In dezelve
vind men'in alles 358 fluks bngrhél'le fchilderijen, in vijf
orderfchéiden zaaien: in de vrjfdè', welke de grootfte is,
zijn die van RUBENS. Men zi< t hier (lukken, die onwaar­
deerbaar zijn. De keurvorst JOHANNES WILHELM'heeft
d>ze verzameling genaak': doch deze heer was roee'reén
liefhebber, dan een kenner; en zijne gemr.alin MARIA AN-
N A LOUISA MEDICES deed hem fmaak in fraaije fchildeiijën
krijgen. Dus heeft het MedicccH bus niet-allcen in Isa"
lië, maar ook aan den Rhijn, gelijk hier te Dusfeldorp,
en te Bensbefg, een lm tfl .t twee mijlen van Keulen , de
konden ingevoerd en het gevoel van het fcho~ne gegrond:
ja men kan dit zelfs van Parijs zegg n; want het was MA­
RIA VAN MEDICES, die het paleis van Luxemburg névens
de gallerij van hetzelve liet aanleggen, en eene boekerij
van handfchriften oprigten, die uit Flo-ence gekomen wa<
ren. Een geloofwaardig man verhaalde ons béden ,
dat de verzameling van cameën en an dere gefnéden Heetten
van de koningin CHRTSTINA thans te Brusfel gevonden
word; dat de prins KAREL van Lotharingen, gouverneur
der [Oostenrijkfche] Néderlanden, dezelve te Rome gekogt,

E N H E T O O S T E N . 3i?
en er ioo, 000 Brabantfche gulden voor betaald had: te voren
had dezelve aan het Odtscalchisch huis behoord: eu dat
deze verzameling uit eene groote geheel gevulde kas be-
ftait. Wij bezagen ook onderfcheiden ftandbeeldeu
van den Italiaan GRIPELLI, als den keurvorst JOHANNES
WILHELM, met den mantel en de ordendragt, te voet: dit
ftuk is van ma'mer en ftaat op de voerplaats van het Hot.
Dezelfde kunstenaar heeft ook een borstftuk gemaakt,het­
welk eenen kapucijner monnik, MARKUS geniemd, ver­
beeld, die eene reis naar Indien gedaan heeft; een regt
meesterfiuk. De heer GRIPELLI was te voren metze'aar
geweest, en heeft zig zeiven op het dak van bet ftadhuis
in een klein ftandbeel i van wit marmer als een' m.-tzelaars
knegt, met eenen korf in de hand, verbee'd. Den
iü dm
namen wij de akadémie der fchilder - en beeldhouw­
kunde alhier, welke voor omtrent zéven jaaren opgerigt
is, in oogenfchijn. De befchermer van dezelve is de heer
KRAHE , een zeer bekwaam fchilder en een vriendelijk man
die ons duikend beleefdheden bewees. Hij veiflaat de
kunst, om fchilderijen zo wél fchoon te maken, dat zij
er volkomen als nieuw uitzien ; en daarenboven een nog
grooter geheim, namelijk om eene fchilderij van oud en
bedorven doek op nieuw doek zó ovenebrengen, dat men
zou ménen, dat het eerst uit het penfeel des kunstenaars
gekomen is. De heer BRÜU IOT bez't deze bekwaamheid
insgélijks. Het getaJ der Luihefaanen in deze bad
beloopt op 1300 zieten : /i ;
hebben hier, éven als de Her­
vormden, eene kerk. De bezeiting beftait uit vier
regimenten; en de foldaaten ziin van onderfcheiden gods­
diensten. —— Wij maakten hier kennis met den Hoog'

3i8 RIEZE DOOR E U R O P A
duitrclien dichter en fraaijen geest, den heer JAKOM, kanunnik
te Halberftad: hij is weleer hoogleeraar te Halle
geweest, én heeft te Göttingen geftudeerd; hij is een zeer
aangenaam man.
Den 19*" van oogstmaand verlieten wii Dusfe'dorp.
Wij réden door de flad Keizerswaard, welke nabij dezen
oord ligt. Dezelve heeft eertijds aan den keurvorst van
Keulen toebehoord, doch is voor drie jaaren, door toe.
doen des konings van Pruisfen, weêr aan den keurvorst
van de Palts ingeruimd. Wij hielden ons bier niet op,
maar zerten onze reis naar Duisburg voord. In het woud,
dat in de nabijheid dezer ftad is, en daar wij doorreisden,
vind men, zo men ons zeide, eene ménigte wileie paerden,
die zig des winters van dorre bladen, boombasten
e. z. v. voeden , doch als de koude fcherp is,. in zo verre
verzorgd worden, dat men hun voeder brengt.
Te Duisburg bezigtigden wij de univerfiteitsboekerij,
die niet groot is. Ik doorfnuifelde in haast eenige handfchriften.
Een derzelven, dat in de vijftiende eeuw gefchréven
is, bevat JLTSTHVIJS epitomator TÜOCI; in denzelfden
band vind men ook FLORUS. Een tweede bedaar
uit een fluk van LACTANTIUS. • De boekbewaarder,
de heer hoogleeraar MELCHIOR, zeide mij, dat de Acta
Duishurgenfia reeds voor lang zijn opgehouden: zij werden
door twee hoogleeraars op de univerfiteit alhier gefchréven.
Hij verhaalde ook , dat de koning van Pruisfen
reeds in het jaar 1750 de hierzijnde ftudenten had verboden,
den dégen te dragen; en in 1768 had bevolen, hem
alle jaaren eene lijst toetezenden van de dudenten , die
zig door loflijke of door onbehoorlijke gedragingen onder-

EN H E T OOSTEN. &9
fcheiden. .— Men begint hier reeds tamelijk algemeen
bedorven Hoogduitsch, dat zeer na aan het Hollandsen,
komt, te fpréken. Ik heb ook reeds in de ftreek van Koblents,
inzonderheid op het platteland, opgem.ikt, dat
vee'e Hoogduitfche woorden daar opzijn Ho! and:;ch worden
uitgefproken, wijl men bij voorbeeld wat in plaats
van was, groot in plaats van grosz zegt e. z. v.
Van hier gingen wij verier over de Lippe naar Wezel.
Deze Had, welke dertien mijlen, of uuren, van Dusfcldorp
ligt, is tamelijk groot tn wél verrterkt. De koning
van Pruisfen houd hier eene bezetting van vier regimenten.
Ten volgenden dag réden wij naar Xanten, eene kleine
fiad drie mijlen van Wezel. Hier zogten wij vergeefs
naar den beroemden Room chen kanunnik, den heer PAUW,
die de bekende Recherches fur les Americains, als méde
fur les Chinois et les Egyptiens gefchréven heeft. Hij
was naar Kleef vertrokken, daar wij ook ras aankwamen.
Kleef is zeer aangenaam gelégen en eene tamelijk fraaije
plaats. Het getal dar inwoners in dezelve word op 5000
gefchat. Hier is in het geheel geen bezetting, en men
ziet ook in of vóór de tlad geen wagten. Ik begaf
m'j ook aanltonds naar den heer kanunnik HEIMING, in
verwagting van den heer PAUW bij hem te ontmoeten;
doch vernam tot mijn leedwézen, dat hij daags te voren
van hier naar elders was vertrokken. . Hierop bezogten
wij den heer MAAS, Conn-étor der hervormde fchod,
een' geleerd' man en bezitter van eene uitgelézen boekverzameling.
Hij heeft de befchrijving van Paler/na van
den heer BACHIENE, te Maastricht, iu het Hollandsch

3i8 RIEZE DOOR E U R O P A
duitfchen dichter en fraaijen geest, den heer JAKOBI, kanunnik
.te Halberftad: hij is weleer hoogleeraar te Halle
geweest, én heeft te Göttingen geftudeerd; hij is een zeer
aangenaam man.
Den io> n
van oogstmaand verlieten wij Dusfe'dorp.
Wij réden door de flad Keizerswaard, welke nabij dezen
oord ligt. Dezelve heeft eertijds aan den keurvorst van
Keulen toebehoord, doch is voor drie jaaren , door toedoen
des konings van Pruisfen, weêr aan den keurvorst
van de Palts ingeruimd. Wij hielden ons hier niet op,
maar zetten onze reis naar Duisburg voord. In het woud,
dat in de nabijheid dezer ftad is, en daar wij doorreisden,
vind men, zo men ons zeide, eene méuigte wilde paerden,
die zig des winters van dorre bladen, boombasten
e. z. v. voeden, doch als de koude fcherp is,.in zo verre
verzorgd worden, dat men hun voeder brengt.
Te Duisburg bezigtigden wij de univerfiteitshoekerij,
die niet groot is. Ik doorfnuffelde in haast eenige handfchriften.
Een derzelven, dat in de vijftiende eeuw gefchréven
is, bevat JUSTINUS epitomator TKOOI; in denzelfden
band vind men ook FLORUS. Een tweede beftaat
uit een ftuk van LACTANTIUS. • De boekbewaarder,
de heer hoogleeraar MÊLCHIOJJ, zeide mij, dat de Acta
Duisburgenfïa reeds voor lang zijn opgehouden: zij werden
door twee hoogleeraars op de univerfiteit alhier gefchréven.
Hij verhaalde ook, dat de koning van Pruisfen
reeds in het jaar 1750 de hierzijnde ftudenten had verboden,
den dégen te dragen; en in 1768 had bevolen, hem
alle jaaren eene lijst toetezenden van de ftudenten , die
zig door loflijke of door onbehoorlijke gedragingen onder-

EN H E T OOSTEN. 319
fcheiden. Men begint hier reeds tamelijk algemeen
bedorven Hoogduitsch, dat zeer na aan het Hollandsen
komt, te fpréken. Ik heb ook reeds in de ftreek van Koblents,
inzonderheid op het platte land, opgemakt, dat
vee'e Hoogduitfche woorden daar opzijn Ho! and ch worden
uitgefproken, wijl men bij voorbeeld wat in plaats
van was, groot in plaats van g r
osz zegt e. z. v.
Van hier gingen wij verder over de Lippe naar Wezel.
Deze Had, welke dertien mijlen, of uuren, van Dusfcldorp
ligt, is tamehik groot tn wél verilerkt. De koning
van Pruisfen houd hier eene bezet.ing van vier regimenten.
Ten volgenden dag réden wij naar Xanten, eene kleine
flad drie mijlen van Wezel. Hier zogten wij vergeefs
naar den beroemden Room chen kanunnik, den heer PAUW,
die de bekende Recherches fur les Americains, als méde
fur les Chinois et les Egyptiens gefchréven heeft. Hij
was naar Kleef vertrokken, daar wij ook ras aankwamen.
Kleef is zeer aangenaam gelégen en eene tamelijk fraaije
plaats. Het getal der inwoners in dezelve woed op 5000
r,efc u
at. Hier is in het geheel geen bezetting, en men
ziet ook in of vóór de flad geen wagten. lk begaf
111 j ook aanflonds naar den heer kanunnik HEIMING, in
verwagting van den heer PAUW bij hem te ontmoeten;
doch vernam tot mijn leedwézen, dat hij daags te v^ren
yan hier naar elders was vertrokken. . Hierop bezogten
wij den heer MAAS, Conr> ftor der hervormde fchool,
" een' geleerd' man en bezitter van ee ie uitgelézen boekverzameling.
Hij heeft de befchrijving van Pale tina van
den heer BACHIENE, fe Maastricht, in het Hollandsch

320 R E I Z E DOOR. E U R O P A
gedrukt, in'het Hoogduitsch vertaald en met aantékeningen
verrijkt.
Den atftén van oogstmaand bezigtigdcn wij het flot.
Volgens een oud zeggen of eene overléveiïng is hetzelve
door JLILIUS CL/ESAR. aangelegd; doch het heeft niet de
minfte gelijkheid met Roomfche oudheden. Buiten
de ftad bezigtigden wij de fraaije diergaarde. en de ff eenen
piramied in dezelve, op dewelke een ftandbeeld ftaat,
hetwelk den prins MAUKITS vérbeeld in ouderwetfche wapenrusting,
als helm e. z. v., en waaronder men bet op.
fchrift leest: Otnnes natura jadices, non artijices fecit.
[De Natuur heeft elk tot rechter, niet tot kunstenaar, gemaakt]
—• Niet verre van hier is ook eene vermaarde
gezondbron, in het jaar i74i,door den geneesheer SCHUT­
TE ontdekt. Boven de bron heeft men een tamelijk groot
huis, en daar naast een overdekt amfitheater gebouwd,
alwaar de brongasten kunnen wandelen. — Wij bezogten
ook het adelijk vrouwenfiigt Elten, welks abtdis ook
fouvereine is en vorstin genoemd word. De koning van
Pruisfen kan zijn reatsgebied over dit ftigt niet langer dan
veertien dagen in het jaar, en wel in zomermaand, oefenen,
wanneer hij zékere kommisfarisfen derwaard zend,
ten einde de zaaken te beüisfen, die hun voorgedragen
worden; doch deze heeren hebben gemeenlijk niets te
dnen, wijl de onderdaanen der abtdis geen regtzaaken
vóór dezen regterftoel laten komen , maar het zófchikken,
dat dezelven door de abtdis kunnen afgedaan worden;
want deze regeert het ganfche jaar door, uitgezonderd de
gemelde veertien dagen , onbepaald : om die réden laten
alle partijen hunne gefchillen gedurende dien korten tijd
ftil

E N H E T O O S T E N . 3aj
ftil liggen. Dit is een zonderlinge regeringsvorm, en
men is verwonderd, dat de Pruisfifche monarch dit ge­
bruik zo onveranderd laat: waarfchijnlijk gefcbied zulks
uit beh'eving voor het fchoon geflagt (*). -— Na onze
terugkomst van deze aangenaame lustreis krégen wij een
bezoek van den heer MANCON, een' Franfchen ongemeen
fraaijen, maar tévens fchimpagtigen, geest, die egter
zeer aangenaam in gezelfchap is. Hij is een Fransch-
man van geboorte, doch woont te Kleef; is fchrijver van
h Courier du Bas- Rhijn, en gedurige tégenliréver van
den Keultcheh nieuwsfcurijver, den gewézen jefuit JAU-
RINVILLIEIÏS. Hij zeide mij, dat het bekende lasterlijk
boek,/e Syjteme de la Nature, door den heermusTEL 13
gefchréven, die tévens fchrijver van de Amfterdamfche
kourant geweest, doch voorléden jaar geftorven is. (Een
ander werk, dat den titel hee't: de la Nature, is uit
de pen van den heer ROBINET gevloeid, die thans vader
ROUSSEAU het joumal de Bouillon helpt fchrijven. Deze
ROUSSEAU heeft zig te voren te Luik opgehouden, daar
hij gemeenfchaplijk met verfcheiden geleerden le joumal
encyclopedique begonnen heeft, dat naderhand weêr ge-
ftaakt is). Daarop déden wij eene wandeling van
(*) In de aardrijksbefchrijving van den heer^BÜscniNo word
van de ftaatsgefteldheid van die ftigt niets anders gezegd, dan
dat het een adelijk rijfcivrij vronwenftigt is, onder de befcher-
raing van [den koning van Pruisfen als hertog van] Kleef flaat,
en eene abtdis tot voorrtandfler heeft. Van den vorstlijken titel
der abtdis en van de bovengemelde bijzondere onhandigheid ten
aanzien van het Pruisfisch regtsgebied over het ftigt word geen
gewag gemaakt. Aanm, V. cl. H, Vertaler,
V. DEEL. X

3sa R E I Z E D O O R E U R O P A
eene halve mijl naar Bergenthal, daar men in het woud
de grafiléde van prins [JOHAN] MAURITS van Nasfau ziet.
Deze prins was een groot liefhebber van de jagt, en wil­
de daarom in het woud, daar hij ménigmaal op de jagt
was geweest, begraven worden. Het graf is van ijzer,
en verfierd met de wapens van all' de gewesten, waar­
over hij fladhouder is geweest, als Kleef e. z. v. Mij is
de eerfte graaf van Nasfau, die tot den vorftenfland ver­
heven werd; was geboren in het jaar 1604, en ftierf in
1676. Hij diende ook als generaal in Holland ; was daar­
enboven onderkoning in Brafiliën: All' deze titels ftaan
op zijn graf, om hetwelk een muur is opgetrokken in de
gedaante van een amfitheater; en in den muur zijn ver­
fcheiden (teenen geplaatst met twee en twintig oude Room­
fche opfchriften, welken men alle in de ftreek van Xan-
ten, waar eertijds Cafira vetera geweest zijn, gevonden
heeft. De prins had bij zijn léven all' deze oudheden zelf
doen verzamelen en in den muur plaatzen. De opfchrif­
ten zijn voor het grootfte gedeelte uitgeüéten en zeer moei­
lijk om te lézen. Ik fchreef er zo veel van af, als ik er
van kon lézen. Eén vaa dezelven, dat van HERKULES
Saxanus melding maakt, is zeer merkwaardig: [JOH.
IIENR.] VON IIAOENBUCH , prorektor van het gymnafium
te Kleef, heeft, in het jaar 173T, eene verhandeling over
hetzelve uitgegéven (yv).
(vv~) Die verhandeling is van weinig waarde. Veel beter is
die van den Heer HEKR. CAWEGK.TER , in zijn Postumus
C. 17.fi. i6s. — 171 , en van den Wel Eerw. Heer R. SCHUT­
TE, Heil. Jaarè. bl. 113. en v.

EN HET OOSTEN. 323
REIZE DOOR HOLLAND,
Verblijf te Nieuwmègen»
J0)EN 231 van oogstmaand vertrokken wij van Kleef
naar JNimwégen, of, gelijk de Hollanders het uitfpréken ,
Nijmégen, hetwelk ook, volgens de afleiding van Neö-
magum, de regte naam van deze plaats is. Deze is de
eerfte Hollandfche ftad , die wij zagen (*). Zij is fraai3
en ligt tégen het hangen van eenen berg aan den Waal-
ftroom; zijnde de linke arm des Rhijns,diezig bij Schen-
kenfehans verdeelt, van waar de regte arm, die den naam
van Rhijn behoud, naar Arnhem ftroomt. Hier be­
zogten wij den heer LOTicrnus,een' geleerd' en bekwaam
geneesheer, die ons, fchoon hij ons in het geheel niet
kende, den ganfehen tijd , dien wij hier vertoefdm, al­
ler eï beleefdheden bewees: hij ftamt in regte linie van
den beroemden dichter LOTICHIUS SECUNDUS af, wiens
graf wij te Heidelberg gezien hebben. . Wij maak­
ten, in zijn gezelfchap, onze opwagting bij den heer ge­
neraal MAKTFELD,eenenwaardigen engeleerden grijsaart,
die in Italië gereisd heeft: wij hoorden met genoegen zij-
[(*) Nieuwmègen, eene zeer fterke plaats, is de hoofdfhd
van Gelderland, en dus eene Gelde,fche,en geen Hollandlche,
ftad: doch de vreemdelingen veritaan gemeenlijk door Holland
de republiek der zéven verenigde gewesten, en door Hollanders
de inwoners derzelvenj.
X a

38* REIZE DOOR EUROPA
ne leerzaame vertellingen aan. Onder anderen befchreef
hij ons drie fchilderijen op het ftadhuis te Augsburg : de
eerfre verbeeld eenen koning op den troon, aan wiens
voeten verfcheiden grooten des rijks liggen, en daar bij
men dit vaers leest: Sic volo . Jic jubeo, flat pro ratione
voluntas [Zoo wil,zoo beveel ik: mijn wil is zo goed als
reden]; de tweede, den doge van Venetiën névens den
grooten raad, met de woorden: Nee unus, nee omnes
[Noch één alleen, noch allen]; de derde, de Zwirzers,
bézig zijnde, hunne burgemeesters te verkiezen, te-wijl
anderen twisten .en in gefchil zijn, en eenigen flesfehen
en glazen in de hand hebben: met één woord, alles is in
de grootfte wanorde, en er naast leest men de woorden :
Regnum multorum, regnumpesfimum [Eene heerfchappij
van velen is de allerdegtfte]. Hier te Nieuwmègen is een
itadsbo(kbewaarder, die cok eene wedde trekt; maar
geen brekerij: voor dezen is er eene geweest, doch zij
is naderhand verfpreid geraakt; pndertusfehen word de
oude bediening aangehouden. De tégenwoordige boekbewaarder
biet BORNMAN. Den 24 FTCN van oogstmaand geleidde
de agtingswaardige heer LOTICHIUS ons naar het
ftadhuis. Wij bezigtigden de zaal, in welke de raad der
ftad vergadert: daar is ook een geftoelte in dezelve voor
d.n ftadhouder, die jaarlijks maar tweemaal herwaaard
komt (*). In een ander vertrek worden zes zwaerden
bewaard, waarméde men eertijds de graavtn VAN EG-
MONT en B6ORN, teBrusfel, onthoofd heeft. Daaröp
[(») Zomtijds maar ééns, om de wapenfchouwing over de
bezetting te doen; zomtijds ook wel ia het geheel niet].

E N H E T O O S T E N . Sa 5
lieten wij ons de zaal f tonen, alwaar, in het jaar T678,
de Nieu wmeegfche vréde gefloten werd: men ziet er de
afbeeldzels der zéven gezanten, die bij het fluiten van
den vréde tegenwoordig ge v est ziin, gelijk ook een
Voortreflijk fefülderftuk van PAULUS RUBENS, het welk
hunne vergadering, waarin zij den vréde 1'uiteri, verbeeld;
vóór hen (laat een naakte in kétenen gekluisterde
flaaf, wiens rug zö natuurlijk is, als of hij leefde.
De ftad NieUwmelgén zend jaarlijks eenen witten, met
witte péper gévblden, hand :
éhoen aan de ftad Luik, om
daar haar oud regt, van geen t 1 vóór haare k ;opwaaren te
betalen, te bewaren, en tévens tot een téken van vriendfchap.
Deze hantlfchoen is groot, en heeft maar eenen
vinger: dezelve word tégen kersmis door eenen afgezondenen
overgébragti Daarop bezigtigden wij het
flot (*); het welk door den burggraaf, die zijn bijzonder
regtsgebie 1 hee 't, be VÓorid word. Men meent, dat juiius
C.ESAR den gron 1 tot hetzelve gelegd heeft. Men
ziet hier ze:r oude muuren in de gedaante van een amfitheater,
die van dé tijden derRonr.inenfchijnentezijn.—
Den «s^en van oogrsrtaand fcheidden wij ons van onzen
in alle opzigten beminnenswaardigen vriend EOTICHIUS
en van Nieuwmègen, en namen de reis te water naar Rotterdam
aan.
[(*) Het Valkhof genoemd].

326 REIZE DOOR EUROPA
Verblijf te Rotterdam,
IR
JlROTTERDAM ligt twee en twintig mijlen van Nieuwmég.-n.
Toen wij door Thiei, eene tamelijk fraaije
ftad, kwamen, leerden wij den geest van koophandel en
huishouding der Hollanders, zelfs in kleinigheden, eenigeraraten
kennen. Eene melkvrouw , die ons melk verkogt,
zeide ons, dat wij toch wat fchielijk zouden drinken,
op dat het glas of vat niet te zeer zou flijten. Een
perfoon, die de melkvrouw bij ons wees, wilde betaling
hebben, voor dat hij den mond open gedaan had; en
nog e.n andere, om dat hij ons geroepen had, om aan
boord van het beur fchip te komen, — Na dat wij voorbij
andere, mm Ier me.k waardige, plaatzen gevaren waren,
kwamen wij den 26 fLCn
van oogstmaand te Rotterdam.
Den volgenden dag bezagen wij het metaalen ftandbeeld
van ERASMUS VAN ROÏTERDAM. Hij is in doktors gewaad
verbeeld, met eenen langen pelsrok met witte mouwen
, eene vierkante muts op het hoofd, dergelijke de
doktoren in dien tijd droegen, en die de gedaante van eene
kardinaalsmuts heeft; en heeft een open boek in de
hand. Het ftandbeeld is van natuurlijke grootte; doch
het aangezigt gelijkt juist niet zeer naar de origineele fchilderijen
van HOI B.-IN, en anderen, die wij gezien hebben.
Op het marmeren voetfluk leest men vier oplchriften,
op elfce zijde één, twee Latijnfche en twee Hollandfche.
Pe irarkt, op welke het ftandbeeld ftaat, word de Eras-

E N H E T O O S T E N . 317
musmarkt genoemd. Het huis, waarin hij geboren is,
ftaat niét verre van daar, en heeft verfcheiden opfchriften
en koppelvaerzen; wij bezigtigden het vertrek, waarin
hij ter waereld gekomen is. Met is op de eerfte verdieping.
De wandelwégen buiten deze ftad zijn
aangenaam. Men is thans bézig met het bouwen van eenen
grooten fc hou wburg op eenigen af (land van de ftad,
namelijk op een vreemd grondgebied; want de burgemeesters
willen binnen de ftad geen fchouwburg hebben.
Den 2Qfl en
van oogstmaand leiden wij een bezoek af bij
den heer BICKER , geneesheer, en tévens beftierder en fekretaris
van het genootfchap der proefondervindelijke natuurkunde.
Twee Zweeden, de heeren LiNNéus en AL-
STRÖMER, zijn ook léden van dezelve. Men vertoonde
ons het eerfte deel der verhandelingen van dit genootfchap
, dat onlangs van de pers is gekomen: alles
is in het Hollandsch gefchréven. Het genootfchap vergadert
in het beurshuis, daar de léden hunne eigen vertrekken
hebben. De heer VAN DER PARRA, gouverneurgeneraal
van Neêrlands Indië, die te Batavia woont,
[doch voor eenige jaaren overléden is] heeft aan dit
genootfchap 2000 gulden gefchonken: deze heer is een
groot befchermer der wétenfchappen , voornaamlijk
der fterrekunde. Zijn afbeeldzel hangt in de voorzaal.
Iu de tweede zaal worden de algemeene vergaderingen gehouden
: men ziet hier een geftoelte voor den prins erfftadhouder,
die befchermer van het genootfchap is;doch
de tégenwoordige is hier nog niet geweest. Een ander
vriend en wéldadig bevorderaar der wétenfchappen, die
tot na zijnen dood onbekend wil blijven, heeft aan het
X 4

328 R E I Z E D O O R E U R O P A
genootfchap een gefciieuk van 250,000 gulden gemaakt.-—
Te Rotterdam word jaarlijks maat ééne jaarmarkt, of
kermis, zo veel als kerkmis, gehouden. Deze is de aan-
zienlijklie, zeg: men, in gansch Holland. Dezelve viel
nu juist in, zo dat wij gelegenheid hadden, dezelve bjj-
tewo.ieu. Deze ftad heeft in veele deelen overeen­
komst met Venetië, doch is veel netter en zindelijker,
en heeft fraaije zo wel opene als bedekte laanen. Alle de
gragten zijn vol fchepen, van dewelken men hier fchier
zo veelen ziet, als te Venetië gondels. Alle foorten van
vaartuigen kunnen hier binnen lopen, uitgezonderd Oost-
indifche en oorlogfchépen. Venetië heeft daartégen ten
aanzien der menigvuldige pragtige paleizen van allerlei
fooït van bouwwijze, der ménigte van galk-rijën van fchil­
derijen en kunstkabinetten, der oudheden, kerken, boe-
kerijën, tuighuizen, der brug Rialto, der omheenlig-
gerde kleine eilanden, der bijzondere beging midden in

E N H E T O O S T E N 329
jsiju. De dubbelen, die hij heeft, zou hij gaern tégen
uitheemfche foorten verruilen. Hij arbeid, 0111 de natuurlijke
gefchiedenis, met opzigt tot deze klasfe van gewasfen,
volkomen te maken. Het luis, waarin hij woont,
Haat aan den vloed de Rotte, naar denwelken de fiad den
naam heeft. Den 3*0 van herfstmaand bezogten wij
den heer VAN DEP. PALM , eenen fchoolhouder alhier, die
zig bekend gemaakt hcefc door eene verhandeling over de
zedelijke opvoeding, waarvoor hij van de maatfehappij
te Haarlem den tweeden prijs, namelijk eenen zilveren
gedenkpenning heeft bekomen. De heer FOKMEY won den
eerl-ien. Hij heefc ook eene Néderduitfcbe fpraakkonst
gefchréven. — Verder bezigtigden wij de fynagoge der
Jooden, de eenigfte die hier is: zij is rédelijk fraai. —
Hier is ook eene Lutherfche kerk, waartoe in 1733 de
eerfte fteen gelegd is: de Euangelifchen mogen hier hunnen
godsdienst openlijk oefenen, maar geen klokken gebruiken.
De Roomfchen hebben hier geen openbaare godsdienfuge
gebouwen, maar oefenen hunnen godsdienst in
bijzondere huizen. — De ontleedkamer naast de Piinfekerk
verdient bezigtigd te worden. ^Mcn vertoont daar
een geraamte van een verfreend kind, dat men in de
Sp;;anfche zee gevonden heeft, névens eene menigte andere
mekwaardigheden, tot de natuurlijke gefclnedenis en
ontleedkunst be-horende. —• in de hoofdkerk ziet men
het graf van den zeevond WIÏTE DE WIT van wit marmer
met een breedvoerig Latijnsc'n graffchrift; als méde
het graf van den fchout-bij- nagt VAN BRAKEL , waarop
men de volgende zonderlinge koppelvaerzen leest:
, X 5

330 R E I Z E DOOR E U R O P A
InvW Herois JOHANNIS A BRAKEL, Preetoris ut r««
cant nocturni,
Manibus.et Memor. Sacrum:
Hoe tegitur Saxo BRAKELIUS, aquoris horror,
Cui flamma et ferrum cesfit et unda maris.
Fallimur, an flammas et nunc vomit, adfpice jam
jam,
Terrea qui rupit vincula 3 rumpet humum.
P. FRANC ILS.
Men zou fchier denken, dat de dichter heeft wiilen
zeggen, dat BRAKEL thans in de hel is, daar hij vuur
en vlam ipuwt: deze zeeheld is in het jaar 1690, in den
ilag met de Franfchen in het Kanaal, gefneuveld.
Den lo'k" van herfstmaand verlieten wij Rotterdam,
en gingen met de gevvoone trekfehuit naar Delft. Men
reist met deze vaattuigen gemaklijk en voor eenen billijken
prijs ,• want van Rotterdam tot Delft betaalt ieder
perfoon maar vijf Ilollandfche ftuivers; en dit is egter
een weg van twee mijlen.
Delft is eene z:er fraaije ftad. In de hoofdkerk,
die van de Gotbifc>:e bouworde is, ziet men het graftéken
van LEEUWENHOEK: dit beftaat in een obelisk, of
grafnaald, inden muur: op deze grafnaald Haat eene lijkbus,
waaruit eene vlam opklimt, en aan dezelve is een
medaillon van wit marmer gevoegd, het welk het borstbeeld
vzn den overlédenen névens een Latijnsch opfchrift
bevat: aan den voet der grafnaald leest men de woorden:
Patri carisfïmo hoe monimentum filia MARIA A LEEU­
WENHOEK moerens p.; op den vloer ziet men zijn graf-

E N H E T O O S T E N . $31
fchrift in het Hollandsen, névens zijn wapen, namelijk
eenen griffioen, in eenen fteen gehouwen. De dogter
van LbEOWENHOEK, die het gedenkteken heeft doen oprigten,
is in het jaar 1743 overléden. Verder vind men
hier het graf Van den vlootvoogd TROMP, meteen omftandig
Latijnsch graffchrift, waarin, onder anderen, gezegd
word: hek jacetqui vivus nunquam jacuit, cccidit
in hello Anglico 1653, et at. 56. Ook is in deze kerk
de vlootvoogd PIETER HEIN begraven, die de ü'paanfche
zilvervloot genomen heeft. Op de groote markt ftaat de
zogenoemde Nieuwe kerk. In het koor van dezelve ziet
men de gvafftéde van den prins WILLEM VAN NASSAU;
een gedenkteken, dat in alle opzigten verdient, in 00genfehijn
genomen te worden, Er mogt billijk eene uitvoerige
en nauwkeurige befchrijving van bekend gemaakt
worden; want die in den Rbijnfchen antiquarius is flegt
geflaagd en onnauwkeurig. > Van hier keerden wij
naar de hoofdkerk terug, en bezigtigden het huis tégenover
dezelve, hetwelk het Prinfenhof genoemd word,
en alwaar oudtijds de ftaaten generaal der verenigde Néderlanden
vergaderden. De vertrekken zijn groot, maar
weinig verlicht. Benéden den trap ziet men in den muur
de gaten van de kogels, waarméde de prins WILLEM VAW
ORANGE doorfchoten werd. Boven deze beide gaten ftaat
een fleen met dit Hollandsch opfchrift: Hier onder ft aan
de Tcykenen der hoegelen daer mede Prins WILHELM van
Orange is doorfchooten op 10 ^ful. Anno 15S4.
Van Delft zetten wij onze reis voord naar den Haag.
Dit doet men in één uur af.

332 REI ZE DOOR EUROPA
Eerfte verblijf in den Haag.
D E Haag is de fraaifte plaats, die men zien kan.
Duizend aaugenaame voorwerpen bieden zig hier eenen
vreemdeling aan. Schoen de volksmenigte in deze plaats
omtrent 43000 perfoonen bedraagt, word dezelve nogthans
alleenlijk als een dorp befchouwd, wijl zij geen
poorten, en ook geen ftadsgeregtigbeden (*) heeft. Hier
2*fn wel boomen, waarméde men de plaats kan fluiten,
docli men doet het niet; en volgens eene dienaa, gaande
gemaakie verordening mogen de Jooden in geen andere
plaauui wonen , dan die toegemaakt kunnen wordui:
wanneer derhalvea één van deze boomen vergaan of weggeraakt
is, moe'.en de Jooden uien weer bekostigen.
Wij bezogten het allereerst den heer HEMSI>:RHU\IS ,
zoon van den „eroemden philoloog dezes naams, gelijk
ook den heer DIOEHOT.
ü.u,röp gingen wij,den 14'-» van herfstmaand, bij den
bekeuren he.r LYOXMNCT. Hen vo'genden dag bezigngden
wij zijn fraai kabinet van hoorns en fchelpen, welks
gelijk n men in Luropa niet vind. Hij bezit omtrent vijf
of zesduizend foortcn. Hij heeft ook in eenen foliobani
eene verzameling van afb.eldingen van venteende fchelpgewasfen,
weiken DANILL MAROT, de zuon, met natuurlijke
koleuren geichilderd heeft: een zeer pragug werk.
. M In BÜSCH1NGI aardhefchrijvirtg worden aan den Haag
fiad5geieg klbheden toegefchréven, Aanm. v. d. H. Vertaler.

EN HET OOSTEN. 333
Onder dien grooten voorraad van fchelpen vind men vee­
le «er zeldzaamen: verfcheiden hebben nog geen bij­
zondere naamen bekomen. Wij zagen, onder anderen,
den zonnehoorn QTrpehus fo/aris), waarvan men bij
RUMPH eene afbeelding vind, en het exemplaar, dat I.Y-
ONNET bezit, is juist hetzelfde, dat RUMPH toebehoord
heeft; eenen perfpecliefhoorn (Escalata) (*) van 400
gulden aan waaide; eene witte bedekte glazen galei (Pa-
tella vitrea), die doorfchijuende en zo zeldzaam is, dat
men in Europa nauwlijks drie ftuks daar van vind: zij
kost 700 gulden; •—• eene zwarte arakanfciie garentoot
(Navette a ramage noir) van zulk eene zeldzaamheid,
dat eene andere , daartoe behorende, aan mevrouw BAU-
DEVILLE, te Parijs, voor J700 Franfche livres verkogt
is ;
als méde verfcheiden fraaije en zeldzaame hoorns
van het eiland Otaheite (**)•
Den iöaen van oogstmaand namen wij het kabinet van
natuurlijke zeldzaamheden van den erfftadhouder in 00-
genfehijn. Die hetzelve wil zien, moet te voren zijnen
naam laten opfchrijven. De heer VOSMAER, die er het
(*) De Escalata is de perfpeftief hoorn niet, die een Tro-
chus, of Tol, en zeer gemeen is; maar de regte Ambo'mfche
wenteltrap, die zeer ongemeen en kostbaar plagt te zijn,; voor­
al , wanneer hij de grootte heeft van dien, welken de heer LY-
ONKTT bezit. Aant. F. d. Heer BODDAERT.
(«*) Het is wonder , dat de heer BjöSNsTiiHLmer van de be­
roemde Toot Cedo nulli fpreekt, die in dit kostbaar kabinet be­
waard word, en door gansch Europa beroemd is. Aant F. d.
Heer SODDAERT.

33* REIZE DOOR E U R O P A
opziet over heeft, liet het ons zien. Hij denkt, dat men
nergens in Europa een dergelijk vind, wijl de Hollanders
door hunnen uitgebreiden handel en hunne zeevaart in
alle gewesten gelégenheid hebben, om tot alles, wat zeldzaam
is, te geraken. De verzamefng van infeéten is
waarfcHjnüjk dé gro- tfte, die bekend is: eene geheele
zaal is daarméde gevuld. Er is ook een groot getal vogels,
allen wél bewaard; men heeft namelijk in all' de
kasfen en laden kamfer gelegd, welke het ongedierte
wen-t; 0(M doet het verwen der kasfen, voornaamlijk
met blaauwe verw, er zeer veel toe. De heer VOSMAER
heeft eene befchrijving van een gedeelte dezer verzameling,
in de iioihndfche taal, uitgegéven, waarvan ook eene
Franfche overzetting voorhanden is.
Wij geraakten bij den rijken en geleerden Jood DE PIN-
TO inkennis met den h'ioglceraar VAN GOENS (*) uit Utrecht,
die al zeer vroeg bewijzen van zijne bekwaamheden van
geest en van zijne kundigheden heeft aan den dag gelegd ,
want hij heeft reeds iu den ouderdom van veertien jaaren
eene geleerde verhandeling uitgegéven. (Zie Blbliotheque
des Sciences. Tom. XX. pag. 249). Men zegt, dat hij
in het Grieksch en in de fraaije wétenfchappen wél ervaren
is. Thans is hij omtrent zes en twintig jaaren oud.
d e n
Den i7 wandelden wij eene mijl buiten den Haag
voorbij het huis iu het B-isch, alwaar de erfftadhouder
névens zijn bof zig des zomers pleegt optehouden, naar
het Loo, en bezistigden daar de menagerie, die met
eene ménigte zeer zeldzaame dieren en vogels voorzien is.
[(*) Zédert 1776. raad in de vroedfehap der ftad Utrecht].

E N H E T O O S T E N . 33*
Onder anderen, zal ik hier aanmerken: eenen rooden
Wesiïndiichen raaf; — een

336 REIZE DOOR EUROPA
en zeer lélijk; — twee Kaapfche pclükaanen, die eenen
zak aan den hals hebben; — eene lépelgans e. z. v. Men
vind bier ook een kléin rendier uit Lapland. '— Op onzen
terugweg gingen wij bij eenen boer, niet verre van
het huis in het Bosch, in, en zagen, hoe men door middel
van eenen molen, waarin een paerd loopt, boter kernt:
dit werktuig is volgens deszelfs inrigting zeer eenvoudig.
Na onze terugkomst in den Haag bezigtigden wij de
vergaderkamer der flaaten generaal op het binnenhof. Hunne
hoog mogenden maken thans een getal van agtentwintig
perfoonen uit: elke der zéven gewesten kan zo veele
afgevaardigdenherwaard zenden, als zij goedvind; doch
zij géven te zamen maar ééne ftem: Gelderland, bijvoorbeeld,
zend er zomtijds twaalf, die egter, gelijk Holland,
het welk maar twee gevolgmagtigden zend, maar ééne
ftem hebben. In deze zaal hangen de afbeeldzels van
all' de ftadhouders, zéven in getal van WILLEM I. af. In
een ander vertrek ziet men twaalf fchilderijen op hout
door HOLBEIN , (ww") welken de gefchiedenis van den
voormaligtn vorst der Batavieren CLAUDIUS CIVILIS verbeelden:
de laatstvörige koning van Engelland heeft voor
deze kleine fchilderijen 200,000 gulden geboden. — Hier'
op lieten wij ons de vergaderzaal der provincie van Holland
wijzen.
(wu>) Zoo ftaat er ook in dea Tegennu (laat der Ver 'êen. Ne-
ierl. VI. D. bl. 37., maar het fchijnt zeker, dat zij van OTTO
VJENIOS zijn, of VAN VEEN, van Leiden. Zii LE MARQUIS DE
ST. SIMON Histoire de la Guerre des Bata'.'es et des Romains,
1770. gr. fol. explication des Planches; en SAX. Ofiom. P. IV.
p. 227.

E N H E T O O S T E N . 337
In deze zaal zijn twee groote fchilderijen: op de eene,
welke door HONNEVA is gemaakt, is Mars afgebeeld; de
andere , tégenover dezelve, verbeeld Holland in de gedaan­
te van eene zittende en met genten ömgéven (jned Genier
krönt) vrouw, en is van LIFKEN. Deze fchilderijën heb­
ben elke 30,000 gulden gekost. —, Deze kamer heeft een
zeer aangenaam gezigt op den vijver, en op den Vijver­
berg, aan de overzijde. In het midden van den vijver
ligt een klein groen bewasfen eiland.
Den io 1
' 1
-' 11
van herfstmaand werden wij meteen bezoek
van den heer gezant baron CREUTZ vereerd. Deze heer
had de goedheid, ons méde naar de Oranjezaal te némen,
alwaar het ftadboiiderlijk hof was, liet ons bij den erf­
ftadhouder WILLEM den V. prins van Orairie ten gehoor
aanmelden, en (lelde ons aan dezen regérenden heer voor.
Wij werden zeer gunstig van hem ontvangen, en hij
fprak lang met ons. Hij bezit groote kundigheden en een
voortreflijk geheugen. Toen ik hem daar over eene pligt-
pléging maakte, antwoordde hij: quon a blenbefoin de la
mewoire pour demJler la Conflitation du Gouvernement ds
la tlollande, et plus on en a befein, plus on Pexerct, et
plus on en a [dat men wel een goed geheugen nodig heeft,
om de regéringsgefteldheid van Holland regt te bevatten,
en hoe meer men hetzelve nodig heeft, hoe meer men het
oefent, en hoe meer men het heeft]. Hij kent denZweed-
fchen regéringsvorm grondig: hij wist verfcheiden per­
foonen in Zweeden bij hunnen naam te noemen e. z. v.
Hij vind, dat de régerin-svounin Friesland veel overeen­
komst heeft me'.- den Zweedfchen voor de laatfte ftaatsver-
andering. Ik nam de vrijheid, hem te verzoeken, mij het
V. DEEL. Y

33? REIZE DOOR E U R O P A
beste boek te noemen , waarin de flaatsgefteldheid der verenigde
Néderlanden befchréven is. Hij noemde mij als her
vollédigfie: Tegemvoordigen flaat van de Verenigde Néderlanden
, in oktavo, in verfcheiden deelen, gedrukt te Amfterdam
bij TIRION ; fchoon in alle Hukken niet vrij van misflagen.
De fchrijver van dit werk is [groorendeels] de heer
[WAGENAAR, gefclaedfchrijver der (lad Ainfterdarn, die
ook de Vaderlandfche Historie gefchréven heeft. Na het
eindigen der audiëntie, réden wij weêr naar den Haag.
Des middags werden wij door den heer baron CRF.UTZ
onthaald. Wij waren met ons zéven Zweeden, he: welk
men hier als iets zeldzaams kan aanmerken, aan ééne tafel,
namelijk de heer gezant baron CRETJTZ, de heer baron
STJERNCRONA, de heer REUTERSKJÖLD , de heer VAN
TROILL (deze drie Zweedfche officieren gaan nair Straatsburg
, om daar in Franfchen dienst te tréden), de heer ba­
ron RUDIIECK en ik.
Den 2o fc
» van herfstmaand bezigtigden wij het kabinet
van oudheden en medailles van den prins, hetwelk ons
door den heer VAN HEMSTERHUIS getoond werd.
Den zelfden dag bezagen wij ook de verzameling van
natuurlijke zeldzaamheden van den heer doktor VAN HOEY,
die aanzienlijk en zo kostbaar is, dat men ze voor eenen
koninglijken fchat zou kunnen houden. Alles is in de
beste orde en voortreflijk ingetigt. De vogels en kapellen
heeft hij verkogt.
f t e n
Den 2i
lieten wij ons de fchilderijëngallerij van den
prins tonen. Zij beftaat uit omtrent 150 fchilderijen,
waaronder verfcheiden meesterftukken zijn. Eene van
het peufeel van PAUXUS POTTERS van het jaar 1647, wel

E N H E T O O S T E N . 339
ke osfen, fcbaapen, eenen boer e. z. v. verbeeld, is vol­
komen natuurlijk, en zou, gelijk cle heer ROSLIN betuig­
de, toen hij ze zag, te Parijs j00,000 louis d'or gelden.
Deze POTTER is weinig bekend; want hij is jong geftor-
ven. Hier zijn ook nog twee andere fchilderijen van hem
op hout voorhanden, doch die bij de voorgemeldenin het
geheel niet in vergelijking komen.
Van den Haag déden wij eene wandeling naar het
dorp Rijswijk, dat een halfuur daarvan afligt. Dit is
enkel om desrfaams wil merkwaardig; maar een kwartier
üurs verder ligt het flotNieuwburg, daar de Rijswijkfche
vréde gefloten is. Het flot vervalt. De fchilderijen in
de groote zaal van hetzelve, daar de gezanten toen hun­
ne bijeenkomst hielden , zijn fraai, en van GERART HOND­
HORST. In eenen hoek van het vertrek, daar het traktaat
getékend is, ziet men nog veeie inktvlakken op den vloer.
Den 2§{& a
van herfstmaand bezigtigden wij het onge­
meen ichoon kabinet van den heer HEMSTERHUIS. Deze
geleerde man heeft eene niet minder talrijke dan fraaije verza­
meling van geinéden antiekenen voortreflijke moderne el-
penbéenen ftandbeelden. Ónder de laaiden heeft men een
klein van MIC HAEL ANGELO, hetwelk CORIOLANUS en zijne
egrgenootevoLuMNiA,die aan zijne voeten ligt, verbeeld:
dit is eene ohvergeïijklijke groep, die eene bijzonder lé­
vendige verbeelding heeft; het trots gelaat van den eer-
Hen, en de téderheid en ongerustheid der laaide kan men
uit de aangezigten van beiden lézen; de rug van CORIO­
LANUS is mees'eriigtig gemaakt: met één woord het ffuk
heeft zijne wêergie nier. Eene tweede groep van twee,
die met eikander vegten, is ook voortreflijk: en ftaat op
Y 2

S4o REIZE DOOR EUROPA
gefchréven JEAN QUESNOY fecit 1632: deze QUESNCT met
den bijnaam IL FIAMINGO werd om grove misdaaden,
waarvan ééne is, dat hij zijnen broeder doodgeflagen had ,
te Rome verbrand. De vergoding van den keizer AN-
TONINUS PIUS en FAUSTINA in verhéven werk van elpenbeen
is ook wél gedaan; men weet niet, van welken kunstenaar
dit is: doch het verdient aangemerkt te worden,
dat hetzelve het antieke te Rome op den monte Citorio,
waarover men BIANCHIM kan nalézen, volkomen gelijk
is, fchoon men het voor geen kopij daarvan te houden
heeft; want de prins EUGENIUS heeft het bezéten, eer
men liet antieke te Rome ontdekt heeft: na den dood van
dezen prins is het aan den prins van s/iXENHiLBURGHAU-
SEN gekomen, en na het overlijden van dezen heeft zijne
zuster het aan den heer HEMSTERHUIS vereerd. Een ander
elpenbeenen Huk , van GIRARDON, verbeeld Frankrijk
onder de geftalte van mevrouw DE MONTESPAN: het is eene
Minerva niet het borstbeeld van LODEWIJK den XIV.
op de borst; het is wel klein, doch wél gewerkt; MON­
TESPAN gaf het den koning en maakte daar door GIRAR-
DONS geluk. Behalven deze zeldzaame verzameling
van elpenbeenen kunstftukken zagen wij bij den heer HEM­
STEEHUIS verfcheiden voortreflijke vaten, die naar de
Hetrurifchen gelijken. Zij zijn in Engelland, in eene fabriek
, waar eigenlijk antieken gemaakt worden, en die
onder de befcherming van inylord BESBURY en den hertog
VAN GRAFTON flaat, gemaakt. Men zou dezelven, naar
het uiterlijk aanzien, voor wézenlijke Iletrurifche vaten
houden; doch zij zijn zwaarer. De heer HEMSTERHUIS
merkte aan, dat hij nooit vaazen gezien heeft, die eenen

EN HET OOSTEN. 3 4r
regt fraaijen voet hebben, zelfs niet onder de antieken;
doch, dat de Hêtrurifchen in dit opzigt de besten waren. —
Deze man is een regte veelwéter. Hij is een wiskunste­
naar en llerrekundige; als gezigtkundige heeft hij verre­
kijkers van een nieuw zamenftel uitgevonden; daarbij is
hij in het Grieksch wél ervaren; een groot kenner der
oudheden; een bondig wijsgeer, inzonderheid zielkundi­
ge. Hij heeft verfcheiden fchriften in eenen nieuwen fmaak
gefchréven : onder anderen heeft hij befchouwingen over
den mensch uitgegéven, [en bij denzelven eenen zesden
zin in het hart ontdekt. Hij vereeide ons zijne gedrukte
werken, die zeer zeldzaam zijn , wijl hij flegts eenige wei­
nige exemplaaren op eigen kosten heeft laten drukken:
hij wil niet, dat zijne fchrifien verkogt worden. Men
voege er nog bij, dat hij ook fchilder, plaatfnijder en
beeldhouwer is, waarvan wij onderfcheiden fraaije proe­
ven zagen. Hij bezit alle fijnheid van fmaak, die in ee­
nen eigenlijken konstenaar (artist) vereischt word.
Na dat wij ons met de befchouwiug van zo veele voor-
treflijke zaaken verlustigd hadden, réden wij naar het huis
in het Bosch, en aten des avonds ten hove.
Den 2511:01 van herfstmaand bezogten wij den Jood PIN-
TO, die mij twee, door hem gefchréven, werken gaf:
het eene is tégen de Materialisten, en onlangs uitgeko­
men; het andere is Apologie pour les Juifs contre mon­
fieur DE VOLTAWE. De grootvader van dezen heer PIN-
TO is, wégens zijne rijkdommen, op het einde der vori­
ge eeuw, een zeer beroemd man te Amllerdam geweest.
Bij gelégenheid van een oproer tégen de regéring, waar­
toe eene verordening, waar bij een onderfcheidder begraaf-
Y 3

S42 REIZE DOOR E U R O P A
nispiegtigheden bij vermogende en geringer lieden bepaald
weide.z. v., aanleiding had,"gegéven, werd het huis van
dezen rijken Jood geplunderd, doch na dat de onlusten
weer gettild waren, bood de regéring hem fchaêvergoeding
aan, welke bij egter weigerde, fchoon hij over de
40,000 gulden daarbij verloren had.
Den 2"» van herfstmaand werd ons de boekverzameling
van den erfftadhouder, door den boekbewaarder JON-
COIIRT, getoond. Dezelve beftaat uit omtrent 4000 boekdeelen.
Onder dezen bevinden zig ook handfchriften,
waarvan het grootfte gedeelte over de krijgskunde en de
gefchiedenis des lands handelt. Onder de overige handfchriften
bemerkte ik hier CICERO'S verhandelingen over
den ouderdom en de vriendfchap door LAURENS PREMIER
in het oud Fransch vertaald en aan den koning KAREL
den VI, dien hij trés- hau.lt e et trés clerar.ie Majesté
noemt, opgedragen; Les erdonnances de VOrdre de
la Toifon d'cr, par PHILIPPE DUC de Bourgogne, (den
ftigter dezer orden), met het jaartal 1478; — Abrègi
de ÏHistoire de Franc e par MEZERAY, iu twee kwarto
deelen; op het eerfte blad leest men het volgende: Ces
deux Totnes d'AbregcZ, grandement changez, augmentez
et imprimez depuis, ont èté fuccesfivement envoyez en
cahiers feparez a Son Altesfe Monfeigneur le prince GUIL-
XAÜME HENRY , durantfes etudes foubsle Profesfeur BOR-
NIUS, par le fleur MEZERAY, qui en a eu recompenfez;
HUIGENS DE ZUILICIIEM ; (deze HUTGENS was de vader
van den grooten Iterrekundigen HUGENIUS, en hofmeester
van den prins); op de andere zijde van het blad ftaat:
Commencé k lire le 16 jour ds Mars 1663. DAVIDS

E N H E T O O S T E N . 343
liarp of pfalmen ia Neêrduitfche vaerzen om te zingen,
door FREDERIK WILLEM VAN FALKENHEIJN » Ef]U. SU. , UI
kwarto, die dit werk met de ondertékening: Utrecht
den 23 October 1731, der koningin ULRIKA ELEONORA
van Zweeden opgedragen heeft. — In deze boekerij word,
ook het fchild, de helm en fabel, welke laatfte zeer groot
is, van FRANCISKUS den I., koning van Frankrijk, bewaard:
op den helm ziet men zijn wapen, eenen baiiliskus.
Deze ganfche wapenrusting is van doorvlamd (gedamasceerd)
ftaai cn de vergulding fchijnt niet nieuw te
wézen. Dezelve is uit het kabinet der koningin CHRISH-
NAte Rome, daar de heer HENNENORT,eu, naderhand,
de heer SACK, die ze aan den prins vereerd heeft, ze gekogt
heeft. Men vind insgelijks bij deze boekverzameling
eenen grooten voorraad van wiskundige en natuurkundige
werktuigen; ais méde een metaalen kanon met alle mogelijke
gebreken, om de bedriegerijen der gefchutgieters aar»
tetonen, welken de kunst verftaan, om zo wel van binnen
als van buiten de gaten aan een kanon zo te verhelpen,
dat men het niet kan merken, fchoon men de ingezette
ftukjes Ontdekt, zo dra men het kanon met citroei.fap
vrijft.
Den 29 rtc
" van herfstmaand waren wij in gezelfchap
van de geleerde mevrouw DE LA FITE, en zagen de, onlangs
door haar uitgegéven , Lettres diverfes in oktavo;
in den laatften brief komt de verdiende lof van mevrouw
DE LA ROCHE voor.
Den 3often gaven wij een bezoek aan den heer BARKEY,
doktor en hoogleeraar der godgeleerdheid. Hij is een geleerd
en beminnenswaardig man. Hij fchrijft de Bibiiothe-
Y 4

344 R E I Z E D O O R E U R O P A
caHaganajiïêVe. een vervolg van de [Nova] Bibliotheca Era
tnenfis is: daar zijn reeds zes deelen van in het licht, en
het zevende zal binnen kort uitkomen („vx). Hij bezit
eene talrijke boekerij. Ik zag in dezdve een onbefcbrijf-
lijk zeUizaam boek. Litterae Apostolics, quibus inflitutio ,
confirmatlo et varia privilegia continentur Societatis JESU ;
Antwerpice , apud JOIIANNP.M MEURSI UW , 1635, 8°.,
négen deelen; (zie Florilegiurn GERDESII , p. 177); het
heeft 30 gulden gckosr. Hij bezit ook verfcheiden ban­
den met akadéiviifehe twistfchriften vanUpfal; en ik Hond
verbaasd, toen ik hier de beiden van mij aamrof. Hij
houd briefvvi'feling met doktor A M N E L L (*), die hem
deze ge'eerde Zweedfche werken bezorgd heefr. Insgelijks
bezit hij JOHANNES OELRICHS verhandeling de Litteratura
Suecica et Danica, in oktavo.
Denzelfden dag bezigtigde ik ook de boekverzameling
van den heer HEMSTERHUIS , die zeer aanzienlijk is, fchoon
het grootite gedeelte der boekerij van zijnen vader, né­
vens all'de nagelaren handfchriften van dezen geleerden
Grieksch-en wiskundigen nog in kisten ligt. In het vak
der Griekfche letterkunde eu der wiskunde bezit hij vee­
le zeldzaame boeken, ais NICOMACHI Gsra/ini Ar'uhmeti-
CtC Libri duo, Parifiis, in officina WECHELii, 1543, 4to,
in het Grieksch, zeer raar;—.—ABSYRTUS,een Grieksch
fchrijver, wiens werk zelelen voorkomt; • Tc
7
»? *{»$7»J»W

E N H E T O O S T E N . 345
ié» Vet erin ar ia medicina libri duo etc. 1537,4 °.
insgelijks onsemeen zeldzaam; CLEOMEDIS *n»
SivtM, Parifiis 1539 ,per CONRADUMNEOBAR:UM, Regium
Typographum in Gratis, 4 0
., in het Grieksch, zeer
zeldzaam; hetzeifde boek met den titel: Meteora,
Burdigala, 1605. Grieksch en Latijn, 4- 0
., doch niet
zo zeldaam. Ik geloof, dat VOGT van deze zeldzaame
boeken niets ge wéten heeft; want hij heeft geene wiskunstige
, geneeskundige en regtsgeleerde boeken gekend,
Behalven de opgenoemden, toonde de heer HEMSTERHUIS
mij er een, dat zo zeldzaam is, dat alle fchrijvers, uitgezonderd
MARCHAND , aan deszelfs aanwézen twijfelen
(yyy. ik meen Kiranides; de titel van hetzelve luid
aldus: Moderante auxilio Redemptoris fiupremi, KIRIANI
Kiranides, et ad eas RHYAKINI Koronides. Quorum Ule
in quaternario tam Ubrorum , quam elementaris e totidem
linguis, primo de Gemmis XXIV, Herbis XXIV, Avibus
XXIV, ac Piscibus XXIV etc. op een ander blad
(jji) Dit is niet zoo. Niemand 'der geleerden, mij
bekend, heeft aan het aanzijn van dit boek getwijfeld. Men zie
BARTH. Adverf. L. XI. C. 17. REINES. Var. Led. L. I. C. 2.
en L. III.\C. .15. enDefenf. Var. Lelt. p. 150. fqq. MORHOF.
Polyh. Litt. L. I. C. XI. §. 5-9. FABRIC. Centur plagiarior*
%.6\.in opufc. fylloge, p. 71. en Bib!. Gr. vol. I. p. 62. fqq.
en vol. XIII. p. £07., Journal Htjhriq. de la Republ des
Lettr. 1732. Sept. et 0&. Tom. I. P. II. p. 298., Bibl. des
Sciences Tom. XI. p. ^io. Gr» eene bijzondere Verhandeling van
den Wel-Eerw. Heer. P. NIEUWLAND, in Svo., en SAX. Onom.
E.IV.p.384.
Y 5

34

E N H E T O O S T E N . 347
zij werden naar Koppenhagen gezonden, en het fchip
vergin ; op de reis; in de opdragt aan den heer ROSTGAARD,
wienis fchoone boekv^rzanieUngs Qosterfche handfchriften
en taa kunde geroemd worden, wuid van GOLIUS gezegd;
gutmvel nominasfe eji laudasfe, etc; in de voorréde zegt
hij, dat RELANO hein het handfchrift van GOLIUS heeft
geleend, ten einde hij liet zou kunnen uitgeven; hij voegt
er bij, dai deze HERCULES laborum orièni'alium verfcheiden
andere ban fchriften heeft nagelaten, die. geheel ge.
reed zijn, als Barulcus HERONIS Mathematici met eene
Latijnfche overzetfng, welke egter nog niet volkomen
geëindigd is, als méde eene Historia TAHUR I , die tot den
druk gereed is: maar hij meld niet, waar hij deze handfchriften
gezien heeft, en zegt alleenlijk: 'qua non ignotorum
nobis Mufceorum cimelia fuut; verder zegt hij,
dat de overzetting van TOGRAI door GOLIUS ouderis,dan
die door TOCOCK, want dat GOLIUS zig bediend heeft van
de uitgaaf door ERPENIUS, in 1629, in 8°. bezorgd.
Den i f
ien van wijnmaand waren wij in gezelfchap van
den jongen heer graaf FERSEN, en van zijnen reisgenoot
den heer BOLEMANY, eenen Hongaar. Zij waren onlangs
hier in 's Hage gekomen. Ik had den graaf FERSEN te
Turin, daar hij anderhalf jaar geftudeerd had, zeer horen
prijzen; doch hij was voor onze aankomst reeds vertrokken.
De heer BOLEMANY is een zeer kundig man.
Deze beide reizigers zetten hunne reis den a* n
van wijnmaand
verder voord.
Den verlieten wij den Haag insgelijks, en voeren
met de trekfehuit naar Leiden.

34§ REIZE DOOR EUR.OPA
Eerfte verblijf te Leiden.
TR
JLJij onze aankomst te Leiden vonden wij de ftraaten
vol volk, het welk zig verzameld had, om de plegtigheden
bijtewonen, welken op dezen en den volgenden dag
plaats hebben, ter gedagtenis van den 3*» van wijnmaand
1574, op welken de Had van de belegering der Spanjaarden
verlost werd, welke verlosling aanleiding gaf tot de
vrijheid der Verenigde Néderlanden en de oprigting van
de univerfitek alhier, welk voorregt de ftad tot eene foort
van beloning verkreeg. De univerfiteit zal egter haar
Vijftigjaarig jubelfeest niet voor den 8ö van fprokkelmaand
1775 vieren, wanneer de plegtigheden nog luisterrijker
zullen zijn (zz). De plegtigheden van dezen dag
beltonden enkel daarin, dat de burgemeesters en verdere
overheidsperfoonen in eenen plegtigen optogt van het ftadhuis
mar de Pietjrs - of hoofdkerk gingen, alwaar eene
Predikatie gedaan werd. Deaandagt der toehoorders fcheen
maar m'ddenma'ig te zijn ; want men liep, met den hoed op
het hoofd, de kerk op euneêr;de overheidjen de hoogleeraars
waren de eenigflen, die met geduldig ftilzwijgen
aanhoorden het geen de geestlijke rédenaar te zeggen had.
Voor d:z;n was het gebruiklijk deze jubelleerréde in
tweeën te verdélen, wordende het eene gedeelte des voormiddags,
en het audere des namiddags uitgefproken; maar
(33) Dit is zo» geweest.

£N HET OOSTEN. 349
nu had de Raad bevolen > dat de geheele redevoering op
eens zou afgedaan worden. De rédmaar verhaalde de
ganfche gefchiedenis der belegering en van het ontzet der
ftad, waarvan ik hier het volgende aanmerk: men verdreef
den vijand door hulp van het water; men opende
de Huizen en gragten, doch de ooste wind belette in het
eerst de uitwerking van deze middelen, die tot redding
werk'lellig gemaakt werden; maar toen de flad door honger,
pest en oproer in het uiterlte gevaar gebragt was,
verhief zig een hévige noord weste wind, welke zig vervolgens
naar het zuide keerde,en het water zo fterk flad.
waard joeg , dat'het land om dezelve onder water gezet,
en de vijand genoodzaakt werd, zijne verfchansüngen te
verlaten; en de vloot, die tot ontzet der flad beftemd
was, kwam den 3

350 R E I Z E DOOR E U R O P A
man, hoogleeraar der natuurkunde, maakten wij kennis
met den heer ORner. Deze houd briefwisfeling met
veeie koningen en prinfen: hij is met de graaven ROMAN-
" zow, die hier voornémens zijn te ftidéren, hcrwr.ard
gekomen,en een bijzonder vriend van den heer DIDE'ROT.
Daarna gingen wij bij den heer VALKENAER . den grootften
kenner van het Grieksch, dien Holland beeft, en
eéitèfl leerling van den overléden heer' u IMSTERHUIS. Hij
heeft onlangs uitgelézen IJy'len van THEÖKRITUS uirgegéven.
Thans arbeid hij aan geen geleerde werken, maar
houd alleenlijk voorlezingen over Griekfche fchrijvers en
de Griekfche letterkunde.
Verder bezogten wij den heer SCHULTENS, hoogleeraar
der godgeleerdheid en O isterfche taaien, zoon van den
grooten ALBERT SCHULTENS , dien hij ook in zijn ampt
opgevoljd is. Hij heef. nog niets uitgegérai; doch is
zeer geleerd. Hij is klein van perfoon en vet, en heefteen
zeer vriendelijk wézen (aaa).
Den 4

E N H E T O O S T E N . 35*
en zelfs LIVIUS op andere plaatzen van dezelve gewag ma­
ken (bhF), e. z. v. Van de Griekfche handfchriften in
het Ëskuriaal fprékende, zeide hij, dat hij eene lijst van
dezelven had gevonden onder de brieven van vossius,
die in de boekerij te Leiden bewaard worden, en dat on­
der die handfchriften veele nog ongedrukt waren: doch ,
misfchien, zijn dezen verbrand, want ik herinner mij
[niet],dat de heerimiARTE of CASIRI daarvan melding doen.
Wij bezigtigden m gezelfchap van den heer hoogleeraar
ALLAMAND het univerfiteitskabinet. De natuurkundige
werktuigen zijn van zulke deugdzaamheid (*), dat men
dezelven tégen die te Parijs niet zou willen ruilen. In de
verzameling van natuurlijke zeldzaamheden zag ik de gi­
raffe, of kameelpardel, uit Afrika; den Indifchen vogel
kalao, die hier waterraaf word genoemd; de huid van
een Nijlpaerd, een groot dier met fchriklijke tanden: de­
ze huid is oud en zamengelapt, want zij is nog van de
vorige eeuw (**); en andere merkwaardigheden.
Verder werden wij bekend met den hoogleeraar der kruid-
(bbF) Men zie hier over, den heer SAX. Onem. P. f. p. 568.
(*) D zen zijn meest alle vaa wijlen den hooggeboren heer
w. GRAVEZANDE,die dezelven uitgevondenen befchréven heeft,
en zijn door den heer j. VAN MUSSEINBROEK , broeder van den
hsogleeraar P. VAN MÜSSENBROEK, gemaakt, névens zeer veele
anderen van lanter uitvinding. Aant. F. d. Heer BODDAERT.
(**) De heer ALLAMAND heeft zédert twee jaaren een verfch
vel met de beenderen van dit dier uit Afrika ontvangen, het
welk thans, opgezet,in de Leidfche verzameling bewaard word.
Aant. F. d. Heer BODDAERT.

352 R E I Z E DOOR EUROPA
kunde, den heer VAN KOTTEN. Hij bewoont dezelfde kanier,
waarin de onfterflijke BOERIIAVE gewoond heeft.
Bij den hoogleeraar SCHULTENS leerden wij zijnen zoon,
den heer HENDRÏK ALBEXT SCHULTENS, hoogleeraar der
pQSteifche taaien te Amitterdam (ccc), kennen. Hij is
nog maar vijf en twintig jaaren oud, doch bekwaam. Hij
heelt in Engelland gereisd, en, te Oxford, POCOCKS
La:ijnl"che overzetting van WEYDANS Arabifche fpreekwoorden
afgefeiiréven , welken hij nu, met eigen aan»
merkiiigen , te Amfterdam, in kwarto uitgeeft. Deze
jonge taalkundige betoont veel ijver voor de Oosterfche
letterkunde.
Het overige van den dag bragten wij door bij den heer
RUHNKEWIUS. Hij is yóornémens, binnen kort VELLEJUS
PATERCULUS met eene eigen verklaring te laten drukken
(ddd). Daarenboven arbeid hij aan e.n groot Grieksch
werk, dat den titel voert: Interpres PLATONIS : in hetzelve
word een Grieksch uitlegger van PLATO, Welken
men in de Leidfcbe boekerij, in handfchrift, vind, met
de aantékeningen van den heer RUHNKENIUS op denzelven,
ingelascht Hij is ook voornémens, PURYNICHUS
de lingua Attica, waarvan hij uit eenen Codex te Parijs
een affchrift genomen heeft,uittegéven. Hij verzogt mij,
dat ik zou bewerken, dat de akadémifche disputen van
den
(ccc) Thans, federt den r. Meert 1779.; te Leiden. Hij
heeft reeds in 1772. uitgegeven Ei• Nawabig, Anthologie Sententiarum
Arabicarum , te Leiden, in 4:0.
(ddd) Deze is uitgekomen, te Leiden, 1775. iu 8°. in
twee deelen. Bibl. Crst. P. IV. p, 45. 66.

EN H ET OOSTEN. 353
den overléden doktor CELSIUS betreffende de Griekfche,
Arabifche en Hebreeuwfche letterkunde in het licht gegéven
werden ; indien men ze in Zweeden niet wilde drukken,
was hij bereid, zeide hij, zulks in Holland te be«
zorgen.
Den 5 den
van wijnmaand voeren wij van Leiden weêr
naar den Haag.
Tweede verblijf in den Haag.
D EN 6

354 R E I Z E D O O R E U R O P A
Muscoviticarum Auctores varii, tintint in corpus congesti
etc. , Francofurti, apud haredes ANDRE^E WECHELII,
1600, fol., — een ander zeldzaam boek, dat ik te voren
niet gezien had: Orbis Gothicus, id est, Historica Nar­
ratio omnium fere Gothici nbminis populorum origines, fè-
des, linguas , regimen, reges, mores etc. descripfit MAT-
TH.EUS TRAITORIUS, Historiographus Polonia; Typis Mo-
nasterii Oliven/is imprimebat JOHANNES JACOBUS TEXTOR,
Factor, MDCLXXXVIII, fol., een deel: het bevat vier boe­
ken, waarvan de drie laatften in 1689 gedrukt zijn; het
is aan den koning JOHANNES III. SOBIESKI opgedragen; de
fchrijver tragt te bewijzen, dat de Poolen ook Gothen
van afkomst zijn, e. z. v.; nog een zeldzaam werk,
datik ook te Rome bij monlignore BOTTARI gevonden heb:
Recueilde Peintures antiques etc.par BARTOLI, a Paris,
*757) fil-; de koperen plaaten zijn met koleuren afgezet,
op het eerfte blad leest men deze aanmerki ig in het Hol­
landsen: „ dit boek kost 300 gulden: daar zijn niet meer
„ dan 25 exemplaaren van gedrukt; een vervolg, of bij-
„ voegzel tot dit werk, beftaande uit vier koperen plaa-
„ ten , is te vinden in les Antiquités du Comte CAYLUS ,
Tom. 7., planche 39- " De heer FAGEL kwam ook
ta p. 289. — Dezelfde CHEMNITIUS is, zeer waarfchijnlijk, de
fchrijver van het boek de Ratione flatus in Imp. Rem. Germ. %
onder den naam van HIPPOLITHUS A LAPIDE , 1647. volgens
HEUMAN Consp. reip. Ut. C. 6. §. 37., hoewel voor de Franfche
vertaling (Interets des Princes d''Alemagne, J712). de naam
ftaat van JOACHIM DE TRAUséE. Zie Orro Not. t er. publ. C.
*. $. 99- fch. 1.

EN HET OOSTEN. 35Ê
gelf in de boekerij. Hij is een aangenaam man, en kent
zijne boeken en derzelver waarde. Hij is griflier van Hun­
ne Koogmogenden de heeren Staaten Generaal. Hij heeft
voor een jaar zijnen eenigen zoon in den ouderdom van 33
jaaren verloren; deze is een man geweest van zeer uit­
muntende gaaven van geest, en de heer HEMSTERHUIS
heeft zijn lofipraak met wijsgeerige kiesheid ontworpen;
(dit fchrift is zeldzaam: de fchrijver heeft er mij een exem­
plaar van Vereerd).
Den 7*" van wijnmaand bezigtigden wij, in gezelfchap
van den heer PINTO, en van eenen anderen vrieudelijken
Jood, den heer ABRAHAM SUASSO, de boekerij van den
overléden heer MEEEMAN. Dezelve beflaat vier vertrek­
ken ; en in het vijfde liaan handfchriften en zeldzaame
boeken. Hier zijn veele Griekfche handfchriften van groo­
te waarde, als i«rfi*« Afie-r»?.^, ARETAÏUS de me*
thodo fecandi calcuhm\—EUFUS EPHESIUS de morbispopu-
laribus; ALEXANDEI Tralliani Libri XIV. de morbis
endemicis; . een Grieksch fchrijver over de natuurlij­
ke gefchiedenis der visfchen; all' deze werken zijn tot nog
toe niet in druk verfchénen: zij zijn uit het kollègie van
LODEWIJK den XIV. te Parijs, en hebben aan de Jefuiten
behoord; — HERONIS Alexandrini Geometrica, in fo­
lio ; —ANÖ8 EAS COMNENUS contra ^udeeos, in folio. Men
vind hier ook de vier euangelisten in de Syrifche taal met
estrangelisch fchrift; een zwaar deel in folio. Voor aan
ftaan Concordantie Erangelistarum, névens Canones AM-
MONII, e. z. v., met roode letters ; en daarenboven ftaan
onder op elke bladzijde Concordantiën. Op he r
einde van
het boek is, in het Syrisch, aangetékend, dat het der
Z 2

3;6 REIZE DOOR E U R O P A
kedte te Beithbhcho, gemeenlijk Babi fon genoemd, in
het jr.ar 988, naar de Griekfche tijdrékeningjongat 9 gefchonken
werd, en dat de eerwaardige vader BAROS toen
beltierder was der kerk en des kloosters Beithbhcho, in
de woestijn van Nitriën, in Egipte, gelégen. Wijide gemelde
tijdrékening 311 jaaren voor de geboorte van CHRIS­
TUS begint, valt deze verëering juist in het jaar 677 na
de geboorte van CHRISTUS. Het fchijnt mij toe , dat de
hand, die deze aantékening op het einde van het boek gefchréven
heeft, ook al het overige heeft gefchréven; das
zou het bovenftaande jaartal ook het jaar aanduiden, waarin
deze kostbaare codex gefchréven is. Het is egter iets
zonderlings, dat in die aantékening de Perfifche maand
Adarbehascht genoemd word, welke de tweede maand van
het feezderigidfehe jaar is. Deze omtlandigheid heeft
bij IIERBELOT verdenking gebaard; en hier is een eigenhandige
brief van hem zonder jaartal voorhanden, als een
antwoord aan vader POIRESSON, waarïn hij beweert, dat
het getékende jaar wel naar de tijdrékening der martelaaren
zou kunnen bepaald zijn , (en dan zou het jaar 988
met het jaar 1271 na de geboorte van CHRISTUS overeenkomen
: maar de codex is ontwijfelbaar van de zévende
eeuw), en er bijvoegt, dat hij dit handfchrift vergeléken
heeft met een ander, onder no. 2 bekend, hetwelk vvio-
MANSTAD, in 1555, uit het Oosten bekomen heeft, waarna
het te Weenen gedrukt is, en dat hij geen onderfcheid
heeft bemerkt; dat voor het overige de fchrijftrekken Antiochisch
of Pa'estinaasc'i zijn, waartoe hij GEOROE ABUL-
PARAGI tot getuige aanhaalt. In deze verzameling van
handfchriften vind men ook een Fransch, net gefchréven,

EN HET OOSTEN. 357
niet den volgenden titel: Relation nouvelle de la Haute -
Ethiopië ou Abyfinie, fausfement le pays du Pré;re]AN,
1700, dediée au Pere DE LA CHAISE, Confeiller Confes-
feur du Roi, 4°. Op den rug is gefchréven: Par le
Sieur DE LA CROIX. Misfchien is deze geleerde de fchrij­
ver (*). In dit werk over Abysfiniën komen veele merk­
waardige zaaken voor; bij voorbeeld, de volgende aanmer­
king betreflende den naam Prêtre JAN , of priester JAN*
deze benaming komt van eene dwaling van PETER COVIL-
HAM af, die névens ALFONSO PAYAVA door den koning
van Portugal, JAN den II., in het jaar 1487, te lande af­
gezonden werd, om Indië te ontdekken, en vooruaamlijk
om die landen optefpeuren, die, volgens de voorbanden
zijnde berigten, door eenen Christen regént, die tot de
Nestonaanfclie fekte behoort, in de nabuurfchap van het
koningrijk Katai, geregeerd worden (fff), en tot het
kerfpel van den patriarch van Babiion behoorden, die
zig, naar den profeet JONAS, JONANAN noemde, van
weiken profeet de heerfchers van dit land, éven als zom-
mige Egiptifche koningen zig FARAO,de Perfifche DARIUS,
en de eerlle Roomfche keizers C/ESAR, genoemd hebben,
hunne naamen ontleend hebben, die ook ten téken, dat
( I!
) De heer PETIT DE LA CROIX was Franfche gezant-
fchapsfekretaris te Konfla:itinopel, en heeft verfcheiden fchrif­
ten, als een berigt van het Heilige Land, een ander van Egip-
te e. z.v., (zie Catalogus Manuscriptorum Domus Profesfa
Parifienfis) in handfchrift nagelaten. Aanm. F. d. Schrijver.
(fff) Vergelijk hier mede WITSEN Noord en Oost-Tartaria
bl. 319 - 323., en VENEMA Hifi. Ecclef. Tom. VI. p. 95. fij.
Z 3

$$t REIZE DOOR EUROPA
zij de Christlijke leer belédea, een kruis vóór zig uit
lieten dragen ', waar uit de Europeërs gelégenheid hebben
genomen om te geloven, dat deze vorsten priesters zijn,
en uit deze beide woorden één woord vormende, hem
priester JAN noemden: COVIUJAM reisde te vergeefs door
gansch indië, om dezen Christen vorst optefpeuren,yan wien
men geen andere fpooren had, dan het berigt, hetwelk
bij den heiligen ANTONIN , aartsbisfehop te Florence, in
het 3. deel, 19. titel, S. kapittel, 17 en 18 vers voorkomt.
Hij kwam dus over de Roode zee weêr in Egipte,
en vernam te Aden en Suaghen, dat de koning van
Ethiopiën een Christen was, en een kruis in de hand
plagt te dragen, en dat zijne ilaaten vol kerken en kloosters
waren. Dit bragt hem in de verbeelding, in Afrika
gevonden te hebben, het geen hij in het biiinenfle van
Aiië te vergeefs gezogt had. Hij zond aanftonds den koning,
zijnen meester, berigt daarvan^ en begaf zig naar
Groot- Kairo, en van daar verder naar Ethiopiën; deze
dwaling,die zonder verder onderzoek aangenomen werd,
gaf den koning van Ethiopiën den naam van priester JAN:
MARKUS PAUXUS VENETUS is in denzelfden misdag gevallen,
als hij zegt, dat Arquïko, de eerfte haven onder de
Ethiopifche heerfchappij aan de lloode zee, de gewoone
verblijfplaats is van dezen grooten koning priester JAN.
In hetzelfde handfchrift heeft de natuurlijke geichiedenis
dezes lands méde eene plaats: bladzijde 55 maakt hij gewag
van twee foorten van kruiden van eene bijzondere
kragt: het eene heet amademagds, een middel tégen beenbreuken
en verftuikingen; het andere hasfazon, een zo
onfeilbaar tégenmiddel tégen alle foorten van vergift, dat

E N H E T O O S T E N 359
de geen, die van dit gewas, hoe oud het ook mag wézen,
wijl de tijd deszelfs werking niet in het minlte vermindert,
eet, of het llegts in de kléderen bij zig; draagt, zonder
vrees de vergiftigde (langen en andere vergiftige dieren kan
naderen, en er meê doen, wat hij wil, wijl dezelven
door zulk kruid bedwelmd en gedood worden.
Den 9 den
van wijnmaand bezogten wij den Franfchen
predikant den heer ctiAis,een' geleerd' man, en fchrijver
van verfcheiden fchriften: thans arbeid hij aan eene nieu­
we overzetting des bijbels in het Fransch, waarvan hij
reeds de gefchiedboeken des ouden testaments ten einde
gebragt heeft.
Vervolgens waren wij bij de heeren hoogleeraaren BAR-
KEY, en BERG (ggg)- De laatlle, welke ervaren in het
Arabisch is, heeft eene gefchiedenis der Jooden in Arabië
onder handen, alwaar zij voor den tijd van CHRISTUS zeer
magtig zijn geweest. Zij zijn namelijk 120 jaaren voor
CHRISTUS derwaard gekomen, en hebben er veele Jooden-
genooten gemaakt, onder dewelken zelfs de Joktanidfche
of Himjaritifcbe koningen geweest zijn. Hunne regéring
heeft 700 jaaren geduurd. Verfcheiden Arabifche dam­
men hebben den Joodfchen godsdienst aangenomen, en
de koningen, die den Joodfchen godsdienst hadden aan­
genomen, en omtrent het jaar 700 geregeerd hebben,
worden door de Syrifche kerkvaders geboren Jooden ge­
noemd; (zie ASSEMANI et POCOCIUI fpecimen historits
arabiea.) Dit rijk is naderhand verdelgd, wijl de Jooden
cn de Nieuwbekeerden de Christenen in Arabië vervolg-
(SSf) Thans Hoogleeraar te Duisburg.
Z 4

3

E N H E T O O S T E N . 361
dat de Ethiopifche letters van de Himjaririfchen afkomen,
welken cie Ethiopiërs méde uit Arabië bragten. Onder
zijne handfchriften, die bij zig te Duiïburg aangefchaft
heefc, is een koran, gefchréven op papier, dat in het
noordelijk gedeelte van Java uit boomwortelen gemaakt is,
men maakt in |ava vee! zulk papier: het is graauwagtig ,
en men ziet er duidelijk de draaden of vézels van het
hout in.
Den iaaen van wijnmaand bezogten wij den heer MA-
CLAINE, predikant der Engelfche Presbijteriaanfche kerk.
Hij heeft MOSHEIMS kerklijke gefchiedenis in hetEngelsch
vertaald, en er zulkegewigtige aanmerkingen bijgevoegd,
dat men deze vertaling wéderom in het Hollandsch overgebragt
heeft. Hij bezit eenen fchoonen voorraad van
boeken. Hij kent de fchriften van den heer kanfelaarijraad
IHEE, en fchat dezelven zeer hoog. DeheerMADDisox,
Engelfche gezantfchapsfekretaris, heeft zijn Glosfarium
doorgelézen , en er de verklaring van verfcheiden Engelfche
provinciaahvoorden, inzonderheid uit zijne provincie
Nordengland,in gevonden: bij voorbeeld Lugn (*),
hetwelk met het tngelsch provinciaalwoord Lava, dat
volmaakt zo als het Zweedfche uitgefproken word, overeenftemt;
zo heeft hij ook honderd andere woorden gevonden
, die in beide de taaien volftrekt dezelfde betékenis
en bijna eenerlei uitfpraak hebben.
Den 13^0 Van wijnmaand namen wij bij den heer VAN
HEETEUEN , bewindhebber der vVestïndifche maatfchappij,
zijne voortreflijke en talrijke verzameling van fchilderijen
(*) Stike, rust; eigenlijk de ftilte des winds en der zee.
Z 5

562 R E I Z E D O O R E U R O P A
in oogenfchijn. Ik zag hier omtrent 150 (lukken van de
grootfte Hollandfche en Vlaamfche meesters: één van VAN
DER WERF, een meesterftuk, het welk Venus verbeeld;
het heeft 1500 gulden gekost, en er zijn reeds weer 1000
dukaaten voor geboden. De heer DE LA BORDE heeft
voor den koning' van Frankrijk zes van deze fchilderijen
willen kopen, en er 100,000 gulden voor betalen. De
heer HOET heeft eene naamlijst gemaakt van all' de fchil­
derijen in Hollandfche kabinetten, met bijvoeging der
prijzen, waarin deze verzameling ook befchréven word.
Onder anderen ziet men hier een ftuk van VAN ECK (/ƒ/)
nit Brabant, den eerlien, die de kunst uitgevonden heeft
van met olieverw te fchilderen: het verbeeld het huis,
waarin de Heiland geboren werd, en ter zijde ziet men
de flad Bethlehem, • Het Perfpectief is in deze fchilderij
niet wél in agt genomen; zij is op hout gefchilderd.
d e n
Den i6
van wijnmaand begaven wij ons andermaal
naar de boekerij van den heer MEERMAN , alwaar ik ver­
fcheiden uittrekzels maakte. Schier all' de handfchriften,
die den Jefuiten te Parijs toebehoord hebben, zijn hier;
alleenlijk eenigen , die den (taalkundigen toeftand van
Frankrijk betreffen, welken te Parijs gebléven zijn, zon-
dere ik hier van uit; want de heer MEERMAN fchonk ze
(«O De Schrijver bedoelt JOHAN VAN EYCK, van Brugge,
wien deze eer gemeenlijk wordt toegefchreven. Hij bloeide in
het eerst der vijfdende eeuw. Doch in de negende eeuw was
deze kunst reeds bekend, en befchréven door zekeren TUEO-
FHILUS Presbyter, gelijk getoond is door den Heer LISSING .
vim Alter der Oelmalerey, te Biunswijk, 1774. 8°.

EN H-ET OOSTEN. 363
den koning, die hem daarvoor met de orden van St, Middel
begunstigde, welke hij egter in Holland niet kon
dragen, wijl hij zig in een land, alwaar zulke praal niet
heerscht, daarmede belacblijkzougenmkr hebben. Men
vind hier dus niet alleen alles bij elkander, wat in den
Catalogus munufcriptorum codicum collegii Clarmontani,
guem excipit Catalogus manufcrlptorum Domus Profes/a
Parlfienfts gefield is; maar daarënboven nog eene aanzienlijke
ménigre zeldzaame boeken in verfcheiden Europe'fche
taaien; als mede bundels van Olies van de kust
van Korman lel, die met Malabaarscii Ichrift gefchréven
zijn (*).
Wij liéten den avond bij den iner BARKEY. Deze man
b*ezit zeldzaame boeken, meescendeels in het godgeleerd
en kerklijk gefchiedkundig vak, als: Parainefis ad cedi*
ficatorss imperii in imperio etc, auctore LUDOVICO MOLI-
N/EO, Londtni i65ö,4to:menzie over dit allerzeldzaamst
boek .VOGT, p. 472.: er word zeer in geijverd tégen de
kerkregéring, en het is zelfs in Engelland,alwaar de bis-
fchoppeu ook wat heerschzugtig zijn, verboden, 1
verfcheiden fchriften van DAVID BLONDEL , als Pfeudo-ifidorus
etc, Chronicm Rhatice etc. Baflleie, 1622,4.,
een boek, dat zelfs in Zwitzerland zeldzaam is; .
Godlijke en heilige fchrift fints veele» jaaren verduisterd
e.z.v. door JOHANNES CAMPANUS, 1532 , 12., zo zeldzaam
, dat er niet meer dan drie exemplaaren van zijn,
(*) Het woord Olies betékent in het Malabaarsch de dadelbladen;,
waarop de inwoners dezes lands plégen te fchrijven.
Aanm. v, d, Schrijver*

364 R E I Z E D O O R E U R O P A
(z ;
e VOGT , jO. 167); de fchrijver is een Arititrinitaris); —
Vindic'ne contra Tyrannos Jive de Principis in Popuhim et
Populi in Principem legitima Poteftate, STEPHANO pJNio
BRUTO Ce.'ta auclore, M.D.LXXX, S., 326 bladzijden: CER-
DES bewijst (£££)•> dat HUBERT IANGUET fchrijver van dit
boek is (zie Florilegium librcrum rariorum , p. 222 , en
JÖCHER); in Duitschland is het veel zekizaamer, den in
Holland ,• er is ook eene andere uitgaaf van voorhanden
onderden titel: Monarchie Aristo-democratiquepar LOUIS
DE MAYEHNE TURQUET, 1610, die ce heer BARKEY eg­
ter niet bezit; tégen dezen STEPHANUS JUNIUS BRUTUS is la
Defenfe de la Monarchie Francoife etc. 1619, 4., gefchré­
ven ; — eene overzetting van HOMERUS Iliade in het ge­
meen Grieksch, me: een klein glosfarium voor in, en bij
elk boek, met wél uitgevoerde afbeeldingen in houtfnéde:
het glosfarium is niet vollédig, en het eerfte begin der
Iliade ontbreekt, zo mij dunkt; dit boek is ongemeen
zeldzaam; het is hetzelfde, waar van FABRICIUS in het
eerfte deel ,p. 296, van zijne Bibliotheca Graca fpreekt; —
Lucu ANTISTIICONSTANTIS de Jwe Ecclefiasticorum Li-
her fitigularis etc. Alethopoli, 1665, 8.; men zie hier
over VOGT,p. 214, diespmozA voor den fchrijver houd;
CLEMENT geeft in zijne Bibliotheque curieufe, Tom. I.
pag. 374.3 omftandiger beiigt van deze verhandeling en
den fchrijver derzelve; — Antithefes des faits de JESUS
CHRIST et du Pape , mifes en vers Franfois, imprimé
(kkh) Zoo denken thans'de meeflen: ik durf egter GROTIUS
nog geen geloof weigeren, die dit boekjen, elders, aan PHI­
LIPS DE MCRNAI, Heer van Piesfis, toefchrijft.

E N H E T O O S T E N . 365
MDLXXXVIU, 8.: VOGT maakt van dit boek gewag pag.
36, maar hij heeft de Franfche uitgaaf niet gezien, gelijk
men uit DE BLTRE, num. 690, kan opmaken; jfefui-
ta ficarius, 8. (zie VOGT, pag. 41), een boek, dat ver­
brand is; Confutatio causfarum, quibus ELISABË-
THA Angl* clasjiarios fuos adductot fuisfe, libello in lucem
edito, declarat, ad naves non paitcas onerarias Hanfeati-
corutn in oceano occidentaliintercipiendas AmtoMOXxcix;
in qua complurima, qua in Serenisftmum PUIUPPUM , His-
paniarum Regent Cathoticum, eodem libello congeruntur,
opprobria refelluntur, auctore G. S. A. Anno MDXC,8.,
opge Liragen aan den raad te Lubeck; een zeldzaam boek; -—
ELISABETHA Anglica Rrgina htzrefin Calvinianam pro-
pugnantis etc. per ANDREAM PHILOPATRUM etc. Lugduni,
15933 8-3
m e n z
eg c
3 dat de Jefuit ROEERT PEESONS de
fchrijver daarvan is (zie JÖCHER); dit boek is op bevél
van het parlement van Frankrijk verbrand, en daar door
zeer zeldzaam (zie SCHELHORNS Ergötzlichkeiten, 3. Theil,
113. Seite); Un ResveUle-matin, Jive temptstivum
fuscitabulum pro Principibus etc. opera ANTONII BEN-
BEL LON/E DE GODENTIIS J. C. Servestae A. DoMInlCo,
[1602]. 4.: een ongemeen zeldzaam gefchrift, en
van veel gewigt in de kerklijke gefchiedenis , voor-
naamlijit in die der hervorming; de regte naam des fchrij­
vers is BARTHOLOMEUS GERICKE, een regtsgeleerde te
Zerbst, (zie JÖCIIER) ; dit boek is hetzelfde als ANTONII
BENBËLLON/E DE GODENTIIS commentatio de pace religio-
nis in comitih Augustanis fancita anno 1555, Francofur­
ti, 1612,8., alleenlijk met dat onderfcheid, dat de voor­
réde niet, gelijk in dit, aan eenen landsvorst, maar aan

366 REIZE DOOR E U R O P A
den lezer gerigr is. Behalv'en deze en meer andere zeldzaame
boeken bezit de beer BARKEY eenige handfchriften j
als Epistol* KREDERICIII. Imperatsth ad Papam etc. per
PETRUM DE VINEIS, een zvvaat foliant; meer dan de helft
dezer brieven zijn nog ongedrukt, en de heer DANIELE
te Napels, die de gefchiedenis van dezen keizer fchrijft,
diende billijk van deze verzameling onderrigt te worden;
gelijk ook Philofbpho - Povice JOH. GEORG TR\NSFELDI,
Strasb. Prus. Liber primus continet antiquitates urbis
clarisfim

EN H E T OOSTEN. 367
brand 1423} B. JOH. HUSS, verbrand; C. HIERON. VAN
PRAAG, verbrand; D.. HUL. ZWJNGLIUS;E.MART.LUTHER.US;
F. JOH. OECOLAMPADIUS; G. MART. BUCERUS , uit het graf
gehaald en verbrand, 1555; H. JOH. CALVINUS, Piccar-
dus; I. PHIL. MELANCHTHON; K. PETRUS MARTYR, Flo~
rcntinus, overléden 1562; L. JOH. KNOXIUS, uit Schot­
land, overléden 1571; M. MATTH. FLACIUS, Illyricusi
N. HENR. BULLINGERUS, overléden 1575; O. HIERON.
ZANCHIUS, overléden 1591;?. THEODOR. BEZA, overléden
i6ai-, Q. WILH. PERKTNS, Brittannus, overléden 1603;
men kan wel zien. dat de tékening dezer fchilderij van
eenen Hervormden is, wijl hij inzonderheid de leeraars
dezer kerk noemt, en, tégen de gefehiedkundige waar­
heid , ZWINGLIUS voor LUTHER ftelt.
Den ic> Aea
van wijnmr.and waren wij in de boekerij van
den prins erfftadhouder, welke de heerjoNcouRT de goedheid
had, eigenlijk ten dienst van ons te laten openen.
Zij ftaat in een bijzonder huis , dat eertijds aan den
graave BE NOYER, en naderhand aan den graave
D'AUMAL , eenen nsbeftaanden van den eerften , toebehoord
heeft: het is derhalven een mitilag bij den heer
COUUTENAU, als hij zegt, dat het huis aan des prinfen
voorzaaten in de familie toebehoord heeft. In hetzelfde
gebouw is ook het kabinet van natuurlijke zeldzaamheden
en van oudheden, névens het kabinet van fchilderijen (*).
In de boekerij word eene zeldzaame verzameling van
C") De heer BJÖRNSTSHL vergist zig hier, wijl het kabinet
van fchilderijen, in een tijzonder huis, agter het kabinet vaa
natuurlijke zeldzaamheden, geplaatst is.
Aant» y. d. Heer BODDAERT.

SÖS REIZE DOOR E U R O P A
enkele gedrukte kleine gefchriften en papieren bewaard,
die tot de keiklijke en burgerlijke gefchiedenis behoren,
door DUNCAN verzameld, en aan de boekerij van den
prins vermaakt. Het grootfte gedeelte dezer fchriften is
in de Hollandfche taal; hoewel er ook veele Latijnfchen,
Hoogduitfchen, Franfchen en Italiaanfchen onder zijn.
Zij zijn alle volgens de jaaren, waarin zij gedrukt zijn,
in orde gelegd, en worden in örnflagën bewaard. Zij beginnen
met het jaar 1516 en gaan tot 1749. In het eerst
vind men verfcheiden jaaren in denzelfden omüag, maar
vervolgens groeijen zij allengs tot zulk eene ménigteaafl ,
dat elk jaar verfcheiden bundels heeft. Zij maken in het
geheel omtrent 500 bundels uit in 4to. Op den rug ftaat:
Bibliotheca Dunciana. Ik vond ook veel, dat Zweeden
betreft, onder anderen GUSTAAF ADOLFS oorlogen, in
liet Neêrduitsch, névens een Latijnsch heldendicht op
dezen held door WENZEL CLKMENS; zie hier den titel:
VENCESLAI CLEMENTIS a Lybeo • Monte Excesfus Augusti
ad Deos Libri Hl. five Heroi Mafjes Serenisf. C3 5
Ptc
toriopjf. Pr ine. ac Domini GUSTAVI Magni, ejus nom
nis fecundi, excelfce et beatce memorie, Suec. Goth.
Germanice Ficloris, Reflitutoris et Confervatoris RELIGIO
NIS EVANGEL., Fidei Apofioliae, Libertatis avita Ultoris,
Propagatorh, Vindicis, P/7, Felicis, Augufti • Lugd.
'Batav. , typis WILH. CHRISTIANI 1633, 4> opgedragen
aan den graave AXEL OXENSTIERNA: rondom het afbeeldzel
des konings in koper ftaat: Germania Afylon falutis
reparator Gloria armorum fervator Regtim ; en daar on
der Latijnfche vaerzen uit VIRGILIUS: Ik zagen onderzogt
hier niet minder voor de eerfte maal Corpus illuflri-
um

EN HET OOSTEN. $eé
tt'm po'ètarum Lufitanorum, qui iatine fcripferunt 9 nunè
primum in lucem eclitum ab ANTONIO DES REYS etc. etc*
MDCCXLV, 7 deelen, in gr. 4°, waar van het laatfte itt
1748 gedrukt is. Men zou fchier niet geloven, dat Por­
tugal zo veele Latijnfche dichters gehad heeft Vader MA-
CEDO beflaat de laatfte deelen. Zijne lévensbefchrijving word
hier niet gevonden, wijl hij toen nog leefde: maar het
léven der andere dichters is in de Latijnfche taal vóór
hunne gedichten geplaatst. In deze ftreek van Europa is'
dit werk fchier geheel onbekend (///). Hét is door va­
der MONTEIRO aan den koning JAN den V. opgedragen.
De heer JONCOURT toonde ons ook eene fraaije kó­
peren print van het jaar 1772, welke den Portugéefcheri
eerden flaatsdienaar, den marquis DE POMBAL verbeeld,'
en wel zittende, en wijzende met de hand op de vaartui­
gen, op Welken hij de Jefuiten liet infchépen: want de­
ze daad, dat hij het waagde, de eerwaarde vaders weg«
tejagen, is zijne ftoutfte gedurende zijne ganfche ftaafs-
beftiering; maar hij vergat ook bij deze gelégenheid, dat
Zij menfehen waren, Want hij gaf hun niets om van te
léven: zo behandelt een huisheer zijne jagthonden niet,
als zij oud zijn. De heer DE POMBAL ziet er uit als een En*
gelsman. Het ftuk is van c. VAN LOO en j. VERNET.
Den aoft en
van wijnmaand gingen wij bij den heer DE
LA FIT E. Zijne boekverzameling beftaat uit omtrent 8000
boekdeelen. flij verhaalde mij van eenèn kok alhier, KUI-
?ER genoemd, die door het lézen van WOLFS fchriften
(///) Het is ook gewéést In de boekerij van den Heer R. M„*
VAN GCENS: Caialog. Tom. I. p. 443.
V. DEEL. A a

3?o REIZE DOOR EUROPA
welke bij geval bij hem waren blijven liggen, lust tot de
wiskunst had gekrégen, zig, terwijl hij nog kok was,
eenen grooten voorraad van boeken had aangefchaft, en
eindelijk leeraar dezer wétenfchap te Leiden was gewor­
den, alwaar hij voor eenige jaaren overléden is. De heer
DA LA FITE, die in zijne Bibllotheque des Sciences 1758,
Tom. IX. P. II. [p. 534.] van hem fpreekt, is geheel
verbaasd geweest, de werken van den marquis DE L'HO-
HTAL bij hem in de keuken te vinden; maar hij ftond
nog meer verwonderd, toen de kok hem verzogt, in eene
kamer te tréden, daar hij eene vollédige wiskundige boe­
kerij vond. Een andere GEEAED KUIPER te Dord­
recht is eertijds bootsgezel (tnmm) geweest, en thans een
bekwaam natuurkundige : hij houd over deze wéten­
fchap zulke aangenaame voorlézingen , dat een burgemees­
ter onvergenoegd was, wijl hij op eenen dag, dat KUIPER
voorlézing hield, uit éten moest gaan , en dus zijn toehoor­
der niet kon wézeu.
Denzelfden dag maakten wij kennis met den heer[jA-
KOB] VISSER, eenen advokaat, die over de boekdrukkunst
gefchréven heeft (»»»)> envastovettuigd is, datdeboek-
(mmrn) Matrofe ftaat in het Hoogduitsch. Ik weet, dat hij
muntgezel geweest is. Thands is hij Hoofdgaarder van ver.
fcheiden gemeenen Lands middelen, en Lid van het Provinci­
aal Utregtsch genootfchap van kuuften en wétenfchappen. Hij
is de Vader van den braven en geleerden Heer G. KUIPE&S , Pre­
dikant te Vlisfingen.
(«»«) Naamlijst van boeken, die in de XFJI. Nederland
fche Provinciën, geduurende de W. Eeuw gedrukt zijn ,

E N H E T O O S T E N . ijt
drukkerij ïn Haarlem uitgevonden is. Hij is een Vriend
van onzen vriend den héér MERCIER (poo).
Bij deze gelégenheid leerden wij ook den heer ROIJER
kennen. Hij verllaat de Chiueefche taal, die hij met on­
gelooflijke moeite zonder meester van zeiven geleerd heeft:
hij begon met een aardrijkskundig boek , waarin de voor­
komende eigen naamen hem hielpen; Peking, reide hijj
is uit Pe (noorden), eri King (hol) zamengefteld, eri
betékent dienvolgens noordelijk hof.
Wij maakren insgelijks kennis met den heer SPAAN.
Deze is beftierder van het dichtkundig genootfchap, of dè
maatfchappij der fraaije wétenfchappen , die hiervoor drié
jaaren opgerigt is. Daar zijn 125 léden, en er zijn reeds
twee deelen Hollandfche gedichten uitgekomen (ƒ>ƒ>/>).
Verder ontmoetten wij den heer NEAUT.ME, eenen Fran-
fchen boekhandelaar. Hij heeft met den heer ROUSSI AUJ
van wien hij ah" de oorfpronghjke brieven bezit, briefwis-
feling gehouden.
De heer ROIJFR gaf mij een duidelijk begrip van het 011-
derfcheid tusfehen umvèrliteiten , akadémiën , illustere
kollégieh en latijnfche fcho jlen in Holland. De univerft'
teit te Leiden is de eerfte, en beweert den voorgang, heeft
ter H. GOCKINGA Uitvinding der Boekdrukkunst, enz. Amft.
1767. 4°-
(oeo) En was, nevens den Heer Mr. P. L. VAN DE KASTEE-
LE , thans Penfionaris te Haarlem, mede Amanuensis der
Edele Mogende Heeren Commisfarisfen tot de verbetering des
Rijmpfalmen, in het jaar 1773.
Q>pp) Tbands ai verfcheidene meen,
A a a

372 R E I Z E D O O R E U R O P A
ook haar eigen regtsgebied. Te Franeker, Groningen,
Utrecht en Harderwijk zijn flegts akadémiën, welker reg*
ten zo aamnerklijk niet zijn (qqq). Te Deventer, Am Her-
dam , Middeburg, Rotterdam en 's Hertogenboseh zijn
illustere kollégiën; en in de overige (léden alleen Latijn­
fche fchoolen. Betreffende de geleerde gezelfcbappen ,
dezen zijn zédert eenigen tijd in Ho'land zeer vermeer­
derd; zij zijn door bijzondere perfionen opgerigt.
f t e
Den 2i " van wijnmaand liéten wij den avond bij den
advokaat VISSER, die mij van de uitvinding der boekdruk­
ken? t van KOSTER te Haarlem nieuwe bewijzen tragtte te
géven, die zelfs den heere MEERMAN onbekend zijn ge­
weest. Het één daarvan is, dat de houten vormen tot
de BlhUa Pauperum door PETER VAN os gefnéden of ge­
zaagd zijn, die zig van dezelven tot de euangeliën en
epistelen bediend heeft, welken te Zwol , 1488 , in
kwarto, in het Neêrduitsch gedrukt zijn : want vast gaat
het, dat de vormen nooit uit Holland gekomen zijn,wijl
anders een Hollandsch boekdrukker niets van dezelven
zou gewéten hebben ; bij gevolg zijn de Bib'.ia Paupe-
rum, in het Latijn met vormen of onbeweeglijke letters
in folio gedrukt, in Holland en wel omtrent het jaar 1430
gedrukt: daar komt bij, dat de letters Hollandsch zin.
Hij toonde ons deze beide boeken: ik mat de vormen
(qqq) Of men, bij voorbeeld, de Utregtfche Akadémie ook
eene Univerjhett kan noemen : • (met de anderen, die regts­
gebied hebban, is het min twijfelachtig) daar over zie
m.n HUBER de Jure Civit. L. II. S. III. C. 3. §. 43. 43. en
den Hooggel. Heer SAXE Onem, Lit. P. IV. p. 421.

E N H E T O O S T E N . 373
niet een liniaal, en vond ze allen gelijk ; daarenboven
gelijken de figuuren elkander volkomen, zo dat er geen
twijfel overblijft. Op dezelfde wijze zijn de vormen tot
de uitgaaf in folio van het Speculum humane falvationis voor
den druk van JAN VELDENAER te Cuilenborg, in 1483,
van hetzelfde boek in kwarto, gezaagd; mitsdien zijn
deze vormen te alle tijden in Holland geweest. Een andere
t>rond word daaruit genomen, dat in het jaar 1445
in de Néderlanden, namelijk te Brugge, gedrukte boeken
verkogt zijn; het welk de heer VISSER uit geregtlijke
ftukken van denzelfden tijd, die in het archief op het
ftadhuis bewaard worden, kan bewijzen. Het is derhalven
zonneklaar , dat de boekdrukkonst voor dien tijd
hier bekend geweest is, wijl men gedrukte boeken als
iets in het geheel niet zeldzaams verkogt heeft, voor datmen
vind , dat te Ments of te Straatsburg één eenig boek
gedrukt is. Ten minsten hebben deze gronden alle fchijnbaarheid.
Doch het komt mij évenwei wonderlijk voor,
dat KOSTER in geen boek van deze konst als nieuw gewag
maakt, noch van zig zeiven als uitvinder ergens melding
doet, gelijk zulks in de boeken van SCHOIFER, FAUSI en
GUTTENBERG gefchied (rrf). En hoe kon FAUST te Parijs
zijne boeken als handfchriften verkopen, als er reeds
(rrr) Naderhand heeft de Heer DE ROCHES getragt te bewijzen,
dat de boekdrukkunst al voor het jaar 1350. is uitgevon-
dén. Men zie de Memoires de PAcad. Imp. et Roial. de Bru-
xellej, Tom. I. p. 515.—— 539. Hedend. Vadert. Let teroef.
VII. D. Mengelw. 8. en 9. Stuk. Efprit des Journ. 1778. Ocbr.p.
ai6. 1779. Juin, p. 232., 1780. Janv. p. 340. en p. 307.
A a 3

S?4 REIZE DOOR EUROPA
gedrukte boeken bekend waren geweest? Zou men , inzonderheid
te Parijs, ten aanzien van zulk eene merkwaardige
zaak in het duistere getast hebben ? Ik geloof,
dat KOSTER de kunst reeds vroeg van GUTTENBERG of
FAUST geftolen, of ook door eenen derden iets daarvan
vernomen heeft, en door den eenen of anderen vermogenden
Hollander in zijne onderneming onderdeund is,
dus de anderen, die, gelijk men ziet uit het regtsgeding
te S'raatsburg, hetwelk SCHÖPFLIN heeft bekendgemaakt,
arm waren en met elkander in verfchillagen,den vo rrang
heeft afgewonnen. De boeken, met onbeweeglijk fchrift of
vormen gedrukt, zijn i.) Biblia; 2.) Ars moriendi; 3.)
Canticum canticorum; 4.) Apocaiypjis Sancïi JOHANNIS.
Van het bovengemelde Specuïum humane falvationis zijn
vier di ukken voorhanden: de eerfte is dezeldzaamfte ; dezelve
is van 1440: dus bedriegt men zig dikwijls, wanneer
men een exemplaar van dit boek in de hand krijgt,
eii de omfkndigheid niet weet; van de uitgaaf in kwarto
zijn twee drukken van VELDENAER. De heer VISSER gaf
mij het werk, welk hij uitgegéven heeft, bevattende eene
lijst van al de gedrukte boeken in de zéventien Néderlandfche
géwesten in de vijftiende eeuw, en in 's Hage,
in 1767, in kwarto, in het licht gekomen. Hij heeft
thans Annales typographici Belgici onder handen, waari'n
veele merkwaardige berigten zullen voorkomen. Hij gelooft
niet, gelijk de heer MEERMAN , dat het Speculum
humane falvationis met onbeweeglijke , maar wel met
gegoten , letters gedrukt is.
Den 23^ van wijmaand bezogten wij den heer ROYER,
jfcofprédiker van den prins erfstadhouder en vader van

EN H E T OOSTEN. 375
den bovengemelden heer ROYER. Hij is een man van zéventig
jaaren, bezit groote kundigheden, en is als gezantfchapsprédiker
bij het congres te Soisfons geweest.
Hij bragt ons in zijne boekerij', die groot en voortreflijk
is; zij beftaat uit de zeldzaamfle boeken in allerlei wétenfchappen;
doch voornaamlijk in de godgeleerdheid en
de gefchiedenis der hervorming, waartoe ik inzonderheid
de oudüe uitgaaven des bijbels tel. Hij kent ook den
fchat, dien hij bezit. Hij heeft eene uitgaaf van Le Miroirdefame
pecheresfe ,auquel elle recognoist fes faultes et
pechez; ausfi les graces et benefices a elle faicts par JESUS
CHRIST , fon epoux : LaMarguerite très-noble etprecieufe
s'est propofée d ceux, qui de bon cmur la cherchoient.
J. Jlencon chez Maistre SIMON DU BOIS M. D. XXXI. 8.5
de bladzijden zijn met geen talletters getékend: het boek
loopt egter tot blad I; het is van MARGARETIIA , zuster
van den koning FRANCOLS I, en is met Gothifche letters
gedrukt; BAYLE heeft van deze uitgaaf geen kennis gehad;
AntiLUTiiERUs JODOCI CLICHTOVEI Neopor-
tuenfis DoBoris Parifienfts etc. 1525.5 4 f
o-: het eerfte
boek, dat, in Frankrijk, tégen LUTHER in het licht geko»
men is; Compendium Veritatum ad fidem pertinentium
centra erroneas Lutheranorum asfertiones ex diclis et
atlis in Concilio provinciali Seuonenfi apud Parifos celebrato
etc. 1525, foht dit boek bevat hetgeen op de eerfte
kerkvergadering, welke légen LUTHER is gehouden, voorgevallen
en befloten is. Maar het bezienswaardigfte in
deze boekerij is eene verzameling van handfchriften en
oorfpronglijke brieven, welke bijna éven zo talrijk is,
als de voorraad van boeken zelf. Onder anderen vind
A a 4

§70 REIZE DOOR EUROPA
men hier verfcheiden eigenhandige brieven van de koningin
CHRISTINA, welken behoren tot die, welken de
heer ARCRENHOLTZ uitgegéven heeft. Naderhand is de
heer ROIJER bezitter geworden van alle de brieven dezer
monarchin aan SILFWERCRONA, haaren intendant generaal
te Bremen, welken AECKENHOLTZ nooit gezien heeft:
derzelver getal bedraagt in alles agt en twintig, en zij zijn
in de jaaren 1657 tot 1688 alle uit Rome gefchréven, uitgezonderd
eenen, dien de koningin, op haare reis'naar
Parijs, te Lions opgefteld heeft: zij doen veel tot opheldering
van de gefchiedenis der koningin3 de heer RÓITER
heeft ze na den dood van SILFWERCRONA bekomen. Men
vind hier insgelijks ook de brieven der koningin aan BO-
CIIART. Daarenboven worden in deze boekerij veele zeer
merkwaardige brieven bewaard van CARTESIUS , GROTIUS,
ISAAC CASAUBONUS, SALMASIUS en LEIBNITZ; gelijk ook
van DE MORNAYS van 1602 tot 1Ó23 J verder een rol brieven
van RIVET, EOCHARTS oom van moederszijde, névens
zeer veelen van onderfcheiden perfoonen aan 'hem
welken vijftig rollen uitmaken, en meestendeels (taalkundige
zaaken behelzen; ingelijks van CYRILLUS LUCAWS
aan den prins WILLEM, névens de geloofsbelijdenis des
eerften in de Griekfche taal. In deze kostbaare verzame-
" ling berust ook Les Heures de la Sainte Fierge, in 4to.
met fraaije afbeeldzels in miniatuur: benéden op den
rand zijn door LOUISA MONTMORENCY, naderhand door
haarcr zoon GESPARD DE COLIGNY, eindelijk door deszelfs
wéduwe gewigtige berigten aaugetékend; zij hebb n '
ï'ier de geboortedagen hunner kinderen opgefchré ven e z v •'
de wéduwe heeft onder anderen aangemerkt , dat haar

E N H E T O O S T E N , 2?7
man GASP ARD DE COLÏGNY névens veekn van den adel en de
burgerij te Parijs, op den 24 f
' en vanoostmaand 1572, vermoord
is, en zij dus als eene arme wéduwe in de vijfde
maand van haare zwangerfchap nagelaten werd: dit was
namelijk de bloedige Bartholomeusdag te Parijs (*). Men
kan over deze boekverzameling van den heer ROYER ,
als ook over de boekerij van den heer MEERMAN , verder
nazien BARKEY , Biblioth. Haguna, T. I.
Den 22fte" van wijnmaand toonde ons de zoon van den
eerllen, de heer fekretaris ROIJER, zijn Chineesch kabinet,
hetwelk met chineesch huisraad, als beelden, klédingftukken,
en alle foorten van zaaken, die de Chineefen
dagelijks gebruiken, rijklijk voorzien is. Deze verzameling
is zeer vollédig. Wij zagen onder anderen hunne
kleine elpenbeenen pennen, waarméde zij éten ; fchaahjes
van teentjes gemaakt, en die er als albast uitzien;
hunne looden muntfpéciëne. z. v, Hij vereerde ons Chineefche
fchrijfpernen.
Daarop bezogten wij, in gezelfchap van den heer ROIJER,
den fchilder, JAN VAN OS, den beroemdflen landfchapfchilder,
die thans in Europa te vinden is: hij is maar
dertig jaaren oud, en uit Zeeland van geboorte (*). Op
(*) De prins van ORANGE flarat, van moederszijde, van de-
zen COLIGNY af, en het is merkwaardig, dat op denzelfden dag
twee honderd jaaren daar na , namelijk den n^en Augustus 1772,
en wel op hetzelfde uur, waarop COLIGNY otngebragt werd,een
prins van CR\NGE, des erfftadhouders zoon WILLEM FRECERIK,
geboren is. Aanm. v. d. Schrijver-
(*) De landfehappeu van den heer VAN OS zijn zéker fchoon,
doch eigenlijk is hij de voornaamtle bloemfclnider, dien wij
thans hebben. Aant. y, d. Heer BODDAERT.
A a 5

S?8 R E I Z E D O O R E U R O P A
de vraag, wie zijn leermeester was geweest, antwoordde
bij: de natuur. Inzonderheid is hij zeer bekwaam in het
bioemfchilderen: hij fchildert heldere droppelen water of
dauw, die zig vertonen, alsof zij nédervielen, op de
bladen. Hij heeft ook eenen nével op zee, en een fchip
in dezen nével gefchilderd: de nével fchijnt zig allengs te
verfpreiden, en het fchip zig een weinig meer te verto­
nen e.z. v.; het (luk is volkomen natuurlijk, en hij is de
eerde, dien het in den zin gekomen is, eenen nével te
fchilderen. Hij heeft verfcheiden (lukken voor de keizer­
in van Rusland gefchilderd, en niet meer dan duizend
gulden voor een (luk gevraagd; maar tégenwoordig is hij
duurer.
Bij deze gelégenheid leiden wij ook een bezoek af bij
eenen anderen, doof en (lom geboren, en uit Pruisfen ge-
boortigen fchilder, den heer DE LA CEOIX. Hij maakt
goede portraiten. Hij was toen buiten ; maar zijne dog­
ter toonde ons de ftukken, die hij gemaakt had. Hij ver­
gaat alles, wat men hem zegt, alleenlijk moet de geen,
die met hem wil (préken, ook het woordenboek zijner
fpraak, dat in niets anders, dan in tékens beftaat, kundig
zijn. Zijne vrouw leest hem op die wijze de nieuwstij­
dingen voor; en als 'net geluk den koning van Pruisfen
gediend heeft, betu :
gt hij er zijne bijzondere vreugd
over. Om den koning van Pruisfen aanteduiden, zet men
den hoed fcheefen zegt papa» als

E N H E T O O S T E N . 379
fcepter in de hand aangeduid. Wanneer men hem den
Turkfchen grooten heer wil doen verdaan, tékent men
hem eene halve maan vóór het voorhoofd e. z. v. Hij kan
niet fchrijven, gelijk de heer SABOUREUX DE FONTENAI.
Daarop gingen wij bij den heer HUMRERT , welke de
beste portraitfctiilder is. Wij zagen bij hem het oorfpronglijk
af beeldzei van HUGO DE GROOT, hetwelk aan den
heerROYER toebehoort, die uit het geflagt van dezen grooten
man afdamt. GROTIUS heeft hiereenen fpitzen baard,
een groot hoofd, lévendige oogen e. z. v.
Denzelfden dag waren wij bij den heer MUYSLI, eenen
Zwitzer. Hij is majoor bij de artillerij, en in d e wéteafehap
een der bekwaamden, die men in Europa vind.
Hij heeft een onvergelijklijk werk betreffende dezelve gefchréven
, doch dat bij den erflladhouder, die niet wil,
dat het gedrukt worde, in handfchrift bewaard w>rd: hij
toonde ons eene korte fchets van deze zijne verhandeling:
geen ander fchrijver in dit vak, dan BEUOOR, die le Bom~
bardier Franpois gelchréven heeft, draagt z'jne goedkeuring
weg. Hij is de fchrijver van verfcheiden artikelen
in de Parijfche Encyclopedie, als Afuts de canon, en meer
anderen. Ook is het artikel Artillerie, in de Yverdomche ,
van hem, het welk de heer FELICE de vrijheid genomen
heeft, van het in twee artikels te verdélen, en de eene
helft daarvan aan eenen Franfchen officier toetefchrijven.
Verder bezigtigden wij de gefchutgietcnj, en fpraken
met den gefchutgieter den heer MARITZ , wiens familie in
deze kunst boven elk uitgemunt heeft. Het is zijn grootvader,
die de nieuwe wijze, om de ftukuen niet hol,

3So REIZE DOOR EUROPA
maar digt (en bloc) te gieten, en vervolgens gezigtëinderlijk
uitteboren, uitgevonden heeft: het eerfte kanon is op
deze wijze te Bern, in het jaar 1714, gegoten. Zijn vader
woont thans te Bern, alwaar hij direkteur der gefchutgieterij
is. In den Haag wonen twee van zijne zoons,
JOHANNES en DAVID MARITZ : beiden zijn zeer bekwaam
en gefchutgieters der heeren ftaaten van Holland, wier
zinfpreuk: Figilate Deo Confidentes, ook op de (lukken
geltempeld word. Het gefchutmagazijn en tuighuis zijn
te Delft. De yadersbroeder van den heer MARITZ is opzigter
generaal der gefchutgieterijën in Frankrijk en Spanje,
en voert den titel van marechal de camp. De kunst
van kanonnen digt te gieten en te boren is door deze familie
van MARITZ in Europa uitgebreid.
Den 26 fte
" van wijnmaand bezigtigden wij, bij den heer
fekretaris ROYER , eene verzameling van Chineefehe boeken;
hij verftaat de Chineefehe taal tamelijk. Hij bezit
ook eene groote verzameling van prenten van omtrent
tagtig banden in het grootfte folio formaat, welke hij dagelijks
vermeerdert. Hij verzamelt namelijk prenten, zo
als zijn vader handfchriften en zeldzaame boeken verzamelt.
(Dus munt deze familie uit door het verzamelen
van fraaije en zeldzaame zaaken). De prenten zijn volgers
de fchoolen gefchikt; die van Florence maakt het begin.
Hij bezitook die van BARHARL en zijnen leerling PERUGINO*
De heer VISSER gaf mij kennis van eene gefchiedenis der
Gothen en Wenden,door den heer MEERMAN gefchréven ,
en die nog in handfchrift ligt. Zij is zeerlézenswaardig,
zegt men, hij heeft er zelfs fijne en bedenkhjke godge-

E N H E T O O S T E N . 381
leerde ftoffen, de Aniiinerij en dergelijken, in aangeroerd.
Hij heeft ook eene gefchiedenis der kerkvergadering van
Nicea gefchréven, die insgelijks nog niet gedrukt is.
Den p.o ften
van wijnmaand ontmoetten wijden heer PAU-
u, eenen doktor der regtsgeleerdheid uit Hamburg, een'
man, die geheel bijzondere en vreemde zédelijke grond-
ftellingen heeft. Hij doet alle jaaren eene reis van dtie
maanden, en zijn oogmerk is, daar door kundigheden
voor zig te verzamelen tot gebruik van eene algemeene
taal. STEWARTS llaatshuishouding heeft hij uit het En»
gelsch vertaald, enden Zweedfchen rijksllenden, gedu­
rende den rijksdag van 177a, opgedragen, waarvoor hij
twee fraaije gouden gedenkpenningen, eiken van 100 du-
kaaten, bekomen heeft.
Den 3oten van wijnmaand deelde de heer VOSMAER mij
een uitvoerig berigt méde van alle de werken door hem
uitgegéven: dezelven maken tégenwoordig een getal van
twee en twintig uit, eri beftaan in ménigerlei befchrijvin-
gen , behorende tot de natuurlijke gefchiedenis, met de
nodige plaaten. Hij heeft ook de uitgaaf der beide laatfte
deelen van SEÜA bezorgd, fchoon hij zig niet genoemd
heeft: de geleerde tijdingen noemen hem egter als den
uitgévér. Het ganfche werk van SEBA beftaat uit vier groo­
te foliod':elen, en kost 800 gulden. De heer VOSMAER
heeft zijn exemplaar afgezet: het is dus het eemgfle in
zijne foort (*);de markgraavin van Baden heeft hem 5000
(*) SEB»'« werk beftaat uit vier deebn, atlas formaat, en
kost, onafu'ezet, geen 800 gulden, maar 140 gulden.— Het
exemplaar van den heer vosM.iEitisinzo verre het eenige in ziine

382 R E I Z E D O O R E U R O P A
gulden daarvoor geboden, doch hij heeft het haar niet
willen overlaten. De uitgaaf van de werken van den heer
RFNARD, waaiïn de vMchen, krabben en kreeften be­
fchréven worden, welken zig in de ffreek der Molukfche
eilanden onthouden, is insgelijks van den heer VOSMAER
afkom;Hg. Zijne boekerij is fraai en kostbaar wégens de
groi te, duurc en met afbeeldingen verllerde werken,die
dezelve bevat. Ik zag hier het zeldzaame werk van VIA-
NA : Moddli artificiofi di Vafi diverfi d'ar gent o, e altre
epere capriciofi, inventate e bozzate de famofo Sr. ADAMO
ÖI VIANA etc. ; dezelfde titel komt naderhand , in het
Fransch en Duirsch,nog eens voor , doch zonder jaartal;
het werk is omtrent het jaar 1630 uitgekomen. De heer
VOSMAER liet ons ook eenigen van deze vazen, welken
daar befchréven zijn, zien; zij zijn van gedréven werk,
en zo zeldzaam, dat zij bij het gewigt als goud betaald
worden. Zo zagen wij ook onder zijne verzamelingen:
Les coquilles gravées par HOL AAR , a Londres, 4 0
.; dit
werk bellaar uit 49 koperen plaaten, en is het zeldzaam-
Ile, dat over fchelpen handelt.
Op denzelfden dag vertrokken wij uit den Haag naar
Leiden.
foort, wij! het met de uiterfte nauwkeurigheid, naar de voor­
werpen uit het kabinet van den heer erfftadhouder, verbéterd
is; maar anders zijn de afgezette exemplaaren niet zeldzaam en
plagten 800 gulden te kosten, doch zijn thans op de helft ge­
daald. Aant. v. d. Heer BODDAERT.

E N H E T O O S T E N . 383
Tweede verblijf te Leiden.
IER bezogten wij aanfïouds den geleerden heer
RUHNKENIUS, die ons den 31^ van wijnmaand naar de
univerfiteitsboekerij verzelde. Deze heeft geen plaats bekomen,
die aan haare waarde beantwoord: want zij is
boven de Engelfche kerk geplaatst, alwaar de boeken eene
zeer bekrompen plaats hebben; men is egter voornémens,
een nieuw groot gebouw opterigten, dat deze beroemde
boekerij waardig zal zijn. Hier zijn over de 2000
Oosterfche handfchriften, doch waarvan men nog geen
beöordélende lijst vervaerdijd heeft, want die, welke er
van voorhanden is, is alleen eene flegt gefchikte lijst der
titels en daarenboven niet juist. Het is wonder, dat de
groote ALBERT SCHULTENS de hand aan dit werk niet gelegd
heeft: men moet ondertusfchen hopen , dat zijn kleinzoon,
die tégenwoordig hoogleeraar der Oosterfche taaien
te Amfterdam is (jtt~), dit gebrek zal verhelpen ; het
ontbreekt hem ten minden noch aan bekwaamheid, noch
aan naerftigheid. Vetfcheiden origmeele afbeeldzels van
geleerde en vermaarde mannen, welken zig deels te Lelden
, deels elders opgehouden hebben, als HUGO DE OROOT,
JUNIUS, HEINSIUS, ERPENIUS, CASAUBONUS, JOSEFJUS-
TUS SCALIGER , en anderen, ftrekken méde tot fieraad van
deze boekerij. Betreffende SCALIGER, de heer RUHN-
KENIUS is vastlijk overtuigd 3 dat hij van CANI SCALIGEHI,
(///) Thans, te Leiden".

384 R E I Z E D O O R E U R O P A
een vorstlijk huis te Verona, afdamt. Zijn grootvader
werd namelijk door de Venetiaanen uit Verona verdréven,
nam zijne toevlugt tot dén keizer, eh werd door denzel­
ven generaal gemaakt. Hij kogt daar op in het Oosten-
rijkfche een landgoed, Burden genoemd, waarvan hij ook
den naam aannam. Het wapen, dat men bij het afbeeld­
zel gevoegd heelt, is volkomen hetzelfdè, welk het ge­
flagt van SCALIGER. te Verona gevoerd heeft. Daarenbo­
ven kan men zig niet ligt verbeelden, dat twee zulke groo­
te mannen, als de beide SCAI.IGERS, zig voor iets, dat
zij niet waren, zouden uitgegéven hebben. Het was ee­
nen SCIOPPIUS voorbehouden ,de SCALIGERO hypobolimceo
te fchrijven ; en anderen, die der zaake onkundig waren ,
hebben naderhand zijn dwaas gefnap herhaald. Maar
ik kom wéder tot de boekerij. Zij bevat eene ménigte
boeken en handfchriften, die door erfmakingen aan dezel­
ve gefchonken zijn,als i.) de erfgift van HUGENIUS (UUU)
en PAPEEROCII ,névens de handfchriften van BONAVENTLT-
RA viucANius (vvv), waaronder zijn littem illustrium
et eruditorum virorum (www), in verfcheiden deelen:
denklijk zou men hier ook veel kunnen ontdekken, dat
tot de Gothifche gefchiedenis en letterkunde behoort,
wijl BONAVENTURA VULCANIUS de eerïïe geweest is, die
de Literis Getarum gefchréven heeftj en welk eene mé-
(uuu) Z\e den Cataleg. BibU pub!. UniverpZt. Lugd. Bat.
(Ï716. fol,). p. 35r.
(vvv) Catal. I. p. 343.
nig-
(www) Van deze zijn er reeds velen uitgegeeven ÏIIBURMAN-
Hi Sjllege Epiflolarum. Zie de praf. Vol. I. p. 15.

Ê N H E T O O S T E N * 3S5
higte van merkwaardige zaaken kan men niet daarenboven
in de handfchriften van den grooten fterrekundigen HUY-
GENS verwagten? 2^ De erfgift van JOSEE JUSTUS SCA­
LIGER, welke een groot getal Griekfche en Latijnfche
handfchriften bevat (xxx~). 3) Het legaat van STOLP S
hier in komen alleen gedrukte boeken voor. 4) De erf­
gift van PERIZONIUS : deze beftaat zo wel uit gedrukte
boeken als handfchriften (yyy$, 5) Dct legaat van WAR­
MER (zzz); zijnde enkel Oosterfche handfchrilten. Ee-
halven dezen vind men hier de handfchriften, welken GO­
LIUS en ERPENITJS op hunne reizen voor rökehing van de­
ze boekerij gekogt hebben; insgelijks all' de nagelaten
handfchriften van ISAAK VOSSIUS (aaaa), welke de boe­
kerij voor 30,000 gulden aangekogt heeft: dezelven zijn
deels Griekfche dèels Latijnfche, en ftaan in vier groote
kasfen. Men moet wéten, dat vossius dezelven voor de
koningin CHRISTINA gekogt had: maar de koningin had
waarfehijnlijk geen geld om ze te betalen ,, en derhalven
bléven zij in handen van vossius; toen hij naderhand ui
Engelland overleed, loste de Leidfche boekerij ze voot
zig zelve. Men heeft veel aanleiding om te geloven, dzi
(xxx~) Catal. p. 335). 404'.
CroO Zieden Catalogus Biblioth. publ.Univerfit. Lugd, Bat,
p. 492. en VXIEMOET Alben. Fris. p. 635.
C«*») LIVINUS WARNERUS. eertijds afgezonden van den fi-a;
aan het hof Van Konltantinopel. Zie Catal. Bihl. Lugd. Bat..
P- 336. 337«4°5- 4°p. WITSEN Noord- en Ooit - Tartarije bl, 314.
S85. 388. 483. 483. 485. 487. FOPPE.M Bibi, Belg, T.fl. p. 79;;
\\aaaa~) Catal. p. 358.
V*. DEEL. 3

38Ó R E I Z E D O O R E U R O P A
vossius zig van veclen dezer handfchriften op eene juist
niet zeer eerlijke wijze eigenaar gemaakt heeft. Want,
zonder van andere omltandigheden te fpréken , die dit
Waarfchijnlijk maken, vind men hier een kostbaar hand­
fchrift , heivvelk de Ilias HOMERI cum verfione Graca in-
teriineari et Scholiis ineditis quantivis pretiipraefertïm POR*
PHYRU et a'iorum bevat, in kwarto formaat ingebonden,
en met het wapen van PEIRESC voorzien , namelijk twei
raderen. Het is tamelijk nieuw, en op papier 'gefchréven j
maar, tévens zo zeldzaam, dat men gelooft,dat nergens
een dergelijk gevonden word. De fcholiën verdienen al­
gemeen bekend gemaakt te worden: de heer VAI.KENAER
maakt er gewag van met aanhaling van eenigen van dezel­
ven in zijne geleerde verhandeling over dezen codex, die
hij bij zijnen FULVIUS UR?INUS \_Virgilius collatione fcrip»
torum Gracorum illustratus , Leovard. 1747- 8 0
. ]
gevoegd heeft. — Het getal der gedrukte boeken beloopt
omtrent op 40.000 boekdeelen; maar zij zijn , zo als ge­
zegd is, zeer (legt geplaatst, of,om mij juister uittedruk-
ken , ingepakt. Ik zag er eenigen onder, die van de eer­
fte tijden der boekdrukkunst zijn, als Catholicon JOHAN-
KJS Jartuenfis, zonder jaartal, in folio (bbbb): op den
kant vind roei gefchréven aanmerkingen van PROSPER
MARCIIAND, behelzende zijne gedagten over de uitvin-
(bbbb") Over dit boek, leze men de aangehaalde fchrijver? bij den
Heer SA*E Otiom. P. II. p. 335.,en VOGT Catal. libr. rar. voc.
CATHOLICON , p. m. 179. fq. en GERDES. Floril. p. 175. — De
Heer BURMANNUS SECUNDUS had er twee handfchriften van. An-
thol. Lat. Tom. I. p. 504. en 714.

ÉN HET O O S T E N. 387
ding der boekdrukkunst: hij fchrijft dezelve aan GUTTEN-
BERG, te Meutz, toe, die hij denkt, dat deze kunstna,
derband aan FAUST en SCHÖFFER médegedeeld, en dat
KOSTER dezelve wéder van hun bekomen hebbe. Wij
hebben voornaamlijk der bijzondere genégenheid van den'
heer RUHNKENIUS te danken, dat wij de hand 'cbriften iu
deze boekerij te zien krégen; want zij worden anders aan
geen vreemdelingen vertoont, bij aldien dezelven niet met
bijzonder verlof van de Curatoren voorzien zijn.
Den i f e n
'
van flagtmaand was ik bij den boekhandelaar
LE MAIR (*) die hier het geen de Oosterfche letterkunde
raakt laat drukken. Hij is voornémens, de verhandelin.
gen van JABLONSKI, die zeer zeldzaam zijn, in ééne ver­
zameling uittegéven. Ook denkt hij een Koptisch woor­
denboek van denzelfden opfreller, dat tot nop toe niet ge­
drukt is, en de verklaring van all' de Egiptifche woorden
bevat, welken bij de fchrijvers gevonden worden, in het
licht te géven. Verder is zijn oogmerk, om eenen njeu?
wen druk opteleggen van CELSH Hierobotanicon, met de
aanmerkingen van den heer MicHAëus • maar hij heeft het
handfchrift nog niet bekomen. Thans Iaat hij een nieuw
Arabisch woordenboek van JOHANNES WILMF.T drukken ,
waarvan reeds 300 bladzijden afgedrukt zijn. Dit boek
is in groot kwarto, en zal twee deelen uitmaken (cccc),
[(*) Deze noeste boekhandelaar is in het afgelopen jaar over.
léden],
(cccc) Dit is nog niet uitgekomen. De Heer WILMET, leerling vaa
den HeerEvF.S.ScHfiDi s, Hoogleeraar te flardi rwijk, is tbanspre-
dikant ie Neder »Hcmert zeer in aanmerking gekomen ,om Hoa~«
B bi

388 REIZE DOOR EUROPA
AH' de woorden, die in den koran, bij HARIRI, en in
ARABSCHAS gefchiedenis van TIMUR voorkomen, zullen
daar in gevonden worden. — Ik heb dezen man perfoonlijk
léren kenuen: hij b«zit eene verzameling van goede
Oosterfche boeken; onder anderen één, waarin GOLIUS
fchier op elke bladzijde inei eigen hand aanmerkingen gefchréven
beeft
Hie"óp bezocten wij den beer T WENT, éénen van de veertig
Raacten der ftad , en tegenwoordig voorzitter der Leidfche
maatfebappij. Deze uiaailchappij heeft de Hollandfche
letterkunde tot bet eigenli k voorwerp haarer bézigheid
gemaakt, en is voor tien jaaren geftigt. De prijsvraag,
door dezelve dit jaar opgegéven, is: „ in\hoe
,, verre kunnen de Moefogothifche en Angelfaxifche taa-
, leti tot een bewijs van de oudheid der Hollandfche taai
„ dienen (dddd)?" De heer TWENT toondejmijjde verhandelingen
van de maatfehappij, die uit twee deelen in
kwarto beltaan, waarvan het eerfte in 1772, en het andere
in 1774, beiden te Leiden, gedrukt zijn. Ik ontdekte
in zijne boekerij voor de eerfte reis de Hollandfche
leeraar der Oosterfche talen te Amfterdam te worden, eosn dé
Heer WALHAVEN derwaard beroepen is.
(dddd) Het derde Deel is in 1777., het vierde, in 1779., eri
het vijfde, iu 1781. uitgekomen.— De vraag, hier vermeld,
was: „ In hoe ver kan uien uit de overblijfzels van het Moe-
„ fogothisch en Angelfaxisch, tot opheldering der oudheid van
,, het Nederdtiitsch, aantoonen , dat de grend onzer Taal in de
„ bovengemelde te vinden is?" maar is met voldoende beantwoord.

E N H E T O O S T E N .
3 "9
: rijmkronijk, welke ouder is, dan men zou ge'oven, er,
waarvan verfcheiden oude uitgaaven zijn: de hesre druk
! van dezelve is egter die met den titel: Rijmkronijk van
J MELIS STOKE door BALTHAZAR HUYDRCOPEH , Leiden ,
I 1772, 4° (eeee), drie deelen, met veele aanmerkingen.
;| Ik zag ook eene andere Rijmkronijk van KLAES KOLIJN in
tl folio, welker geloofwaardigheid men nogthans betwist,
\j wijl veelen geloven, dat dezelve een ondergedoken werk is.
- Den 2'to van flagtmaand gaven wij den heer VAN DOE-
I\ VEREN, hoogleeraar der artzenijkunde, een' zeer geleerd'
i| man, een bezoek. Hij is voor dezen hoogleeraar te Gro-
: ningen geweest. Hij is de eerfte, die zijne verzameling
1 van verfteeningen , uit de ftreek van Groningen, bij een-
j gebragt heeft: hij is gewillig, om onzen LINNÉUS eeni-
\ gen van deze ftukken toeteZenden. Hij kent onze
Zweedfche fchrijvers nauwkeurig, zelfs VAN HOORNS Jor-
degumma (*) , welke vertaald is, en waarover hij re Gro­
ningen voorlézingen heeft gehouden. WALLERIUS be-
• fchouwt hij als eenen klasfifchen fchrijver. Zijn kabinet
van natuurlijke zeldzaamheden verdient opmerkzaamheid:
het bevat veele bezienswaardige en zeldzaame ftukken.
Onder anderen zag ik eene afbeelding van een verfteend
;
j dier van SWEDHNBORG: het dier is in Saxen, 400 voet
! diep onder den grond , gevonden; SWEDENBORG noemt
telFelis ffMr;Vw:maarsi?ENER in Miscellaneis Berolinen-
(eeee) Daze Rijmkronijk was maar driemaal gedrukt, 1501.,
I 1^20., en 1699. Zij is, in 1772., in quarto en in oiïa-
f vo uitgegeven Straks zal de fchrijver er nog iets van zaggen.
O Vroedvrouw.
B '0 3

3po REIZE DOOR EUROPA
fibus en LINCKE in Acïis Eruditorum Lipfienfibtis hebben
bewezen, dat het een krokodil is. Ook heeft men eenen
verlteenden krokodil digt bij Maastricht in eenen berg ge­
vonden, die bij den heer HOFFMAN aldaar bewaard word.
Door'welke wonderlijke omwenteling moet het veroor­
zaakt zijn , dat men in Europa verfteende krokodillen
ontdekt? Wij zagen ook eenen verfteenden zeeappel (Echi-
nites), welken men omftreeks Groningen, uit de zoge­
noemde Uünenbedden, of graven der Ilünen, die ins­
gelijks opmerkzaamheid verdienen, bekomen heeft;——
ver .Ier een niet verfeend pi jpkoraal uit Bengalen ; een
onvergelijklijk ftuk, en zo zeldzaam, dat in de ganfche
bekende waereld geen dergelijk meer te vinden is; want
men vind ze wel verfteend, als den ammonshoorn, maar
niet in haaren natuurlijken Baat; —— als méde het vijf­
hoekig pijpkoraal, het welk de heer LiNNéus niet kenr.
Men ontdekt voor het overige omftreeks Groningen ver­
fteeningen , die in alle ftukken gelijken naar die , welken
de heer LiNNéus in zijne Gothlandfche reis befchrijft.
Voor dat wij egter naar den heer VAN DOEVEREN gin­
gen . hoorden wij eene voorlézing van den hoogleeraar der
natuurkunde den heer ALLAMAND. Hij las over de na­
tuurkunde van 's GRAVESANDE , die hij uitgegéven heeft,
en deed proeven. Zijne voorftelling was in het Latijn,
gelijk zulks bij alle openbaare leeraars te Leiden in ge­
bruik is, en daardoor wordende ftudérendengenoodzaakt,
zig op deze taal toeteleggen. -— Te Leiden zijn omtrent
500 üudenten uit alle oorden van Europa, doch uit Zwee­
den zijn er thans geen.
Hieröp begaven wij ons bij den heer ABRAHAM GRONO-

E N H E T O O S T E N . 391
vius, die univerfiteitsboekbewaarder , en tagtig jaaren
oud is, maar nog een zeer goed geheugen heeft. Zijn
vader JAKOB GRONOVIUS was hoogleeraar te Pifa, en werd
door de Venètiaanen naar Padua beroepen, doch bedankte
voor het beroep. Zijn broeder was te Rome: de koningin
CHRISTINA kwam in Amazoonen gewaad op de
Vatikaanfche boekerij, alwaar zij lange met hem fprak,
en onder anderen zeide, dat zij zo wel zijne verdiende
als die van zijne ganfche familie kende, en hem beloofde ,
indien hij Roomschkatholijk en een geestlijke wilde worden,
eene voordeelige abtdij, doch, zo niet dan een rijk
meisje te bezorgen, met dewelke hij zijn fortuin zou maken:
maar all' deze beloften hadden geen uitwerking op
hem. —— De heer GRONOVIUS toonde mij een Lexicon
Arabicum JOSEPHI SCALIGERI transfcriptum ex Glosfariis,
dat hij zelf, in zijne jonge jaaren, uit SCALIGERS eigenhandig
fchrift, dat op de univerfiteitsboekerij bewaard
word, afgefchréven heeft. SCALIGER haalt in dit woordenboek
een zeer oud Arabisch boek aan: ik zal zijne eigen
woorden hier neêrdellen : H. Hispanutn Glosfarium optimum
, ante D C plus minus annos fcriptum , Latino - Arabicum
; Latina charactere Longobardico difficillimo, Arabica
charactere Africano elegantisfimo descripta erant.
Des namiddags waren wij op de univerfiteitsboekerij,
die alle woensdag en faturdag des namiddags van 2 tot 4
uur voor elk opendaat. Zij was zeer lédig van leergierigen
, want daar waren er maar drie, om daar te arbeiden.
Daarna begaven wij ons bij den heer hoogleeraar SCHUL­
TENS, die mij zeide, dat van zijns vaders voorlezingen
over zijn woordenboek, of Origines Hebraica, geen van
B b 4

392 R E I Z E D O O R E U R O P A
hem zelvëh afkomftfg handfchrift voorhanden is,wijl hij,
zohder vooraf iets optefchrijven, gelézen heefr: maar dat
zijne toehoorders zijne voorftelllng opgefchréven hebben,
en dat dezen dus zijne voorlézingen in handfchrift bezit­
ten. Zo heefr men mij ook gezegd, dat deze ALBERTUS
SCHULTENS zo zeel vuurs en tegenwoordigheid van geest
bézat, dat hij zijne fchriften dikwijls opftelde gedurende
den rijd, dat zij gedrukt werden; dat hij zelfs niet eens
het reduld had, om aan eene tafel te gaan zitten fchrijven,
maar het papier op den rug van den zetter lei, en zo
fchreef, terwijl de andere zette. De heer SCHULTENS be­
val mij frerk aan, te Cambridge BEDWELLI Thefaurut lin-
gtht Jrabhw, welke aldaar in verfcheiden deelen in hand­
fchrift gevonden word, te onderzoeken. BEDWELL was
een tijdgenoot van ERPENIUS; en men vermoed, dat te
Oambricfge ook veelen van de nagelaten boeken van dezen
katften gevonden worden , wijl zijne boekverzameling
daarheen verkogt is. De heer SCHULTENS verhaalde mij
insgelijks, dat onze overléden CELSIUS bij de verkoping
der boekverzameling van GOLIUS, op het einde der voor­
gaande en in het begin der té gen woord ige eeuw, is ge-
weeft, en dat men zijnen naam op het verkoopboek vind.
Den 3*n van flagtmaand bezigtigden wij bij deii heer
TA'V (*) , een' rijk' geneesheer, eene fraaije verzameling
van fcbilderijën. Hij heeft er 120,[die door de grootfte Hol-
landlche meesters gemaakt zijn : onder anderen de vijf
eerfte ftukken van CORNELUS TROOST, waarvan het onder­
werp 'fitiriek is, en een drinkgezelfchap verbeeld , welker
jéden zeer lévendig gefchiiderd zijn. Het eerfte ftuk ver­
beeld de eerlte intrede, ea heeft tot motto: nems loqui~
{*) Reeds overleden.

EN HET OOSTEN. 393
hatur; bet tweede: erat ferme inter fratres; het derde:
loquebantur omnes; het vierde: rumor erat in 'cafa ; het
. vijfde: ibant qui poterant, qui non potuere cadebant. Al­
les is natuurlijk ontworpen en overeenftemmende met de
biifchriften. Deze fchilderijen hebben 3000 gulden ge­
kost. Daarenboven is hij van eene fchoone boekerij voor­
zien, waarin ik een zeer zeldzaam boek ontdekte: UA-
cadetnia Todesca dei/a Architetture , Scultura e Pittura,
per JOACHIM SANDRART h Nuremberg, 1675, fol. 5 twee
deelen ; het boek is in het Hoogduitsch gefchréven, fchoon
het eenen Italiaanfchen titel heeft.
d e n
Den 4 van flagtmaand namen wij het akadémisch ge­
bouw in oogenfcnijn. De gehoorzaalen zijn eenvoudig
zonder eenig fieraad: ééne van dezelve is fchier geheel
met grafzerken gevloerd. Voor dat de univerlkeit aan­
gelegd werd, is hier een klooster geweest, en ongetwij­
feld heeft men de kerk in eene gehoorzaal veranderd. De
konültorizaal (*), of het vertrek, daar de höögleéraiarS
hunne vergadering houden, is met de afbeeldsels van
vieren zestig hoogleeraars veriierd, bij voorbeeld van
SCALIGER, SALMASIUS, DANIËL HEINSIUS, GOLIUS, een'
jong' fraai' man , BOERHAVE, die er als een goede eerlij"-
ke boer met rondhangend liair uitziet , HEMSTERHUIS ,
SCHULTENS e. z. v. Op de tafel liggen boeken, welken
de vier fakulteiten aanduiden, namelijk ABISTOTEI.ES in
het Grieksch , HIPPOKRATES, en de pandekten en de co­
dex van JUSTINIANUS; enz. Het getal der hoogleeraars
is een en twintig.
(*) Dus noemt men op de Zweedfche univerfiteiten de fenaat-
kamer. Aanm. v, d. H, Vertaler.
Bb |

R E I Z E D O O R E U R O P A .
Hierop bezogten wij den heer griffier VAN ALPHEN ,
di? mij verfcheiden boeken toonde, die tot de Néderlandfche
gehiedenis entaal behooren , namelijk het zeldzaam
Werk van SCRIEK , gedrukt te Yperen, 1614, in folio.
Bij deze gelégenheid verzamelde ik berigten van de Hollandfche
rijmkronijken, van derzelver oudheid, verfcheiden
drukken e. z. v. MELIS STOKE leefde namelijk ten
tijde van den graave 'WILLEM den III, die zijnen vader
jn het jaar 1304 opvolgde: de eerfte uitgaaf van het werk
Van MELIS STOKE verlcheen te Amfterdam, 1591, in folio;
maar men kende toen den naam des fchrijvers nog
pjct; eene tweede kwam [in 'sflage, 1620, en de derde]
te Leiden, 1699, ook in folio, te voorfchijn. MEER­
HOUT (fffO is nog ouder, doch heeft in ongebonden
ftijl gefchréven, en in het begin der dertiende eeuw ten
tijde van den graave WILLEM geleefd. KLAES KOLIJN leefde
in het midden der twaalfde eeuw onder den graave
f LORIS den III.: ten minften beweert dit de uitgéver zijner
rijmkronijk, VAN LOON; doch WAGENAAR, wiens tegenwerpingen
in het derde deel van de verhandelingen der
i,eidfche geleerde maatfchappij zullen te lézen zijn, en
anderen trekken het in twijfel; de eerfte druk van KOLIJN
IS in de Analefta van DUMBAR geplaatst» Verder merk ik
nog aan: Spiegel Hiftoriael of Rijmfpiegel, zijnde deNe-
4erlandfche Rijm-Chronijk van LODEWIJK. VAN VELIHLM;
(ffff) Dus noemde de Heer HUYDECOPER den fchrijver van
bet Chronictn Egmundanum, op den naam van WILHELMUS
PROCURATOR uitgegeven in MATTIUEI Analetia , en,in 1777.»
Öoor den [leer KLUIT,

E N H E T O O S T E N . 395
voor ruim 400 jaaren in digtmaat gebracht, [uitgegeven]
door ISAAC LE LONG; Amfierdam 17*7, fol.; dit boek
begint met het jaar 1248, to^n de graaf WILLEM van Holland,
wiens tijdgenoot de fchrijver was, Roomsch keizer
werd, en eindigt met het jaar 1316.
Daarop bragt de heer VAN ALPHEN ons in het Pan
Poé'ticum, of naar de plaats, alwaar eene Leidfche maat»
fchappij van fraaije wétenfchappen vergadert, welke tot
haare zinfpreuk heeft: Kunst wordt door Arbeid verkree*
gen. In deze zaal, die fraai en welker tafel voor négentig
léden gefchikt is, worden de afbeeldzels van alle Néderlandfche
dichters bewaard: dezen maken een getal van
330 uit ;het zijn allenoorfpronglijke ftukken, deels opkoper,
deels op hout, in klein langwepig rond formaat, en in
eene kas geplaatst. De heer VAN ALP HEN is Protector
van het genootfchap, en de boekhandelaar en dichter
HOOGEVEEN, voorzitter van het zelve; in het huis
van den laatften is ook de vergaderzaal, of het Pan
Poeticum. Ik kreeg een Néderduitsch dichtftuk op het
ontzet der ftad Leiden ten gefchenk. Eén der beste dichters
onder de Néderlanders is VONDEL , de fchrijver van
den Palamedes: de heer BURMAN heeft uit denzelven eenigen
met veel kragtgefchréven plaatzen, die tégen de dwingelanden
gerigt zijn, in Latijnfche vaerzen overgezet.
HO'IKT is zo wel dichter als gefchiedfchrijvergeweest; men
heeft hem den bijnaam van den tweeden TACITUS gegéven;
hij heeft ook eene Néderduitfche vertaling van TACITUS uitgegéven.
Wij zagen ook de gedichten van eenen Hollaudjfchen
boer, HUIBEI, T KORNELISZOON POOT genoemd: deze
groote dichter was in het dorp Abtswoud, nabij Delft, in

39

È N H E T O O S T E N .
gekomen zijn. Deze man heeft over het algemeen veste
kundigheden. Hij gaat met loshangend hair als een boer 3
op dezelfde wijze als de groote BOERHAVE.
Men heeft mij van dezen waereldberoemden manj ik
meen BOERHAVE, hier verfcheiden bijzondere omltandigheden
verhaald , waarvan ik het volgende zal aanhalen.
Zijn hangend, onopgemaakt en kort hair verminderde irt
het minfte niet de agting, die hij met zo veel regt bezat.
Hij biagt der Had door zijne kundigheid niet alleen aanzien,
maar ook voordeel aan: meer dan tweehonderd
Engelfchen kwamen om zijnen wil herwaard, en verteer r
den hier hun geld. Zijne dogter j de graavin TOMS 3
Woont nog te Leiden als wéduwe, en oefent rijklijk liefdewerken
omtrent noodlijdenden. BOERHAVE was eerst
van zin, prédikant te worden; maar toen hij eens in ge»
zelfchap met eene trekfchuit voer, ontmoette hij eenen
man, die SPINOZA veroordeelde: hij hoorde de driftigë
tedenéring van dezen man met ftilzwijgen aan, en deed
ten laatften alleen deze vraag: hebt gij SPINOZA ook gelé
zen? De andere antwoordde: neen; en het ganfche gezelfchap
barstte uit in lachen: de verftoorde antifpinozist
ging ondertusfehen aanftonds heen en gaf BOERHAVE bij
de'godgeleerden als een' verdédiger van SPINOZA aan*
welken hem dan ook zijn voornémen, om de godgeleerdheid
te beoefenen, ontrieden; en daaröp wijdde hij zig
der geneeskunde. IJet is waereldkundig, hoe grooten
roem hij op deze baan verworven heeft, blij werd van
alle oorden der waereld geraadpleegd. Hij liet er zig ook
voor betalen; zelfs waren dé boeren daar niet vrij van j
sn zij gaven hem met vreugde een zesthalf; anderen ga'

39* R E I Z E DOOR E U R O P A
ven niet minder, dan een' dukaat, maar wel meer; meii
zag bij hem groore hoopen in'papier gewikkelde dukaaten,
die in de uuren, waarin hij om raad gevraagd werd,
om hem heen lagen. Dat hij zig van den gemeenen man
liet betalen, gelchiedde, om dat hij anders te zeer zou
overlopen zijn geworden, en nooit een' oogenblik rust
zou gehad hebben. Zomwijlen (tonden wel honderd menfehen
in de voorkamer te wagten: zij werden in de orde,
zo als zij gekomen waren, door hem binnen gelaten en
hierin rigtte hij zig naar eene lijst, waarop zij hunne naamen
opgetekend hadden. Het gebeurde dikwijls, dat
men, wégens de ménigte, twee of drie uuren moest
wagten; zelfs de czaar PETER wagtte twee uuren lang
in zijn jagt, eer hij met hem kon fpréken, wijl hij juist
met zijne voorlézingen bézig was. Hij nam geen geld
van prédikanten en van derzelver kinderen, wijl hijzelf
de zoon van eenen dorppredikant was. Zijn broeder was
prédikant te Leiden, wiens leerrédenen BOERHAVE vlijtig
bijw"onde, fchoon zijne gaaven voorden prédikftoel,
zo men zegt, zeer mtddenmatig waren. BOERHAVE ging
altiid zeer eenvoudig gekleed. Zijne oogen vertoonden
veel vuur en geest. Een gedeelte van zijne werken is
door den, thans overlédenen, Roomscbkeizerlijken toik,
den heer HFRBEE.T, m het Turksch vertaald, waartoe hij
zig van de hulp eens geleerden Turks bediend heeft.

E N H E T O O.S T E N* 399
REIZE VAN LEIDEN NAAR
HAARLEM,
H_J)EN 6 den
van flagtmaand verlieten wij Leiden, efl
begaven ons met de trekfchuit naar Haarlem» Deze reis
is de duurde in Holland; want zij is maar van viér uuren,
en niettemin moet ieder perfoon 13 duivers betalen»
De réden daarvan is, dat deze vaart geheel en al doof
kunst en arbeid tot Hand gebragt is: dezelve is reeds voof
twee honderd jaaren aangelegd. Het kost veel, dezelve
te onderhouden en de renten te betalen van de hoofdfomj
die tot den aanleg bedeed is.
Een kwartier utirs van Leiden, aan de linke Zijde Vart
de vaart, ziet men de zogenoemde plaats van EOERHAVË
Het is een zeer bekoorlijke oord: UOERHAVE zelf heeft
hem deze heerlijke gedaante gegéven.
Nader bij Haarlem kwamen wij voorbij de buitenplaats
van den heer CLIFFORD, Hartekamp genoemd, alwaar
een fraai gebouw, doch een nog fraaijer tuin is: ik mc-eti
juist denzelfden, dien onze groote LiNNéus in orde gebragt
heeft. Ik dagt daar bij aan hem en zijne Flora Cliffortiana,
waardoor hij dezen oord en CLIFFORDS raaiil
luisterrijker gemaakt heeft, dan al het goud Uit Peru étl
air de diamanten uit Indien waren, die CLIFFORD mogt
bezitten; de zoon van dezen CLIFFORD is thans burgemeester
te Amlterdam, en eigenaar van het gemelde buitengoed.

4oo R E I Z E D O O R E U 11 O P Ai
Verblijf te Haarlem.
k
XJL.ANSTONDS na onze aankomst te Haarlem bezogten
wij den boekdrukker en lettergieter, den heer ENscHEDé.
Wij zagen bij hem het eerfte met beweegbaare letters gedrukte
boek, namelijk een abc boek uit vier bladen
beftaande, in 16e., op pergament. KOSTER i'chijnt het
voor zijne kinders gemaakt te hebben : in het werk van
den heer MEERMAN vind men het in koper gegraveerd,
onder den titel : Ectypon Horarii Laurentiani ex Mufao
Enfchediano. Dit boekje is volftrekt het eenigfte in zijne
foort: de heer ENSCHEDC heeft het, tot den band van
een ander boek dienende, gevonden (*). Hier is ook nog
een blad van hetzelfde boek, en wel van papier en op eene
andere wijze gedrukt. Dit laatfte is in eene houtfnéde,
of in eenen pnbe weeglijken houten vorm, gedrukt: want,
wat de beweeglijke houten letters betreft, dezelven zijn
nooit elders, dan in de hersfenen van den heer MEERMAN,
voorhanden geweest. Ik zag hier ook den eerften Neêrduitfchen
bijbel : te Delft 1477 in folio gedrukt
D a t
(igggy men te Antwerpen reeds in het jaar
1442
(*) LAUKENS jANszoon was fchépen te Haarlem , gelijk blijkt
uit eenen brief door hem, fai het jaar 1421, als fchepen ondertékend,
en met zijn zégel befieinpeld. KOSTER betékent Custos,
hetwelk in die tijden een eerampt was. Aanm. v. d. Schrijver.
(SSS§) Zie Is. LE LONG Boekzaal der Nederd. Bij beis, b
305. e. v.

E N H E T O O S T E N . 401
ï44a boekdrukkers had, kan men bewijzen met eenen
vrijbrief, welke in het gemelde jaar voor een genootfchap
van prenters werd uitgevaardigd , en waarvan de heer
ENscHEDé een behoorlijk affchrift heeft (*).
Des namiddags te 4 uur hoorden wij in de hoofdkerk
het fraai orgel fpélen, hetwelk niet minder beroemd dan
alom bekend is. Alle dtngsdagen en donderdagen word
van ia rot 1 uur, en daarenboven des winters alle fatur-
dagen des namiddags van 6 tot 7 uur op hetzelve ge-
fpeelo; doch op dezen laatfteü d

43ï ÏL E 1 Z]E DOOR E U R O P A
Den 7 den
van flagtmaand bezogten wij den Lutherfchern
predikant den heer VAN DER AA, die tévens fekretaris der
Haarlemfche maatfchappij is. Deze maatfchappij der
wétenfchappen heeft haar eigen gebouw, bij hetwelk een
kruidtuin is. In dit huis hebben de ftads boekerij en het
aan de ftad behorend kabinet van natuurlijke zeldzaamheden
haare plaats. Dit laatfte bevat veele zeldzaamheden
: want het is in Oosimdiën door den heer MOSSEL,
die aldaar gouverneur-generaal geweest is, en deze verzameling
aan den heer HASSELAAR , burgemeester te Amlterdam
, vereerd heeft, verzameld ; welke HASSELAAR
dezelve vervolgens aan de Haarlemfche maatfchappij ten
gefchenk gegéven heeft. Doch zo deze verzameling zelve
opmerkzaamheid verdient, zo is ook de perfoon, die dezelve
laat zien , niet minder agting waardig. Deze is
een tuinman, die zo wel de Franfche als de Latijnfche
taal uit zigzelven geleerd heeft, blij volgt het ftelzel
van den heer LiNNéus, en weet elk ftuk met deszelfs
Franfchen en Latijnfchen naam te noemen. Deze geleerde
tuinman heet LINDER, en is nog jong. , Onder
de fchilderijen, die in een ander vertrek geplaatst zijn»
en insgelijks der maatfchappij behoren, zal ik alleen gewagen
van die , welke de afbeeldzels vertoont van de
voomaamfte perfoonen uit Haarlem, die in de zesdende
eeuw , toen de ftad nog Roomschkadioiijk was , bédevaarten
naar Jerufalem gedaan hebben : zij hebben allen
een kruis.
Daarna bezigtigden wij Haarlems Doele , of het huis,
daar de krijgsraad gehouden word, en de burgerij haare
wapenoefening verrigt. Men ziet hier veele fchilderijen

E N H E T O O S T E N . 403
en afHeelöVl": onder anderen in een benedenvertrek, aan
den 11 f, ééne op hout , welke de dappere Haarlemfche
amazoon KENAU SIMONSDOGTER HASSELAAR verbeeld,
die ten tijd ; van de belégering der ftad in 1572 zig aan de
fpi'ze van meer dan driehonderd vrouwsperfoonen (telde ,
en Maarten! tégen den zoon des hertogs VAN AT.UA , don
FREDERIK DE TOLEDO, die het bevél over het Spaansch
léger voerde, dapperlijk verdédigde. De bezetting tnde
burgerij verweerden zig dandvastig gedurende zéven
maanden : maar inzonderheid gaf gemelde vrouwlijke
fchaar blijken van heldenmoed en ijver voor de vrijheid
des vaderlands, üerzeiver aanvoerder is in vrouwen kléding
, en wel in eene 'geheel eenvoudige , afgebeeld,
wam zii was van burgerlijken dand: zij heeft eene witte
muts op en muilen aan , boven den rok eenen grooten
dégen op zijde, en eene fponton in de hand ; laager ziet
men verfcheiden andere vrouwsperfoonen. Zij heeft een
eenvoudig voorkomen , als eene goede eerlijke burgervrouw
; doch vertoont veel onvertzaagdheid. Onder de
fchilderij leest men een vierrégelig vaers in het Neêrduitsch.
Verder bezfgtigden wij het ftadhuis. In eene zaal van
hetzelve ziet men Brusfelfche tapijten , welken het innémen
van Damiata , in Egipte , door de Haarlemfche
vloot ten tijde der kruistogten verbeelden. Eén van deze
fchépen was vóór den boeg met eene ftaalen zaag voorzien,
waarméde de ijzeren kéten tusfehen de twee torens,
die het invaren in den Nijl belette, doorgezaagd werd.
Deze tapijten verbeelden de daaden der Haarlemmers,
waardoor zij een nieuw wapen voor zig verwierven;
Cc 2

3tH REIZE DOOR E U R O P A
want te voren bettend bet wapen dezer fiad in eenen dorren
boom, naar een koraalgewas gelijkende; maar naderhand
gaf de keizer hun een zwaerd met fterren omgéven ,
en een kruis daar boven , tot een wapen. De tapijten
zijn door eenen gevangenen gemaakt, die door dit gefchenk
zijn léven en zijne vrijheid verwierf. Verders ziet
men ook het modél van het gemelde fchip, i n het klein,
in de hooldkerk der fiad hangen; gelijk men insgelijks de
modéllen der beide torens daar aantreft.
Hierop krégen wij een gezoek van eenen landgenoot,
den heer ROSENBOM , eenen muziekkundigen , die zig
voor zéventien jaaren hier in Haarlem nédergezet heeft.
Hij is in het jaar 1751 uit Zweeden vertrokken , is hier
getrouwd, en bevind zig in zeer goede omftandigheden.
Den 8 lien
van flagtmaand waren wij op de ftads boekerij.
Boven de deur leest men dit opfchrift:
Hic keus invttat, prohibet, dejiderat, arcet
IMufarum focios, turbas , pia peStora, vulgus.
Op deze boekerij vertoont men als een zégetéken de eerfte
uitgaaf van het Speculum Humana Salvationis. Het
verdient aangemerkt te worden, dat op de 4«fte bladzijde
verfcheiden woorden niet regt in de lijn ftaan , maar open
neergaan; hetwelk fehijnt te bewijzen , dat men be*
weeglijke letters daartoe gebruikt heeft : deze ongelijk
ftaande woorden behoren tot het 9de hoofdftuk van Geheus.
Hier worden ook handfchriften gevonden , van
dewelken zowél , als van de gedrukte boeken , bij ENsctjEDé
de naamlijst, J781, in kwarto, uitgekomen is.

EN HET OOSTEN, 4

406 REIZE DOOR EUROPA
fchrift, hetwelk CICERO de legibus bevat, in kwarto, op
pcgament.
Bij den heer burgemeester TESTAED , van wien wij veel
beleefdheid genoten, zag ik een beichréven ftuk pa-ier,
hetwelk door eenen CHRISTIAAN BEKGER , te Amlterdam
1751, met de voeten gefchréven is. Deze man was een
Duitfcher, en zonder armen geboren, hij had, door lange
oefening, geleerd met de.voeten te fchrijven , en kon
met dezelven ook een geweer affchieten (*).
Den 9*" van flagtmaand zagen wij in het zogenoemd
proveniershuis het afbeeldzel van den langen Fin CAJA-
NUS, die in het jaar 1749 in dit huis gellorven is. Hij is
in lévensgrootte gefchilderd. Zijne lengte was 8 voet en
vier duim. Zijn naam DANIEL CAJANUS is névens den
naam des fchilders BRANDT op de fchilderij geplaatst. Hij
is in het rood gekleed, met eene granadiersmuts op.
d e n
Den io déden wij in gezelfchap van den heer KOSEN.
BOM eene wandeling buiten de ftad. Wij kwam n voor­
bij het kasteel Heemftede, een fideicommis van den beer
VAN BUDDINGEN. Het kasteel heeft zig , in den Spaan-
fchen tijd, lange tégen den hertog VAN ALBA verdédigd:
en men vertoont nog verfcheiden oude dégens, die er
gedagienis van dien tijd op het kasteel bewaard worden.
[(*) Namelijk eene pistool, die hij ook zelf kon laden Hij
verfneed ook vrijwéi eene fchrijfpen , fneed brood ,ac en dronk,
vademde eene naald, en deed veele andere verrigtingen raer zijne
voeten met veel vaardigheid en zonder fchijnbaare moeite.]
(Hetzelfde heb ik van een ongelukkig handeloos , anders niet
onbevallig, meisje gezien, op de Utregtfche kermis,1781.)

E N H E T O O S T E N . 4«r
li De Haarlemmerhout behoort aan dit goed, en de flad
betaalt aan den eigenaar eene zékere jaarlijkfche ibm voor
bet gebruik van denzelven. De eigenaar van dit goed
heeft verfcheiden gewigtige voorregren , onder anderen ,
dat iemand , die uit de flad in deszelfs gebied vlugt,
niet mag gevat worden , voor dat den eigenaar van het
goed kennis daarvan gegéven is. Wij kwamen van
daar op den Hartekamp , welke een uur van de flad ligt,
1 Dit goed behoort aan den heer burgemeester CLIFFORD :
en hier is het, waar onze groote LiNNéus zijnen meesteu
| tijd in Holland gefléten heeft. Men ziet onderfcheiden
i wélgefchikte bloemen en gewasfen , welken overblijfzels
van den heer LiNNéus zijn. De tuinier het ons het vertrek
zien , waar in hij meende, dat de heer LiNNéus gewoond
had. Vervolgens zagen wij de kostbaare grot,
welke uit bergkristallen, koraalen e. z. v. beflaat, en,
zo hij zeide, ook een werk van LiNNéus is. Verder zagea
wij de plaats, daar het theater geweest is , hetwelk
i thans vernield is. Dit lot hebben veele andere voortreflijke
inrigtingen gehad , die thans vervallen zijn. Want
zédert dat LiNNéus den kundigen NETZEL mar Zweeden
heeft laten komen, is hier zulk een bekwaam tuinier niet
geweest , die de pragt en het aanzien van deze plaats
heefc wéten te onderhouden. Doch, onaangezientijd en
I verwaarlozing hun geweld daar aan geoefend hebben,
kan deze oord egter nog héden onder de zeer bekoorlijken
geteld worden. Men ziet hier twee of drie tulpenboomen,
die van groote zeldzaamheid zijn. In de orange
ij ziet men aan de wanden gefchilderde bloemen en
ananasfen: de tuinier zeide, dat LINNÉUS t& zelf gcfchü-
Cc 4

4óë REIZE DOOR EUROPA
derd heeft. Doch, daar ik het begérigst naar zogt, was
het afbeeldzel van LiNNéus, daar hij, zo men verhaalt,
in eenen Laplandfchen pels, of, volgens anderen , in
eenen léderen kolder, afgebeeld is. Maar all' mijne pogingen
waren vergeefs. Misfchien is het ergens in een
vertrek van het huis nog voorhanden, en de heer CLIF-
fORD heeft zelf de neutels der vertrekken. Dit fpeet mij
geweldig ; want ik had voornaamlijk met dit vooruitzigt
deze lange wandeling ondernomen.
Denzelfden dag vertrokken wij nog van Haarlem verder
naar Aitilterdam, het welk er twee uuren van af ligt.
Verblijf te Amjlerdam.
T E Amlferdam troIRn wij verfcheiden beminnens-
waaidige lanfgenooten aan, als den heer KAREL BERN-
HARD WADSTRÖM , die met zo veel opmerkzaamheid , en
voor het vaderland met veel wézenlijk nut, reist; den
heer LINOBECK , een' naarstig' en hoogagting waardig'
koopman, die zig hier agt jaaren opgehouden heeft ; névens
zijne.1 jongeren broeder, die vier jaaren hier geweest
is, een lévendig vernuft, en die kunsten,wétenfchappen
en koophai del bemint; den heer DOLING ; den heer GRU-
TERLS ; den heer ovcrfleluiteuant DALBERG , en meer
anderen.
' Den 15 '-" van ikgtmaand woonden wij eene voorlézing
bij OVCT de gefchiedenis, welke de hoogleeraar PIETER
BUKMAN fecundus voor de fludciende jeugd deed, Daar

ÉN H E T O O S T E N . 409
6p toonde de heer hoogleeraar ons zijne talrijke boekverzameling.
Hij heeft eene groo e ménigte Griekfche en
ïiütiji fche handfchriften: ouder anderen tot nog roe ongedrukte
verklarers van fcRistiBÉSj een zwaar foliodeel ;
de heer VALKENAAR heeft deze fcholië» onderzogt , en
boud ze van groote waarde. Hij bezit ook eene fchoone
verzameling van Griekfche en Roomfche mumfpéciën,
insgelijks Griekfche opfchriften. Thans is hij bezig met
het vervaardigen van eene fraaije uitgaaf van PROPERTIUS
met aanmerkingen ( ¥
). De heer BUKMAN is een geleerd,
beminnenswaardig en vlug man : hij bemint de vrijheids
en aurea libertas is geftadig in zijnen mond ; hij is klein
Van perfoon, maar lévendig en vrolijk van geest; hij gelijkt
veel op onzen LiNNéus.
' Den i6 van flagtmaand bezigtigden wij , in gezelfchap
van den heer WADSTRÖM , het huis der Oostïndifche
maatfchappij, als méde de werf,de ankerfméderijën,
en de magazijnen met Indifche fpécerijën. Wij zagen hier.
pépermagazijnen, die zo gröot waren als onze kcornmagazijnen.
In het kaneelmagazijn lagen duizende zakken
met kaneel, de opzigter van hetzelve kent alleen op het
gevoel de deugdzaamheid van de kancel, als hij die breekt:
de goede is hard en broos, de flegte daartégen taai. Het
kruidnagelmagazijn is méde wél voorzien : zomwijlen is
de voorraad daarvan zo groot , dat men genoodzaakt
(*) Dit werk is, in 1781, na den dood van dei: heer BUR-
SIAN, door den heer LAUREN» VAN SANTEN,te Utrecht, in kwarto
, uitgegéven. Zie de biblioth. Crit, Vol. II. P. II. p.
1-25.
Cc 5

4io R E I Z E DOOR E U R O P A
word, eene aanzienlijke ménigte van dit kruid te verbranden,
ten einde deze waar op prijs te houden: wij zagen
groote tonnen vol nagelen, die ten offer voor het vuur
beftemd waren. Verder toonde men ons een magazijn
van Indisch riet of rottingen , te onregt, door ons Spaansch
riet genoemd: zij zijn allen in bundels gebonden,eu daar
waren er onder, die 100 gulden kosten. In een ander
huis is het koflijmagazijn: de prijs van deze waar daalt
tégenwoordig merklijk. In een ander magazijn ligt de
kamfer, die in vaten met lood en met leer daar over bewaard
word, in een ander de borax , welke men in dikke
en zeer groote olijfantsblazen bewaart, e. z. v. Verde.r
zagen wij wol of katoen, die in Indtë gefponnen is; men
heeft ook begonnen, dezelve op Java, op dezelfde wijze
als in Turkije, rood te verwen , om moeite en kosten te
fparen; want anders word de wol gefponnen uit Indië
gehaald, dan uit Holland naar de Levant gebragt, om ze
daar rood te laten verwen, en dan weer naar Holland gevoerd
: met den tijd denkt men ze ook in Indië te kunnen
verwen; doch de koleuren zijn daar zo goed niet. Maar
het is niet mogelijk , all' de Oostïndifche voorraadhuizen
optetelleu, die hier voorhanden, en door de Pheniciers
van onzen tijd met de kostlijkfte waaren opgevuld zijn.
Te Amfterdam is eene groote ménigte van zogenoemde
zielverkopers. Deze talc van handel is om verfcheiden rédenen
hier onontbeerlijk : de Oostïndifche maatfchappij
heeft manfchap nodig; de ftad word op deze wijze gezuiverd
van eene ménigte verlopen en flegte lieden, die veel
ongerégeldheden aanregtten , en waaraan het in eene
plaats, daar zo veel handel en wandel is, niet ontbreekt;

EN HET OOSTEN. 4 U
arme lieden, die geen middel hebben, om aan den kost
te komen, vinden hier door hun brood, e. z. v. Fgter
verbieden de wetten wel fcherplijk , iemand met geweld
te dwingen , om dienst te némen, fchoon dit verbod dagelijks
overtrdden word. Deze menfchenkopers wtrven
dikwijls onfchüTdtge jonge lieden tégen hunnen wil, of
fluiten ze op, en handelen hen flegt, tot dat zij eindelijk
bewilligen als bootsgezellen offoldaaten naarOosfindiën te
gna' 1
; gedurende den tijd, dat zij opgefloten gehouden
worden, weet niemand, waar zij gebléven ziin. Zulke
bedrijven in een vrij gemecnebest (temmen gewis'ijk niet
ovetëen met vrbheid en welvoeglijkheid, brgelfchen mogen
niet geworven worden; de maatfchappij wil dezelven j
uir hoofde van de nabuurschap der wéderzij.lfche bezittingen
riet in haaren dienst hebben; want bij voorva'len 'e
oneenig !,
eden tusfehen de beide natiën zou het gev arhjk
kannen zijn , bngelfche bootslieden te hebben. V'oor
ee dgen tijd had een zielverkoper, deels met list, d'els
met geweld, eenen Engelsman geworven , en tóen hij
hoorde, dat de kompagnie hem niet wilde aannétmn, op
de ftraat vrij gelaten; doch dit kwam ter kennis van dei
hoofdofficier, en de zielverkoper werd gevat, aan de kaak
ge'feld, en tot het tugtlr.iis veroordeeld. In alles, wat
de policie betreft, is de fiad Amfterdam volkomen rnafhantdijk,
en haar hoofdofficier betékent meer , dan in
Lon ten de lordmajoor.
Den 17*» van fiatj maann bezigtigden wij bij den beer
RENDOKP eene fraaije verzameling van cameën en andere
gefuéden fteenen. Hij bezit ook het oriamee! af bee'dzel
van de koningin CHRISTINA, in fteen verhéven gefuédea

4i2 R E I Z E D O O R E U R O P A
met een omfchrift. Wij geraakten bij hem in ken­
nis met den heer CRAS, openbaar leeraar der regtsgeleerd-
heid: ik doe van bem melding, wijl bij der beöefeninge
dezer wétenfchap in deze ftad een nieuw léven gegéven
heeft.
Denzelfdtn dag ontmoetten wij ook den geleerden heer
FONTEIN a
die aan eene nieuwe uitgaaf der zédelijke taf-
reelen van THEOPHRASTUS naar eenen codex, die aan de
boeke r
ij te Flórenze behoort, arbeid.
d e n
Den i8
van flagtmaand liet men ons, na bekomen
verlof van de burgemeesters , het admiraliteitshuis zien:
het is anders zeer moeilijk, om het te zien te krijgen.
Geen officier krijgt toegang tot hetzelve, ook geen En­
gelsman of Fransman, wijl dezen den Hollanderen niet
toelaten, hunne toerustingen te bezien. Dit vierkant ad­
miraliteitshuis, dat uit louter magazijnen beftaat,is, niet-
tégenftaande deszelfs grootte, in eenen tijd van négen
maanden, gedutende dewelken dagelijks 1565 lieden daar­
aan werkten, opgebouwd. De grond, waarop het rust,
beftaat uit i8coo masthoornen. Wij waren onder ande­
ren in het vertrek, alwaar de admiraliteitsöfficieren ver­
gaderen. Men ziet hier het modél van een fchip, waar­
méde men een onderzoek met de zeeofficiers doet; geiijk
ook eene groote Turkfche vlag, op dewelke de Moham-
medaanfche geloofsbelijdenis te lézen is; zij is den Tur­
ken in het jaar 1670 ontnomen. In een ander vertrek word
het geweer bewaard; het ligt in kasfen , is doorgaans
zuiver en blank, en word al'e jaaren maar eens fchoon
gemaakt; de wijze van het in kasfen te bewaren bevrijd
het voor roest. Hier zijn wapens voor 14000 matroozen?

E N II E T O O S T E N . 4?3
eikematroos moet eenen fabel, twee pistoolencn eene bijl
hebben. De Adm'rai'ueit van AmPerdam onderhoud alleen
een derde gedeelte der oorlogfchépen, terwijl de andere
admiraliteiten zamen de overigen uitrusten Het
grootfte fchip te Amfterdam voert 84 ftukken kanon. Wij
bezagen verder het takelwerk , de kabels en touwen, het
tuig voor de branders , de magneeteu, kompasfen , en
uurglazen voor alle uuren , ja zelfs voor kwaitminuuten,
e. z. v.
Den so ften
van flagtmaand bezigtigden wij, in gezelfchap
van verfcheiden van onze landgenooten , het ftadhuis.
Dit groot en fraai gebouw is zonder tégenfpraak het geen
men het bezienswaardigst in Holland kan noemen. Ik
zal mij met geen uitvoerig' berigt van hetzelve ophouden;
want men heeft daar eene gedrukte befchrijving van in
oktavo, in de Hollandfche, Hoogduitfche, Franfche en
Engelfche taaien. In de geregtskamer hangt eene fchil.
derij, door JAKOB DE WITT omtrent 1736 tot 1738 gemaakt,
welke BIOSES verbeeld, daar hij met de verkiezing
der zéventig oudften bézig is. Dit ftuk is een der groot-
Iten, die ik gezien heb, en beflaat de lengte van het ganfche
vertrek, hetwelk 17 van mijne fchrétlen of 45 voet
uitmaakt: de hoogte is 19 § voet. In een ander vertrek
is eene fchilderij, welke, behalven andere beelden, eenen
Peruaan verbeeld in rood fluweel gekleed , met den
fabel op zijde , en het bouwen van het ftadhuis aanziende.
Het volgende , zegt men, heeft aanleiding tot deze fchilderij
gegéven: een rijk Perfisch koopman, die zig in den
tijd , dat het ftadhuis gebouwd werd, hier ophield, ging
alle dagen naar den arbeid zien: de fchilder befloot, hem

4H REIZE DOOR EUROPA
uittefchilderen; de Perfiaan wist er niets van, doch ver­
nam na zijne terugkomst in Perfië van eenen Frani'chen
reiziger, dat deze hem te Amfterdam in fchilderij ge ien
had: dit kwam hem geheel ongelooflijk voor, en bewoog
hem, op nieuw eene bijzondere reis herwaard te doen;
hij werd er zo grootsch op, zijn afbeeldzel in zulk een
jfelgtig gedenktéken ingelijfd te zien, dat hii den fcnilder
eene jaarwedde van 6000 gulden gaf. In de zaal, waar
de krijgsraad gehouden word, ziet men op eene fchilderij
het hoofd van een' oud' man, voor hetwelk men zegt,
dat de czaar PETER 10000 roebels geboden heeft, indien
men hem veroorloven wilde, hetzelve aftehouwen.
f t e n
Den 2i
van flagtmiand bezigtigden wij het kabinet
van natuurlijke zeldzaamheden van den heer KRAMER. Hij
is voornémens. om afbeeldingen der Afiiitifche , Afri-
kaanfche en Amerikaanfche kapellen, inkoper, uittegé­
ven : de Européfche zijn reeds bekend. Bij elke plaat
zal eene befchrijving gevoegd worden. De tékeningen zo
wel a's de gravéring zijn zeer fraai. Het zal een voortref­
lijk , doch duur, werk worden. De uitvoering zal 30000
gulden kosten. Doch het word niet op kosten van den
heer KRAMER, maar van twee boekhandelaars [s. j. BAAL­
DE , te Amfterdam, en E. WILD, te Utrecht], die het
bfj infehrijving denken uittegéven , uitgevoerd. De prijs
van ieder exemplaar zal omtrent 250 gulden zijn (*).
(*) Dit kostbaar werk, uit 34 (tukjes beftaande , met eene
befchrijving in het Fransch en Néderduitsch tégenover elkander,
heeft reeds in het voorléden jaar de drukpers verlaten, en kost
thans nog 272 gulden, dus 8 gulden elk (tukje. Het zelve iï
airéde bijna uiiverkogr. Aant. v. d. Neêrd. Vertaler.

E N H E T O O S T E N . 4 i 5
Den 25 fie
" van flagtmaand waren wij bij den heer BUR­
MANNUS, dokt or en hoogleeraar in de kruidkunde. Hij
i n
is in het jaar 1759 Zweeden geweest , en heeft onder
onzen vooitreflijken LiNNéus, te Upfa!,geftudeerd. Zijn
vader is ook hoogieeraar (*), maar oud, en heeft zijn
ampt neèr elegd; deze is een broeder van den hoogleeraar
der dichtkunde, PETRUS BURMANNUS fecundus. Hij zeide,
dat de heer LiNNéus zig omtrent een halfjaar lang in
zijn huis opgehouden, en er zijne Flora Lapponïca en
Bibliotheca botanica gefchréven had; dat hij van daar bij
den heer CLIFFORD was gekomen, die de kosten tot zijne
reis naar Engelland gedaan beeft; dit was, voor zo veel
hij zig kon heiïnneren, omftreeks de jaaren 1731 tot 1733
gefchied: doch dit gedeelte zijner gefchiedenis zal denklijk
in het jaar 1735 of 1736 vallen ; want, zo ik het wél
heb, is LiNNéus niet voor het jaar 1735 aan het reizen
gegaan (**): de heer BURMANNUS was toen reeds hoogleeraar,
fchoon nog jong. Hij is bezitter van een fraai
(") Deze was de beroemde JOHANNES BURMANNUS, zo bekend
in de geleerde waereld door zijne uitgaaven van den Herbarius
Amboinenfis, VII deelen, in folio, den Thefaurus Ceilanicus
in 4 0
. , de Decades Plantarum Americanarum van Pater
PLÜMIER , in foiio, en Decades plantarum Africanarum ,in 4 0
.
Aant. v. d. Heer BODDAERT.
(**) De heer LiNNéus is in 1738 te Harderwijk als leeraar
in de geneeskunde gepromoveerd, en was te voren, door de
heeren SEBA, Roè'L, en BURMAN, aan den heer CLIFFORT aanbevolen,
bij wien hij drie jaaren op Hartenkampdoorgebragc heeft.
Aant. v. d. Heer BODDAERT.

4Ï6 REIZE DOOR EUROPA
kabinet van natuurlijke zeldzaamheden , voornaamlijk be­
zit hij veele koraalen en zeegewasfen, névens eene ménig­
te van visfchen uit Amerika, die hij voor twee jaaren be­
komen heeft.
f i e n
Den £5
van flagtmaand bezogten wij den heer CRE-
VENNA , een' Italiaansch' koopman en neef van den ge­
leerden en beminnenswaardigen heer BRANCA, boekbe­
waarder van de Ambrofifche boekerij te Milaan. Hij be­
zit eene heerlijke boekverzameling, die uit handfchriften
en zeldzaame boeken' beftaat. Alles is in de netfte orde
gefchikt, en de bezitter is, fchoon een koopman in ta­
bak, egter een geleerd man. die zijne boeken zeer wél
kent. Thans laat '«ij eene beredeneerde naamlijst daarvan
drukken, die zesdseler. in kwarto zal uitmaken QihhK); de
oplaag is egter niet groot, en hij is voornémens, om
alleen aan zijne kennisfen exemplaaren er van uiuedéien.
Onder anderen heeft hij het berugte boek de tribus impos-
toribus, in 8 ° ,46 bladzijden ; fchoon zo ménig een
daarover gefchréven heeft, heeft egter niemand het ge­
drukt gezien : de heer CREVENNA heeft zijn exemplaar
hier
(hhhk") Deze Catalogus is gedrukt, en meermalen aangehaald
door den Heer SAXE , in zijn Onomaflicoti Literarium, als P.
III. p. 441. 464. 514. 519- 580.395- 6o3. "• 635- 644.645.
enP.IV. p. 109. in. 240.331. 531.602.—Ten opzigt van het
berugte boek de tribus hnptfloribas, zijn de besre kenners het
eens, dat het er nimmer was. Zie de Conritigiana p. 52 . MON-
NOYE in de Mentgiana Tom. IV. p. 283 - 312. GUNDLIP.G ffiftorie
der Gelahrheit IV. Th., f. 5887. J. A. FABRIC. Sylloge Opufc.?,
48. 49. en P. MARCHA«ÏID Dtftithn.Hifttr. T. I. p. 312. — 2>*9°
In

Ë N H E T O O S T E N .
hier op eene verkoping gekogt. Hij heeft ook zijn' eigen
boekbewaarder, welke de heer abt OTTILLJANO is.
In den Catakgue Raifonni de la Colletiion de Livrei de M 3
PIÈRRE ANTOINE CREVENNA, Negociant li Amfterdam,
4°. Vol. I. p. 144.. wordt de titel dus opgegeven;
• n i ^. h R . , 1 • .: . :
TRIBUS
ÏMPOSTORIBUS
ANNO M. D. IIC.
in 12°. zonder naam van plaats, of drukker: 46. bladzijde.!.
De Heer CREVENNA denkt, dat liet in Duitschland , eri, waar-
fcb ij til ijker, in 1698, dan 1598., gedrukt is. Aangaande 'tvverk
zelf zegt hij , dat het niet anders is, dane'en flegt Zamerihnngend
weeffel van drogredenen, wiet winderigheid en v»lschheid ftrakï
in het oog loopen. — Op de volgende, 145de, bladzijde
fchiijft hij zelfi „ Wij zijn van die gedagten, dat het eigenlijk
,, boek de tribus Impostorihus mogelijk nooit aanwezen had
„ en dat flegte lieden er zulken opgefteld hebben naar hunne'
„ zinlijkheid, volgens de enkele kennis van den titel, of vol-
gens de denkbeelden, welke zij mogelijk bij de Schrijvers,
„ die er van ïpreken, aantroffen, en dat men dus, bijzonder in
„ deze eeuw, Latijnfche en Franfche affchriften met den titel van
„ dit godloos boek verfpreid hebbe. Er waren , bij ongeluk 5
,, in alle eeuwen oageloovigen en godloozen: maar nnoit wa-
„ ren er zoo veel, nooit waren zij zoo ftout, noch fchaamte-
loos, dan in onze eeuw. •— Men vergenoegt zig niet, dat
i, men ongeloovig is; maar.de godloosheid wordt openlijk gé-
„ veild, en meemaakt er zig ais een pligt en eer van, de onnóze-
„ le jeugd op allerlei wijze te verleiden. Dan deze gödioozet?
„ zullen Zekerlijk eens, huns ondanks, ondervinden, dat ar

4Ï8 REIZE DOOR EUROPA
Den 27a van flagtmaand had ik het genoegen, onzen
heer lector GOTHENJUS (*) te ontmoeten. Hij was op
zijne terugreis uit Engelland.
Hierop bezigtigden wij de nieuwe Lutherfche kerk. De­
zelve is eene rotonda , [rond gebouw] en de koepel is met
Zweedsch koper gedekt, hetwelk ten tijde van KAREL
den XI. herwaard gebragt is: zommigen zeggen, dat de
koning dit koper aan de kerk vereerd heeft; maar anderen,
en dezen hebben gelijk, bewéren, dat hij den vrijen uit­
voer van het zelve zonder belasting toegeftaan heeft. De
kerk is in het jaar 1668 gebouwd.
Den z8 ften
van flagtmaand bezogten wij andermaal den
hoogleeraar PETRUS BURMANNUS/^C»»^»J. Zijne lévendige
verkéring was ons tot een groot genoegen. Hij gaf ons
een exemplaar van zijnen Anti - Klotzius, in 4 0
. Nico-
LAAS HEINSIUS, DANIELS zoon, die met zeer veel kosten
boeken voor dekoninginciiRiSTiNAopgekogt heeft, werd
zeer door hem geroemd. Over den heer ARCKENHOLZ is
hij insgelijks zeer voldaan, wijl hij den verdiensten van
den heer HEINSIUS zo veel regt gedaan heeft. Hij bezit
een ftuk van een gedicht, dat door HEINSIUS gemaakt,
en waar van de titel is: Expoftulatio ad arcatn Regi­
me: een ftuk daarvan is in de Epiftolis HEINSII a BUR
JÏANNOpublicatis aan het publiek médegedeeld (itiï).
„ Goé is, een regtveerdig belooner van het goede, en wreker
„ van het kwaad".
(*) Zie van hem het III deel, bladz. 952.
(/;//) Het fchijnt zeker genoeg, dat de geheele Elegia ver­
loren is, en dus BJÖRNSTÜHL kwalijtt onthouden hebbe, *t geea

Den*9 FTEN
É N H E T O O S T E N . 4 j
van flagtmaand waren wij bij den heer GRÏÜJ
een' wakkeren agtenswaardigen grijsaart, die zig hier zé.
dert het jaar 1722 opgehouden heeft. Hij is tegenwoor­
dig vijf en zéventig jaaren oud. Hij bezit verfcheidett
bezienswaardige verzamelingen.
Hierop bezigtigden wij bij den heerGOLT, deszelfs groo.
ten en fchoonen voorraad van origineele tékeningeu. Zij
belopen een getal van vijf of zesduizend. Hij vertoont
dit kabinet alle dingsdagen des avonds aan ieder, dié lus?
heeft om het te zien; en tévens laat hij aan de geenen,
die te dien einde komen, ververfchingen aanbieden, trj
houd zelfs de meesten van hun des avonds bij zig ten éten s
dit is reeds zédert verfcheiden jaaren zijne gewoonte ge»
weest.
0

42

EN H E T OOSTEN. 4*1
duizend fpreekwoorden; de heer SCHULTENS is voornémens,
dezelven uittegéven.
Van den heer SCHULTENS gingen wij bij den heer CIIAU-
FEPIED , die als aanvuller van het woordenboek van BAV»
LE bekend is. Hij is een aangenaam man, twee en zéventig
jaaren oud, en klein van perfoon. Zijn vader is
een van de Franfche hugenooten geweest, en na de vernietiging
van het edikt van Nantes herwaard gcvlugt.
Maar het geflagt zelfheeft zijnen oorfprong uit Florenze,
alwaar het CALVOPIEDI heeft gehéten , welken naam men
naderhand, misfchien door de Neêrduitfche uitfpraak, in
CHAUFE'PIED verwisfeld heeft. Hij heeft twintig deelen
in kwarto van de hédendaagfche historie , die hij uit het
Engelsch vertaald , en met aanmerkingen vermeerderd
heeft, afgewerkt: maar het deel, dat over Venetië bandelt,
namelijk het négentiende, heeft hij volgens egta
bronnen en hulpmiddelen geheel veranderd , want het
oorfpronglijke is flegt uitgevallen en te breedvoerig. Er
zijn uok twee leerréden van hem gedrukt. Zijn vervolg
van BAYLE maakt vier foliodeelen uit, van dewelken het
laatfte in 1756 uitgekomen is. Hij is ook voornémens
geweest, de beide eerfte deelen geheel en al over te werken
; en heeft te dien einde eene ménigte verbéteringen
opgefteld, doch die, wijl zij op enkele en losfe briefje*
gefchréven waren, naderhand bij toeval verftrooid zijn.
De beoordéjingvan den abtsAAS, boekbewaarder bij Saint-
Ouen te Rouan , welke tégen hem gerigt, en in het jour-
»

4$a REIZE DOOR EUROPA
fs te vinden in het XI deel der Bibliothegue impartiale.
Dij predikt nog, niettégenftaande hij reeds zulken hoogen
ouderdom bereikt heeft, en in het voodéden jaar door
eene beroerte in de handen aangetast is.
Den ift en
van wintermaand zag ik bij de heeren HOPE,

E N H E T O O S T E N . 423
CHRISTIERN , en de overige Zweeden, droegen Spaanfehe
kléding met korte mantels; maar GUSTAAF was verkleed
en had eenen langen overrok aan. Het ftuk is uit
het Fransch in het Neêrduitsch vertaald: de fchrijver is
de heer PIRON. Schoon het ftuk juist wel béter uitgevoerd
had kunnen worden, was ik er egter zo zeer door getrof.
fen, dat de herinnering dezer merkwaardige gebeurdnis
J mij de traanen uit de oogen perste; en de heldendaaden
van GUSTAAF WASA bragten mij de groote bedrijven van
GUSTAAF den III. te binnen. De fchouwburg is eerst on-
I langs gebouwd: dezelve is fraai, fchoon flegts vau hout,
1 en verdient eene plaats onder de groote houten gebouwen;
j de vorige fchouwburg is voor twee jaaren afgebrand.
Den 5* n
van wintermaand waren wij bij den heer VAN
, DA MME, die de bekende pragtige verzameling van oude
i munten bezit. Het getal derzelven beloopt, zonder de
dubbelen te rékenen, bij de 20, 030, waaronder over de
1 600 gouden Roomfchen, en 60 Griekfchen van hetzelfde
metaal zijn. Tot de medaillons, of numiprirmz magni*
\ tudinis, behoren tien gouden, onder dewelken eenige
: zeer zeldzaamen en misfchien de eenigften in derzelver
foort gevonden worden,en duizend zilveren, allen Griek-
1 fchen: twee honderd van dezelven zijn van ALEXANDBR
den grooten, insgelijks allen zeer fraai. Hij heeft ook 8
medaillons van brons van ongemeene grootte, welken de
Roomfche keizers, als JULIUS CAESAR,, TIBERIUS, CALI-
GULA e. z. v. verbeelden: CALIGULA (hetwelk men moet
opmerken,) ziet men op de eerde zijde, en op de keerzijde
zijne drie zusters, AGRIPPINA, DRUSILLA, LIVIA,
névens derzelver naamen onder aan; door dit laatfte word
D d 4

4H REIZE DOOR E U R O P A
PLiNius,die de derde van dezelven LIVIA noemt, in plaats
dat zij bij andere fchrijvers JULIA heet, geregtvaerdigd:
(zo word PLINIUS dikwijls te onregt befchuldigd). Ver­
der vind men hier 50 of 60 gedenkpenningen van oude
Griekfche ftéden, welker naamen bij geen fchrijvers, noch
bij gefchied - noch bij aardrijksbefchrijvers, voorkomen.
Bij dit kostbaar kabinet is eene gedenkpennmgkundige
boekerij gevoegd, die geheel vollédig is, en all' de fchrij­
vers bevat, die in dit vak gearbeid hebben. De heer VAN
DAMME is voornémens, zijne verzameling van munten,
in koper gegraveerd, te laten uitgéven, en wel in de vol­
gende orde: 1.) die van de Griekfche koningen, name­
lijk de Macedonifche, Syrifche, Egiptifche e. z. v. ; 2.)
die van de oude Griekfche ftéden ; 3.) de onbekende
Roomfche gedenkpenningen; 4.) een aanhangzel, bevat­
tende zulke munten, die hij gedurende den tijd, dat hij
de anderen uitgeeft, kan bekomen ; 5.) eene lijst van ge­
drukte boeken en handfchriften, die over oude medaillen
handelen. — Hij bezit insgelijks zeldzaame boeken in
andere deelen der geleerdheid. Hij heeft ook middel ge­
vonden, om uit het archief te Antwerpen brieven en an­
dere papieren, die door WILLEM I. van Oranje gefchréven
zijn, névens andere zeldzaame ftukken, te bekomen.
Den 6 ien
van wintermaand zag ik bij den Franfchen
konful, den heer DU CLAIRON, eene fraaije boekverza­
meling en verfcheiden koperen plaaten , welken de gezig-
ten en gebouwen der ftad Amfterdam verbeelden. On­
der deze laatften zag ik er ééne, verbeeldende eene der.
ftads poorten', de Muiderpoort genoemd, zo als dezelve-
des nagts tusfehen den 29^° en 30"'" van louwmaand

E N H E T O O S T E N. 4*5
1769 zo diep was gezonken, dat men onder den boog
niet kon door gaan: dit ongeluk was veroorzaakt,..door
dien de paaien, die tot den grondflag der poort dienden,
gezonken waren, welken de poort zélve fchier in lood-
regte (trekking volgde: want eerüjds gebruikte men de
voorzigtigheid niet , de paaien door ijzeren banden te
vereenigen5 waardoor zij van elkander wéken, en het ge­
bouw, dat op dezelven rustte, met zig voerden; maar
thans heeft men geleerd, dit gebrek voortekomen: zulk
een ongelukkig voorval zou ondertusfchen eens het ge-
heele rijk en pragtig Amfterdam, dat doorgaans op onvei­
lige paaien rust, kunnen verwoesten of doen zinken.
Hierop bezogten wij den heer CLOCKNER , doktor in de
artzenijkunde, en bezitter der aanzienlijkfte verzameling
van viervoetige dieren, die in Holland te vinden is. Dei-
ze heer bezit daarenboven het geheim, om dezelven voor
motten en wormen te bewaren. Dit beftaat in eenen fpi-
ritus, dien hij zelf bereid, en waarméde hij de huid van
het dier van binnen en van buiten wascht of vrijft.
Thans bereid hij daarméde de dieren, die voor het kabi­
net van den prins erfttadhouder beftemdzijn, gelijk hij
dan onlangs een op deze wijze voor ongedierte bewaard
Mijlpaerd naar den Haag gezonden heeft.
Verder gingen wij bij den heer VERHEYK , rektor der
Latijnfche fchoolen. Hij is een geleerd man. Hij heeft
EUTROPIUS, 1762, 8°., eenen fraaijen druk; ANTONI-
NUS LIBERALIS gedaanteverandering , Grieksch en La­
tijn, 1774, 8°; HESYCHUJS, dien hij na den dood van
ALBERTI van de letter

426 REIZE DOOR EUROPA
Latijnsch woordenboek, Amfterdam, 1771, 4 0
, uitgegeven.
Thans is hij voornémens, eene nieuwe uitgaaf te
vervaardigen van FESTUS met de aanmerkingen van OU­
DENDORP, névens de ftukken van THEOPOMPUS vanChios,
door OUDENDORP verzameld. Zijne boekerij is aanzienlijk.
Ik zag 111 verfcheiden van zijne boeken op den rand
gefchréven aanmerkingen van OUDENDORP, ALBERTI en
vossius , aan welken zij te voren toebehoord hebben.
De heer VERHEYK. toont aan, dat DACIER in zijne uitgaaf
van FESTUS alles, wat zijne aantékeningen bevatten,
van SCALIGER en vossius ontleend heefr. Hij zeide mij,
dat men juist om die réden te Amfterdam FESTUS in ufum
Delphini (1700, 4 0
) had opgelegd, en zo wel SCAI.I-
GERS als DACIERS aanmerkingen bij dezen druk gevoegd:
men had namelijk bedoeld , DACIER openlijk te befchamen.
De heer VERHEYK bezit tévens een kabinet van vogels,
névens een klein zeldzaam dier, van de grootte
eens wezels, dat niet bekend is: men noemt het muis*
hond, om dat het muizen eet; de heer BUFFON noemt
het zorille.
Den 8 nen
van wintermaand toonde de heer hoogleeraar
WITTTENBACH ons de boekerij der Remonltranten, die in
derzelver kerk ftaat. Hier vind men Griekfche en Latijnfche
handfchriften , als de briefwisfeling der beide
VOSSIUSSEN, vader en zoon; de werken van CLERICUS;
het Nieuwe te'tament, in het Grieksch, in 4 °, in twee
bladen van een gedrukt exemplaar van DONATUS, die
over de gerundïèn handelen, (een zeldzaam fragment j genaaid,
e. z. v. De tijd en de koude lieten mij egter niet
toe, de handfchriften, inzonderheid de brieven aan ISAAK

E N H E T O O S T E N . 42?
vossius gefchréven, nader te onderzoeken. Men zeide
mij, dat de heer ARCKENHOLZ van den boekbewaarder
pens eenen brief van de koningin CHRISTINA te leen be*
komen had, doch die naderhand niet weêr gegéven was:
indezen brief, zegt men, verwijt de koningin aan vossius
zijne onbedagtzaamheid, dat hij van haare liefde voor
hem iets verteld had, e. z. v.
Ik woonde ook eene Remonfrrantfche godgeleerde voorlézing
bij, welke de hoogleeraar VAN DER MERSCH voor
Zijne ftudérende toehoorders deed. Hij volgt j. DRIEBER-
GE, die De bonts novi fozderis gefchréven heeft, en ijvert
voor het overige , gelijk alle de Remonftranten doen,
voor de verdraagzaamheid.
Des namiddags leiden wij een bezoek af bij den geleerden
heer FONTEIN. Hij is leeraar bij de Doopsgezinden
geweest, en een leerling van HEMSTERHUIS en ALBERT
SCHULTENS. Hij roemde den eerden ten hoogden, als
den grootden man, dien hij kent, en die tévens in uitgebreide
geleerdheid en verfcheidenheid van kundighéden
alle anderen overtroffen heefr; hij noemde hem dcemonium
Mud hominis, gelijk EROEKHUISEN weleer DANIEL HEIN­
SIUS genoemd heeft. Hij liet mii DiEiata van HEMSTER­
HUIS over LAMBERTI BOS antiquitates Grtecce zien: zij ma»
ken 600 bladzijden in oktavo uit, en zijn wél gefchréven
; men kan dezelven als eenen fchat aanmerken. Hij
bezit ook SCHULTENS aanmerkingen op DAVIDS pfalmen.
Hij is zeer ervaren in het Grieksch en Latijn; kent de
fchrijvers in deze taal in den grond, en de letterkundige
-gefchiedenis heeft hij zo vast, als of hij ze van buiten
geleerd had. In het jaar 1738 heeft hij eene reis naar

4a8 R E I Z E DOOR EUROPA
Engelland gedaan, en met den grooten EENTLEY kennis
gehouden. TeCambridge heeft hij verfcheiden anekdoten
van NEWTON, welke beroemde man négen of tien jaaren
te voren geftorven was, gehoord, onder anderen: dat
NEWTON geloofd had, dat MAHOMED van GOD was gezonden,
om de Arabiers uit de duifternis te trekken , en
tot het geloof aan éénen GOD te brengen, e. z. v. (Ten
minnen hebben de hoogleeraars, ofFeiiows, te Cambridge,»hem
dit als eene bijzondere merkwaardigheid uit NEW-
TONS gefchiedenis verhaald;) doch aan de verdichtzelen en
wonderdaaden, die in den koran en in MAHOMEDS léven
voorkomen, heeft deze verlichte man geen geloof geflagen.
Hij zeide mij, dat NEWTON eene verhandeling had uitgegéven
, om te bewijzen , dat de plaats i Johannes V., 7.
«iet egt is, en dat de tekst zonder dit vers eenen veel
béteren zamenhang beeft. Hij verhaalde mij verfcheiden
bijzondere omftandigheden van JAKOB GRONOVIUS , hoogr
leeraar eerst te Pifa, en naderhand te Leiden, en vader
van den ouden Leidfchen boekbewaarder, bij voorbeeld,
dat hij vrij onkundig in het Latijn was geweest; dat hij
vaerzen tot zijn eigen lof bad gemaakt, en, wégens dit
zwak, van BROEKHUIZEN, die in het Latijn wél ervaren
was, verwijtingen had moeten horen (kkkk), e. z. v.
De heeren VALKENAER en RUHNKENIUS worden door den
heer EONTEIN als duo LUMINA Academica [twee lichren
der Akadémie] befchouwd. De heer SAX te Utrecht word
door hem ook zeer hoog gefchat. Zijn voorkomen heeft
(kkkk) Zie, bij voorbeeld, BROEKIIUJ.^PROPERT. L.II.EL
7. vs. 55< p. 113. ea L. III. El. so. vs. 16. p. 309,

E N H E T O O S T E N . w
veel overeenkomst met onzen GOTTSCHALK WALLERIUS.
Hij fpreekt geen Fransch; maar zeer goed Latijn.
d e n
Den 9 van wintermaand gaf de heer hoogleeraar VAN
DER MERSCH mij verfcheiden berigten van de gezindhe­
den, of fekten, die hier zijn, en waarvan men er négen
of tien telt. De heerfchende godsdienst is egter van ouds
af de hervormde (Calvijnfche). Men gelooft hier volko­
men het onbepaald befluit van GOD omtrent de zaligheid
der menfehen, en dat CHRISTUS alleen voor de uitverko­
renen geléden heefr. Niemant kan tot een ampt in den
flaat komen, indien hij deze leer niet openlijk belijd. De
Veelerlei andere gezindheden worden hier meer door eene
ftaatkundige, dan door eene kerklijke, verdraagzaamheid
geduld. De hoogleeraar VAN DER MARCK, te Groningen,
verloor zijnampr (////), en een geestlijke nabij den Haag
word nog vervolgd (mmmmj, beiden uit hoofde van eene
te vrije denkwijze. Een Italiaan, de heer GAUDIO van
Napels , zit in de gevangnis, wijl hij tégen de geestlijk-
heid gefchréven heeft: hij is tot eene dertigjaarige gevang^
nis veroordeeld; voor dezen heeft hij te Göttingen als
lektor geftaan, heeft ook over HORATIUS (tinnn) gefchré­
ven : doch men zegt, dat zijne hersfenen eenigzins be­
roerd zijn.
f7///) De Heer VAN DER MARCK is onlangs tot Hoogleeraar te
Deventer beroepen.
(mmmm) De Heer KLEMAN , predikant te Voorburg, is eme<
fitus geworden, behoudens eere en wedde.
(»»»») VINCENTII GAumi Disftrtatio ad Q. Horatlum Flac-
«urn, Lanbsci, 1760. 8 0
.

43 R E I Z E D O O R E U R O P A
Den icyfc" van wintermaand zag ik bij doktor CLOCK*
KER , van wiens kabinet ik reeds boven gefproken heb,
eenen vliegenden hond in wijngeest, van de grootte van
eenen haas of van eenen kleinen houd; de vleugels van
dit dier gelijken naar die van eene vlédermuis, of van het
vliegend eekhoorntje, en het bedient zig van dezelven,
gelijk de eekhoorn, alleen om fprongen te doen, want tot
eene andere vlugt is het niet in ftaat; zijn vaderland is
Indien: onze LiNNéus kent dit ongemeen ze'dzaam dier
niet; het word tot hét geflagt der vlédermuizen gerékend
(*). Wij bemerkten ook een lang ftuk kaneelhout
(un baton de cinnamomum), welks bast kaneel van voortreflijken
fmaak is. Deze ftukken van kaneelhout zijn hier
als het eerfte artikel der verboden waaren aantemerken.
Hierop gingen wij naar de fladsboekerij, die alleenlijk
des faturdags twee uuren tot gebruik van het pubhek
open is. De boeken zijn allen met ijzeren of koperen kétenen
vast gemaakt, welken zo lang zijn, dat men de
boeken van derzelver plaats némen, op eenen lesfmaar
leggen, en gemaklijk daarin lézen kan. Het is hier méde
omtrent éven eens gelégen, als met de handfchriften in
de Medicéfche boekerij te Florenze; behalven, dat de
boeken anders ftaan, en dat het boekvertrek duisteren
ongemaklijk is. De verzameling zelve is niet zeer groot,
beftaat meestendeels uit oude boeken, en is ganschlijk
verwaarloosd. Men vind hier flegts een klein getal Griek-
(*) Da vliegende hond, gelijk de heer BJÖRNSTÜHL hem noemt,
is de vliegende kat, bij LiNNéus, Syft. XII. n. 6, onder den
naam van lemur votans aangehaald. Aant. v.d. Heer BODBAERT;

E N H E T O O S T E N . 43»
fche en Latijnfche handfchriften, onder dewelken eenige
goeden gevonden worden: van dezen verdienen 'aangemerkt
te worden JULIUS CAESAR de bello Gallko, op per«
gament in folio; doch inzonderheid Bibliotheca PHOTII,
in twee foliodeelen, op papier, een laater handfchrift.
De lijst van dezen voorraad van boeken is in 1711 in
kwarto uitgekomen, beftaat uit niet meer dan 144 bladzijden
, en is nog daarenboven met tamelijk groote letters
gedrukt: de lijst der handfchriften begint op bladzijde 100,
en maakt niet meer, dan drie bladzijden. Daar was niemand,
die van de boeken eenige kundigheid had;de fleutels
worden door eenen onkundigen bedienden of pedél
bewaard. PETR.US BURMANNUS SECUNDUS, welke boekbewaarder
is, komt er zelden op; hij heeft te veel bézigheden,
dan dat hij zig met deze zaaken van gering belang
zou ophouden: minima non curat pretor; hij bezit buiten
dien zelf eene voortreflijke boekverzameling.
Verders begaven wij ons naar de Amftelbrug, om het
werktuig te zien , waarméde men het ijs breekt, en het
water voor de brouwers naar de ftad brengt: men noemt
het den ijsbréker. Het was egter nog niet herwaard gebragt
, maar lag nog te VVeesp, twee of drie mijlen van
hier, van waar het zoet water herwaard word gebragt.
Om dit werktuig aan den gang te brengen, worden groote
kosten verëischt, welken het brouwers gild telkens moet
betalen. Dertig, veertig, ja wel tagtig paerden, naar
dat het ijs meer of minder fterk is, worden er vóór gefpannen,
om het te trekken, en het ijs moet daarënbo-
Ten eerst aan ftukken gezaagd worden.
Wij bezigtigdea ook dejoodfche fynagoge, die mea

43a REIZE DOOR EUROPA
hier kerk of Portugeefche kerk noemt. Zij is zeer groot 4
en was vol-Jooden. Bij het uitgaan zagen wij eene mé­
nigte Jooden, die de maan aani'chöuwden, en baden.
Een Jood uit Jerufalem verklaarde mij deze verrigting: de
maan , zeide hij, word héden voor de eerde maal gezien,
en bij dezegelégenheid worden gebéden gedaan, wijl de­
ze planeet als een zinnebeeld van de opftanding des lieh-
aams befchouwd word.
Den 2 é»sfc van wintermaand waren wij bij den doktor
der artzenijkunde, den beer HOUTTUIN , welke LINN/HI
Syftema Natuïtè in het'Neêrduitsch vertaalt (*). Doch
-hijneeft dit werk aamnerklijk vermeerderd.; en er ven-
fcheiden afbeeldingen van dieren in koper en plaaten bij­
gevoegd , welken deels uit het werk van den heer BUF*
FON-genomen, deels naar dieren uit zijn eigen kabinet
vervaardigd zijn. He; eerde deel is in 1761 uitgekomen.
Het dierenrijk mankt alleen 18 dikke deelen in 8 0
. uit.
Thans arbeid hij aan het plantenrijk, waarvan twee dee­
len in het licht verl'chénen zijn, en het derde op de pers
is. De zeer fraaije afbeeldingen tot het werk van den
heer KNORR over de hoorns en fchelpen, te Nurenburg,
1771 en 1773, in 4 0
. uitgegéven, zijn ook van hem afkomdig.
Hij heeft insgelijks over de derrekunde gefchré­
ven, en komeeten ontdekt.
Vervolgens waren wij bij den heer SEPP, bezitter van
eene verzameling van infekten, die hij ook in een bijzon­
der
(*) De heer HOUTTUIN zethet Syftema van LiNNéus niet over,
maar fchrijft er eene foort vaa Cwnmentarius over. Dit werk
beloopt thans 36 deelen in 8 0
. Aarit. v. d.-Ileer BODDAERT.-

É N H E T O O S T E N . 433
der werk met koperen plaaten in liet Neêrduitsch befchréven
heeft. Er zijn reeds 29 afleveringen in 4 0
. van
uitgekomen; de 30^ is op de pers; en fchoon élke aflévering
niet meer dan een half blad met de afbeelding bedraagt,
kost dezelve nogdians èen gulden, wijl de plaaten
afgezet zijn.
Den itfen van wintermaand bragteri wij den namiddag
door in een genootfchap, htt'welk den naam concördiH ét
libertate voert. Het getal der léden bedraagt in het geheel
zéventig. Elk betaalt drie dtikaaten, om er in aangenomen
te worden. Het is eene foort van kollègie, alwaar
men rookt, drinkt, en zamen fpreekt. Tégen den avond
deed een fuikerrafineerder van eenen fpreekftoel eene rédevoering
in het Neêrduitsch, die over het nut handelde f
welk de wétenfchappen en de oefening van defl geest dèn
mensch aanbrengen, en hoe zeer het geluk vari hetmenschlijk
geflagt daar door bevorderd word. Dit genootfchap
vergadert alle dingsdagen des avonds ; hetzelve is in 174?
Opgerigt: een jaartal, dat voor de Hollandfche vrijheid
juist niet als gelukkig befchouwd Word, wijl hetzelve het
jaar na de omwenteling van 1747 aanduid. Het genootfchap
hèeft Ook eene tamelijk uitgelezen verzameling varj
gefchied- ftaat- aardrijkskundige en andere boeken.
Den if4»ó van wintermaand bezigtrgden wij het kabineè
van natuurlijke zeldzaamheden van den heef HOUTTUIN*
Hij heeft van elke foort iets. Onder de konchijliën bemerkte
ik een (tuk,dat overal met Hebreeuwfche enRaVj
bijnfche, als méde eenige Syrifche letters getékend was,
Hij gaf mij eene afbeelding in koper van den kaRaobofoWy
öf Theobroma : dit gewas heeft hij nu pas onderzogr, eif
V. DEEL. E e-

434 REIZE DOOR E U R O R A
bevonden, dat het tot de Pentandrïèn, en niet, gelijk
LiNNéus meent, tot de Pslyadelphiën behoort.
Bij onzen waarden landsman, den beir overstluitenant
DALBERG, eenen man, die welëi-r veele en verre reizen
gedaan heeft,bezag ik zijne voortreflijke verzameling van
merkwaardige zaaken uit Amerika.
Den i5' le
" van wintermaand gingen wij naar Blaauw
Jan, om verfcheiden zeldzaame lévende dieren te zien,
welken de heer BERKMEIJER houd. Ik zal er alleenlijk de
volgende van opnoemen, eenen witten vos uit Groenland;
eenen zwarten beir uit de Hudfonsbaai; eenen aap uit
Guinea, dien men Rollovai noemt, en die den heer LiN­
Néus onlekend is: hij heeft eenen baard, en men noemt
hem hier Jood of Smaus; eenen kleineren beir, ot Rac»
coon, welke den naam Krabbedago heeft; zeer fraaije
Amerikaanfche vogels, die Ar ar héten; eenen kafuaris
van de Kaap de goede h op, alwaar hij Enten heet: het
is iet zeldzaams, dezen vogel lévend te zien ; eenen aap,
welken de heer BUFFON Aidoimai of Mandrill noemt;
eene meirkat, of Egiptifchen aap zonder flaert: een zeer
zeldzaam dier. De heer BERKMEIJER fchrijft thans eene
verhandeling over de aapen, derzei< er aart en gefteldheid,
derzelver ziekten en de geneesmidleien daartégen, derzelver
voedzel e. z. v. Hij is van gedagte, dat de meerkat
minder verftand heeft, dan eenig ander dier, wijl zij
zig in de vuiligheid wentelt, en zig met haar' eigen drek
bevuilt, fchoon men dien alle dagen wegveegt, en wijl
zij, als zij ziek is, alles eet, wat men haar geeft.
De heer DALBERG deelde ons verfcheiden berigten méde,
die over den ftaat der INéderlandfche volkplantingen in

E N H E T O O S T E N . 43;
Amerika licht verfpreiden. In Surinaamen, bij voorbeeld
, zijn omtrent 5500 Christenen; doch het getal der
zwarte flaaven bedraagt bij de 60,000. Surinaamen is bekend,
wégens deszelfs talrijke koffijplantaadjtn: dehoöfdftad
des lands is Paramaribo. De overige Hollandfche
bezittingen zijn Esfequebo, Berbices, Demerarij, névens
de eilanden Curacao en Sint Euftatius: dit is alles, wat
hun in Amerika toebehoort; doch deze koloniën zijn fe
zaïnen grooter dan Zweeden. Surinaamen is eerst door de
Portugeefen, en naderhand door de Engelfchen bezétera
geweest, van welke laatften het aan de Hollanders gekomen
is, om welke réden met de flaaven ook nog gebroken
Engelsch gefproken word. De heer DALBERG heeft in zijne
koffijplantaadjen omtrent vierhonderd Négers.
Den i6*n van Wintermaand bezogt ik de heeren hoogleeraars
BURMAN , vader en zoon. In hunne boekverzameling
zag ik voor de eerfte maal tampt Elifti Liber fecundus,
opera OLAI RUDBECKII, Patris et Filii, editüs
Upfali* 1701, gr. fok, Latijn en Zweedsch, met fraaije
houtfnéden, welken de gewasfen verbeelden. Dit boek
is uit de boekerij van BOERHAVE , die er eigenhandig deze
woorden in gefchréven heeft: Hoe me raro et puichro hortor
avit libro amicus meus fummus, vir Amplisftmus, Bótanicor.
Princeps, GUILIELMUS SHERARD 17-23. H. BOER­
HAVE. Deze SHERARD was een Engelschman. Dit boek
heeft den heer BURMAN 50 gulden, of omtrent 10 dukaaten
gekost. Hij bezit ook eene aanzienlijke ménigte tékeningen
van kruiden en vogels, die op de plaatzen,
waar de origineelen gevonden worden, gemaakt zijn. Zó
ziet men niet zéventig getékende en afgezette Surinaaiss.
Ee 2

436 REIZE DOOR EUROPA.
fche gewasfen, door JOANNA HELENA GRAAFT, wéduwe
HEROET , oudfle dogter van MARIA SYBILLA MERIAN: de«
ze tékeningen zijn in het jaar 1723 gemaakt, en hebben
400 gulden gekost; en er zijn befchrijvingen der kruiden
bijgevoe ;d. Daarenboven heeft hij eene heerlijke met
koleuren afgezette verzameling van tékening n van vogels
van de Kaap de goede hoop, névens eene fraaije verzameling
Van kruiden van dezelfde Kaap, waarvoor hij onzen landsge-
genoot den heer THUNBEEG te danken heeft, die ze hem
onlangs gezonden heeft (*). Bij deze gelégenheid merk
ik aan, dat in het geflagt van BURMAN agt hoogleeraars
geweest zijn, en drie van dezen naam nog léven (**).
f i e n
Den i7
van wintermaand werd ons de geneeskundi­
ge tuin getoond, die onder het opzigt van den heer dok-
(*) De heer THUNBERG heeft aan den heer BURMAN wel een aan­
tal Kaapfche planten gegéven, doch deze naarstige en beroemde
kruidkenner had lang te voren eene verbazende ménigte van de­
zelven vergaderd uit de verzameling van ALUENLAND en andere
beroemde kruidkundigen. Zie zijnen ThefaurusCeilanicus, zij­
ne Decades Plantarum Africanarum, de flora Indica en den
frodromus flora Capenjis van den heer N. L. BURMANNUS.
Aant. v. d. heer BODDAERT.
(**) Er leefden toen vier hoogleeraars van dien naam, de heer
JOANNES EURMAN , zijn zoon N. L. BURMAN , beiden in de kruid­
kunde , PETRUS BURMAN , hoogleeraar in de gefchiedkunde en
wélfprékendheid, en FRANCISCUS BURMAN , hoogleeraar in de god­
geleerdheid te Utrecht, beiden broeders van JOANNES BURMAfï.
Aant. v. d. heer BODDAERT.

E N H E T O O S T E N . 437
tor BURMAN'Haat. 'Men vind er veele zeldzaame planten
in, b'n" voorbeeld, den Ech'mo- mehcaSlus (*), die,
zo lang hij téder is,op eenen (Teenwast, doch naderhand
in eenen pot verplant word: dit is een Indisch gewas. In
dezen tuin heeft eertijds de overléden burgemeester WIT-
SEN den eerden k"ffijboom in Europa geplant; en van dezen
boom dammen all' de wijduitgedrekte koflijplantandjen
in de Hollandfche koloniën af. Men ziet hier ook
eenen draakenboom, die met den dadelboom overeeukomst
heeft.
Wij bezogten hieröp wéderom de dadsboekerij, die eigenlijk
aan het illuster Collégium, of de , ter onderfcheiding
van de laage fchool, welke Latijnfche heet, zogenoèmde
illuttt* fchool behoort. Hier hield ik mij inzon»
derheid met de handfchriften bézig. De bovengemelde
codex van JULIUS CAÏSAR , névens dien van RUFINUS,
zijn de oudden en van denzelfden tijd, misfehien van de
négende eeuw. De eerfte heeft den volgenden titel, met
grooie bruine letters, INCIPIT LIBER GAJI CESARIS BELLI GA-
LICIJULIANI DE NARRATIONE TEMPORUM. HierÖp VOlgtmet
roodeletters: INCIPIT LIBER svETONii,het welk waarfchijn-
hjk een onkundige er bijgevoegd heeft; en dan komt eerst
het begin : Gallia est omnis divifa in partes tres e. z. v.
Dit handfchrift bevat de agt boeken, en eindigt met de
woorden: potius disceptandi, quam belli gerendi; en daar
onder ftaat: JULIUS CELSUS CONSTANTINUS hunc legt.
(*) Dit is de Ca&us melocaftus van LINNAUS. RICHARD
Plant. P. u.p. 465. en thans hier niet zeldzaam, BODDAERT.
Ee 3

438 R E I Z E D O O R E U R O P A
A. HYQERii additio ad • — librum et per confeguens
commentariorum CAJIJULIICESARIS de bello Gallico l
ber octavus et ultimus feliciter explicit. Men ziet hieruit,
dat A. KYUÊRUIS, of, gelijk de naam aan het begin van
het agtfte boek op den kant gefchréven is, HIVERIUS ,
voor den fchrijver van dit agtfte boek gehouden is. Eene
ïaater hand heeft dit handfchrift met een ander van RENE-
DiCTUsFloriacenfisvergeléken;opdentitel,op den kant, de
volgende woordengefchrévenr&Vprorfus erat in V,Ced,5. et
B. Floriacenfiut hic est; en op het einde aangemerkt, dat
deze cod. BEN. Flsriac. op de volgende wijze eindigt: JU­
LIUS CELSUS CONSTANTINUS VC. legt tantum feliciter.
c. CAÏS'LRIS Pont. Max. Ephimeris Rerum Geftarum
Belli Gallici Liber VIII. explicit feliciter. Aan het einde
van elk boek ftaat de aanmerking: JULIUS CELSUS CON­
STANTINUS legt etc. RUFINUS bevat Eiftorie Ec-
clefiastica Libri XI. In het register van den inhoud der
hoofddeelen word gezegd, dat JOSEPHI testimonium de
CHRISTO in het 13 hoofddeel van het eerfte boek is aangehaald;
maar dit getuigenis betreft veeleer JOANNES den
Doper en HERODES, dan den Zaligmaker. Verders vind men
hier in het handfchrift LUCANUS, CICERONIS Philippice,
CICERONIS brieven aan onderfcheiden perfoonen, (allen
op pergament), als méde eene lijst der Griekfche boe'
ken in de Vatikaanfche boekerij, in het Grieksch, in
folio.
Bij den heer VAN DAM zagen wij verfcheiden handfchriften
; onder anderen een zwaar deel met tékeningen van
JAKOB STRADA, het welk de afbeeldzels bevat der keizers

EN HET OOSTEN. 43?
an ROMHLUS AUGUSTUS tot op den ondergang van het
Jostersch keizerrijk en de verovering van Konftantino-
pel, als méde de gezamenlijke Roomfche en Konftantino-
pelfche keizerinnen, (welke laatfte verzameling met zoë,
gemia'in van ivncHAëL den derden of den Paphlagoniër
ophoud). Er zijn in alles 172 tékeningen. Dit werk is,
inde gedaante van eenen atlas, wél ingebonden en ver­
guld, en met het wapen des keizers gemerkt; en men ge­
looft, dat het uit de keizerlijke boekerij te Weenen is,
en tot de verzameling van tékeningen beho >rt , welken
STKADA voor KAREL den vijfden gemaakt heeft, en waar­
van KEYSLER fpreekt in zijne re ;
zn (0000), als ook LAM-
BEC. Men moest eens naz'e n, of in de boekerij te Wee­
nen zulk een werk gevonlen word. Va*t gaat het, dat
het gemelde voor ten minden vijftig jaaren naar Holland
gekom n is, want de heer VAN DAM beeft het na het over­
lijden van DE WILDE gekogt, en in het Mufeum Wildia-
mim 0 p. 134.5 word van deze kostbaare verzimeling ge­
wag gemaakt. De heer VAN DAM wil dezelve bij wijze
van ruiling tégen andere boeken aan d; boekerij te Wee­
nen af taan • heeft ook daarover gefchréven aan den heer
VAN swiEt'EN, doch geen antwoord bekomen.
jj e r i IOta> v a n wintermaand was ik op het illuster A-
thenamm, alwaar de jonge heer HIOFT, zoon van den
fekretaris der ftad, eene zeer moeijelijke en ingewikkelde
(OÓOOJ Namelijk, in het III. Stuk, bl. 335. der Nederland-
fche Vertaling. Zie, verder, over Jicoiiü-f DK STRADA, en
zijne Epitome Thefauri Antiquilatum, Jo. FAERIC. Hifi. J3i~
Hioth. P. PI. p. 247. fq., en SAXE Onom, P. lil. p. 320.
E e 4

44Q REIZE DOOR EUROPA)
ïlel'ii g verdédigde, namelijk dn BRUTUS jure occiderk
GdESAREMj over welk onderwerp hij een lang en geleerd
t^ifitfchTift gefchréven h?d, hetwelk hij ook met niet
jrjnder ijver dan wéifprékendheid verdédigde. Deze jongeling
bezit grondige kundigheden, zowel in de regtsgeleera.heid.
als in de gefchiedenis, ftaatkunde en Latijnfche
ta;d, fchoon hij maar een en twintig jaaren oud is.
Ik fchepte zulk een groot genot gen, in hem zulk eene
treffende Helling zo mannelijk te horen verdédigen, dat
ik belloot, het getal der opponenten, fchoon niet daartoe
voorbereid, te vermeerderen. Mijne tégenwerpingen
waren, dat niemand eenen dictator had mogen om het
léven brengen, waartégen hij inbragt, dat C

E N H E T O O S T E N . 441
heer SCHENK , plaatfnijder en konstverkoper. Hij is bij­
na tagtig jaaren oud. Ik zag bij hem een ftamboek , waar­
in verfcheiden vorstlijke perfoonen van beiderlei geflagt,
gelijk ook verfcheiden beroemde Zweeden, met dewelken
hij in het léger van den koping KAKEL den XII., bij Leip­
zig, in herfstmaand 170(5, in kennis geraakt was, als de
generaals KAREL WRANGEL, MAGNUS STENBOCK, STU-
ART , LÖWEN , en anderen , hunne naamen gefchréven had­
den. Hij heeft den koning dikwijls gezien,- hij heeft ook
zijn afbeeldzel in koper te koop: het gelijkt hem zeer
wél, en is door des heeren SCHENCKS vader gefnéden.
Het damboek is hij voornémens aan de boekerij te Lei­
den te vereren.
Den 2o ten
van wintermaand bezigtigde ik bij den
heer predikant BUURT eene fraaije verzameling van na­
tuurlijke zeldzaamheden, die voornaamhjk uit zeld­
zaame vogels bellaat. Tot dezen behoort de Pingoin
van de Kaap, welks voeten agter aan den fiaert daan:
men noemt hem Podiceps ; de vogel, welke in het
Arabisch Zagarak heet (pppp*); vier foorten van zwalii»
wen, e. z. v. Van de zwaluwen verhaalde hij mij, ge­
zien te hebben, dat zij bij de duinen haare woning
maken ; dat het gat zeer diep en gewelfd is ; dat zij
in oen bek eene lijm hebben, waarméde zij het zand der­
wijze verenigen, dat het niet zamenloopt, en het gat
kan verlloppen: eene zonderlinge bouwwijze.— De heer
BUURT heeft eene zeer geleerde vrouw," eene baronnes
VAN LYNDEN: zij heeft eene Logica gefchréven, en on-
Qppp) Zie SHAW Reiz. I. D. bl. 473.
E 5

Ui REIZE DOOR EUROPA
der wijst met ve 1 ij ver jonge jufvrouwen in den godsdienst.
Hitröp bezogten wij twee geteerde Por tugeefche Jooden,
waarvan de een uit Jcrufalem, de andere uit Smirna
van geboorte is. Zij fpréken het Hebreeuwscb vtel
béter uit, dun de Européfche, yoornaaralijkde Duitfche,
Jooden.
D n si»» van wimermaand hadden wij het genoegen,
voor eeti* drinkpenning aan eenen bedienden, bij den heer
DU PEIROU VAN LIMMEN, het merkwaardig afbeeldzel
van den heer LiNNéus, hetwelk deze heer bezit, te zien.
Het is zeer wél gefchilderd. LiNNéus is rp hetzelve in natuurlijke
grooue, en in Laplandfche kléding verbeeld: de
laerzen zijn van rendierenhuid; om het lijf heeft hij eenen
gordel, aan dunwelken eene Laplandfche trom, eene
naald om netten te breijen, een Laplandfche almanak,
eene fnuildoos vim Ifroo, eene patromtas, en een mes
névens de fchéde vast zijn ; hij heeft eenen ronden bruinen
ho,d op, onder denwelken zijn bruin hair uitkomt;
hij is zonder hemd en met den blooten hals,- heeft ook
Laplandfche handfehoenen aan; houd in de regter hsnd
een bloeijend gewas, dat van binnen rood en van buiten
wit is: het is de Lintma. Wij waren zeer verwonderd ,
zijn wézen zo flegt getroffen te zien: men ziet geen gelijkheid,
dan eenigzins ten aanzien van den mond en den
neus, névtna zijne lévendige bruine oogen, en de wrat
op de regter wang: hij heeft een vol en vet aangezigr.
Mogelijk heeft het hem geléken, toen het gefchilderd is.
Hij weid te Hartecamp bij den heer CLIFFORD gefchilderd,
en wel bij gelégenheid, dat hij zig in Laplandfche
kléding vertoonde, om iemand uit het vergaderde gezelfchap

E N H E T O O S T E N . 443
een begrip van de Laplandfche kléderdragt te géven. Hij
fcliijnt mij op dien tijd vijf en twintig jaaren oud geweest
te zijn (*)•
Den aa ften
van wintermaand déden wij een reisje naar
Saardam. Als de wind voordélig is, doet men deze vaart
in minder dan twee uuren. Saardam is een dorp , dat,
wégens zijne ménigvuldige molens, van verre eenen mierenhoop
gelijkt, daar alles in bewéging is. De molens
zijn fchier ontelbaar. Eerst viel onze oplettendheid op
de zaag- en papiermolens : men houd de kunst, om het
papier zo wit te maken en te lijmen, geheim , misfehien
beltaat het geheele geheim daarin , dat men de beste en
fijnfte vodden weet uittezoeken: het drukpapier haalt men
uit Frankrijk, wijl hetzelve daar béter gemaakt word. De
tijd liet ons niet toe, de overige foorten van molens, als
olie-, tabaks- , verfhoutmolens , en dergelijken , te bezigtigen;
maar wij fpoedden ons om Vorsrenburg, of het
huis, waarin de czaar PETER de groote, gedurende zijn
verblijf alhier, gewoond heeft, in oogenfehijn te némen.
Het is een zeer klein gebouw , en beltaat alleen uit eene
kamer, waarin eene bedlléde ftaat, in dewelke hij geüapen
heeft. Naast dit huis ftaat eene hut , die hij zelf
voor zijne bedienden heeft laten opllaan. Hij is tweemaal
te Saardam geweest. De eerfte reis kende hem niemand:
hij arbeidde op de werf als timmerman gedurende twee
{*) Het portrait, dat de heer BJÖRNSTSIIL zag, is eene kopij;
het egte berustte voorheen bij den heer GRONOVIUS ea is
thans bij den heer legationsraad MEUSCHEN , in den Haag.
Aant, y, d. heer IODDABKT.

414 R E I Z E D O O R E U R O P A
of drie maanden, en men noemde hem PIETER BAAS (qqqq).
Teen hij voor de tweedemaal wéder kwam , had hij een
gevolg van bedienden en eene fijfwagt bij zig , doch
woonde altijd in dezelfde kamer, en bij dit bezoek noemde
men hem vorst of keizer, en het huis, waarin hij zijn
verblijf hield, Forstenburg, De tégenwoordige bezitter
van het laatHe is een d.ogterszoon van hem, die huiswaard
van den czaar PETER was. De czaar nam van
hier eenen papiermaker méde naar Petersburg , welke de
eerfte papiermolens in Rusland aangelegd heeft, met wiens
naam ook nog héden ren dage het Rusfisch papier geftempeld|word:
zijn naam was DITTELOW VAN LIEOWEN.
Hier leeft nog eene vrouw , die dezen grooten monarch
gezien heeft , en, toen zij een meisje van zéven of agt
jaaren was, door hem op de armen gedragen werd. Te
Saardam zijn omtrent acco Hervormde en 400 Lutherfche
inwoners. De gemeene man fchijnt zeer wélgefleld te
zijn: wij zagen boeren en boerinnen, die allerlei verfierzels
van zilver droegen , en jongens , die fraai gewerkte
hemdeknoopen hadden van 4 of 5 dukaaten zwaarte.
Zilveren gespen en horologien zijn zo gemeen, dat elke
jomen en elk varensgezel daarvan voorzien is. De
vrouwspersonen gaan dagelijks met gouden1 hairnaalden
en oorhangzels van het zelfde metaal, welken zij pooters
noemen, fchoon de laatften door zommigen- alleen op
feestdagen gedragen worden , waarrégen zj op werkdagen
Uegts zilveren gebruiken. De zindelijkheid op de
llraaten en in de huizen te Saardam is algemeen bekend.
(qqqq) GROOT PETT ftaat in 't Hoogduitsch..

EN HET OOSTEN, 44$
t)e eerften zijn met klinkerts of gebakken Hollandfche
fteenen geplaveid. Schoon deze plaats zo digt bij Amfterdam
ligt, heeft men er egter nog verfcheiden oude en
eenvoudige gebruiken behouden; hoewel de gewoonten
en zéden in Noordholland en Friesland nog fchuldeloozer
zijn. ik moet ééne zeldzaame gewoonte, die te Saardam
in agt genomen word , hier aanhalen. Elk huis bijna heeft
eene bijzondere deur, die niet anders dan op bruilofts- en
begraafnisdagen geöpend word; deze beide dagen zijn ook
zo merkwaardig , dat zij wel eene bijzondere deur verdienen.
Den a3 ften
van wintermaand bezogten wij , te Amfterdam
. den Franfchen konfu!, den heer CLAIRO'N. Hij is
de fchrijver van verfcheiden fchriften, van dewelken men
eene lijst vind in la Francs litteraire. Onder anderen
heeft hij GUSTAVE WASA, le Liberateur de fon pap , tragédie
, par HEtcRi BE.00KR , uit het Engelsch in het
Fransch vertaald. Ik vind dit ftuk veel bé«er, dan dat
van den heer PiP.oN, hetwelk te Parijs in 1733 vertoond
is; want deze laatile heeft , op de Franfche wijze , de
liefde er in gemengd, en de heid is uit dien hoofde ook
op zijn Fransch gekleed geweest ; maar in het Engelsch
ftuk heeft alles betrekking op de verdédiging van de regten
der vrijheid. Beide ftukken dragen dus het merkteken
van de verfchillende karakters dezer beide volken.
Het ftuk van EROOKE is in 1739 te Londen vertoond.—.
Verder bezit de heer CLAIRON veele merkwaardige verbjden
en zeldzaame boeken, welken hij op deze wijze verborgen
heeft , doordien hij vóór eik ftuk in denaetfden
baad eenig ander werk van weinig belang beeft laten |a?

44

EN HET OOSTEN. 447
binnen allen zeer net en in de beste orde wa r
en. De inwoners
van dit 'dorp zijn rnec-tendee's kapitaali-ten $ die
van hunne renten léven , en hun geld in de bank te Amfterdam
hehben, zij zijn zeer rijk , en ménig een van dezelven
bezit verfcheiden millioenen; zij ddjven ook hand»l
met planken en andere houtwaaren; dus zijn zij geen
boeren. Wij bez' g f
en den Hervormd.n predikant alhier,
den eenigen in het dorp. Deze zeide, dat her getal der
inwoners omtrent 400 perfoonen uitmaakte. Hij ging met
ons in de kerk van het d

449 REIZE DOOR EÜROfA
die onlangs van -Halie gekomen was, den heer GRAFFMAN,
doktor der godgeleerdheid.
De nieuwjaarsdag word, ten zij dezelve op eenen zondag
invalt, in Holland (rttr) niet gevierd, 'maar men
werkt op denzelven, drijft handel en néring, gaat op de
beurs, gelijk op andere dagen.
Op eenen der volgende dagen deelde de heer DALBFRG
mij verfcheiden berigten van Surinaamen méde. De Karaiben
zijn de oude inwoners dezer gewesten, men noemt
hen Bokken. Zij hebben eene roodagiige huid, en lang
zwart hair, dat zo wreed is als paerdehair. Men befpeurt
bij hen veel neiging tot lédiggang en luiheid. Als de vrouw
in de kraam komt, gaat de man in het bed of de hangmat
liggen, en de gelukwenfcbingen worden bij hem afgelegd
: de vrouw bezorgt midlei wijl de huishouding en de
keuken, en past den man op. Dat deze lieden des morgens
hunne bedden verkopen, en er naderhand des avonds
niet traauen om fméken, is meer een inval van EOUSSE AU ,
dan eene gegronde waarheid. Men vind bij hen eene
foort van toveraars, die Piguena héten, en het ampt van
priesters bij hen verrigten: dezen hebben, éven als on-'
ze Laplanders, hunne tovertrommen, die overal met éven
zulke toverkarakters befchréven zijn. De heer DALBERG
houd tieze Karaiben en de Laplanders ook voor hetzelfde
volk: en zij gelijken iu de daad ten aanzien van hunne
koite geitahe den Laplanderen. Hij meent, dat Amerika
fyrrr) Te Amfterdam. Anders is het te Utregt, in' Vrie?l«nd
,"*Gronii;gen, Ovcrij»W.
in

E N H E T O O S T E N . 4 4 9
in vorige tijden met Europa is verenigd geweest , en dat
deze waereldd.-elen, het zij door eene aardbéWng, of
door eenige andere gewcH'ge omwenteling van een gefcheideu
zin. I")e Surinaamfche Karaiben vangen de
visch met eene foort van hour, dat zij mafu* noemen:
zij wrijven hetzelve Hein ,en maken er bolle'jes van , die
zij den 'dsfehen toewerpen, welken a's zij er van éten, bedwelmd
worden, naar boven komen, en op he'. water zwemmen,
daar zij zig laten rangen. De Karaiben hebben
eenen koning of een opperhoofd, die dikwijls met zijn
gevolg bij de Christenen ten maaltijd komt: zij beminnen
de Christenen; de heer DALBERG heeft zijne Karaibifche
inajefteit dikwijl aan zijne tafel onthaild. Deze vorst
gaat geheel naakt, en heeft alleenlijk eenen gordel om zijn
onderlijf. — Betreffende de Zwarten, dezen worden alle
in Afrika gekogt; maar hunne kind. ren worden alle
zonder uitzondering fneeuw wit geboren: alleenlijk de
nagels en lippen zijn zwart, doch binnen weinig dagen
wo den dezelven ook geheel blank. Het is zéker iet zonderlings
, dat de Négers blank ter waereld komen en
zwart worden, en de Ewropeërs rood ter waereld komen
en blank worden. AU' de Négers in Surinaamen,
Brafilie e z. v. komen uitGuinea, en vermeerderen zig
naderhand door huwlijken. De Mulatten zijn van eenen
blanken vader en eene zwarte moeder; zommigen zijn
bruinagtig, anderen zwartiigtig; als een Mulat met eene
Zwartïn trouwt, worden de kinderen zwart; maar bij
eene blanke vrouw tee t hij blankagtige, en in het derde
geflagt geheel blanke kinderen. De Négers die uit Indië
komen, zijn van eenen geheel anderen aart: zij heb»
V- DEEL. Ff

45° REIZE DOOR E U R O P A
ben lange, zwarte, wreede hairen en roode lippen;
waarégen die uit Guinea kroeze en korte hairen, als
wol, en zwarte lippen hebben. De Négers worden aan
de meestbiedenden verkogt; zij klimmen te dien einde
op eene tafel, daar zij allerlei fprongen en gebaerden
e. z. v. maken; men betaalt, naar dat zij kunnen werken,
tot 400, tot iooa, ja wel 1500 gulden voor een'
perfoon: als iemand van dezelven het metzelen of tuinieren
e. z. v; verftaat, word meer voor hem betaald.—
Betreffende de koffijplantaadien , een goede koffijboom
kost in Surinaamen ii gulden. Op eiken boom rékent
men door malkander één pond koffijboonen, fchoon er
boomen zijn, d;e wel tien pond kunnen dragen, waar tégen
er ook anderen zijn, die nauwlijks tien boonen léveren.
Zij dragen tweemaal in het jaar vrugt, in grasmaand
en in flagtmaand. De koffij is thans tot eenen laagen
prijs gedaald: te voren kostte het pond 18 fiuivers
Hollandsch, enlégenwoordiggeld dezelve niet boven de6
of 7 fiuivers, zo dat de kwéking derzelve thans zo voordelig
niet n;eer is. — Men heeft in die gewesten gemeenlijk
de grootfte hitte in herfst-, wijn-, flagt-en wintermaand.
Den 3*« van louwmaand bezogten wij, in gezelfchap
van den heer WADSTRÖM, den heer BUURT, die ons zijne
fraaije verzameling van zeldzaamheden toonde , onder
anderen twaalf Pe:fifche gouden rupiën met het téken van
den zodiak ofdieienriem op de keerzijde: de koningin NUR-
MAHAL heeft deze muntflukken laten Haan ; zo mij voor-
Haat , fpreekt TAVERNIER er van in zijne reisoefchrijving;
een (luk boomaloë uit Oostïndië, die zeer
zeldzaam is; het is een ftuk zeer hard hout; —— een

E N H E T O O S T E N . 4 5 J
ftuk linnen van papier gemaakt, zo fijn als Kamerijksdoek,
van Batavia; eene fnuifdoos van Süasfa,' uit Oostïndië:
Suasfa is het Orichalcum of Chalcolibanum der ouden,
het welk in de Openbaring van JOANNES (SSSS) voorkomt
; — twee gouden muntftukken van middenmatige
grootte, die men niet vérre van Nieuwmègen gevonden
heeft: het eene is van NERO, een fraai ftuk, met het
omfchrift: JUPITEH custos; het andere van POSTHUMUS,
met de woorden : Rome Aeterne. De vrouw van den
heer BUURT, eene geboren baronnes VAN LIJNDEN,
vereerde mij eene Logica in 8 ° , die zij zelve in het
Neêrduitsch gefchréven heeft: eene logica, welke eene
vrouw tot fchrijflter heeft, te bezitten, is zéker ais iet
zeldzaams aantemerken; zij drukte zig bij deze gelégenheid
zeer fraai op deze wijze uit: fa vériié n'est quune 3
foit ditepar femme, ou par homme [De waarheid is dezelfde
; of zij door eene vrouw, of door een' imn gezegd
worde]. De buer BUURT zelfheeft een godgeleerd
ftêlzél, uit verfcheiden deelen'beftaande, m het Neêrduitsch
gefchréven.
Den 5 l!e
'> van louwmaand waren wij bij den heer MU-
RITZ, eenen fchilder uit Zurich, die in Egipte, Syrië,
Griekenland, Italië e.z.v. gereisd heeft. Dij is een zeer
bekwaam man. In Syrië, te Damaskus, heeft ,hij de
kunst geleerd om het ftaal te harden, hetwelk geen Europeër
verf.aat. Hij bezit eene tinctuur, waardoor gedroogde
dieren en inlëkten voor het bederf bewaard wor-
Qsss) Namelijk hoofdd. i. v s. 15. en h. 2. VÏ. 18., bij ons
overgezet door blinkend koper.
F fa

4 5a REIZE DOOR EUROPA
den. Hij heeft odk. eene verhandeling over de gewelven
gefchréven, die hij als eironden (ovaks cToeufj befchouwt:
hij is de uitvinder van deze onderftelling; het werk word
thans, en wel in Engelland, gedrukt. Ook is hij fchrijver
van eene verhandeling over de Gothen , die ik in
handfchrift heb gezien, en waarin hij beweert, dat de
Gothifche bouwkunst eigenlijk eene vermenging der
Griekfche en Moorsch- Spaanfche is, en derhalve eene
onregte benaming heeft gekrégen.
Den 6 i,en
van louwmaand, des middags, vertrokken
wij van Amfterdam.
Verblijf te Utrecht,
kwamen nog denzelfden dag, des avonds te
9 uuren, te Utrecht aan.
Den 7^" van louwmaand bezogten wij de geleerden alhier,
als den heerHAHN, een' beroemd'hoogleeraar in
de artzenijkuude; den heer RAU, hoogleeraar der Oosterfche
taaien; en den heer DE KONING, conreétor der Latijnfche
fchoolen : deze laatfte bezit eene fraaije verzameling
der klasfifche fchrijvers; hij liet mij ook een groot zilveren
koelvat zien, ter waarde van 600 gulden, hetwelk
hem door de regéring der ftad, ter beloning van zijne verdiensten
ten aanzien van hetfchoolwézen,gefchonken was.
Den 8 ften
'bezig;igden wij de ftad. Zij is fraai, en is
van andere Hollandfche ftéden onderfcheiden, door dat
hier onder de meeste ftraaten onderaardiche gewelven zijn,

EN H E T OOSTEN. 4 5 3
en dat het water in de gns'en teager ftaat, en dezen ook
overal met muuren en baliën bezet zijn, om ongelukken
voortekomen; benéden aan de gragt ziet men huizen,
welken door gemeene Heden bewoond worden (*): uit
dit alles kan men beiiuiten, dat de grond, waarop de
ftad ftaat, hooger is, dan die van de overige Hollandfche
ftéden. Het water is zeer goed, delugt gezond en zuiver
, en niet zo dik en vogtig als te Amfterdam. Toen
LODEWIJK de XIV., koning van Frankrijk , in zomermaand
desjaars 1672, deze ftad innam, en men hem verhaalde,
dat er overal onderaardfche gewelven waren, gaf hij het
paerd de fpooren, en zeide: Allons nous en bien vtte,
car ces fouterrains peuvent être remplis de poudre , qui
pourroit faire fauter toute la ville en fair [Laten wij ons
fchielijk voordmaken , want deze onderaardfche gewelven
kunnen wel met buskruit gevuld zijn , hetwelk de geheele
ftad in de lugt zou kunnen doen vliegen]. De ftraaten
zijn breed en zindelijk. Maar hier is niet veel koophandel
en néring. Het getal der inwoners bedraagt, zegt
men, omtrent 30C00. Onder anderen namen wij
het huis, dat paus ADRIAAN de VI. heeft laten bouwen,
in oogenfehijn; het word thans bewoond door den graave
VAN NASSAU, hoofdofficier der ftad (**). Ik zag ook het
huis, waarin de gemelde paus geboren is.
Des namiddags ibezogten wij den hoogleeraar HAHN,
[(*) Deze huizen, die men alleen op de Oude gragt heeft,
zijn eigenlijk kluizen der boveaftaande huizen, die benéden aan
de gragt uitkomen, en pc woningen bekwaam gemaakt zijn,]
[(**) Thsns, overleden.]
Ff 3

454 REIZE DOOR E U R O P A
die mij verfcheiden berigten meedeelde van den aartsbisschop
der Janferiisten, die met goedkeuring der regéring
iiier te Utrecht woont. Als hij uitgaat, is hij altijd als
een waereldlük perfoon gekleed. Onder hem (taai/twee
Janfenistifche bisfehoppen, van dewelken de een zu'n verblijf
te Haarlem, en de ander te Deventer boud. Zij zijn
geordend door eenen bisfchop in partibus infidelium, die
voor eenige ja?ren hier doorreisde, en nu varen zij voord,
hier hun ampt te verrigten,- fchoon men er te Rome niet
zeer over te vréden is. De Janfenisten laten hier lesNouvelles
ecclejinstiques in 4 0
drukken; op elk blad laten
zij de woorden zetten: fuivant la Copie de Paris, fchoon
zij mogelijk in deze Had voor het eerst gedrukt worden;
zij bevatien veel bitterheden tégen de Jefuiten, onder andereu
tragt men in deze bladen te bewijzen, dat zij den
paus cLEMENS den XIV. vergéven hebben.
Den van louwmaand begaven wij ons in gezelfehap
van den heer hoogleeraar RAU naar de ftadsboekerij
, van dewelke hij opzigter is. Zij fraat in het koor
der St. Janskerk. Men vind daar in veele oude boeken,
die ten tijde der hervorming uit de monnikskloosters verzameld
zijn: een groot gedeelte is uit de vijftiende eeuw s
ouder dewelken TLINIUS door VENDELINUS SPIRA, gedrukt
te Venetië 1469 in folio, het oudt'te is. Zo vind
men hier ook eene ménigte handfchriften, die door monniken
gefchréven zijn, en in zédekundige, godgeleerde
en andere verhandelingen, beflaan. De beste handfchriften
egter zijn door CHRISTLANUS RAVIUS Berlinas gefchonken:
dezen zijn Oosterfchen; fchoon er ook eene
IJslandfcIie Edda in kwarto onder gevonden word; De

E N H E T O O S T E N . 45$
oudften van al de hier zijnde handfchriften zijn DAVIDS
pfalmen naar de Vulgata, en een Euangeliarium met
imciaalfchrift: beiden uit de zévende of agtfte eeuw.
Den lak» van louwmaand bragten wij door bij den.
beer BODDAERT, die een fraai kabinet van natuurlijke zeldzaamheden
bezit, waarvan wij de zeldzaam n
e ftukken
bezigtigden. Ik zal hier noemen: eene hagedis, pandang
genoemd, uit Amboina, die door VALENÏIJ.\, in
zijn tweede d.el van China, flegt befchréven is: deze
foort is onzen LiNNéus niet bekend geweest, ten minsten
maakt hij er in zijn fyjlema geen gewag van ; eenen
grootkop, vespertillo Cephalotes: PALLAS befchrhft deze
foort; eene andere vleermuis, vespertillo forici,ws;
— eene rog van de foort des langbeks, Macrorynchus,
van de kaap de goede hoop; eene barlekijnhagedis,
Lacerta Hijtrio, uit Guinea; —- eene hagedis
uit Amboina; deze allen kent LiNNéus niet. Inzonderheid
noem ik nog de fidderiial, eenen zeer zonderlingen
visch uit Surinaamen: als men hem aanraakt,
geeft hij eenen elektrieken flag; doch iemand, die fchurft
heeft, maakt hier eene uitzondering, want zulk een fefpeurt
niet het minste van eenen fchok. In dezelfde éven»
réd'igheid, als deze visch den flag médedeelt, verliest hij
zijne eigen elektrieke kragt; maar de magneet geeft denzelven
deze verloren kragt wéder: men legt te dien
einde vijlzel van eenen magneet in het water, waarin de
visch zwemt. Een geneesheer te Surinaamen heeft deze
proeven gedaan.
Den nae» van louwmaand waren wij bij den hooglee-
raar SAX, een'zeer geleerd' man in de gefchiedenis en
Ff 4

456 REIZE DOOR EUROPA
Room r
cbe oudheden. Hij klaagde, dit rn n zig in zijn
land juist niet vee 1
, aan de Roomfche gefchiedenis en oudheidkunde
liet gelégen zijn; men maakte, zei ie hij, van
geen andere gefchiedenis w erk, dan van de Vad riandfche;
het Vaderland wlde men nog daarenboven ah een
te alle tijden vrij en oriaffianglijk gemeenebest befchouvven,
fchoon min gerrtaklijk kan böwijSen dat Holland
onder de magt der Franken en G.r naan n ?6ftaan he.fr,
welke waarheid nog meer bevestigd w -ro, doordien men
v;ud, dat in de domkerk alfa er ' wee keizers begraven zijn,
waaruit men kan z ;
en, dat het land niet, gelijk men egter
Wil bewéren, zédert cLAuprüs CIVILIS, tot op de tijden
der Spanaarden, vrij geweest is; zédert de Ilaa'sverandering
onder IVILLEM den l. is de gefchie leuis" \a:i dit
land rijk aan merkwaardige zaaken, doen voor dien tijd
fchraal.
Verblijf te Zeist.
J^j)en i«den v a n louwmaand déden wij een reisje naar
Zeist. De weg derwaard is di fraaifte, dien men kan
zieh : alöm word bet oog djor de heerhjkfte velden, tui­
nen, laat.m, buitenplaatzen, priëelen, weiden en der­
gelijken vërlüstigd , zo dat Zeist de aangenaamfte ligging
van de waereld heeft. Het ligt twee uuren van Utrecht,
en behöort den rraave MAUHITS VAN DOHNA. Deze heer
is met de tweedt doet^r van den graave VAN ZINZENDORF
gehuwd, en zelf em lid van de broedertemeente. Hij
houd zig tuaas m Engelland op. Zijne eigen woning

EN HET OOSTEN. 457
maakt het hooflebonw ui , de r-g e vleuyel word door
de ong'' 1
uw'e zttM:e r
s bewoond: de :.e'iuw en hebben
anlere aan dé zijd- Itaarde huizen. Zowei de broe"er-
als zuster-buizen zijn fraai, en ruimer dan die te Neu­
wied. Ook wera ons verblijf ui het dorp ztü, bij eenen
gehuwden broeder , SILKES gen, emd , een' zeer braaf
man, aangewezen: dir was d> eerfte reis, dat wij ooit
bij eenen Hernhudchf-n bn.ed.-r gehuisvest zijn geweekt.
In het dorp woont eene ménigte Roomschkatholijken ;
fchier all' deboeren, en die zig met den akkerbouw bézig
houden, belijden de Roomfche leer, en hebben hunne
kerk eene mijl vandaar. — Wij lieten ons het broeder»
huis tonen. Wij ontmoetten hier aanl'ton s eenen lands­
genoot, den heer UOSLIN: hij is tinnegieter en een broe­
der van den beroemden fc tlder, dien wij ie Parijs heb­
ben léren kennen (*); be'ialv n de/en is er rog een der­
de broeder-, een goudfmid , die ook bier geweest is,doch
zig tée.enwoordig in Duitse land orhoud. Wh, bezigtig-
den ook de winkels en magazijnen der broedeis en zus­
ters , die met alle foorten van waaren, welken nun kan
begéren, zo wel nuttigen a :
s tot oe pragt ditnen .en, op­
gevuld z jn. Het goud- en zilverw rk v n den bovinge»
meden afwézendn i OS.M is uitnétmul fiaai. Zijn hier»
wonende broeder, die ons overal verzelde, toonde ons
eenen winkel met al'erlei werk van tin gemaakt: daar wa­
ren fchotels, welken alle foorten vin geregten en fpijzen,
a's visch, verfchen haring, haaz;n, gebraad, vrugreu
eu dergelijken, alles zeer wél nagemaakt, verbeeldden. —
CO Zie van hstn den tweeden brief, I. Deel,

458 R E I Z E DOOR E U R O P A
Hieröp bezogten wij eenen anderen landsgenoot, den heer
LJUNGBESG, insgelijks lid der broedergemeente, hij is
getrouwd, een koopman, en heeft eene zijden fabriek;
Orebro is zijne geboorteplaats. Wij gingen in zijn ge-
zelfchap bij den heer baron VAN RANZAU, uit Holfteinvau
geboorte, die zig in het jaar 1765 hier bij de broeders
neergezet heeft: hij is officier in Franfchen dienst onder
het regiment van Tweebruggen geweest, en archivarius
der gemeente, die alle^ haare oorfpronglijke papieren in
bewaring heeft; hij is een ongemeen waardig en bemin­
nelijk heer. Verder bezigtigden wij de oude kerk,
die tut eene zeer ruime zaal betiaat, alwaar de vergaderin­
gen der gemeente in het eerst, na dat de broeders zig in
het jaar 1743 hier neergezet hadden, gehouden zijn. Voor
dezen tijd had de graaf VAN ziNZENDOiu-teiJsfelfteineene
tamelijk talrijke gemeente, welke inrigting den naam van
Heerendijk voerde. Deze plaats ligt ook twee mijlen van
Utrecht, fchoon aan eene andere zijde, en de prinfes
/ van ORANJE , grootmoeder van vaderszijde van den tégen-
woordigen erfftadhouder, had deze heerlijkheid onder
haar wéduwendtel. Deze vorstin beminde de godvrugt
zeer. De léden van dit geestlijk genootfchap vermeer­
derden d'gelijks, zo dat het te Ijsfelftein ras aan plaats
ontbrak, om genoegzaam grootehuizen aanteleggen. Zij
begaven zi * derhalven naar Zeist welk toen aan ee­
nen liollandfchen broeder , C O R N E E I S S C H E L L I N -
C E R , toebtrho, rde, die Zeist, en Driebergen, een
ander goed eene mijl van hier gelégen, van den graave
VAN NASSAU had gekogt. De heer S C H E L L I N G E K

E N H E T O O S T E N . 459
verkogt Zeist naderhand aan den graave VAN'DOHNA,
fchoonzoon van den graave VAN ZINZENDORF; Drieber­
gen bezit hij nog, fchoon hij névens zijnen zoon te Zeist
bij de broeders woont {tui). Hij Hond den broederen de
plaats om te bebouwen af, onder beding, dat zij hem ee­
ne zékere belasting aan grondrente zouden betalen. ,
De nieuwe kerk is zeer groot, en heeft geen andere fie-
raadjen , dan een fraai orgel. In het jaar 1750 heeft men
den bouw der broeder - en zusterhuizen voltooid. De
Hernhutters wonen hier in alle mogelijke vrijheid, en
fiigtlijke ftilheid en goede orde is het kenmerk van hun­
nen wandel. Des namiddags krégen wij een bezoek
van den heer prédiker LOSKIEL, den heer DOBER , prédi-
ker der broedergemeente te Amfterdam , dien wij daar reeds
gekend hadden , en onzen bovengemelden landsgenoot
den heer LJUNGBERG, die ons naar het zusterhuis verzel-
den. Wij bezogten hier de freule HEDWÏG CHARLOTTE
PALMSTRucii,nabeftaande van den heer baron RUDBECK,
die op het einde van bloeimaand des jaars 1767 uit Zwee­
den naar Zeist gekomen is, daar zij zédert haaren tijd
met veel vergenoegdheid doorgebragt heeft. Eene andere
zuster, insgelijks eene Zweedfche, RISBERG genoemd,
ging met ons in de vertrekken der zusters, daar zij zig
omtrent op dezelfde wijze als te Neuwied met allerlei
vrouwlijk werk bézig houden: alles is er zindelijk en ge­
régeld. Hierop bezigtigden wij de zaal, daar de zusters,
afgezonderd van de broeders, haar morgen - en avond-ge-
(jttt) Thands reeds overleden.

4

EN HET OOSTEN. *6i
dig was (*). Binnen een half uur was in de kerk alles
geëindigd, en elk ging naar huis, om zijne bézigheden
te verrigten; doch te 9 uuren kwam men wêer in de
kerk, wanneer een gezang, dat onbefchrijflijk aangenaam
en verrukkend was, gezongen werd; na het eindigen
van hetzelve werd het huwlijk van eenen broeder met
eene der zusters afgekondigd, waarop men weêr een
gezang aanhief. Den van louwmaand ga­
ven verfcheiden van de broedergemeente ons een bezoek.
Des namiddags waren wij bij den baron RANZAU,
die ons het archief der gemeente Het zien. Want,fchoon
het generaal-directorium thans te Barbij is, van waar alle
bevélen en verordeningen afgaan, worden nogthans
all' de papieren der gemeente te Zeist bewaard, wijl deze
plaats de veiligfte, en het minfte bloot geHeld is aan
de onlusten des oorlogs. Het archief beftaat uit twee
vertrekken, waarin agt en twintig kasfen vol gefchriften
zijn. De kasfen zijn los, en zó gemaakt, dat zij bij
(*) Schoon de Portugeefche taal op de kust van Malabar
veel gefprokea word, is dezelve egter niet toereikende voor
der, geenen, die Heidenen wil bekéren, maar men moet noodwendig
het Malabaarsch verdaan, om nieuwbekeerden te kunnen
maken. De zendelingen der broeders ziin tévens artzen, kleermakers,
leerbereiders e. z. v.; deze lieden fpréken met de Heidenen
van den Heiland: want zij bedienen zig van geen leerrédenen,
als zij den Heidenen kennis van JESUS, den bijbel, de
bondzégelen e. z. v. willen géven; matr dit gefchied door gefprekken
en door tot het hart te fpréken.
Aanm. v, Schrijver,

462 REIZE DOOR E U R O P A
brand door de vensters in den tuin gebragt kunnen vvord.n.
Onder anderen vind men hier eene verzameling
van privilégiën , die verfcheiden regenten, als de koning
van Pruisfen, de S'axifchë vorfteh, cn anderen aan de
broeders in hunne (taaien verleend hebben. De ukafen
van de keizerin KATHARINA de tweede zijn met pragtige
fieraadjen voorzién, ten deele met vergulde letters, op
pergament in groot folio , gefchréven, en een groot zégel
in eene zilveren vergulde doos is er met een lang gouden
koord aan vast gemaakt: zij zijn hoofdzaaklijk in de
Rusiifcbe taal opgefceld, en ondertékend in lentemaand
1763. Hier worden ook all' de fchriften en berigten betreffende
het zendeKrigswérk der broeders bij de Heidenen
in de vier waerelddeelen bewaard, welken, na dat
dezelven eerst naar Barbij gezonden zijn, daar men ze
affchrijft en aan alle gemeenten in Europa zend , ten
laatften hier ingeléverd en in het archief bewaard worden.
Het verdient opmerking, dat de broeders tot héden
toe nog in geen éénen Roomschkatholijken ftaat eene
gemeente hebben. Des namiddags te 7 uuren waren
wij wéder in de kerk, daar men een berigt voorlas
van het ménigvuldig lijden, welk den broederen te Sarepta
en Astrakan, gedurende de onlusten door PUGAT-
SCHEF verwekt, was overgekomen: de zusters waren
genoodzaakt geweest, veertien dagen te voren twintig
tot dertig mijlen verre te vlugten, en het krijgsvolk had
haare huizen en bezittingen geplunderd e. z. v. —•— Te
half tien waren wij wéder in de kerk, en men veroorloofde
ons, bij deze vergadering tégenwoordig te zijn,

EN HET OOSTEN. 46 3
fchoon dezelve e:genl :
jk beftémd was voor de geenen, die
des zondars te voren te 1 avondmaal geweest waren, en
nu den Heiland wilden danken en lofzu gen. Niemand,
die geen lid van de gemeente is, mag van regtswége bij
de*e gelégenheld tégenwoordig zijn: maar door bemiddeling
van den baron RANZAU en goede voorf.raak bij
de ouderlingen werd ons verlof gegéven , ooggetuigen
van dezen hunnen godsdienst te zijn, die naar gewoonte
verrigt werd, alleen met dit onderfcheid, dat door trompetten
gefchal door de vensters tot den godsdienst geroepen,
en de lhanij gezongen werd. Tot heflu.it werd bekend
gemaakt, dat een broeder LIEBISCII, uit Hernhut
van geboorte, eene reis naar Labrador wilde doen, om
Heidenen te bekéren, cn men floot hem in de vooméde
dèr gemeente in. , Den 15*11 Van louwmaand, desr
zondags, gingen wij te half négen in de broederkerk,
daar de litanij naar eene voortrefliike me'odij, doch flegts
itukswiize , gezongen werd; want een groot gedeelte
werd uit hoofde der koude maar gelézen , zodat de ganfche
godsdienst binnen een half uur geëindigd was.
Hierop gingen wij met den baron RANZAU uit, om de
ftreeken om Zeist, die zeer aangenaam zijn , te bezien.
Ook namen wij het kerkhof der gemeente in oogenfchijn,
hetwelk digt aan het zusterhuis ligt. Wij vonden hier
het graf van eenen Zweed GUSTAAF BERG, geboren te
Fahiun 1730, overléden 1751. Wij zagen insgelijks den
grafzerk van eéheq Laplander HANS ASKIA, geboren in
Lapland 1725, overléden 1758. De begraafplaats der
zusters is op dezelfde plaats, doen van die der broeders

46*4 REIZE DOOR EUROPA
dnor een water en eene laan met boomen afgezonderd.
Hier hebben verfcheiden Zwe-dfche zusters haar graf. —•
N.nlat wij onzen tijd op eene aangenaame wijze te Zeist
doorgebragt hadden, keerden wij weêr naar Utrecht.
Jweede Verblijf te Utrecht.
KN c fit!
> van louwmaand wandelden wij naar Ameüsweerd,
een all uur van Utree' t, om den geleerden
jnarquis DE SAINT MMON t> b.zoeken, weike heer zowel
als zijne beminnelijke gemaalin ons met v^el beleefdheid
ontvingen , en ons verzéiden, om ons :
e heenijke kanen,
tuin n e. z. v. te lat n zien" Dit is eene ongemeen
fchoone plaats, en de beer marquis ver r
raait dezelve
nog dagelijks. Des namiddags bezigtipden wij zijne
voortréflijl e boèkverzamelii g : hij kent zijile boeken zeer
wél, beeR zelf veele boenen gefchréven , en arbeid dagelijks
in de boekerij; zijne gemaalin vind ook veel vermaak
in het lézen, en bréngt haaren mcesten tijd in ge»
zclfchap van haaren gemaal op de boekerij door. Het was
eene regte vreug 1, dit gelukkig paar te zien , dat zulke
uitmunten' e hoedanigheid n d s geests en des har'en bezit,
en deugd, wétenfchappen en wéldoen gemeenfehaplijk
zijn voornaamfre werk laat z jn. Ue ganfche dag hep
ons in hun gezelfchap voorbij, en des avonds begaveö
wij ons naar Utrecht.
Des

E N H E T O O S T E N . 4g 5
Den ar^eti vg n louwmaand hadden wij een bezoek van
den h er RAU , die de goedheid had, ons het bëröêmd
modél van SALOMO'S tempel zelf te tonen , hetwelk de
hoogletraar DAVID MIL heeft laten maken , en dat héin
ever de 6000 gulden gekost heeft. De évenrédigheid van
dit fraai modél zeiven is als 1 tot 24 , zo dat meri hier É
duim voor 24 genomen heeft; en het is merklijk grooter,
dan ik mij verbeeld had: want het is 16 van mijne fchréden
lang en van dezelven breed. Men ziet het voor«
hof

4.66 REIZE DOOR EUROPA
-Temora, en dergelijken, vertaald. Hij is voor drie jaaren
gehuwd met eene graavin VAN EFFEREN, die omtrent ee­
ne millioen guldens bezit. Zij hebben geen ki'ndtren.
Wij bragten dezen geheelen dag , gelijk ook verfchei­
den volgende dagen , meeftendeels op Amelisweerd
door (iiuuu).
Den 26 flen
van louwmaand waren wij in gezelfchap van
dtn beer DU BOIS, eenen geleerden Janfenist , bij den
aartsbisfehop der Janfenisten te Utrecht, dfn heer NIEU-
WENKUIZEN. Hij kleed zig binnen 's huis als een
Roomfche prelaat, met het kruis en de vierkante muts;
maar als hij uitgaat , is hij ilegts als een abt gekleed.
Daar zijn omtrent zes gemeenten in deze Had, die onder
dezen aartsbisfehop ftaan. De Janfenisten hebben behal­
ven dezai aaitsbisfchop nog twee bisfehoppen , den ee­
nen te Haarlem, en den anderen te Deventer; doch wel­
ke laatfte zig thans te Rotterdam ophoud. Het is iet
zonderlings, in Holland eenenRoomschkatholijkenaarts­
bisfehop te vinden. Oi dertusfehen word hij door den
paus niet erkend ; want deze heeft dit bisdom ingetrok­
ken, en het is lédig geweest, tot dat de bisfchop van
Babijlon hier door kwam en den nieuwen bisfchop or­
dende.
Daarna bezogten wij den heer hoogleeraar VAN COENS 1
,
en bezigtigden zijne talrijke en fraaije boekverzameling,
welke drie vertrekken bellaa en uit omtrent20000boek-
deelen beftaat (*). Onder anderen heeft hij eene ménig-
(uauu) Zie ook h'et III. D. bl. 13 en 330.
[(*) De heer vm GOENS heeft zédert zijne boekverzameliug
in het openbaar verkogt.]

EN HET OOSTEN. 4&>
te Spaanfche en Italiaanfche boeken ; en deze verzamel
Ung is zeer uitgelézen, fchoon hij nooit in Italië geweest
is. Hij bezit verfcheiden zeldzaame boeken , bij voorbeeld,
Sonetti e Canzoni di divetfi antichi Autori Toscani
in dieet Libri raccolte in Fireitze, i5 2
7- 8 0
• Hij heeft
onlangs eene voorréde vóór het zesde deel der Neêrduitfche
vertaling van VOLKMANS reizen door Italië gefchréven
, in dewelke hij het nut van het reizen aantoont. De
heer VAN GOENS vereerde ons zijn gefchrift, hetwelk hij
uitgegéven heeft, toen hij niet m.er dan veertien jaaren
oud was. Thans is hij agtentwintig jaaren oud, en heeft
den titel van Roomscbkeizerlijken hofraad (yvvv).
Van de volgende dagen bragten wij er verfcheiden op
Amelisweerd bij den heer DE SAINT SIMON zeer aange­
naam door.
(ywv) Dezen heeft de heer VAN GOENS laten varen, toen hij
lid der Uuegtfche Vroedfchap geworden iï.
Gg &

468 REIZE DOOR EUROPA
REIZE FAN UTRECHT
NAAR LONDEN.
10)ÜN a6 ftm
van fprokkelmaand vertrokken wij van
Utrecht. Wij voeren met de gewoone tïeki'chuic door
de vesting Woerden en het fraaije dorp Bodegraven.
Des namiddags te 3 uur kwamen wij in de fiad
Gouda; de Franfchen noemen deze plaats Tergau. Zij
is tamelijk groot, en voornaamlijk vermaard wégens de
pijpenfabriek, welke niet alleen Holland, maar ook an­
dere landen van pijpen voorziet; de Goudafche pijpen
worden voor béter gehouden, dan ;die, welken van andere
plaatzen komen Deze flad is tévens merkwaardig wé­
gens de gefchilderde glasvensters in de St. Jans-of hoofd-
keik. Zij zijn ten aanzien der fraaiheid van verwen prag-
tig: wij hebben egter in Italië en Frankrijk, voornaamlijk
te Parijs, éven zulke fraaije vensters gevonden , fchoon
de Hollanders, en die geen anderen gezien hebben, met
de Goudafchen veel op hebben. Daar zijn in de gemelde
kerk négen en dertig groote vensters, in elk van dewelken
eene of meer gebeurdnisfen, het zij uit de bijbelfche of
Néderlandfche gefchiedenisfen ontleend, verbeeld zijn.
Verfcheiden meesters hebben op onderfcheiden tijden deze
fchilderijen met brandverw gemaakt. De oudften zijn van
de jaaren 1555 tot 1577 van DERK CRABETH en zijnen
broeder WOUTER CRABETH (WWWIV); de anderen omtrent
(vgyvrw) Zie, v.ndezen ;ALMILOVEEN/imoenitat.Tketl, PhiH

E N H E T O O S T E N . 469
van 1596, van DE VRIJ. Deze glasvensters zijn door
voornaame perfoonen vereerd, als door FILIP II. van
Spanje; deszelfs zuster MARGARETHA VAN OOSTENRIJK,
hertogin van Parma en landvoogdes der Néderlanden; WIL­
LEM I. prins van Oranje; de Staaten Generaal; verfchei­
den burgemeesters, en anderen. Van daar, dat men
tusfehen de gefchiedenisfen en opfchriften op de glazen
zomtijds de zonderlingfte flrijdigheid gewaar word: dus
heet op het eene, dat in 1557 door FILIP II. en zijne ge­
maalin MARIA , koningin van Engelland, gefchonken werd f
deze koning Clementisjlmus et Religiofisfimus Princeps,
eujus Thronus tanquam Sol, tot urn complens orbem, ft et
in fempiternum; een ander door eenen burgemeester te
Delft vereerd glas verbeeld daartégen het ontzet van Lei­
den, en daar word FILIP een loos vorst e. z. v. ge­
noemd.
Van Gouda zetten wij onze reis met den postwage»
langs eenen voortreflijk geplaveiden weg naar Rotter­
dam (*} voord, daar wij des avonds te 7 uuren aankwa­
men. — Hier hadden wij het genoegen, onzen lands­
genoot den heer BERNHARD WADSTRÖM, die met zo veel
opmerkzaamheid reist, weêr aantetreffen. -— Den 4*»
van lentemaand bezogten wij in zijn gezelfchap den hee r
GEVERS, burgemeester te Rotterdam en beftierder der
f. 101. Levensbefchrijving van eenige voornaame mannen en
vrouwen (Amlt. 1774. 8

470 REIZE DOOR EUROPA
Oostïndifche maatfchappij. Deze ontving ons met veel
beleefdheid en vertoonde ons zijn kabinet van natuurlijke
zeldzaamheden : het fraaifte, dat men bij een bijzonder
perfoon kan zien. Hij heeft zédert bijna vijftig jaaren
daar aan verzameld. Toen bij de verzameling eerst begon,
heeft hij de meeste Klikken v.or éénen zeer goed
koopen prijs bekomen; want hij was toen bijna de eenigfte
hier in het land, die zig aan dergelijke merkwaardigheden
liet gelégen zijn , en kabinetten waren toen zeldzaam:
maar thans word alles ongemeen duur betaald,
wijl in Holland fchier algemeen de neiging heerscht, om
eene zogenoemie liefhebberij, het zij iu vogels, fchelpen
en hoorns, delfiloffen, kruiden, dieren, of gedenkpenningen,
fchilderijen, tékeningen, boeken en dergelijken
befhiunde, te hebben. — Den 5* n
waren wij bij den
heer GEVERS, den zoon , en bezigtigden zijne boekerij.
Hij bezit alle Hollandfche gefchiedi'chrijvers. Verder zagen
wij bij hem een boek getiteld: Pelygamia triumphatrix
etc. AuElore TIIEOPHILO ALETEDEO, cum notis ATHA,-
NASII VINCENÏII etc. Londini Scanorum, fumtihus auttoris,post
annum 1682, 4 0
; de fraaiheid van druk en het
papier bewijzen egter, dat het niet te Lund in Schoonen
gedrukt is. Ook toonde hij ons verfcheiden handfchriften
met fraaije prenten in miniatuur, onder anderen één:
De re accipitraria , Jive de genere volantlum et moribu
eorum etc. in &to.; en in denzelfden band een ander: De
naturalibus rapacium quadrupedum, ook met afbeeldingen
in miniatuur: aan het einde van het laatfte
'taan de woorden: ANTONIUS DE LAMPUGNANO, cogtiatus
et discipulus Mtgn. JACOBI DE CAPONAGO Mediolanetijls
fcripfit hoe opus anno D. MC cccivni. 5

E N H E T O O S T E N . 471
in bet kapittel de rabie cmum [over de dolheid der
honden] word het volgend geneesmiddel voorgefchré-
ven; (xxxx) „ accipe de fi/iis ruté mixte cum fale
,, pulverizato et melk et emplausteriza locum vulnerjsp
„ et juvabit. Vel accipe de pinguedine anferis mixta
„ cum melle et emplaufteriza vulnusper triduüm velacci-
„ pe de porei veteris pinguedine et emplaflriza, vel de fi~
„ mo pecoris et misce cum vino veteri et empla/Iriza."
De heer GEVERS bezit verders all' de origineels tekeningen
van de fchilderijen van RUBENS, welken in het paleis van
Luxemburg, te Parijs, gevonden worden: zij zijn allen
do >r dezen grooten meester zeiven vervaardigd , en ma­
ken een zwaar pragtig ingebonden foliodeel uit; men heeft
den tégenwoordigen eigenaar voor dezen fchat, dien hij
op, de verkoping der boeken van den hertog DE LA VAL-
LIERE, te Parijs, voor eenen goed koopen prijs gekogt
heeft, eenige duizend gulden geboden (*)> Ook ziet men
Qxxxx) Deze middelen beftaan in onderfcheidene pleisters;
1. ééne van wijnruitzaad, met fijn zout, en honig gemengd.
2. ééne van ganzeavet, met honig gemengd, en drie dagen
lang op de wond gelegd. 3. éé.ie van vet van een oud verken.
4. eindelijk, ééne y»n'beestenmist met ouden wijn gemengd.
(*) Omtrent deze voorgegéven origineele tékeningen van RU­
BENS zijn het de kenners niet eens. Ik weet niet, dat er ooit
geld voor geboden is, zelfs niet op de verkooping van de Boe­
kerij i en waarfchijnlijk berusten dezelven nog onder den heer
legationsraad F. C, MEUSCHENI ook waren deze tekeningen niet
gekogt bij den hertog DE LA VALLISUE maar op de verkooping
van den heer GAIGUAT. Zie de befchrijving daar van bij DS
BtiaE Bibliographie inflruclive Tom. U- 3082.
Aanm. v. d. heer BODDAERT,
G g 4

REIZE DOOR EUROPA
bij hem eene verzameling van in Holland gevonden oudheden,
als lijkbusltn, ftandbéelden j lampen van gebakken
aarde (terra cottaj e. z. v, Insgelijks toonde hij ons
pen fchild, hetwelk KENAUW HASSELAAJJ, eene heldhaftige
vrouw te Haarlem, van zijne familie, toebehoord heeft:
hei is van gedamasceerd ijzer gemaakt, verguld, met beeldwerk
voorzien en met groen fluweel gevoederd.
Den ió^ n
van lentemaand vertrokken wijnaar Delft (*),
alwaar wij na verloop van twee uuren aankwamen. Wij
bezogten aanllonds den geleerden rektor van het gymnajfum,
den heer HOGEVEEN, die zig door verfcheiden geleerde
werken in de Griekfche letterkunde en philologie bekend
gemaakt heeft. Hij ziet er wél uit, is groot van
geltalte, en lévendig, en vier en zestig jaaren oud. Zijn
soon is konrektor, en insgelijks een zeer geleerd man,
en even als de vader, een Latijnsch dichter. Deiden gaven
ons hunne gedichten, welken deels van eenen fchersfenden
, deels ernstigen inhoud zijn. Een daarvan, namelijk;
Carmen heroicum, referens orationem SO^EMIDIS
ad niatronas Romanas de Jexu muliebri a gerenda repubiica
non retnovendo, heeft de zoon bij gelégenheid van zijne
aanftelhng gefchréven, en in de Franfche kerk te Derft
den 9^» van herfstmaand 1771 voorgelézen: hij laat in het
zelve SOMMIS, moeder van den keizer HELIOGABALUS,
niet yeel nadruk de verdiensten van haar geflagt, zo wel
ten aanzien der geleerdheid, als der burgerlijkegefteldheid,
fcgwérui. — Des namiddags toonde de heer HOGEVEEN
OQ Wégens het eerfte verblijf van den fchrijver te Delft,
jeie bladz. 330 en volgendta

EN H E T OOSTEN. 4?S
eng de boekerij van het gymnafium. Onder de daar zijnde
handrchriften bemerkte ik HÜGO GROTIUS aanmerkingen
over de heilige fchrift, in het Latijn, in vier kwartodeelen,
allen door dezen grooten man, wiens geboorteplaats
Delft is, eigenhandig gefchréven: het zijn dezelfde aanmerkingen
, welken in druk verfchénen zijn; in het eerfte
deel heefc hij de woorden: HUGONIS GROTII Annotatie-nes
ttc. gefchréven; de letters zijn ongemeen fijn en klein;
het Hebreeuwsch is tamelijk wél , maar fijn en vrij,
gefchréven. Ik zag ook nog een ander handfchrift van
CLAAS COM MEES VAN DER M A R K , die den Neêrduitfelien
bijbel zelf afgefchréven , en zig de nutlooze
moeite gegéven heeft, van de kapittels, verfen , woorden
en letters in elk boek van denzelven te tellen: dePfalmen
beftaan dus uit 150 kapittels, 2527 verfen, 41644
woorden en 195459 letrers e. z. v.; eindelijk heeft hij
het geheele oude en nieuwe testament zamen gerékend ;
in het jaar 1761, toen hij deze vrugtlooze en vervélende
rékening begon, was hij zéven en zestig jaaren oud. Maar
een zeldzaam boek, in oud Fransch gefchréven, of, liever,
overgezet, zal meer verdienen aangemerkt te worden,
namelijk la legende dorée, in folio, zonder jaartal
en plaats, fchoon men bij den eerften opflag ontdekt, dat
het van de oudlte tijden der boekdrukkunst is: de letters
zijn bijna Gothisch. — Toen wij uit de boekerij en
over de groote markt kwamen, hadden wij gelégenheid,
het klokkefpel op den nieuwen kerktoren te horen. Dit
is het voortreflijkfte in zijne foort, welk men in Holland c,
en misfehien in gansch Europa, vind. Men verhaalt,
dat de Amfterdaiaiuers hetzelve met zo veel zilver, als de
Gg 5

474 REIZE DOOR E U R O P A
klokken wégen, wilden betalen, doch dat deze aanbïed;ng
niet was aangenomen. —— Tégenover de kerk ziet
men aan de andere zijde der fraaije makt het 'ladnuis, boven
welks deur het volgend aartig opfchrift ftaat:
ïlac domus odlt, amai, punit, confervat, honorat
Nequitiam, pa cem , crinitna , jura., probos.
In de gemelde kerk bezigtigden wij act verwondering het
graftéken van prins WILLEM ï. Aan de hoeken der tombe
ftaan vier bronzen flandbeelden , welken éven zoveele
deugden met derzelver eigenfobappen voordellen , namelijk
de vrijheid met eenen vergulden hoed op en eere vergulde
fpeer in de hand ; de geregtigheid inet de fchaal;
den godsdienst met een boek en eenen tempel ; en de
geftrengheid met eenen doornrak in de hand. De gevleugelde
faam van brons , die het graf, waarop de prins
zittende verbeeld word, vóór zig heeft, rust, niettégen-
Ilaande haare grootte, met haare ganfche zwaarte alleenlijk
op den grooten teen. De heer HOGEVEKN zeide , dat
men het juiste zwaartepunt na ve>fcheiden vergeefs gedaane
proeven door een bloot toeval getroffen had. Dit gedenkteken
is in de daad fraai. Hier liggen voor het overige
all' de. prinfen en prinfesfen van het Oranjehuis begraven
, men ziet egter geen graffchriften op dezelven.
Naast het gemelde gedenktéken is het familiegraf van
GROTIUS : het ingewand van HUGO DE GROOT word daar
ook bewaard, doch zonder eeuig opfchrift'of gedenktéken
(yyyyji zijn lichaam rust denklijk nog te Rostock,
N a e e n e 611 a n d s r 2
(OTOO
poogingen van den Heer P. BUR.

EN HET OOSTEN. 475
alwaar hij geftorven is. —- Wij keerden den zelfden
dag weêr naar Rotterdam.
MANNCS SECUNDUS , welke men lezen kan in SAX. Onom. P IV.
p. 104, en IOÓ". , leest men op het gedenteeken, dat thans ter
eere en gedagtenis van den grooten man, te Delf, door zijne
aabeilaauden is opgerigt, het volgend grafdicht.
H U G O N I G R O T I O
S A C R ü M.
Predtgium Eurtpre, docti flupor tinicus orbis %
Natura at!gu(lu;n fe fuperantis opus:
Ingcnii ccilatis aptx, yirtutis image,
Celfms butnana conditivne decus:
Cui peperit Libani leêtas de veriice cedros
Defcnfus verx rcligionii honor:
Quem lauru Mavors, Pallas decoravit oliva ,
Quum belle et pact publica para dar et:
Qj/em Thamefts Batava miraclum, et Sequana terra
Fiderat, adferuit Sueonis aula fibi:
GROTIUS hic fiius est: tumulo discedite, quos non
Mufarum et patria fervidui urit amor.
GROTIUS zelf had deze twee regels vervaardigd, om op zijn
graf gefteld te werden:
Grotius hic Hugo est, Batavüm captivus et exul,
Legatus regni, Suedia magna % tui.
te vinden in GROTII Spijl. p. 915. — Doch de Heer BJÖRN-
STÜHL geeft hier eene averegtfche onderrigting, daar het zeker
is, dat het lijk van GROTIUS, wel gebalfemd, van Ilostok naar

475 REIZE DOOR EUROPA
Den 23

E N H E T O O S T E N .
477
een Griekfche brief van MELANCHTON aan den beroemden:
LASKY (aaaaa) is van eenen zeer merkwaardigen inhoud;
ANNA MARIA SCHUUEMAN hteit eene Profopopoee' op GUS­
TAAF ADOLF, in het Fransch en Latijn, gemaakt, welke
wij aflchréven. Zo namen wij ook een affchrift van de
opdragt aan de koningin CHRISTINA , die DANiëL HEINSI­
US in zijne Exercitationes facm ad novum testamentum 3
(Lugduni Ratavorum, 1639, in folio), eigenhandig gefchréven
heeft: men vind in dit boek nog wel eene andere
opdragt aan de ftaaten van Holland en Westfriesland;
maar in het exemplaar, dat wij hier zagen, (laan op het
eerfte fchoone blad vóór den titel de volgende woorden
met gebroken gefchrift (fraSturfchrift) : Serenisfma Potentisfim&que
Heroinct ac Domina, Dominte CIIRÏSTINAE
D. G. Suecorum Go t hor urn Vandalorumqut Reginee GUS­
TAVI Magni Maximi post memoriam omnium Prir.cipis
expresf van lentemaand bezogten wij den
Lutherfchen prédikant SMITII, een'waardig' man van zé-
•entig jaaren, die veel vlugheid bezit en zeer belézen is.
(aaaaa) Dit ZRI, dgakelijk, JOIMNNKS A LASCO zij».

47*5 R E I Z E D O O R E U R O P A
Hij is ook fchrijver van verfcheiden, allen nog in band-
fchrift liggende, fchriften, namelijk eenigen, welken de
kerklijke gefchiedenis van Holland, inzonderheid met op­
zigt tot de Lutherfchen in dit land, betreffen, en ver­
fcheiden banden uitmaken: elke flad heeft haar bijzonder
bo.kd.el, bij merkt oi d_r an.leren aan, dat reeds in het
jaar na dat LUTHER. de kerkhervorming had begonnen,
namelijk in 1518, te Dordrecht Lutherfchen geweest wa­
ren, die daarin de gevangnis geworpen werden, doch
ontkomen zijn. Hij vereerde mij zijn exemplaar van een
Prospectus, hetwelk de boekhandelaar JOANNES HOFHOUT
te Rotterdam, in bet jaar 1726, in het Latijn had uitge­
géven: deze man was toen voornémens, de beroemde
Atlantica van OLOF KUDBECK, egter alleen in het Latijn,
zonder den Zweedfchen tekst, in twee foliodeelen te la­
ten drukken; maar wijl het hem aan een genoegzaam ge­
tal intékenaars ontbrak, werd het voornémen niet
uitgevoe r
d: hij wilde er namelijk 6co hebben, en elk
exemplaar in klein formaat zou 28, in groot formaat 40 ,
gulden kosten; ondertusfehen heefr HOFHOUT en de fchrij­
ver der gemelde Latijnfche aankondiging in het geheel
niets gewéten van het vierde deel der Atlantica , dat ook
in d,; daad zo zeldzaam is, dat er in Zweeden en Dee-
nemarken niet meer dan twee of drie exemplaaren van
voorhanden zijn. De heer SMITH bezit ook ANNA MA­
RIA SCHUURMANS tamelijk zeldzaam boek de ÏV*.A*IU-—-
Wij vergaten niet, te vernémen , of niet ergens een graf­
fchrift of gvaftéken ter eere van den beroemden BAILE ge­
vonden wierd; maar men verzékerde ons, dat er niets
dergelijks was, en dat hij te Rotterdam in een der kei-

E N H E T O O S T E N . 479
dêrs onder de Franfche kerk, die onder de leraar voordgaan
, begraven is. Men verhaalde ons voor het overi»
ge, dat voor tien of twaalf jaaren verfcheiden goede
vrienden zamen beflotcn hadden, de geleerden tot een
prijsfehrift: ter eeregedagtenis van BAILE , uitreuodigen ,
en op het beste van dezelven eenen prijs van honderd
dukaaten te zetten; zij openden eene infebnjving, en elk
zon een dukaat betalen, ten einde deze fom te vinden;
msar in de geheele rijke flad Rotterdam werden flegts zéventien
infehrijvers gevonden, en dus is er van dit gedagrenisfehrift
niets geworden.
Den 26t*n van lentemaand gingen wij uit Holland naar
Engelland onder zeil, en kwamen, na dat wij door veele
tégenwinden en onbedendig weeder opgehouden waren,
eindelijk den & aea
van grasmaand aan de brug te Londen
aan.

4«Ö REIZE DOOR EUROPA
REIZE DOOR ENGELLAND.
Verblijf te Londen.
w
rj vonden te Londen verfcheideri landgenooteh (*);
Den i)Aèt> van g asmnand bezogten wij ónzen ouden;
vriend den heer HRUNS, door wien wij met alle Duitfche
openhartigheid en téderlleid ontvangen werden. Bijwoont
bij doktor KENNicoTTj bij wien ik ook ftraks een bezoek
aflei, en onbefchrijfiijk wél ontvangen werd. Hij gaf mij
de lijst der intékenaars op zijn bijbelwerk. Het verdient
aangemerkt te worden, dat er uit Zweeden, den koning
daar Onder begrépén, 19; uit Frankrijk daartégen, den
koning médegerékend, maar i* zijn. Men kan uit deze
intékenaarslijst eenigzins over den fmaak in de HebreeuW-
fche letterkunde in elk land oordélen. In Holland bij
voorbeeld worden er 34 , in Spanje 20, in Duitschland
31, in Engelland enSchofland 268, eninlrland 24exem-
plaaren van genomen. Maar, wat moet men er van zeg­
gen , dat Italië flegts voof 5 exemplaaren ingetékend
heeft, Zwitzerland maar voor 3 en Deenemarken voor*,.,
welken alle vier voor rékeningvan den koning zijn? Het
geheel getal van intékenaars bedraagt 435 (f); en, daar
elk
(*) Van dezen vind men uitvoerige berigten in het III. deel,
den LXI. en LXV. brief, gelijk ook in den II. brief van hes
Aanhangzel.
(**} Naderhand is het getal tot 453 vermeerderd.
Aant. v ,d. Uitgévtr.

EN HET ü O S T E N. 4n
elk van dezelven 8 guineas betaalt, kost alleen de uitgaaf
van dit werk 3624 guineas. De verzameling der varianten
heeft reeds eene uitgaaf van 1000 guineas veroorzaakt.
Den i6 de
" van grasmaand bezigtigden Wij de beurs
van Londen. Deze verdient de oplettendheid van alle
reizigers. Zij beftaat uit een fraai vierkant gebouw, dat
met boogftellingen, waaronder men voor régen en onweeder
befchutting vind , en in het midden met eene ruime
plaats voorzien is. De ftigter van dit gebouw is THO-
MAS GRESHAM, en zijn ftandbeeld ftaat onder de boogltelling
, doch heeft geen ander opfchrift, dan zijnen
naam. Het ftandbeeld van fir JOHN BARNAKD in tégendeel,
dat insgelijks onder de boogftellingen flaat, heeft
men met het pronkend opfchrift: Humani Generis Decus
[eer des menschlijken geflagis], veifierd. Beide gemelde
heeren zijn aldermans geweest, en hebben aan de ftad
Londen veel goeds bewézen. Midden op de plaats ziet
men het ftandbeeld van KAREL It. te voet, welks voetnuk
het volgend zonderling opfchrift heeft: CAROLO II. CAE-
SARI Britannico Patri

4§a REIZE DOOR E U R O RA
EDUARD III. 1326; de beide volgende nisfen zijn wéder
lédig, dan volgt HENDRIK V. 1412, HENDRIK VI., EDU-
ARD IV.; de volgende nis is ook weêr lédig; dan volgt
HENDRIK VIL, Ut ND RIK VIII., EDUARD VI. , MARIA I.,
ELISABETH e. z. v. Ouder her llandbeeld van KAREL I. leest
men het volgend opfchrift: EJKiïïl BAE AIKH Serenis/Imi
ac Religiofitfimi Principis CAROLI Primi Anglice,
Scotia , Fr ancien et Hiberhidt Regis, Ficlei Defenforis
{bis Martyris corpore et e/JIgie) impiis Rebellium manibu
ex boe loco deturbata et confracta A. D. MDCXLVIII. Restituta
et bic demum Colkcata A. D. MDCLXXXHU in de
naaste nis volgt aanftonds KAREL II. A: 0: MDCXLVIII;
zo dat de beide KROMWELS uitgefloten zijn, en men de
regéring van KAKEL 11. met het jaar der onthoofding zijn»
vaders begint te rékenen, hetwelk eene zonderlinge te%
genflrijdigheid veroorzaakt, wijl het fiandbeeld des vaders
in het zelfde jaar, waarin den zoon de regéring reeds
word toegefchrévtn, namelijk 1648, als impiis rebellium
manibus deturbata et oonfraEla word genoemd, zou iemand,
die'in de gefchiedenis niet ervaren is, ligtlijk in
het denkbeeld kunnen komen, dat dit onder de regéring
eens zoons, dien nogthans op een ander fiandbeeld den
titel: Jüelicidc generis humani gegéven word, was voorgevallen.
GUILIEIMUS III. Rex et MARIA II. Regina
ilaan iu eene nis, die in twee deelen afgedeeld is; daarop
volgt de koningin ANNA. De thans regérende koning
OEORGE III. heeft eene in het oog lopende Helling ; men
zegt, dat hij de Schotten aanziet, die hunne plaats
op de zijde der beurs hebben, werwaard hij het gezigt
heelt.

fe N H E T O O S T E N . 483
Bij onzen waardigen landsgenoot, den heer KAREL LIN­
DEGREEN ,bezigtigden wij eene zeër fraaije en groote ver­
zameling van oude en nieuwe gedenkpenningen. Daar
Üjh onderfcheiden zeldzaame Hukken, voornaamlijk in de
verzameling der ïriuntèri onder KROMWEL gellagen : zij
overtreffen die van HEDLINOER in fraaiheid , en zijil
zo fijn, als of zij gegraveerd waren 5 zij zijn van SIMON,
eenen vermaarden Engelfehen meefailleur, gemaakt: de­
ze man leefde ten tijde van KROMWEL en KAREL II. en
ftierf in Engelland aan de pest; die SIMON, welke in
het gevolg van het gézantfcMp aan de koningin CHRIS­
TINA naar Zweeden ging, was zijn broeder. De groote
gedenkpenning , die bij gelégetiheïd , dat de koningin
MARIA ten tijde van den paus JULIUS III. de Roomfche
leer op nieuw in Engelland wilde invoeren, g^flagen is,
is ongemeen zeldzaam; op de ééne zijde vertoont dezelve
hèt borstbeeld van den paus met het opfchrift: JUL.US
III. Pontifex Maxhnus; op de keerzijde zie' men Engel­
land in de gedaante van een gekroond vrouwspeifuon op
dé kniëri liggende, en de pauï geeft haarde hand, om
haar opterigtcn : naast zijne heiligheid ftaat een kardinaal,
een prins met een zwaerd, en eene gekroonde vrouwege­
daante (de koningin) met hét bovênfcrrrift: AngH% refur-
ges, en in den onderrand: Ut nutte növisjimb die.
Den 1 fren Van bloeimaand hadden wij gelegenheid, hèt
pariementshuis, en wel the Houfe of the Lords, anders
het Hoogerhuis, in het fransch la cftambre hauteJ ge­
noemd , ié zien. Het was dezen dag voor ieder otói;
want er zou een regtfgedii.g, Itétwelk doof beroep vóór
H h a

484 R-EIZE D O O R E U R O P A
het huis der lords gekomen was, beflist worden (*)
Toen di grootkanfelier binnen kwam, werden de rijks-
tékenen, als de lcepter met eene kroon, het zégel, het-
wt 'k in eenen rijk geborduurden en met bet Engelsch wa­
pen verfierden zak bewaard word , vóór hem gedragen.
De kanfelier is fpeaker, of fpréker, van het huis, en hij
alleen h eft het regr, om den hoed optezetten , wanneer
de koning er tégenwoordig is. De vergaderzaal beitaat
uit eene groote en tamelijk hooge gewelfde zaal. De
troon des konings ftaat voor in de zaal onder een verhé-
melte, en te weerzijde van den troon een leuningftoel
voor de beide b'oeders des konings of voor zijne zoonen.
Op den grond vóór den troon liggen vier groote met
wol gevulde en met feharlaken overtrokken kusfens, waar­
op men zit: dit is ter gedagtents, zegt men, dat de wol
EngeHands voomaamfteti rijkdom uitmaakt, en deszelfs
gewigtigfte waar is. Tégenover in de zaal ftaan agt ban­
ken, die infgelijks met feharlaken bekleed, en, zo men
zegt, ook met wol gevuld zijn. Op dezelven hebben de
lords hunne plaats; maar gemeenlijk zitten zij niet op
eene plaats uil, maar wandelen, gelijk zulks ook te Ve­
netië gebruiklijk is, heen en wéér, en fpréken met elkan­
der. De regts) léging werd met een gebed begonnen, het­
welk door eenen der bisfehoppen , vóór de wolzakken
knf knde. gedaan werd. Daaröp werden de partijen en
derzelver tetuigen geroepen. Men deed hun den eed af­
legden ; hetwelk op ceze wijze gefchied: die den eed doet
(") Het f'oo cerhuis is dc'laatfte aanleg in Grootbrittanien ea
Irland, en vonnist en dernier tes/brt. Aanm. v. d. Sshrijvtr>

EN HET OOSTEN. 485
zegt niets, maar legt alleenlijk twee vingers op het Enari-
gelieboek, en de onderkanfelier leesr hem d n eed voor,
waaró'p de andere het boek kust; en hiermede 13 de eed
afgelegd. De regtspléging begon niet voor drie uuren.
De kanfelier trad zelf toe, en reikte den advokaaten het
koninglijk wapen toe om het te kusfen. Dit gélchied zijn­
de, werden de deuren geopend, en het volk, kon binnen
komen. De advokaat droeg toen zijne zaak voor, het.
welk tot vijf uuren duurde, en waarin hij zig altijd van
de aanfpraak Mylords of Tour Lordfhip [uwe lordfchap-
pen] bediende, doch den koning nooit noemde, fchoon
hij vóór den troon was. De fprdkende advokaat was de
geen, die de zaak vóór het hoogerhuis had doen bren­
gen. De twist betrof eenen uiterften wil, waarbij een
rijk man in Schotland zijner minnares al zijn goed ver­
maakt had, hetwelk hem als de oudfle in de familie toe­
behoorde, en dus door deze erfmaking derzelve voor al­
toos zou onttrokken zijn geworden: weshalven de fami­
lie had geoordeeld, regt te hebben, haare k'agte deswége
intebrengen, en zogt het testament te vernietigen, doch
zij had reeds vóór de rcg'ers ia Schot'and, welken de
erfmaking bevestigd hadden, het regtsge üng verloren.
De advokaat der klagende partij fprak zo lang, dat voor
den verwérenden advokaat geen tijd overfcn. t 0 11 te ant­
woorden; maar de zaak moest tot den volgend.n dit; uit-
gefleld worden. Men is zeer nieuwsgierig om t verné-
men, hoe de zaak zal uitvallen; want de uiterlte wil van
eenen ftervenden word in Engelland befchouwd als iet
zeer heiligs, en daar men met de uiterlte omzigtigheid
mee handelen moet; en évenwelfchijnt die, over welken
Hh 3

486 R E I Z E D O O R E U R O P A
dit proces hangt, onbillijk te zijn. Qndettusfchen veran­
deren de lords zelden het vonnis, dat door de laager reg-
frers uitgefproken is. Wie lust heeft, de Engelfche wet-
ten en regérit^sgefteldheid regt te léren kennen, moet
den Commenhry on the Lam of Englatod hij WILLIAM
BLACKSTONE lézén, waarvan de zesde druk te Londen
1774 in vier kwartodeejen, gelijk in oktavo, insgelijks
in vier deelen , en op éven zo veele bladzijden met klei­
ner letter, uitgekomen is; de beroemde heer GIBBON be­
val ons dit werk aan; dcch voor eenen vreemdeling is
het genoeg, het eerfie deel daarvan te lézen.
Den so [ic
" van bloeimaand waren wij bij den heer MAC-
FHERSON, den uitgever en eerften vertaler van OSSIANS
gedichten. Hij zeide ons, dat deze liederen eerst door
de barden werden gezongen, en naderhand opgefchréven
Werden; hij bad er twee handfchriften van gezien, een
op pergament, het ander op papier: de gedichten in het-
eerfte waren drie of vierhonderd jaaren (bbbbb), maar
die in bet andere niet zo oud; verfcheiden van dezelven
waren zeer fraai gefchréven, ten deele met vergulde let­
ters en fraaije printen inminatuur: het fchrift in het alge­
meen was doorgaans het Angelfaxisch. Bij gevolg vervalt
het voorgewen, dat deze gedichten nooit in gefchrift voor­
handen geweest zijn, voor dat de heer MACPHERSON de-
(bbbbb) DcTcKora is, zekerlijk, ouier: ook als OS*,AN zelf.
Men leze de fchoone verhandeling van den heer Marquis DE
r:. s.;i;K voor de TemOrtt , enden Heer SAXE Otww. Lit. P. L
p. 587. e, v,,daar OSSIANS leeftijd ormrend het jaar 286,gefield
wordt.

EN HET OOSTEN. 487
zeiven naar mondelijke overleveringen opgefchrévfn liad.
De vaerzen hebben in de grondtaal, welke de beer MAC-
PHEKSOIN vcor de teltifche bond, maat en wélluidentiheid,
doch zijn vrij en beflaan uit zes tot négen lettergreepen:
zommigen hebben zelfs flotrijmen. De Hooglanders zingen
deze gedichten niet, maar zegden ze op als eetiefoort
van recitatief. De heer MACPHERSON beeft er niet het
minde aan veranderd of bijgevoegd, maar ze alleenlijk in
orde gebragt. Zij hebben ook verfcIiHlehde léz'ngon : de
uitgéver heeft egter bevonc'en, dat de mondelijke over-,
léveringen dikwijls juister, dan de gefchrévenen zijn. De
taal, waarin zij vervat zijn, is de moedertaal van dm
heer MACPHERSON, en in zijne kindsheid heeft hij tot in
zijn twaalfde jaar geen andere dan deze gefproken. De
Gexmaanen, waarvan TACITUS fpreekt, zegt hij, zijn
Kelten of Galliërs geweest, die over den Rhijn getrokken,
en naderhand naar Briranië gekomen zijn; de Katten.,
bij voorbeeld, waren naar Schotland gekomen, alwaar
eene (treek is, die.nog héden ten dage Katta heet. Hij
toonde ons eene kaart van Schotland, op de plaats zelve
vervaardigd: de naamen zijn nog tégenwoordig dezelfden,
als in de gedichten van QSSIAN ; bij beloofde, den
heer marquis DE ST. SIMON, over wiens Franfche vertataling
van OSSIAN hij zeer voldaan is, deze kaart over te
zenden. Hij verhaalde, dat men in zijne familie vertelt,
dat 'een MACPIIEUSON Schotland bad verlaten, en bij den
koning GUSTAAF ADOLF in dienst getréden was, en dat
van dezen het tégenwoordig graaflijk .geflagt VON FEI-SÉN
in Zweeden aftlamt; voor het overige waren er in Schotland
zeer veelen van zijnen naam» armen en rijken, die
H h 4

488 R E I Z E DOOR E U R O P A
zamen in ééne ftreek wonen, en af komelingen van éénen
ftamvader zijn»
f t e n Den 2a van bloeimaand gingen wij met den heer
JOHN MILLER ( :!
) naar den grooten en fchoonen tuin buiten
Londen, die aan den heer FOTI-IERGILL , eenen rijken
kwaker, en tévens zeer beroemden geneesheer en bekwaamen
kruidkenner, toebehoort. De tuin is zeer groot en
in verfcheiden bijzondere deelen afgedeeld. De vreemde
gewasfen beflaan eene groote plaats. Men ziet hier den
rrootlten teeboom, die in Europa gevonden word: hij is
eens mans lengte hoog, doch de ftam is dunner, dan een
kleine vinger. Het is merkwaardig, dat deze teeboom
buiten in de open iugt ftaat, doch des winters met ftroo
bewaard word, om hem voor de fneeuw te befchutten;
fchoon de heer MILLER van eenen Chineesch gehoord
heeft, dat in China de teebooinen met fneeuw bedekt
zijn.
f t c n
Pen 3i toonde de heer SOLANDER ons het Britsen
muféum. Ik zal van de voortreflijke zaaken, die daar bewaard
worden, alleenlijk het volgende opnoemen : téke«
ningett der Surinaamfche gewasfen en bloemen door mevrouw
MERIAN, in twee folio deelen, elk deel heeft 500
guineas gekost; het hoofd van HOMERUS van brons:
dit is het beroemdfte antiek, dat voorbanden is; doktor
ME AD, die het in Italië voor 1200 zechinen gekogt had,
heeft het ten gefchenk gegéven; twee te Mesfina gevonden
glazen vaten, die zeer groot zijn, en een fraaimaak-
(*) Men vind van hem uitvosriger berigt in bet III, deel ?
LXI en LXV, brtcf.

E N H E T O O S T E N . 4S9
zei hebben; - Hetruscifche vazen, ten aanzien deraf-
beeldzelenop dezelven de fraairten, die men kent: WIN­
KELMAN plaats dezelven onder de meesterftukken der konst,
die uit de oudheid tot ons gekomen zijn, als het detde in
ran?. Het meeste en voornaamfte in dit muféum uit Ita-
Jiën en Siciliën is door den beroemden ridder HAMILTOH
bezorgd.
Den a* n
van zomermaand waren wij bij den heer DU-
ANE, bezitter der aanzienlijkfte verzameling van oude
munten in Engelland en misfchien in Europa. Zij overtreft
het kabinet van den heer PELLEIUN te Parijs, het
welk anders voor een der vollédigden gehouden word.
Het getal der munten van den heer DUANE beloopt bij de
20000, onder dewelken nog geen één ftuk dubbeld is,
en over de 500 gouden zijn. Hij is voornémens , deze ganfche
verzameling, ten minften de zeldzaamfte munten, in
koper te laten gravéren, en er gefchiedkundige verklaringen
bij te voegen. De beroemde Italiaanfche plaatfnijder
BARTOLOZZI Is er toe beftemd, om dezen arbeid op zig
te némen: hij heeft reeds een gedeelte met de uiterfte nauwkeurigheid
gegraveerd. De heer DUANE heeft over deze
munten twintig jaaren lang verzameld, en er 8000 guineas
aan beneed; maar thans word deze verzameling op
acooo guineas gefchat.
Den io d c n
van hooimaand bezigtigden wij de merkwaardigheden
van den tower te Londen, die door WILLEM den
veroveraar aangelegd is; fchoon de grondflag reeds van
JULIUS C/ESAR afkomt. Men heeft eene gedrukte befcbrijving,
in het Engelsch en Fransch, van de voornaamlie
merkwaardigheden van denzelven: ik zal hier derhalve»
Hh 5

49° REIZE DOOR EUROPA
Biets anders aanhalen, dan het geen in die befchrijving
overgeflag ?n is, en inzonderheid tot de gefchiedenis be­
hoort. Wanneennen er in komr, ziet men het huis, waar
EICHARD III. de beide zoons van RICHARD IV. heef iaten
worgen: in het zelfde huis heeft de bi-ftbop van Roches-
ter, lord ATTERBUEY, gevangen gezéten: hij was nauw ver­
bonden met lordBOUNCBROKE, die met de vlugt ontkwam,
en met den dichter POPE. De groote toren, die thans
tot een kruit en kogelmagazijn gebruikt word, is van
W I L L E M den veroveraar af tot op den dood van HENDRIK
VIII. het woonpaleis der koningen geweest. Ter Imker
zijde toonde men ons het vertrek, waar lord BIRON tn
OLIVIER, en naderhand WILKES en de loxdmafor croszuY
voor eenige jaaren gevangen gezéten hebben: W I L K E S ,
die thans loidma/or is, werd gevangen gezet, oni dat
hij het 45fte nommer van den North- Briton gefchréven
had. Verder werd ons de plaats gewézen, waar HEN­
DRIK de VIII. zijne drie gemaalinnen, de koninginnen
C R A Y , A N N A BOLEN , dl KATHARINA IIOWARO heeft laten
onthoofden: de kastelein van'den tower noemde ons nog
verfcheiden andere perfoonen, die een dergelijk lot had­
den gehad. Wij bezigtigden ook het tuighuis, welk door
W I L L E M UI., prins van Oranje, in orde gebragt is; na-
derhandplagt hij er zomtijds in te éten, en wel ondereen
vcrhémelte, dat uit zamengezette piftoolen gemaakt was,
en tusfehen vier geflingerdezuilen van hetzelfde geweer;
men vind hier zulk eene aanzienlijke méaigte wapens, dat
er 80000 man,en meer, méde kunnen uitgerust worden ,
in den laattten ooriog tusfehen Spanje en Portugal werd
dit tuighuis bijna gehee! van geweer ontbloot, wijl men

EN HET OOSTEN. 49?
het altemaal aan de Portugeefen zond, en naderhand niet
terug kreeg; doch daar na heeft men het weêr op nieuw
zo voorzien, dat het thans voor één der grootften in Eu­
ropa kan aangemerkt worden (*).
m Hier eindigt het uittrekzel uit het Europeesch dagboek
van onzen BJÖRNSTSHL. Engelland beflaat er zulk eene kleine
plaats in, wijl de fchrijver zelf bij zijn léven het voornaamfte,
dat hij in Engelland bemerkt heeft, omftandig heeft befchréven
in vijf breedvoerige brieven, die hij in de jaaren 1775 en 1776
te Londen en Oxford heeft opgefteld: men vind deze brieven in
het III deel, bladz. 231 tot 313,, de laatfte van dezelven ein­
digt met BJÖRNSTKHLS vertrek naar Turkije in lentemaand 1771$.
Aanm. v. d, Uitgéver.

B L A D W IJ Z E R
A i
X
-*- A
VAN HET
V IJ F D E D E E L .
A
'
(N DER), Luterfche predikant en fekretari» der Haarlem.
fche Maatfchappij. 40a,
AARDBéviNo te Straatsburg. 8r.
AARDKLOOT van brons. 36.
AARTSBISSCHOP te Straatsburg. 66. 19.
der Janfenisten te Utrecht. 454.
ABSYRTUS. 344.
ACTA DÜISBURGENSM. 3 IQ.
ADANSON. oordeel van Linnéui en Haller over hem. 18.
ADMIRALITEITSHUIS te Amfterdam. 412.
ADRIAAN VI. (huis, waarin) te Utrecht geboren ii, en gewoond
heeft. 453.
AFBEELDINGEN van het plantenrijk in koper, te Karlsruhe. 113.
AFBEELDZELS der hoogleenars te Leiden. 393.
der keizers, verzameling daarvan. 43?.
AGAATEN (merkwaardige). 172.
AGRICOLA, geestlijke bij de Hernhutters. 232,
AI, of Iuiaart. 293.
AKADEMiè'N in Holland. 371, 372.
der wétenfchappen te Manheim. 164.
der fchilder-er. beeldhouwk. te Dusfeldorp. 319,
AKKERBOUW in het kanton Zurich. 9.
in het markgrasffchap Baden. 119.
AIBAST (weërfchijnend). 174.
ALBEKTI Motnus. 157.

V IJ F D E D E E L . 403
ALBIN , Histoire des oifeaux. 228.
ALBINUS, de heilige 314.
ALEXANDER de morbii. 355.
ALFTER, vikarius. 3°°>3°7*
ALLAMANU, hoogleeraar. 3491 35 r
»
vooilé/dngen van hem. 390,
ALMGREN, zwaerdvéger. 227.
ALOE (boom,. 550.
ALPHEN, fecretaris. 394' 3P5«
ALTSIÏ TEN , gebroeders te Don. 298.
AMADEMAGDO, kruid. 358.
AMELISUEE.IT. 464. en volg.
AMERIKA, of het met Europa is veresnigd geweest. 449.
AMMAN, te Schaf haufn. 59.
AMNELL, hoogleeraai te Upfal. 34-4.
AMSTELBRÜG. 431.
AMSTERDAM , verblijf aldaar 40!.
Merkwaardigheden. 409.
Lutherfche kerk. 418
Grondflagen der gebouwen. 434,
ANDERNACH. 278.
ANGELO, groep van hem. 339.
ANHALTZERRST (vorst en vorst'n van) te Bazel. 46".
ANNA f graftombe van), gemaalin van Rudolf van Habsburg. 37.
ANKONE (d'), hooglceraar te Bazel. 39.
ANU SciiERtwAN , koning van Perfië. 360.
ANTITHESKS de Jezus Christ & du pape. 364.
ANTONIACUM. 278.
ANTONIUS en Fauftina, vergoding v»n dezelven in elpenbeen. 340.
ANTONIUS de re accipitrnria etc 470.
AFOLLO'S tempel te Schwetzingeo, J77.

494 BLADWIJZER VAN HÈT
ARABIC', Joodsch rijk aldaar. 360.
ARAM C
CHB taal. 310.
ARAB C:I;DAE historia Timüris. 34.
ARCHIEF, openbaar te Zurich. 19.
te Straatsburg. 73. en volg. 86. 93. en volg.
te Manheim. 144.
te Frankfort. 203,;
te Kasfel. 23 l.
(Duitsch Rijks) te Ments. 254. 458.
van het domkapittel te Ments. 257,
van het domkspittel te Keulen. 31 i.'
der Hernhutters te Zeist. 46*1.
ASKENIIOLZ, de Gefchiedktindige. 86.
bergraad, te Manheim. 173, 178.
zijne fchriften. 173. en 164.
ARETVEUS de calcalo, 355.
ARGE.NSON (d') 43.
ARISTARCIIUS de magnimdine foüs etc. 770'
ARisTOTELEsJatrica. 355.
ARMINI(JI (anekdoten van). Cl,
ARQÜIKO, haven. 358.
ARULLEUIJKUNDE. 379.
AR-TZEMJMIDDEL (zonderling), 47:.
ASCIIAFFENCURG. 212.
flut aluaar. 221.
AsfEMANi bibliotheca. 360.
AiHEr.iÊ M te Amfterdam. 439.
ATTERBURIJ, bisfchop. 490.
AVG BÜRGSCHE geloofsbelijdenis. 255,
AUG t. 44. 49.
ALCÜSIA Rauracorum. 44. 49.

V IJ F D E D E E L . 495
AÜGUSTINI civitas Dei. 155»
AutiUSTUSBURG. 296.
AUTOLYCI Scripta mathematica. 77,
AVILA (d'), Catalogue etc. 29.
B
ABENHAUSEN. 224'
Merkwaardigheden van het flot aldaar. 225.
B.
Graffchrifien in de kerk. 226.
Merkwaardigheden in de Sakristij. 226.
Belegering in den dertigjaorigen oorlog. 226, 227.
BACHIENES Palestina. 321.
BACKER , fchilder. 209.
BADEN (Roomfche) bij Heidelberg. I42.
(Warme) te Wisbaden. 255.
te Emferbad. 276.
EADENDURLACH, (tegenwoordige markgraaf van), deszelfs hof. io5 4
deszelfs (lot, tuin en architf, te Bazel. 57.
fchriften. 122.
Karakter en beminlijk gedrag. u8.
des markgraaven Gcorg Frederiks fchriften. 106.
(tegenwoordige markgraavin van). 108. U5.
haare geleerde werken. 113.
Prins Karei Augustus. 110.
deszelfs moeder. 112.
(Markgraavin Maria Jofepha van). 129.
BAER, zilverfmid te Straatsburg. 96.
BAILE. 375.
zijn woordenboek. 421.
gedenktéken en gedagtenisfchriften op hem* 479,
BALDNERS tékeningen van gedierten. 89.
BAI.THAZAR, otrerfte. 85.

496 BLADWIJZER VAN H Ë T
BAR, Hernhutter- 282.
BARBIJ, Hernhutters aldaar. 461.
derzelver nkadétnisch kollègie. 284.
BARKEY, hoogleeraar. 343. 3J9,
zijne fchriften. 343.
BARNARDS fiandbeeld. 481.
BARRY (de), burgemeester te Bazel. 41.
BAZEL, reis der waard van Schafhaufen. 31.
Verblijf aldaar. 32.
Domkerk. 37.
Wijze om de uuren te tellen. 42.
St. Janskerk. 45, 46.
St. Pieterskerk. 5r, 52.
Barvoeterskcrk. 59.
BASSANA , fchilderijen van hem. 245.
BAUDISZ (generaal), zijn harnasch. 307.
BAUDIÜS, te Leiden, anekdoten van hem. 6U
BAUER (vou), minister. 235.
BECK, hoogieeraar te Bazel. 33.
BECKER, hoforganist te Ments. 272.
BEDWELU thefaurus. 392.
BEELDHOUWWERK te Dusfeldorp. 317.
BEGRAAFNISDEUREN. 445.
BEGRAAFPLAATS der prinfen van Oranje. 474.
BEITBISCHOI klooster in Egipte. 356.
BLLDERBUSCH, flaatsminister. 297.
BENBELLONA Reveil- matin etc. 365.
BENED:CTUS Floriacenfis. 438.
BE>;TLEYS oordeel over de taaien. 100.
BENZEL, geheimraad. 199.
BENZEL, kanfelier te Ments. iSa, 2»o,
EEN-

V IJ F D E D E E L . 497
BENZEL, officier te Manheim. 18a.
BERCH, hoogleeraar te Upfal. 274.
BERGEN (flag bij). 211.
BERGENTHAL, dorp. 352.
BERGSCHOTTEN, zingen hunne liederen. 487.
BLRGSIRASZER. 213.
zijne geleerde werken. 213. 316.
BERGVLAS. 293.
BERGWERKEN in het graaffchap Wied. 288.
BREKHEY, natuurkundige. 396.
zijne fchriften. 396.
BERKMEYER, natuurkundige. 434.
BERNOULLI (Daniël). 39, 41, 43, 59.
zijn gefprek met Lodewijk XV. 41.
BERNOULLI, Apotheker, 43.
Deszelfs zcon. 43.
(Jean), de oude, zijn graffchrift. 51,
(jean), de jonge. 39, 41. 52.
(Nikolaas) , zijn graffchrift. 52.
(Jakob), zijn graffchrift. 59.
Hoogleeraar te Benin. 60.
Hun wapen. 51. 53. 59.
BERG, hoogleeraar in den Haag, deszelfs fchriften. 359.
BEIJER (van) te Straatsburg. 85.
BIANCHINI Antiquités &c. 92.
BIBLIA Pauperum. 372.
BIBLIA.NUERS werken. 13, 158.
BIBLIOTHECA palatina. 138.
BICKER, Natuurkundige te Rotterdam. 357.
B dQuren der Hernhutters. 46c.
BIJBEL, zeldzaame uitgaaven van denzelven, of van enkele boe-
1 i

493 BLADWIJZER VAN HET
ken, in de eene of andere taal. 4, 14, 21, 29, 6$ t
76, 82, 91, 92, 95, 96, 194, 198, 203, 217,
237 > 37 2
» 4°°dergelijke
zeldzaame handfchriften. 4, 12, 27, ioö,
253* 3°i 5 302, 311 > 3", 355 > 4 2
tf, 454-
Finnifche. 92.
IJslandfc'ae. 93.
Malabsavfche 93.
BINNENHOF in den Haag. 335.
BISSCHOP te Bazel. 50.
BISSCHOPPEN der Janfenisten in Holland. 466.
BISSCIIOPSHEIM. 104.
BLAAUWJAN. 434.
BLACKSTONE'S Commentary etc. 486.
BLADEN, ontlëding derzelven. 396.
BLINDE (een), zijne groote vordering in de wétenfchappen. 16'0'i
BLUME> defzeifs werken. 225.
BOCHART, brieven van Christina aan hem. 376".
BOCIZF.LSZOON (Joannes), zijn afbeeldzel. 297.
BODDAERT, natuurkundige. 455.
BODELOT d'Airval, over het reizen. 79.
BODMER. 15.
zijne uirjaave der Minneliederen. 15.
BOCKMAN, hoagleeraar te Karelsruhe. 111, 113,
zijne fchriften. 111.
BOEKDRUKKUNST,«lerzelver oudfte gefchiedenis. 95, 96, ipg,
217, 253, 277, 296, 310, 372, 400,405, 437.
derzelver uitvinding. 372, 378, 400, 401, 404,
BOEKDRUKPERS (nieuwe). 42.
BOEKEN (veibodcne). 445.
fiotKEaij vaa Heidegger, 3.

V Ij F D E D E E L . 459
EOEKLRIJ van het natuujfoüderzaekend genootfchap te Zurich. lis
en volg.
(ftads) te Zurich. 3, QO.
(openbaare), te Schafhaufen. 20=.
(St. fans), te Schafhaufen. 29.
(Freijfche), te Bazel. 34.
(openbaare), te Bazel. 36".
d'Annones, te Bazel. 40.
Euxtorflche. 4T.
van Grijr.a;us. 4:.
van Foesch,, te Bazel. 49;
van Ifelin. 61.
van le Grand, te Bazel- 62.
(Ur.iverfueits), te Straatsburg. 66, 68, 76, 87, pij
96, 97, 101.
van Schöpflin. 66, 63»
te Dresden. 71.
van Brunk, 71.
van Spielman, te Straatsburg. 72.
van Fleischinan, te Straatburg. 72.
Van St. Jan, te Straatsburg. 82, 95.
van het aartsbisfchoplijk kweekfchool, te Straatsburg.
87, sr.
Van den abt Louis, te Straat-burg. 92.
van Koek, te Straatsburg. 93.
(Vorstlijke), te Karelsruhe, 106"
der markgraavin, te Karelsruhe. 114.
van den markgraaf van ttaden. 117.
van Rabbi Jedidis, te Karelsruhe. 125,
der Jefuiten, te Hudelfeerg. 135.
der Uciveifiteit, te Heidciberg. I37 4
l i 2

£oo BLADWIJZER VAN HET
25oEKERij (nagelaten) van Grsevius. 137.
van Hottinger. 137.
(•Openbaare). te Manheim. 144.
van Desbillon, te Manheim. 152.
van Dalberg, te Ments. 193.
der jefuiten, te Ments. 194.
der Karthuizers , te Ments. 198.
(Stads), te Frankfort. 2co, 209.
van Gogel, te Frankfort. 208.
(vorstlijke), te Hanau. 213.
van den hof kleermaker, te Hanau. 217.
der Jefuiten, te AfchafFenburg. 222.
der Benediktijnen, te SeÜgenftadt. 2:3.
vah den graave Ifenburg. 218.
van Iber, te Hanau. 229.
van Wagner , te Hanau. 236.
van Hundshagen, te Hanau. 337.
van L'ichtenftein. te Frankfort. 242.
van Senkenberg, te Frankfort. 244.
van Purmtn, te Franfort. 250.
van Uff.nbach. 250
vati Wolf, te Hamburg. 253.
der Uiüveifiteit, te Ments. 253-
QWolfenbutrelfche). 253.
(Weimarfche). 253.
van Belden, te Ments. 264.
van den Jood Zacharias, te Ments. «7ci
van den Jood Oppenheim. 270.
van den Jood Levi, te Manheim. 270.
van Wördtwcin, te Ments. 272.;
" vsa Btcker, ie Ments. 272.

V IJ F D E D E E L . 501
BOEKERIJ der jefuiten, te Kpbler.rs. 273.
der Karthuizers, te Koblents, 277.
der Rijksridderfchap. 278.
van den baron Gijmnich, te Bonn. 293.
van den baron Belderbusch. 297.
van Altfladten, te Bonn. 298.
der Exjefuiten, te Keulen. 301.
van Hillesheim, te Keulen. 309.
der Brigittijnen, te Keulen. 309.
der Karthuizers, te Keulen. 310.
der Benediktijnen, te Keulen. 310.
van het domkapittel, te Keulen. 311.
van Karei den Grooten. 311.
van den heiligen Pantaleon, te Keulen. 314.
der Univerfiteit te Duisburg. 318.
des Erfftadhouders, 342. 367.
van Barkey. 344, 363» 366,
van Hemfterhuis. 344.
van Fagel. 353.
van Meerman. 355. 362.
van de la Fite. 369.
van Roijer. 375, 380.
van Vosmaer. 381.
der Univerfiteit te Leiden. 383. 391.
van Twent, te Leiden. 388.
van Tak, te Leiden. 392.
ran Van Alphen. 394.
van Enfchedé, te Haarlem. 400,
der ftad Haarlem. 304.
van Burman. 409.
vin Ctevenna, te Amfterdam, 416.
Ii3'

ga2 BLADWIJZER VAN HET
BOEHERÏJ van Van Dam, te Amfterdam. 424.
van Verlieijk. 425.
der Remmiftranten. 456.
(ftads) te Amfterdam. 43c. 437.
van Clairon. 445.
(ftads) te Utrecht. 454.
van Van Goens. 466.
van Gevers, te Rotterdam, 470.
van her Gymnafium, te Delft. 472.
van fïoltlede, te Rotterdam. 476.
BOEKBEWAARDER zonder boekerij. 3"4»
BOERHAVE, anekdoten vun hem. 100, 393, 3pfj, 39S.
Graffchrift op hem. 349. '
Zijne dogrer. 397.
(buitenplaats van). 39^.
BoERijn Zwitserland. 7.
BOKTIUUS. i.9.
XoHEDDiK , löven van Saladin. 34.
BÖHMER, gezanr. 78.
BÖKLERS graffchrift te Straatsburg. 83.
BOLEIHANV'uit Ongarijë. 347.
BoLiNGAR') en Graven::a, 20c.
BpNN, vert.-Iijf aldaar. 292.
1 1: flot aldaar. 294.
BOOMSTEENEN, hoe die zig in marmer vormen. 17,
BORAX. 410.
Bos, lusthuis. 334.
Bo=QVEr, te Hanau. 217.
BO ! ER V OI.EN. 336.
BcuGtNEE, en deszelfs fchriften. 1:5»
BOÜVET, droit d'ArmcSo 295»

V IJ F D E D E E L . 5°3
BOUWKUNST, (Gorhifche). 45a.
BRACKSMIÖFER, hoogleeraar te Straatsburg. 80.
BRAué (Tycho) , brief van ,hem. 147.
BRAKELS graftombe. 330.
BRANDSPIEGEL (ongemeen groot). 294.
BRANDT, fchilder. 400".
BRElTiNGER. 12.
zijne werken. 13.
Brieven aan hem. 13.
BRIASSON, boekhandelaar. 351.
BR GITTA'S openbaringen. 156,
BROEK, een'dorp. 446.
BROEKHUIZEN. 427, 428.
BRÜCKNER, te Bazel. 36.
zijne fchriften. 50,
BRUEL , flot. 296.
BRULLIOT, fchilder. 316,
BRUNI;. 71.
BRUNS. 480.
zijne fchriften. 71.
BRUTI Vlndici» contra Tyrannos. 3^4.
BRUTUS , of hij Caofar met regt gedood heeft. 440.
BUACHES landkaarten. 73.
BUCCINUM arvanum. 245.
BUCHEL, bakker en tékenaar. 58.
B'ÜRGEMEESTERDRAGT te Keulen. 305,
BÜSCHINGS aarJbefchrijving. 321.
BÜTTINGHAUSEN en deszelfs fchriften. 133»
BUFFONS natuurgefchiedenis. 72.
BULLE (gouden). 310.
BURMAN , de oude, anekdoten van hem. 100,
li 4

5©4 BLADWIJZER VAN HE/
BURMAN de jonge, en zijne fchriften. 4G8, 409, 415, 4T8,
43', 435.
de kruidkundige. 415, 435.
boogleeraaien uit deze familie. 435.
BUURT , predikant. 441, 450.
zijne geleerde Vrouw, 441 , 451,
BUXTORFEN (grafschriften op de), 37.
BÜXTOKFII Lexicon Rabbinicuin. 34.
BuxroRFs boekerij. 41.
c
hunne familie. 37.
V^«ciLi0« fecundus Curio. 134.
CfesAR, predikant te Heddersddrf, en zijne fchriften. 289.
CEIAR (Julius). 440,
C.
Zijn óver'togt over den Rhijn. 289.
Cou'tx van hem. 437.
OSARIUS Kenlfche gefchiedenis. 297.
CAJA\US afbeeldzel. 406,
CAL-.ET:S Piarium Helvericum. 56.
CAMERARIUS 'ijalatènfchap van handfchriften. 144.
Briefwisfeling. 144.
CAMPANUS, Godlijke en heilige fchrift Guts veele jaaren ver.
dulsterd. 363.
CAWCRINÜS, hofraad, en zijne fchriften. 214,
CAPITE-TONTIUM (de) traftatus e:c. 157.
CARACCIO, gegraveerd ftuk van hem. 22J.
CARI ENTIER Alphabete tironien. 91.
CA.-A (deila), Rime et Profe. 155.
CASAS (de las) Opera, 155.

CASSM. 117.
V IJ F D Ë D E E L . 505
CASTILIO (Balthafar). 134.
CASTIL ONE (Sebastiaan). 154.
CASTRA vetera. 322.
CAjThUii Hadriani. 197.
CAÜ.X (de), en zijne fchriften. 171»
CELSIUS Akademifche difputen. 352.
Hierobotanicum. 387.
Anekdoten van hem. 393.
CENsrmmJs de die natali. 312.
CHAISE . predikant, en zijne fchriften. 359.
CHALCEDOMER, merkwaardige. 136.
CHALCOLIBANUM. 451.
CHAurtPiED's geleerde werken. 421,
CHEMNITS werken. 61, 3

So6 BLADWIJZER VAN HET
CLAIRON, konful. 424..
CLAUDIUS Civilis. 336.
CLEMENS gedicht op Gustaaf Adolf. 363.
CLEMENS de XIV. 454.
CLEOMEDIS Meteora. 345.
CLERKII Icones infectorum. 209.
CLICHTCVAEI Anti- Lutherus. 375.
CLIFFORD. 399, 415.
zijn buitengoed. 399, 407,
CLOCKNER, natuurkundige. 425.
CODEX Canonum etc. 312.
COLIBRI en derzelver nesten. 293.
COLIGNY, anekdoten vsu hem. 377.
COLINI , Sekretaris te Manheim. 160.
COLLA, een boer, fchilderijen van hem. 38,
COLONIA Airrippina. 303.
COLUMBANI Vits. 27.
COMMERCON , natuurkundige. 16S,
COMNENUS contra Juda?os. 355.
COMPAGNIE (Oostïndifche) te Amfterdam, derzelver magazijnen.
409.
CONCERT te Schafhanfen. 25.
te Bazel. 52.
te Frankfort. 204.
CONDAMINE (de la), 35, 4!. .
CONTREEIA , eene ftsd. 350.
CORIOLANUS enz. 339.
CORSEJI Repertorium. 272,
COURIER du Bas-Rhin. 321.
COV

V IJ F D E D E E L , 507
CRAS, hoogleeraar. 412, 440.
CREUTZ , gezant. 337.
CREVENNA, geleerd koopman. 416.
Caoix (de la), fchilder. 378.
fchriften. 357.
CROMWEL. 483.
Medaille op hem, en van zijne munten. 59.
CROZA , kabinet van hem. 70.
CURIO de ampliuidine regni cceleftis. etc. 243.
Cui ER, wiskundige. 369, 370,
CCTPER , natunrkundige, 370.
CYRILLI confesfio. 14.
CYRILLUS Lucaris. 375.
D.
D ACIER , anekdoten van hem. 426.
DAIILBERGS Satcia. 209.
DALBERG (Vrijheer), en zijne familie. 193.
QOveriMuitenant). 434. 44^
DAM (van), geleerde te Amftsrdaai. 423, 439-
DANIËL, Jood. 270.
DANIELE , geleerde te Napels. 366".
DANTES werken. 153*
DARMARIUS. 102.
DECRETA Concil'd Bafileenfis. 310.
DEGENFELD, graaflijk huis. 180.
DELFSTOFFEN, Ilusfifche. 161.
(verzameling van) van ftengel. 17a.
Cancrinus. 214,
DELFT, kerken aldaar. 330» 33 r.

5o8 BLADWIJZER VAN HET
DENIS, te Manheim. 173.
DEHNER, fchilderijen van hem. 158.
DRSBILLON, exjefuit te Manheim. 152.
zijne fchriften. 152.
DIADICHI van Damaskus. 90.
DIEREN, zeldzaamen. 335.
bij Biaauwjan. 434.
DIJK (van), fchilderijen van hem. 245.
DIODORUS Siculus. 278.
DIPTYCHON van elpenbeen. 19.
SITTELOW van Leeuiven. 444.
DIVES Augia. 56".
DOCTOREN in het Kapittel te Keulen. 308^
DOEVEREN (van), hoogleeraar. 389.
DOIINA, graaf. 456.
DOLLANDSCHE verrekijker. 178.
DOMKAPITTEL te Ments. 362, 263.
te Keulen. 308.
DONATUS. 405.
Downs Scotus, zijne werken eg graf, 303.
DRAAKENBOOM. 437.
DRUKVORMEN (houten). 372» 4°°»
DRUSUS gedenktéken. 197.
DUA.NES muntkabinet. 489.
DUBOIS, Jmfenist. 466.
DUSSELOO:IP. 316.
DUISBURG, 318.
DUITSCHLAND (reize door). 64.
DUNCANS verzameling van zeldzaame Historifdic fchriften. 368,
DUNGERN (baron)- 256.
püPONT. I07.

V IJ F D E D E E L . 509
DURLACH, reize derwaard. 110.
Vorstlijke tuin aldaar. 111.
ECK (van), fchilderijen van hem. 362.
ECHINO- melocaftus. 437.
EDDA, IJslandfche. 454.
EDELLIEDEN, hun voormalige titel. 188.
EDELSHEIM, geheimraad. 100.
EGINIARD, en zijn graf. 223-
ECLISAU , ftad. 24.
ElIRENBREiTSTEIN. 273»
EHRENREICI, hofraad. 244.
zijn zoon. 244.
EIKELSTEEN voor Keulen. 313.
ELEKTRIEKE fteen. 171.
ELIESEAA, koning van Ethiopië. 360.
ELTEN, ftift. 320.
EMESER bad- 276.
ENGELSMAN van den proprieteten. 405.
ENGELLAND (tegenwoordige koning van). 238.
(Standbeelden der koningen van) op de beurs. 381.
(Reize door) 480.
ExscHEDé, te Haarlem. 400.
ERASMUS van Rotterdam, zijn graffchrift. 37.
Bokaal. 45.
Woning te Bazel. 50.
Wapen. 50.
E.
Encomium Stultiti*. 58.
Zamenfpraak. 206,

5io B L A D W I J Z E R VAN HET
Briefwisfsling. 146.
ftandbeeld. 326.
het huis wa:r in hij geboren is. 326*
Brieven. 58.
Anekdoten van hem. 5".
ERFSTADHOUDER der Nederlanden. 337.
Anekdoten van hem. 53, 55.
ESPAGNOLETTE , fchilderijen van hem. 158.
ETRENNES Pa'.atines. 159,
EUCUDIS Optica. 77.
EUGENIUS (prins), anekdoten van hem. 99»
Ï^ABRICI Bibliotheca Grreca. 102.
FABRIEKEN te Heidelberg. 139.
der Hernhutters. 231-
FACEL, griffier. 353. 3S7.
FALKENHEINS Dauids harp. 343.
FALKENI.UST. 296.
FASCICULUS temporum etc. 277* ]
FAUST, boekdrukker. 373.
FEL'RONIUS boek. a;o.
FEH HU Antiqu'itates Homerica;. 72.
FEREERS reisbefehrijving. 75.
FEP.SEN, grsaf. 347.
F.
Oorfprong van deze familie. 4874
FEVRE (le), Werktuigkundige. 294.
FISCHBACH, goudfmid. 238.
FITE (de la), deszelfs fchriften. 369.
zijne vrouw, ca derzelver fchriften. 343, 355,

V IJ F D E D E E L . 511
FLEISCHMAN, geheimraad. 70.
FLORUS. 318.
FORSCH, zijne nagelaten verzamelingen. 49,
FONTEIN, zijne gefchiedenis. 427.
FORMEV. 329.
over het aanwézen van God. 54.
FOTHERGILLS kruidtuin. 488.
FOURMONTS Chineefehe (praakkonst, anekdoten daarvan. 251.
FRANCISKAANEN , hun kerk en klooster te Keulen. 303.
FRANKFORT aan de Main. 199, 24J.
ftadhuis aldaar. 200, 205.
verdéling der ftad. 200.
rijkdom der i'nwoners. 201.
voorregten der ftad omtrent eenen nieuwen keizer. 297.
FRANCISKÜS I., z^jne toerusting. 343.
FRATRFL, fchilder. 17Ö.
FREDERICI 11. Episrola;. 3Ö6.
FREHERI Theatrum. 241.
FREIJ, te Bazel. 34, 35.
zijne erfmaking. 34.
FREIJ, kapitein. 35.
zijne werken. 35.
FRIEDERICHSTEIN. 287.
FRISHEIM, baron. 401.
FROBENIUS huis te Bazel. 50.
FRONDE, partijfchap in Frankrijk. ioS.
FUCHS, hoogleeraar. 178. 268.
zijne werken. 269.
FÜESZLI, zijne verzamelingen en werken. 10.
FOI-DA, abt aldaar. 195.

51* BLADWIJZER VAN HET
G.
GTAGNTER, leven van Mahomet. 420.
GALLJEN, idkenaar. 2-20.
GALLIËRS, gevoelen van Macphcrfon over dezelven. 487.
GALITZIM, prins. 70, 78.
GAMBS, archivarius te Straatsburg. 67, 73, 75,
GAUBIL. 97.
GAUÜIO, anekdoten van hern. 420.
GAUPP, kapitein te Karlsruhe. 128.
GAUTIER, plaatfiiijder. 113, uó.
GEER (de). 38.
GEISAÜ, geleerde freulens te Karlsruhe. 125.
GENOOTSCHAP, natuuronderzoekenJ, te Zurich. II.
Helvetisch, te Schinsnach. 62.
Dichtkundig, in 's Hage. 371.
Leidsch. 388.
proefondervindelijk, te Rotterdam. 327.
der fraaije wétenfchappen, te Leiden. 395.
geleerd, te Haarlem. 402.
de libertate et concordia, te Amfterdam. 433.
GEORGE III., zijn ftandbeeld. 482.
GERBERTI (Papa; Sijlveftris) Epistoia;. 154.
GEREGTSHOF van het hoogerhuis te Londen. 483.
GERICKE (Bariholomeus) , deszelfs werken. 365.
GERISAU, dorp. 33.
GERMAANEN, gevoelen van Macpherfon over dezelven. 487.
GERSON de meditatione. 157.
GESCHUTGIETERIJ in den Haag. 379,
in Amfterdam. 452.
GES.

GESNER, kanunnik. 5.
V I J F D E D E E L . 513
zijne werken. 16, 17.
zijne briefwiffelirg. iP.
GESNER, dichter. 9. 16.
GESNER, hoogleeraar, en zijne fchriften. 18.
GEZANGROEK, Ongaarsch. 51.
GEZONDBRON, te Kleef. 320.
GEVERS, burgemeester, te Rotterdam. 469, 470.
zijn zoon. 470.
GEVOEL, onderfcheid der verwen daar door. 69, 70»
GEZINDHEDEN te Neuwied. 281.
te Rotterdam. 329.
te Amfterdam. 429.
GIOVEMAZZI, abr. 350.
GIRARDON, kunstenaar. 3455.
GLAS, kunst om met brandverw daarop te fchilderen. 447.
GLUCK, predikant in Lijfland. 127.
GODSDIENST te Bazel. 46.
verfchillende, te Straatsburg. 46 , 69, 70.
der Hernhutters te Zeist. 458 ,lA59t 4 Ö2
> 4^3»
GOGEL, bankier. 208»
GOLDIIAGEN , exjefuit. 197.
GOLIUS , anekdoten van hem. 385.
zijne werker. 250, 346.
GOLL, te Amfterdam. 419.
GONZAGA , nuntius. 41.
GÖRTZ , Staatsminister. 315.
GÖTÜE. 20c.
GOTHENIUS, lector. 418.
GOUDA. 468.
GOUDEN bulle. 205, 354, 259.
K k

5*4 BLADWIJZER VAN HET
GOUJER, wVjsgeerige boer. 5, 15.
GRAAFT, tékeningen vaii haar. 436.
GRAFSCHRIFTEN der Hernhutters. 463.
GRAND (le), hoogleeraar te Bazel. 52»
GRAVAMINA natioms Germanicce. 278.
GRESHAM, zijn ftandbeeld. 481.
GRILL, koopman. 4.19.
GRIMM, vriend van Diderot. 350.
GRIPELLI, ftandbeelden van hem. 317.
GRONOVIUS, (Abrahamj. 390, 391.
(Joan. Jakob), anekdoten van hem. 391.
GROOS, hofraad te Karlsruhe. 107.
GROSCHLAG, minister. 252, 265.
GROTIUS afbeeldzel. 379.
zijne handfchriften. 473,
familiegraf. 474.
zijne begraafplaats. 474.
zijn graffchrift. 475.
GROTTE te Poppelsdorf. 292.
te Hartekamp. 407.
GRUDERMAN, een boer. 28.
GRTJNDLER, zendeling. 92.
GRUNDLER te Heidelberg. 134.
G. S. A. de causfis, quibus Eüfabetha etc. 365.
GUERULER, predikant te Straatsburg. 69.
GUUTTARD. 161.
GUNIH H va Schwartzburg, keizer, zijn dood en graf 207*
GUSTAAF Adoif, anekdote van hem. 223.
ïija gedenktéken te Nurenburg.>43,
gedenkpenningen op hem. 248.
ziju borstbeeld in wasch. 96",

V IJ F D E D E E L » 513
GUSTAAF Adolf, brieven aan hem. 145,
Griekfche brief aan hem. 145.
brieven van hein. 151.
zijn togt over den Rhijn. 189, 190.
gedenkteken aldaar. 189.
zijn afbeeldzeU 190, 209.
Anekdoten van hem. 169 , 277.
GUSTAAF III. 192.
Zijn verblijf te Oppenheim. 192,
te Frankfort. 209,
te Hanau. 214.
brief van hem aan baron Sind. 295,'
GUSTAAF Wafa, treurfpel. 422,
GUSTAAFSBURG. 196.
GUTTENBERG. 374.
GuijET zijn regtsgediog. 69.
GWETTA, een vloed. 31.
GYMNASIUM (illuster) te Karlsruhe. 113,
te Ments. 194. 255.
te Frankfort. 200,
te Hanau. 219*
GYMNICH, prefideiï 1, 295,
I ÏAAG, reis van Nieuwégen derwaard. 523,
HAAGDISSFN, zeïdzaamen, 455.
HAARLEM. 400.
H.
belegering der ftad. 403,
HAARLEMS doelen. 403.
HAAS, Boekdrukker te Bazel. 4?^
Ilï'fFLiN t boekbewaarder. 15T.
Kfc %

&i ÊL AD WIJZER VAN HET
HAGEKBUCH'de Diptychis. etc. 19.
van Roomfche opfchriften. 322,
HAIIN, prefident, te Karlsruhe. 112,
HALLER. 75.
hooglec-raar. 452. 453.
Confeils etc. 44.
HAMILTON, graavin. 86.
HANAU. air;
ridder. 489.
(lot. 217.
ftadhuis. 229.
graaf Filip. 226.
r
; . '
(afhecldzels van al de graaven van). 229.
HANAUSCIIE troepen. 236.
HANDSCHRIFTEN, zeldzaame. 4. 12 en volg. zS. 29. 73. 77.
89. 90. 91. 101. 106. 116. 135. 144. 175 198. 201,
270. 195. 297. 301. 304. 310. 312. en volg. 318. 342.
344- 355. 362. 365. 375- 383- 392. 405. 4«6. 420.
431. 437. 438. 454. 470. 472. 476. 486.
I'ARDT, rektor te Ments. 195,
HARDY, kunstenaar. 304.
HARMONICA. 136.
HARTEKAMP. 399, 407.
HARTMAN, hoogleeraar, te Mittau. 15.
HARTS, taal der berglieden aldaar. 179,
KASSAZON, tegengift. 358. • '
HASSELAAR], burgemeester. 402.
(Kenaud), eene heldin. 403.
haar fchild. 472.'
HAURISII Scriptores historire Romante. 140.
HIBOEEUWSCH , unfpraak van hetzelve. 442.

HEDDESDORF. 289.
V I J F D E D E E L . '51?
HEDLINGER, zijne gedenkpenningen. 10. 38. 53.
HEEM (de) fchilder. 422.
HEEMSTEDE , flot. 406.
HEERENDIJK. 458.
HEIDEGGER, burgemeester, te Zurich. 3.
zijn zoon. 4.
HEIDELBERG. 132.
HEILIGE driekoningen, hun graf. 313.
HEIN, admiraal. 331.
HEINSIUS, anekdoten van hem. 272. 418.
Exercitationes facra. 477.
HELMONT , te Hanover, anekdoten van hem 275.
HEMSTERHUIS, de oude. 55. 427.
de jonge. 332, 338 , 339, 340, 344'
zijne fchriften. 340. 341»
HERBARIUM, alleroudst. 73.
HERBELOT, een brief van hem. 356.
HERBERT, tolk. 398.
HERCULES Saxonus, 322.
HEROS (les) de la ligue. 203.
HERRMAN , h logleeraar, te Straatsburg. 72.
HERRNHAGF.. 231.
IIERRNIIUTTERS , te Herrnhage. 231«
te Marienborn. 253. j
te Neuwied. 281.
te Amfterdam. 447.
te Zeisr. 456.
te Sarepta en Astrakan. 462.
HERTZH Biblioth. Germanica. 258.
HESZ, ftadsboekbewaarder te Zurich. 79$
K k 3

51* BLADWIJZER VAN HET
HESSENDARMSTAD , prins Georg Karei. 229.
HESSEHKASSEL (erfprins van), zijne werken. 213. 219,
berigten van hem. 219. 220. 22";i
zijne gemaalin. 214.
zijne moeder. 217.
lijkréden op haar. 218.
zijn zoon. 218.
HETRUCISCHE vaten. 172.
nagemaakte. 340.
de kostbaarfte antieke vaten. 483,
HEITRES de Ia fainte Vierge. 376.
HEUSZER , boekbewaarder. 194.
HEVELIUS , anekdoten van hem. 346.
Machina coelestis. 346.
HEYNEMAN, geleerde kleermaker. 217.
ÏÏIERONIS Geometrica. 355.
HILDEBALD, aartsbisfehop. 312.
HILLESHEI.M, domheer. 308. 313.
HIMJARITISCHF. letters. 361,
HlRZF.I., 5, II.
zijn zoon, 9, 10.
HISPAKUM Glosfarium etc. 391,
HISTCRIA Lonbardici. 56.
HITTE In Surinaame. 450.
HOET, zijne lijst van fchilderijen.
HoEV (van), natuurkundige. 33S.
HOFSTEDE. 476.
JIOGEVEEH, boekhandelaar, 395.
rektor. 472, 474.
conrector. 472.
hunne fchriften. 474,

V I J F D E D E E L . 519
HOHENFELDT , domheer, en zijn geflagt. 274.
HoHENZOLLER (VOrSt Van) 94.
HOL (vergiftig) bij het Embferbad. 276.
HOLAAR (Coquilles gravées par). 382.
HOLBEIN, fchilderijen van hem. 36, 38, 47, 336, 338.
oorfpronglijke tekeningen van hem. 36, 47, 58, 70, 78.
zijn doodendans. 45, 47.
HOLBERG. 300.
HOLLANDSCHE taal. 53.
dichters. 394.
HOLLANDERS, hun geest van koophandel en huishouding, 326.
HOLZHAUSERI Interpretatio Apocalypfeos. 267.
HOLZHAÜSER, voorzeggingen van hem. 267.
HOMBERG ZU VACH, hofkanfelier. 211.
HOMERUS Scholia inedita. 386,
(hoofd van) 488.
HONGAARSCH huis te Keulen. 313.
HONTHEIM, wijbisfchop. 279.:
HONTHORST, fchilder. 339»
HOOGERIIUIS (vergaderzaal van het) in Engelland. 483.
regtsgeding aldaar gevoerd. 484.
HOTTINGERI Speculum Helvetico- Tigurinutn. 10.
zijne handfchriften. 13.
brieven aan hem. 13.
HOUTSNÓDE, oude. 405.
HOUTEN bal in eene vrouw gegroeid. 246,
HÜBER, te Bazel. 38, 41.
HUPSCH, baron. 299.
HUET, en zijne fchriften. 154.
HUGENIUS , zijne handfchriften. 342.
HÜMBERT, fchilder. 379-
K k 4

5=o BADLWIJZER VAN HET
HUXDSHAGEN, hoogleeraar. 237.
HL TTANUS te Keulen. 302.
HYGINUS. 155.
HYPSIKLES fchriften. 77.
HYUERIS. 438.
T
J-ASLONSKIS fchriften. 387.
JAKOBI, dichter. 313.
L ,
JANSENISTEN, te Utrecht. 454, 46Ö.
JASÏOY, asfesfor. 212, 221, 231, 240.
JA VAAS papier. 3

V IJ F D Ê D E E L . 521
JONCOURT, boekbewaarder. 342.
JONES , zijn Poefis Orientaüum. 420.
JOODEN te Straatsburg. 81.
in Arabië, 359.
geleerde,in Amfterdam. 442.
JOODENBAD te Andernach. 287.
JOSAI AT, patriarch te Konltantinopel. \\6.
JOSEPIU Historia. 29, 310.
getuigenis van Christus. 438.
JOURNAL oeconomique. 55.
de Bouillon. 32T.
encyclopedique. 321.
ISELIN de oude. 33 >
de jonge. 33.
zijne fchriften. 50, 62.
IsENuiEiiL. 193 , 252.
word van zijn ampt verlaten. 26I.
ISENBURG, graaf. 100, 227.
prins, 211, 228.
Isis, haar ftandbeeld. 236.
JUIIONERS. 289.
JULIUS Celfus Conftantinus. 437'
JUNG, hoogleeraar te Heidelberg. i35«
JLNTERBUCKS afgefchréven handfchrift. 310.
JUSTELLI Bibliotheca etc. 102.
JUSTINUS. 318.
IWAN, Czaar. 86.
ÏCABINET van zeldzaamheden bij den heer Baurt. 450,
KAKAOBCOM. 433.
K.
K k 5

52* BLADWIJZER VA* HET
KAMFERBOOM. 123.
KANAAL tusfehen Leiden en Haarlem. 399,
KANEEI BJOM (bastaard). 123.
KANEELILOUT. 430.
KANEELMAGÜZIJN. 409.
KANONNEN, om te beproeven. 343.
digt gegotene en geboorde. 379, 380.
KANONKOGELS van gebakken aarde. 290.
KAPELLEWERK, pragtig. 414.
KARAIBEN. 448.
K/iREL ds groote. 12.
zijne lévensbefchrijving. 27.
munten van hem. 2Ó4.
zijne boekerij. 3:1.
KAREL IV., keizer, 208.
KAREL VIL, keizer. 29a.
KAREL II., koning var; Engelland,zijn ftandbeeld. 481, 482,
KAREL XL, koning van Zweeden. 418.
KAREL XII., koning van Zweeden. 441:.
KAREL STUART , zijn afbeeldzel. 245,
KARLSRUHE. 104.
KARTHUIZERS , te Ments. 198.
te Keulen. 310,
KASUARIS. 434.
KATAI, Christen koningrijk. 357,
KATTEN, in Schotland. 487.
KATZENELLEBOGEN. 227.
KATZNER, te Stutgard. 180.
KEHI. , bij Straatsburg. 97.
KEIZERS (af beeldzels van al de). 205.
KEIZERS VVLERD. 318.

V IJ F D E D E E L . 5*3
KEMPIS de imitatione Christi. 157.
KENNICOT. aio, 480,
KERKHOF der Herruhutters te Zeist. 463.
KERKVADERS , handfchriften derzelven. 83,
KERPEN, baron. 279.
KERSENBROIKS gefchiedenis der Wéderdopers. 297»
KEULEN. 299.
KIND, verfteend. 329.
KINDER in hoogen ouderdom der moeders geboren. 7a.
KINZINS, uurwerkmaker. 283.
KIRCHNERS joodsch ceremonieel. 271.
KIRIANI Kiranides. 345,
KLAVIER met een voetklavier. 89.
KLAVIER (bijzonder). 196,
KLEEF (befchrijving van) en het flot. 319, 320,
KLEIN, klaviermaker. 111.
KLEJNSORG Historia ecclefïastica. 298.
KLEIST, generaal. 296.
KLINGENSTJERNA., 39.
KLOKKESPEL te Delft. 473.
KLOVIS II., document van hem. 268.
KNELLKR, fchilder. 245.
KNEPFLER te Straatsburg. 95.
KNOBELSDOKF, opperhofmaarfchalk, en deszelfs gemaalin 112.
KOBEL , fchilder. 162.
KOBLENTS. 273.
KOCH , hoogleeraar te Straatsburg. 66.
ziine fchriften. 66, 80.
KOCH (Lubekiche kronijk van). 298.
KOFFIJ , gebruik daarvan in Europa. 437.
KoFFIJJOOM. l62., 450.

524 BLADWIJZER VAN HET
KOFFIJBOOM, eerfte in Europa. 437.
KoFFIjPLANTAADjEN. 450.
KoFFIJMAGAZlJN. 4 I O.
KoLLéciëN, illustere, in Holland. 372.
KoLONiëts (Hollandfche) in Amerika. 435,
KOMM ANDEURSZAAL te Bon. 294.
KoNCiiYLiëN, merkwaardige. 433.
KONING, Roomfche, deszelfs verkiezing, 206.
kroning. 207.
KONING , rektor. 452.
KON.NG der Wouwouwen. 335.
KORAN. 210.
handfchrift daarvan. 27, 34.
Overzetting daarvan door Lederlin. 90.
KORSIKA (kaart van). 314.
KOSTER, boekdrukken 372, 400, 405.
KRAIIE, fchilder. 317.
KRAMER, te Amfterdam, zijn werk over de kapellen. 414.
KRIGHOUT Memoria Wetfteniana. 41.
KRIJGSREGLEMENTEN , verzameling van dezelven. 297.
KROIODILLEN, verfteende. 390.
KROON, Boheemfche, van den keurvorst Frederik. 168.
KRUIDTUIN te Zurich. 10.
te Bazel. 57.
van Spielman. 80.
te Manheim. 162.
van Clifford. 407.
te Amfterdam. 436".
van Fothergil'. 488.
KUNSTEN , derzelver bloei te Manheim. 162.
Kut>ST:;.u;iN£r van den jood Zacharias. 256.

V IJ F D E D E E L 5$5
iL.
X-^ACONIUM bij Heidelberg. 142.
LACTANTJUS. 318.
LAMEY. 144.
LANDKAARTEN van Frankrijk. 72.
LANGE, landman in het Badenfche. 119.
LANGUET (Hubert). 364.
LAPLANDERS , overeenkomst van dezelven met de Karaiben. 44S.
LARG!LLIERES , fchilder. 245.
LASKIJ, Melanchtons brief aan hem. 477.
LAUJNSCHE taal, met de lévenden vergeléken. 53.
word djor het Grieksch bedoiven. 176.
LAUFENBURG. 32.
LAVAL histoire des Ros non»Catholiques. 130.
LAVISHCR. 14.
LEDERHOSEN, bergraad. 215.
LEDERLIN. 90.
zijne handfehrifcen en werken. 94, 101.
LEGENDE dorée. 47;,.
LEIBNITS, zijne briefwisfeüng. aiu)
anekdoten van hem. 275.
LEIDEN, jubelfeest aldaar. 348.
LETTRES , oude. 4?.
Ethiopifche. 242.
LEUTOLPHI Vita Christi. 199.
LEEUWENHOEKS giaftombe. 33a.
zijne dogter. 331.
LEVI, jood. 270,
LEWENHAI p r, graavin, 81, ii.
Graaf. 82.

526 B L A D W I J Z E R , VAN HET
LEXEL, hoogleeraar te Petersbujrg. 143.
LIBERII epistola;. 124.
LICHTEN STEIN , boekbewaarder. 200, 250, 241.
LIDEEN , hoogleeraar. 74.
LIEFHEBBERIJ der Hollanders. 470.
LIFKEN, fchilderijen van hem. 337.
LIJNWAAD (Bataviaasch). 451. •
LYONNST, natuurkundige. 332.
LIMAT, vloed in Zwitzeriand. 1.
LINDEGREEN, koopman te Londen. 483.
LIINDER, tuinman, 402,
LiNNéus. 399.
zijn verblijf bij Clifford. 399, 407, 415, 4420
zijn afbeeldzel. 408.
zijne reizen. 451.
zijn Syftema uaturae in het Neêrduitsch vertaald. 432.
zijn af bee'dzel in Laplandfche kléding. 442.
LISTEN FABRIEK te Bazel. 56.
LIST, predikant te Manheim. 183.
LiiERiE apostolic* de focietate Jefu. 344.
Livit/s, frsgment van hem. 350.
LOBSTEIN , hoogleeraar. 75.
magister. 75,
LODEWIJK II., keizer, Diploma van hem. 261,
munten van hem. 264.
LODEWIJK XIV. zijne brieven. 70. 79.
merkwaardige ftandbeeld te Psu. 238.
Anekdote van hem 453.
LOGICA van eene vrouw. 44:, 451.
LONDEN. 480.
LONGUERUE, abt. 34.

V IJ F D E D E E L . 527
LORENZ , de oude, hoogleeranr te Straatsburg. 84.
de jonge, hoogleeraar te Straatsburg. 84.
werken van hun. 84, 85.
LOTICHIUS , geneesheer te Nieuwmègen. 323.
LoTicnius Secundus. 323.
I ouis, abt. 91 , 92-
LOURENTS , Janszoon. 400.
LUCANUS. 153.
LUDOLFS handfchriften. 201.
Brieven. 201, aio.
werken. 204.
LUBECK , eerfte bisfchop aldaar. 298.
LUTHER vóór den keizer. 186.
zijn afbeeldzel. 244 , 365.
bed waarin hij geflapen heeft. 225.
zijne briefwisfeling. 146 , 201.
Lucius Antistius de jure Ecclefiasticorum. 364.
Ï-VIAAGDEN, elfduizend, derzelver gebeente. 309.
MAAS , conrector te Kleef. 320.
MACEDO, dichter. 369.
MACLAINE , predikant. 361.
MACPHERSOU (Osfian van) 486.
M.
zijne familie. 487.
MIDDISON, gezantfchapsfekretaris. 361.
MAGNOLIA, zeldzaame boom, 123.
MAILLOT de la Treille. 143.
MAIR (le), boekhandelaar, 387-
MALLEOLUS de ncbilitate etc. 29S.
-MAJJMOTRECrUS, 395.

528 BLADWIJZER VAN HET
MANHEIM. 143.
befchriiving der fttad. 143.
MANCON en zijne werken. 321.
MANUALE Suethicum. 201.
MANUTIUS uitgaaf der Clasfifche fchrijvers. 14.
MARATT.S tékeningen. 302.
MARKUS lichaam te Reicheuau. 56.
MARKUS Paulus Venetianus. 358.
MARTFELD, generaal. 323.
JVIARGARETHE , prinfes van Frankrijk. 375.
MARIENBORN. 234.
MARITS, gefchutgieter. 379.
MARK (van der), hoogleeraar. 429.
MARKÖBEL. 235.
MARKERSOORTEN enz. in het Badcnfche. 113.
MARAT, fchilder. 332.
MARS (oude tempel van) bij Ottmarsheim. 64.
MARTINI vita Sanct'. 29.
MARTERFLECK , beeldhouwer. 225.;
MATTIAKEN. 290.
MAIJER, te Manheim. 136, 143.
MAZARIN. 2or.
zijne brieven, iaö.
MEAD, doktor. 488.
MECHEL, plaatfnijder. 38, 47.
MEDAILLE, zeldzaame, op Karei XII. 67.
MSDAILLEN der Keurvorften van de Palts. 170.
MEDAILLEN (verzameling van), te Manheim. 174.
te Frankfort. 248.
van Behlen, te Ments. 264-
van Lindegreen, te Londen. 483.
ME-

V IJ F D E D E E L . 5*9
MEDAILLON , eerfte die geflagen werd. 119.
MEDICES (Maria). 316.
MEDICUS, hofraad. 162.
MEERMANS geleerde nalatenfchap. 355, 362, 372, 374, 380.
MEGERLIN, hoosleeraar. 210.
MEIBOMIUS de fiagrorum ufu etc. 47S.
MEIERN (von) Acta pacis Westphalica;. 264.
MELANCIITONS briefwisfeling. 146, 201.
zijne oorfpronglijke brieven. 476.
MELCHIOR, hoogleeraar te Duisburg. 31!,
MELLINS, tékenmeester. 120.
MELOENDISTEL. 437.
MENAGE 153.
MENARDI Tabula Bibliorum. 22, 23^
MENSCHENIIOOFD (verfteend). 329.
MENTS. 193. 252.
tusfchenregéiingen aldaar. 262, ad?,.
MERCK, brieven van hem. 277.
MERIAN de Iiiftctis. 228.
MERIAN, tékeningen van haar; 4^8.
MERTSCII (van der), hoogleeraar. 429,
MESSENII Scondia. 202$
MEULENS ("an der) afbeeldzel. 209.
MEIJDANS Arabifehe fpreekwoorden; 352.
MILES , betékenis van dit woord in de middentijden. 23"$,
MILLER (Johnj, te Londen. 169, 488.
MIL (David), zijn modél van Salomo 1
s tempel. 465*
MINERVA (tempel van). 177.
MlNIUM. lo.
MIROIR de 1'ame pecheresfe» 375,
MOUSE over de munten, uö.
MOLINAEI Parainefis etc, 363.
L !

£3o BLADWIJZER VAN IÏE?
MOLTER, raad. 190.
MONASTICUM Angliaraoq». 309,
MoNTEYNARO. 84.
MONTESPAN. 340.
haare briefwisfeling. 155.
MONTPERNIS, mnrquis. 109.
MoNTREPOS, flot. 280.
]W.)"ATI (Oiympia Fulvia). 134.
MosAÏsctr werk. 159.
MOCHELMJ kerklijke gefchiedenis. 36r.
MOSSEL, gouverneur van Indië. 402.
MÜHLHAUSEN in den Eifas. 33.
M U L L E R , tuinman te Karlstuhe. 125.
MUNT van czaar Iwan. 86.
zeldzaame van Sten Sture. 118.
MUNTEN (iloomfche), bij Heddersdorf gevonden. 290.
bij Nieuwmègen gevonden. 451.
MUNTEN (verzameling van) , Kenlfchen. 3140
Engelfchen van Lindegreen. 483.
van Gesner te Zurich, 18.
van d'Annones. 40.
van Sijberman, te Straatsburg. 88.
van Schöpflin 88.
van baron Palm. ïi8.
te Manheim. 160.
van Stengel. 171.
te F r
a;,kfort. 203.
van Würdtwein, te Ments. 271.
van Van Dam, te Amfterdam. 423»
van >iïane, te Londen. 483.
van PeHarin. 4Ï9.
MULATTEN. 449.

MULHEIU. 302,
Mu.MIE. 7fJ.
V IJ F D E D E E L . 531
MuRETUS. I76,
MURITS, fchilder. 451.
MuséoM van Schöplliu. 6S.
Britsch. 488.
MUSTELS geleerde werken. 32I.
MÜYSZUS fchriften. 370,
^NASSAU (prins Maurits van), zijn gedenkteken. 323.
zijne graftombe en gefchiedenis. 322.
NASSAU-USINGEN (tégenwoordige vorst van). 256.
N.
NATURALiën (kabinet) van het natuuronderzoekend genootfchap
te Zurich. rr.
van den kanunnik Gesner. 16.
van Amman, te Schafhauzen. 19.
van den kapiteii Frey, te Bazel, 35.
d'Annones, te Bazel. 39.
van Bemoullis, te Bazel. 43.
van Herman, te Straatsburg. 72.
der markgraavin te Karlsruhe, 116.
te Manheim. 160, i6r.
van Stengel. 171.
van Denis. 173..
van Arkenholz. 178»
van Car.crinus. 214.
van Ehrenreich. 244.
van Becker, te Ments. 2.7/8,
te Bon. 393.
M ft

53* BLADWIJZER TAN Her
NATURAUëN (kabinet) te Haarlem. 402.
van Hupsch te Keulen. 299.
van Rainvilles, te Rotterdam. 32S.
van Lyonnet in den Haag. 332.
van den Erfftadhouder. 333.
van Van Hoey. 338.
der univerfiteit te Leiden. 251.'
van Van Doeveren. 389.
van Kramer, te Amfterdam. 414.
van Burman. 415.
van Clockner. 425, 430.
van Verheijk. 426.
van Sepp. 432.
van Houttuijn. 433.
van Buurt. 441.
van Boddaert, te Utrecht. 4^5,
van Gevers, te Rotterdam. 470.
NAUZEAS briefwisfeling. 27, 28.
NEANDERS brieven. 241.
NECKER, natuurkundige. 151, 16!,
NEGERS. 449.
zijne fchriften. 168.
KEMEIZ uit Pommeren. 138.
NETH, vloed. 287.
NETZEL, tuinman. 407.
NEUWIED. 281.
NEWTON , anekdoten van hem. 41. 428,
NICODE.MI, Zweedfche gezant. 87.
NICOMACHI Ariihmetica. 344.
NIEDERBIBER, 288.
NIEROTH , ofiicier onder Karal XII. 283.

V I] F D E ' D E E L . 533
NIESEN, leermeester der blinden, te Manheim. 166.
NIEUWBURG. 339.
NIEUWEMAAN, gebéden der Jooden deswégen, 432.
NiauwENUüizEN, aartsbisfehop te Utrecht. 466.
NiEuwxiéGEN. 323.
NIJLPAARD, huid van hetzelve. 351.
NOGEL , opperhoofd der kwakers of geestdrijvers. 286,
NOUVELLES ecclefiastiques. 454.
NÜMI prima: magnitudinis, verzameling daarvan. 423»
NUR. MAHAL, munten van haar. 450.
O.
OBERLIN. 67, 74, 76, 94.
zijne fchriften. 67. 94,
OCHINI Apologies etc. 153.
OLIEVERW, uitvinding van dezelve. 362.
OLIFANTSTANDEN enz. bij Manheim gevonden. 173.
OLLES, befchrévene. 363.
OLTROCHI, boekbewaarder te Milaan. 33.
ONYX, merkwaardige. 272.
OosTi'NDiëN, wijze van fehrijjven aldair. 128.
OPPENHEIM. 180.
OPPENHEIM, Rabbijn. 270.
OPSCHRIFTEN (oude) te Etlingen. 129.
boven de poort te Manheim. 180.
(Hebreeuwfche) te Ments. 269.
te Keulen. 307. /
(oude) bij Xanten. 322.
ORANJE (prins Willem I. van), brieven van hein. 414.
zijn dood, 331.
LI 3

534
BLADWIJZER VAN HET
ORANJE (Prinfes van). 4^8.
(anekdoten van het hu :
s van). 3774
ORANJEZAAL. 334» 237*
OSARI, kunstenaar. 151.
ORGEL, beroemd, te Haarlem. 40N
OWCIIALCÜM. 45r.
Os (van) , boekdrukker. 372.
OSSAT (d'), zijn werk. 242.
OSSIANS gedichten ênz. 486.
OTAHIÏE, fchelpen enz. vandaar. 333.
OTTMARSHEIM , kerk van het adelijk Vrouwenftift aldaar. 64
OTTO II., keizer, graf zijner gemaalin. 314.
OXENSTJERNA. 63, 151, 351.
zijne brieven. 63, 148. ïjr.
OUDHEDEN, bij Augst gevonden. 44.
te Ottmarsheim. 64.
in het archief te Straatsburg. 75.
te Durlach. 111.
te Heidelberg. 142.
te Manheim. 159.
bij Schwazingen gevonden. 177.
ie Worms. 185.
te Ments gevonden. 266. 269.
bij Niederbiber gevonden. 288.
bij Heddersdorf gevonden. 289 , 290.
te Keulen. 307.
bij Xantei). 322.
i:i Holland gevonden, 472.
OUDHEDEN (verzameling van) op de boekerij te Bazel. 44.
van Brocknpr te Baztd. 44.
op de boekerij der univerfiteit te Straatsburg. 76.

V IJ F D E D E E L . 555
OUDHEDEN (verzameling van), keurvorstlijke ,te Manheim. 160,
des Erfftadhouders. 338.
van Hemfterhuis in den Hia?. 339.
in het Eritsch Muféum. 488, 489.
OUDHEBENFABRIEK. 340.
PAARDEN, wilden. 318.
PALM, baron. 118, 119.
PALM (van der), zijne fchriften, 329,
PALMSTRUCH, freule. 459,
PALTZERBOOM. 169.
PANPOETICUM. 355.
PAOLO Veronefe, fchilderij van hem. 24

53*> B L A D W I J Z E R VAN HET
PELS, rektor te Rüdingen. 334.
PEREGRINUS, aartsbisfehop. 314.
PERGAMENT, zeer fijn. 89. '
PERIZI NIUS erfmaking. 385.
PERSISCH koopman, zijn afbeeldzel op bet fiadhsis te Amfter­
dam. 411, 4is.
PERSONS, Jefuit. 365.
PETER de groote. 398 , 414»
zijn dagboek, 297.
krijgsreglement. 297,
verblijf te Swdam , enz. 443.
PETRUS kruisfiging, door Rubens. 30».
PEIJER Imhof 26.
PFEFFEL, hofraad te Kolmar. 69,
PIINZHIG, proost te iVurenburg. 92.
PLAATEN (verzameling van koperen) van Hcidegger. 3,
van Mechel. 38.
te Manheim. 158.
van den graave van Ifenburg, 228»
van Kleist te Bon. 296.
te Keulen. 302.
van Roijer in den Haag. 380.
PLAATEN (koperen) met koleuren. 117,
de allereerfte. 260.
merkwaardige te Amfterdam. 424.
Pnar-Rus. 152, 174.
PHILIP II., koning van Spanje. 469,
PHILIPSRUHE. 211.
PHILOPATOR de Elifabetha etc. 365.
PH TII Kpistola;. 152.
PHRVNICUS de lingua Attica. 354,

V IJ F D E D Ê E L. 53?
PICHLER te Manheim. 160.
PicoLE, fchüderjè'n van fiem. 98.
PINCOIN, vogel. 44.1.
PINTO (del), geleerde Jood. 324»
zijné fchriften. 341.
PÏPIJNS graffchrift. 238.
PmoN, toneeldichter. 423.
PLECTRUDRA. 303.
PLIMUS. 424.
PLUTARCHUS van Stephanus, 154»
POLICIE te Amfterdam. 411.
POLLET, overfte luitenant. 103.
PoLYCAMiA triumphatrix etc. 470.
POMPAL, zijn afoeeldzel in prent. 469.
POMPEJUS giaftombe. 197.
PONTELIN, kapitein te Straatsburg. 94,
PONTO , virtuofe. 204.
PO.JT, dichter. 395, 396.
PcFPE 5DORF, flot. 392.
PoR i L'GEESCHE dichters In het Latijn. 369.
PoRCEi.Eiisfabriek. C52.
PO-TEI.LI opera (rarisfima). 156.
POSTEN, inrigting derzelven, zédert wanneer, 1453
POTERIE (la) , kunsteraar. 292.
PREMONSTRATENSEN. 275.
PRASTORII Orbis Gothicus. 354,
PRAGT te Bazel. 55.
wetten tégen dezelve te Zurich. s«
te Schafhauzen 31.
te Bazel. 55.
in Zweeden. 55,
LI |

53» B L A D W I J Z E R VAN HET
PRA^GHE , fekretaris van den koning Theodorus van Korfika. 314.
PRUJSSEN (koning van), anekdoten van hem. 239.
PRIESTER TAN , oorfprong van dien naam. 356.
PRJNSE HOF te Dtlfr. 331.
PR VENiERSHuis te Hasrlem. 406%
FURMAN , rektor. 200.
C^t'RfNOY, kunstenaar, 340.
Q-
QITIMUIAAN, handfchrift daarvan. 5.
R AAF, indifche. 235.
P> 9
RABE, vader van Katharina Alexiewna. 127»
EACCOON. 434.
RAINVILLE, kruidkundige. 328.
RAMSAY, generaal, zijn afbeeldzel, 2?6.
R/.rmu, vrijheer, archivarius der Hernhutters. 455.
RAI HAEL , origineels tekeningen van hem. 77.
fchilderijen van hem. 99, 244.
prent in koper vaa hem. 380.
RA^ADT. IO.;..
RASUMOFSKIJ, Hetman der Kofakken, te Straa'sbtirg. 85»
RAU, hoogleeraar, te Utrecht. 452, 454, 465.
PV.\Y>'OLD , gebroeders , anekdoten van hun. 242.
RAYNOLDI Ceijfuia librorura apnc yphoruni etc. 242.
REGTSPLCGING voor het Hoogerhuis te Londen. 3S3. e. V.
REGÜRI.NGSVORM te Zurich. 2.
te Schafhauzen. 31.

V IJ F D E D E E L ; 339
RiiGéRiNGsvoRM te Mühlhauzen» 33.
te Gerifau. 33.
te Bazel. 51.
te Worms. 184.
te Keulen. 306.
van het ftifc Eken. 329.
der Verenigde Néderlanden. 337.
in Zweeden, 337.
REICHENAÜ , abtdij. 56.
RELIQUIEN te Ettingen. 129.
te Keulen. 305.
RENARDS werken. 3S9.
RENAUDOT te Parijs. 87.
RENDORP , een geleerde te Amfterdam. 4U.
RERUM Muscoviticarum auttores, 353, 354.
RESPUBLICTE Elzeviriorum. 63.
REUCHLIN, Doktor. 84.
REYS (des) Corpus Poetarum Lufitanorum. 368, 369.
RICHARD III., in Engelland. 490-
RIESZEL , leeraar der Hernhutters. 281.
RIJKSRIDDERSCHAP. 279.
RIJKSDAG te Regensburg, protokoüen van denzelven. 136.
RIJMKRONIJK (Hollandfche). 389, 394.
RINGE, raadsheer te Karlsruhe. riö.
zijre fchriften. 124.
ROBERTSONS Hcbreeuwfche fpraakkonst. 420.
ROBINET, de la Nature. 321.
ROCHE (Mevrouw de la). 276,277.
haare fchriften. 273, 274.
RoLttviNKs kronijk. 277. (
ROLLOVAI, aap. 434.

54» BLADWIJZER VAN HET
RONNEBURG. 231.
ROSE, fekretaris van Lodewijk XIV. 7!.
ROFENBOHM, muziekkundige. 304.
ROSLIN, fchilder. 339.
ROTTE , vloed. 329.
ROTTERDAM. 326, 469 en volg.
ROUSSEAU'S (J. J.) brief aan Bernoulli, 5a.
verblijf te Straatsburg. 85.
gedenkpenning op hem. 142.
zijne briefwisfeling. 371.
ROUSSEAU te Luik. 321.
ROIJEN (van), hoogleeraar te Leidan. 352,
ROIJER, hofprediker. 375.
fekretaris. 377.
RUBENS , fchilderijen van hem. 301. 325,
zijne origineele tékeningen. 471.
RUDBECKS Atlantica. 4.
RUFINUS. 438-
Campus Elyfius. 435,
RUFUS de Morbis. 389.
RUHNKENIUS. 350, 383.
zijne fchriften. 352.
RUMPLER, abt. 98.
RUSLA.NO (keizetïr. Katharina Alexiewna van), omftandige be»
rigten en anekdoten van haar. 126.
RIJSWIJS , vréde aldaar gefloten. 339.
SAAS, abt. 421.
. 8
SAIATHJERS woordenboek, s.13.

V IJ F D e D E E L , $*X
SABOUREÜX de Fontenay. 167, 379.
SACHS, hoogleeraar te Karlaruhe. 106".
zijne fchriften. 106.
SAINT-GERMAIN (de). 237.
SAINT- SIMON (marquis de). 464.
zijne fchriften. 465.
SALOMIS et Marcolphi Dialogus. 299.
SALOMO'S tempel (modél van)» 465.
SAMSON, graveerder. 42.
SANDBERG, majoor, te Karlsruhe. 107.
kapitein, aldaar. 107.
SANDRART Academia Todesca. 293.
SAUNDERSON. 167.
SAUVAGE. 302.
SAX, hoogleeraar. 455,
SAXEN (graaf van). 82.
zijn graf. 66.
SCALIGERS handfchriften. 383, 384.
Arabisch woordenboek. 391.
Anekdoten van de afkomst zijner familie. 383.
SCHSFER , te Regensburg. 58.
SCHAFHAUSEN. 25.
SCHALIESTEEN met een Medufahoofd. f6r.
SCHAT (keurvorstlijke) te Mants. 197.
in de Mariakerk te Kealen. 303.
SCHATKAMER te Manheim. 168.
SCHEELE, kapitein. 236.
SCHEINERI Rofa Urfina. 298.
SCHELUNOER, Hernhutter. 458.
SCHENCK, plaatfnijder. 441.
SCHERER, hoogleeraar te Straatsburg. 89.

34» BLADWIJZER VAN HET
SCHERERS ZOOn. 00.
SCHERZ glosfarium. 74.
SCHILTERS woordenboek. 74.
SCHLEIJERS kronijk. 61.
SCIILÖ7ER. 73,
zijne fchriften. 67. ior.
SCHMIDT (Sebsstiaan). 83.
hoogleeraar te Heidelberg. 136".
van Rosfau, en deszelfs fchriften. 204.
SCHILDERIJEN in de Pieterskerk te Keulen. 30a.
op het ftadhuis te Augsburg. 324.
op het binnenhof in den Haag. 336, 337,
te Nieuwburg. 339.
Origineele van geleerden te Leiden. 383.
te Haarlem. 402 ? 463.
op het ftadhuis te Amfterdam. 413.
met brandverw op glas. 447.
— •— te Gouda, 468.
(verzameling van) te Bazel. 35.
in de domkerk aldaar. 83,
bij Fleischman, 77.
bij Rumpler. 98.
te Manheim. 158.
van Gogel te Frankfort. 20S,
van Senkenberg. 244.
van Ehrenreich. 244.
te Dusfeldorp. 316.
van den Erfftadhouder. 338.
van Van Hereren in den Haag. 361,
van Tak te Leiden^ 392.
ScnörFLiN. 89, 93, 164, 165,

V IJ F D E D E E L . 543
SCHÖPFLINS fchriften, 69, 94.
zijn graffchrift. 83.
zijne nalatenfchap. 85,
anekdoten van hem. 100.
Alfitia illufiraia. 57.
SCHREBER. 275.
SCHUTTE, doktor. 320.
SCHULTENS (Albert), 383.
zijne fchriften. 360.
zijn Origines Hebraicas. 391.
Anekdoten van hem. 392.
zi'ti zoon. 383 , 392.
zijn neef en deszelfs fchriften. 352.
SCHWEIC.ERT , beeldhouwer. 43.
SCH>VF.C!-:ERT, brief van hem. 201.
SCHWETZI.NGEN, tuin en merkwaardigheden aldaar, 177.
SCIOPPIUS. 384.
SEBA'S wetje. 38r.
BEEFT, gelchutgieter. 42a.
SEELMAN, wijbisfehop te Spiers. 13?.
SELBOLD, flot. 227.
SELIGENSTADT. 223.
SEMBER. 113.
SENECE Nota;. 91.
SENKENBERG. 243.
SB-NSUS vicarii. 69.
SEÏP, natuurkundige. 432.
SERENI Scripia Mathematica. 77»
SEUFFART, timmerman te Augsburg. II.
SlDDERÜAL. 455.
SIGEBERTUS afgefchréven Codices. 312.

544 BLADWIJZER TAK HET
SIGISMOND , koning van Polen, brief van hem. 201.
Wijsgeer. 235.
SILBERMAN, gefchiedkundige en orgelmaker te Straatsburg. §8.
SILF^ERCRONA te Breme. 376.
SlLFWER^TOLPE 00.
Si .ON , graveerder. 483.
SINCLAIR, en zijn zoon. 66.
overfte , en zijne fchriften. 94.
SIND,ftalmeester, en zijne fchriften. 294.
SLAVENHANDEL. 450.
SMITH, te Rotterdam, en zijne fchriften. 477,
SOCIMAANDOM in Duitschland. 185.
SOCINÜS familie te Bazel. 53.
SOLANDER. 488.
SONNETTI Toscani. 467.
SOPHOCLF.S, overzetrirg daarvan, 16.
SORGII Lumen anima;. 194.
SPAAN, geleerde in den Haag. 371,
SpANGEr\BERG, geheimraad. 274.
SPAI.HEIM Mercure Suisfe. 42.
SPARRE, graaf 99.
Familie van dien naam. 188.
SPECULUM humana; falvationis. 95, 373, 37 u
SPIELMAN, h io^leeraar te Straatsburg. 7*.
SPIELMANNIANA , plant. 162-
SPRAAKLOOSHEID (periodieke). 19.
SPREEKWIJS (Hollandfche^. 54.
STAAL , kunst om het te harden. q.$r.
STAATEN van Holland (vergaderzaal der). 336.
STADHOUDERS der Vereenigde Néderlanden, hunne afbeeldsels. 336*,
JrSuwaRD, Zweedsch officier, a 83.
STAND-

V IJ E D E D E E L . 545
STANDBEELDEN, (elpenbeenen) Italiaanfche, te Manheittii i6u
verzameling daarvan. 3.9.
STEEN N (gafné (en), veMUmeling van dezelven van Christina. 3 t6i
verzameling daarvan. 4tt.
STEIGENDK.'CH, 1-oogleeiaar ?95-
STEINBRÜCHL te Zunch, en zijne fchriften. ió"*
STEIMIEIM. 2 1 1-
STENGEL, geheinnad. ié%.
STfiBNHEiN, Memoires &c 273, "74-
SIERRETOI-E\' van Hevelius. 34 0,
STEWARDS llaa shui-houJing. 381-.
STOCK, gebroed rs te Schafhauzen. 25*
STOCKER, natuurkundige. 18.
STOCKHAU^EN. 218. -
STÖBER, hoogkeraar. 71, loo.
STOKE? (Melis) fchrifren. 394.
STRAATBN in Hollaud zijn zindelijk- 445»
STRA" rsB0FtG 65
g fch 1 de .is der ftad. 88.
STRADA, ték nirgen van hem, 438»
STRADEL, geestdrijver, 285.
STRLEN^EE, gr.af, zijn hoofd in wasch. 3,
StuoLNTEN te Duisbü g. 3x8.
te Leider], 390.
SÜASSA , metaal. 4^1,
SUBSCLDES vei &c. 7Ö.
SUIZERI Chronologia Helvetica. 63.
SURENHUS overzetting van iicii Talmud- 13,
SURINAAME. 435.
SWEDENBORG, 48 , 389.
M rs

54$ BLADWIJZER VAN HET
SWIETEN (van). 439.
SYSTEME de la Nature. 446.
^TAAL, verwandfchap der Zweedfche en Engelfche. 361,
Zweedfche. 109.
Duitfche, in derzelver verfcheidenheid. 179.
TACITUS Annaalen. 289.
TAK, geneesheer. 392.
TALLARD. 229.
TAPIJTEN, merkwaardige, te Haarlem. 403.
TAPIJÏENFABRIEK, gobelinfche, te Heidelberg. 139.
TARTAAREN , hunne leer van de zielverhuizing. 276.
TAURELLA, Hyppo'yta. 134.
TéKENAKADEMSE te Hanau. 220.
T.
TéKENINGEM. 3, 58, 77, I58. 396, 419.
TCKENSCHOOL te Karlsruhe. 190.
TEKPEL der eendragt, ie Manheim. 183.
TERGOUDE. 468,
TESMN, graaf. 78.
TESTART, burgemeester. 406*,
TEWRDANK. 92.
THEEBOOM. 488.
THEOBROMA. 433»
THEODORUS, koning van Korfika, anekdoten van aerfl. 314,
THEODOSI fcripta mathematica, 77.
THEOKRITÜS. 350.
THROLOGDMENA arithmetices. 345;
THEGNIS Commentarii. 77.
Progvmnasmata, 90.

V IJ F D E D E E L. 54?
THEOPHVLACTI commentarius. 77»
THERMS Mattiacaï. 256.
THUNBERG, natuurkundige. 436.
TIEL, flad. 326.
TITTEL, hoogleeraar, te Karlsruhe. 112»
TOFTA, eene oude familie. 183.
TOGRAI poema, 346.
TOLL, kapitein te Straatsburg. 94.
TOMS, graavin. 307.
TOWER te Londen. 489.
TRANSFELDI philofopho - poviS. 365.
TRENCK (van der), zijne gefchiedenis, en MacedonifChe held* 307.
TRÉS • FONCIER. 308.
TRITHEMH Chronica. 138.
TROIL (van), bisfchop. 71.
TROILIUS , aartsbisfehop, zijn afbeeldzel. 7X«
TROMPS graftombe. 331-
TROOST, fchilderijen van hem. 393*
TRYINBERGS gedichten. 63.
TSCIIUDI Gallia Comata. 55.
TUIGHUIS te Keulen. 306.
te Londen. 490.
TULPEN, verzameling van tékeningen daarvan. 107.'
TURRETIN (mevrouw), te Geneve, 19.
TWEEBAK waarvan Gustaafs Adolf gegéten heeft. 235.
TWENT, geleerde te Leiden. 3 88.
u BIERS. 2U9.
UBIORU.M oppidum. 302»
U.
jyl ra -A

548 BLADWIJZER VAN HET
Uujssus, en zijne reisgenooten ïn half verheven werk, 172,
UNIONES patrix Colonienfis &c. 311,
UwivERsnEiT te Heidelberg. 13$.
te Duisburg. 319.
te Leiden. 393.
ÜKivERsiT'iiTEiv ,n Holland. 37».
UNNEVAL, baron. 195.
URJIN, hof JO Iter bij de koningin Christina. 930,
UTRLCHT, vetbiijf aldaar. 452.
V
R
..'.' P ( ... ... ,??^ '-:P9-

VlRGILH'S. 91,
V I J F D E D E E L . H9
met nooten van Guijet, 152.
VISSERS fchriften. 371, 380.
VLAG. Turkfche. 410.
VLEERMUIZEN, zeldzaame. 455.
VLIEGENDE HOND. 43a.
VOETEN, fchrijven enz. met dezelven. 406.
VOETWASSCHING aan het hof te Manheim. i8ï»
VOGELS, zeldzaame. 335, 44I.
VüLKSMéNIGTE in Zurich. 2.
in Muhihauzen. 33.
in het graalfchap Wied, 288,
te Rotterdam. 328.
in den Haag 3^2.
te Utrecht. 453.
VOLTA 1 RE» 81.
zijne fchriften. 48.
gedenkpenning op hem. 141.
Henriade, in het Latijn. 171.
VONDEL, dichter. 325.
VOSMAER, natuurkundige 333.,
zijne fchriften/ 381.
Vossius brkfwisfedng. 351.
zijne handfchriften. 385.
anekdoten van htm. 385, 427.
VRIJE (de) , fchilder. 46!.
VRIJGEESTERIJ fchadeiijke gevolgen derzelve, 224»
VULCANIUS handfchriften. 3^4.
VIJNCKTS Néderlandfche gefchiednisfen, 93.
VIJVERBEUG. 337,
M m 3

BLADWIJZER VAN HÏX
W.
"^WADSTRÖM, een Zweedsch reiziger. 468.
WAC NAAR, fchrijver der Néderlandfche gefchiedenis. 338.
WALLERIUS. 44.
WALLIN. 70.
WAI.THERS handfchriften. 88.
WARGENTIN. 143.
WASCHFAERIEK te Heidelberg. 130.
WATERVAL bij Schafhaufen. 25,
WLCHTER te Heidelberg. 141, 142.
WEESHUIZEN te Hanau. 216.
WEGENER, boekbewaarder. 213.
regéringsraad. 215.
WEISZ, raadsheer te Bazel. 48.
WEISZLINGERS vogel vreet enz, en andere fchriften. 95, 96".
WFRF ^van der), fchilderijen van hem. 362.
WEVTFAALSCHE vréde, origineale ftukken van denzelven. 2545 257,
WETSTEIN. 38.
WEZEL. 319*
zijne zuster. 47.
WIED (graaf), keurvorst van Keulen, 288,
(tégenwoordige graaf van). 282.
zijne gemaalin. 281.
WIJNBOUW omftreeks Schafhaufen. 28.
WIJNVAT (Heidelberget). 132.
WILKES. 490.
WILLEM I , p-ins van Oranje, zijn graf. 474.
WILLEM, de Veroveraar. 489.
WILMETS Arabisch woordenboek. 387»

WISBADEN. 255.
V IJ F D E D E E L . 551
WIT (de broeders de), gedenkpenning op hen. 140.
WIT (de) , fchilder, 413.
WITTERT Catalogus etc. 83.
WOL, in Indien gefponnen. 410.
WOLLEB , te Bazel. 48.
WOLZAKKEN in de parlementszaal te Londen. 484,
WORMS. 184.
WOSCHITKA, virtuofe. 204.
WURDWEIN. 271.
WÜRTEMBERO (prins Lodewijk van). 223.
X
zijn gefprek met Kley • ogg. 7, 8 S
ANTEN. 319.
^ SSELSTEIN. 458,
Y„
z.
X.
i^ACiiARiAs, Jood te Meats. 256.
ZALUSKII epistolae. 241.
ZARDAM. 443.
ZEEÏPPEL, verfteende. 390.
ZEEDEN, groot verval derzelven. 175,
ZELFSMOORD te Parijs. 224.
ZIEL VERKOPERS. 410.
ZlELVERHUIZING 275.
ZEIST. 457.
ZlEGENBALG. 92.
ZIJDEFABRIEK te Hanau. 229.
XINZENDORF. 232, 339, 284, 4S7.

55* BLADWIJZER VAN HET VIJFDE DEEL.
ZOIAIKOFFP-R, bankier te Straatsburg, en zijne moeder. 70,
Z iu LE 416*
ZURICÖ 1.
Z RICHER MEIR.

•